Gelişimi Etkileyen Faktörler

1-KALITIM

Aile üyelerinizden en çok hangisine benzersiniz? Hangi huyunuz kimi andırır?

Fiziksel görüntünüz en çok kime benziyor? Bir bebeği ziyarete gittiğinizden anne mi yoksa
babayı benzediğine bakar mısınız?
Bu saydığımız faktörler kalıtımın gelişim üzerindeki etkisini örnekler niteliktedir. O
halde kalıtım nedir?
Kalıtım: Bireyin genetik miras yoluyla atalarından aldığı özeliklerdir. Bunlar; cinsiyet,
göz-ten-saç rengi, boyun sınırları…gibi fiziksel özellikler, zeka kapasitesi, yetenekler,
yaratıcılık gibi zihinsel özellikler ve mizaç (huy) gibi kişilik özellikleridir.
Kalıtımsal miras anneden gelen yumurta hücresi ve babadan gelen sperm hücresinin
birleşmesi sonucu oluşan zigot’ta saklıdır. Zigot sonucu oluşmuş olan insan hücresi mitoz
bölünme (Hücrenin ikiye bölünmesi) yoluyla çoğalır.

İnsan Hücresi (46

kromozom)

Eşey Hücresi Eşey Hücresi

(Sperm-23 (Yumurta-23
kromozom) kromozom)

1 Gonozom 22 Otozom (cinsiyet 1 Gonozom 22 Otozom (cinsiyet

(Cinsiyeti belirler) dışındaki tüm (Cinsiyeti belirler) dışındaki tüm
X veya Y'den biri özellikleri beliler) X veya X'ten biri özellikleri beliler)

46 kromozomlu bir insan hücresi anne (yumurta) ve baba (sperm) eşey hücrelerinden
gelen genetik mirasın birleşmesi sonucu oluşur. Bir insan hücresinde 44 (22 çift) otozom 2
Gonozom ( XX veya XY) bulunur.
Cinsiyetin Belirlenmesi: Cinsiyet anne ve babadan gelen gonozomlar sonucu oluşur.
Anne yumurtasında her zaman XX gonozom’u olurken, baba sperminde ise XY gonozomları
bulunur. Cinsiyetin belirlenmesinde anne ve babanın her ikisinden de X gelirse XX kız olur,
Anneden X, babadan Y gelirse XY erkek olur.
Kalıtımla ilgili bazı temel kavramlar:
Genotip: bir zigotun yumurta ve spermin birleşmesi sonucu oluşan gerçek yapısıdır.
Kalıtımla getirilen potansiyeldir.
Örneğin; 1.70- 1.90 boy potansiyeli ile dünyaya gelmek veya Şizofren olma
potansiyeli ile dünyaya gelmek.
Fenotip: Organizmanın herhangi bir anda gözlenebilir özellikleridir. Fenotip=
Genotip+Çevre
Örneğin: 1.70-1.90 boy potansiyeli ile dünyaya gelen (Genotip) Ahmet’in spor ve
düzenli beslenme sonucu (Çevre) boyunun 1.85 olması.
Şizofreni potansiyeli ile dünyaya gelen bireyin oldukça olumsuz yaşam koşulları
sonucu şizofren olması
Baskın Gen (Dominant): Her durumda özelliğini gösteren gene baskın gen denir.
Örneğin koyu saç veya ten açık olana baskındır.

Çekinik (Resesif): Hem anneden hem babadan gelmesi durumunda etkisini

gösterebilen gendir. Örneğin mavi göz çekiniktir yani hem annede hem babada çekinink
olarak varsa özelliğini gösterebilir.

Modifikasyon: Ortam şartlarının etkisiyle canlının dış görünüşünde meydana

gelen kalıtsal olmayan geçici değişikliklerdir. Modifikasyona sebep olan çevre şartları
ortadan kalktığında modifikasyonda ortadan kalkar. Örneğin: İnsan teninin güneşte
bronzlaşması
Mutasyon: Gen ve kromozomların ( DNA ) kimyasal yapılarında meydana gelen
kimyasal değişmelerdir. Mutasyonlar DNA nın kendisini eşlemesi sırasında meydana gelir.
Örneğin; çok parmaklılık, down sendromu, hemofili, orak hücre anemisi ve kanser insanlarda
görülen mutasyonlara örnektir. Mutasyon üreme hücrelerinde oluşmuşsa sonraki nesle
aktarılır ancak vücut hücrelerinde ise aktarılmaz.
Adaptasyon: Bir canlının belli bir çevrede yaşama ve üreme şansını artıran kalıtsal
özelliklerin tümüne ( uyum sağlamasına ) adaptasyon denir.
Örneğin; Kutuplarda yaşayan ayıların yağ oranı ekvatorda yaşayanlara göre çok fazla olması.

2-ÇEVRE: Çevre faktörü 3 evrede incelenir.

І-Doğum öncesi
Ⅱ-Doğum Sırası
Ⅲ- Doğum sonrası

І-Doğum öncesi=Anne karnında geçen süredeki dış etkilenmeleri kapsar.

Örnek: Annenin sigara, alkol veya uyuşturucu kullanması, ilaç kullanması, yoğun duygusal
sorunlar veya çatışmalar yaşıyor olması, beslenme…(anneyi etkileyen bebeği etkiler)

Ⅱ-Doğum sırası= Anne rahminden çıkıp dış dünyaya gelinceye kadar oluşan
komplikasyonlar.
Örnek: Bebeğin oksijensiz kalması,kordon dolanması, uzman olma-yanların bilinçsiz
müdahaleleri doğum sırasında yaşanan olumsuzluklardır.

Ⅲ-Doğum sonrası= Doğumdan sonra bireyin maruz kaldığı her türlü çevresel faktör bu
kapsamda değerlendirilebilir. Beslenme düzeni, hastalık ve kazalar, aile yapısı, eğitim
olanakları, arkadaş çevresi, çocuğun dünyaya geliş sırası, sosyo ekonomik düzey (SED), Anne
baba tutumları gibi etkenler doğum sonrası çevreye örnek gösterilebilir.

3. TARİHSEL ZAMAN:
Bir dönemde meydana gelen geniş kitleleri etkileyen teknolojik veya travmatik olay
veya durumlar. Örneğin; ekonomik-sosyal krizler, doğal afetler, nükleer kazalar, cep telefonu,
Facebook…vb

4. HORMONLAR

Hormon: Organların şeklini, gelişim özelliklerini belirleyen temel yapı taşlarının, yani iç salgı
bezlerinin salgılarına hormon denir. Bu yapı taşları vücudun büyüklüğünü, iç dengeyi ve
üremeyi sağlarlar.

İç salgı bezleri:
Hipofiz Bezi: Hipofiz hormonları diğer endokrin bezlerinin salgılarını denetler.
“Somototropin” hormonu büyüme çağından sonra fazla salgılandığında el ayak ve kafatası
kemikleri fazla büyür. Bu anormallik akromegalidir.

Tiroit ve Paratiroit Bezi: Tiroksin hormonu vücut metabolizmasını düzenler. Küçük yaşlarda
fazla salgılanması “kretenizm” denilen cücelik ve zeka geriliğine sebep olur. Erişkinlerde az
salgılanırsa metabolizma yavaşlar ve vücut ısısı düşer. Paratiroit bezi vücudun fosfor
dengesini, kemiklerin gelişmesini, kasların ve sinir sisteminin çalışmasını etkiler.

Böbrek Üstü Bezleri: Kortizol; kan şekerini arttırır, karbonhidrat, protein ve yağı düzenler.
Adrenalin ve Nöradranalin; heyecan, korku, sinirlenme, üzüntü vs. gibi olaylarda salgı artar.
Kandaki seviye artar, kalbin atışı hızlanır, kan basıncı yükselir. Nöradranalin ise etkilerin
etkisini azaltır ve fazla yorulmamayı sağlar. Adrenal Eşey Hormonu; fazla çalışırsa erkeklerde
erken ergenliğe girme, kızlarda ise ses kalınlaşır, sakal çıkar, erkeksi özellik görülür.

Eşeysel Bezler Dişilerde çift yumurtalık ergenlik dönemine ulaştığı östrojen ve progesteron
hormonları salgılar. Östrojen ses gelişimini, üreme organlarının gelişimini, dişiye özgü vücut
yapısını kazandırır. Progesteron gebeliğe hazırlar. Erkeklerde testeron hormonu ile sakal,
bıyık çıkması, sesin kalınlaşması, kemiklerin gelişmesi ve kasların yapısını belirler.

Gelişim, Kalıtım ve Çevre Ortak Ürünüdür.

Kalıtım; bireye genetik yolla atalarından (anne baba, dede…) aktarılan özelliklerdir. Bunlar
arasında; cinsiyet, göz rengi, zeka kapasitesi, bedensel biçim gibi yapısal özellikleri
sayılabilir.

Gelişimde etkili diğer bir faktör ise çevredir. Çevre; doğum öncesi, sırası veya sonrasında
meydana gelen her türlü komplikasyon düşünülebilir. Örneğin çocuğun aldığı eğitim, anne
karnında maruz kaldığı radyasyon… vb faktörler çevrenin gelişme etkisi olarak düşünülebilir.

Gelişimde hangi faktörün daha önemli olduğu gelişim psikolojisi tarihi boyunca
tartışalagelmiştir. Bu iki faktörden birinin daha belirleyici olduğunu ifade etmek doğru bir
yaklaşım değildir. Ancak bazı gelişim alanlarında kalıtımın (örn: fiziksel gelişim) bazı
alanlarda ise çevrenin (örn: ahlak gelişimi) daha etkili olduğu söylenebilir. Gelişim kavramına
bir bütün olarak bakıldığında ise bu iki faktörün etkileşimi göze çarpar. Örneğin; Bireylerin
sahip olduğu zihin(zeka) kapasitesi kalıtım yoluyla gelen bir özellik iken; Bunun ne kadarının
kullanılabileceği yani, işlevsel olacağı çevre ile etkileşimi sonucundaki yaşantı zenginliklerine
bağlıdır. Yani, kalıtım ve çevrenin birlikte etkileşerek bireyin özelliklerinin ortaya çıkmasında
ortak rol aldıkları kabul edilmektedir ve araştırmalar bu iki unsurun etkileşim düzeylerini ele
almaktadır.

* Soruda bu ilke işaretlenecekse soru kökünü oluşturan paragrafta mutlaka hem kalıtım hem
de çevreye ait bilgiler aranmalıdır. Bu iki faktörden sadece birine ait işaretler gözleniyorsa
diğer seçenekler göz önüne alınmalıdır.