Malzeme ve Donanım I

Malzeme Bilgisi (Part 66 – 6)

Samsun Üniversitesi
Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi Uçak Bakım ve Onarım Bölümü
Malzeme ve Donanım I
• 6.1 Aircraft Materials – Ferrous

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

2
Wrought Iron

Demirin en eski hallerinden biri işlenmiş

demirdir. İşlenmiş demir yapımında kömür
ocakları kullanılmaktaydı. Kömür ocağındaki ısı
demirden demir oksiti azaltmakta yeterli ancak
eritme ya da karbon tutumu açısından iyi değildi.

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

3
• Demir teknik alanda kullanılan en önemli
metaldir. Demir cevheri (manyetit ve hematit)
yerkürenin yüzeyinden çıkarılır ve bir dizi
işlemden geçirilerek Pig iron’a çevrilir.

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

• Ana malzemesi demir olan alaşımlar ferrous
metal olarak adlandırılır. Uçaklarda en sık
kullanılan ferrous metal çeliktir.

4
Demir Üretimi Nasıl Gerçekleşir ?

• Blast furnace adı verilen fırınlarda demir

cevherinin eritilmesiyle Pig iron elde edilir.
Temizlenmiş demir cevheri, bir miktar sülfür,

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

kireç taşı ve kok kömrüyle beraber fırına verilir.

5
 Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi
6
• 1538° C'de eriyen demir en ağır ürün olup fırının
tabanına çöker .
• Daha hafif yoğunluktaki cüruf erimiş demirin üstünde
yüzer. Demir, cüruf atma deliğinin seviyesine
ulaştığında, cüruf tükenir. Demir fırın tabanından

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

çıkarılır. Çıkarılan demir pig denen küçük kalıplara
dökülür.

Cüruf (slag) tamamen saf olmayan metaller ergitildiği zaman yoğunluk farkı
nedeniyle yüzeyde biriken daha hafif metallere verilen isimdir.
7
• Pig Iron yaklaşık %4 karbon, ufak miktarda
manganez, silikon, fosfor, sülfür ve diğer
maddelerden içerir. Cupola isimli maden
ocağında tekrar eritilen demir 1200 dereceden
sonra şekillendirilir ve dökme demir haline
getirilir.
Döküm demirin özellikleri :

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

•

• Ucuzdur.
• Compression yük dayanımı çok iyi ancak tension yükü için kötüdür.
• Alaşımları istendiğinde daha sert ve dayanıklı hale getirilebilir.
• Makineyle şekillendirmek çok kolaydır.

8
Mikro Yapı
• Demirli metallerin bileşenleri esas olarak,%
0,006'dan fazla karbon içermeyen ve saf demire
benzer yumuşaklığa ve sünekliğe sahip ferrit ve
% 6,67 karbon oranına sahip, sert ve kırılgan
olan sementit (demir karbür - Fe3C) gibi,
kristalin katı çözelti bileşikleridir. Metaldeki bu
kristallerin durumu, mikro yapı olarak

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

adlandırılır ve güçlü bir mikroskop altında
görüntülenebilir diğer elementlerin ve ısının
dahil edilmesi mikro yapıyı değiştirecektir.

9
Çelik Üretimi

• Dökme demir yüksek karbon çeliğinden daha

fazla karbon içeriyor olsa da, çelik genellikle
demir ve karbon alaşımı olarak tanımlanır.
Aradaki fark, çeliğin asla serbest karbon
içermediği (grafit) olduğu biçimindedir.

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

•3 çeşit çelik üretme metodu vardır.

10
 Open Heart Process
Pig iron ve scrap’ı
eritmek için gereken ısı
gaz karışımı yağ ve ya
metal üzerindeki hava
kullanılarak sağlanır.
Regenratörlerde yakıt ve

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

hava, yüksek sıcaklıklara
çıkmadan önce ön ısıtma
işlemine tabi tutulur.

11
• Fosforu azaltmak için kireç eklenir.
• Sonrasında karbonlu antrasit (taş kömürü)
eklenip erimenin devamıyla çelik külçeler
halinde depolanacak şekilde muhafaza edilir.

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

• Çokeski bir sistemdir ve artık
kullanılmamaktadır. (1860, Siemens Brothers)

12
Basic Oxygen Steelmaking

• Tipikbir Basic Oxygen

Steelmaking fırını, 400
tona kadar metal tutan
mermerle kaplı çelik kasalı
bir dönüştürücüden oluşur.

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

13
• Aynıiçerikteki erimiş metal üzerine oksijen
püskürtülür. Bu işlem 15 dk kadar devam ettirilip
istenmeyen metaller oksidasyona maruz bırakılır. Isı
sürekli kontrol altında tutulur. Sonrasında potaya
dökülen erimiş metal külçelenir.

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

14
 Electric Arc Steelmaking
• Elektrikliark fırınında metali
eritmek için gereken ısı, karbon
elektrotları ve çelik arasında
çarpan elektrik arkları
tarafından üretilir. Eritilen
malzeme yine içerik olarak ;

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

hurda, demir cevheri, pig iron ve
kireç taşından oluşur.

15
 Elektrikli ark fırının avantajı işlem sonucunda
gaz, duman ve istenmeyen malzemelerin çok az
olmasıdır.
Bu istenmeyen malzemeler yakıt beslemeli

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

ocaklarda yan ürün olarak çokça elde edilir ve bu
malzemeler eriyen metalin içine fazlasıyla karışabilir.
Elektrikli ark fırını yüksek kalite çelik üretimi için
kullanılan modern bir metoddur.

16
Çelik
Yalın(düz) karbon çeliği, demir %1.7 karbon
alaşımıdır. %1 manganez, %0.06 oranlarında sülfür ve
fosfor bulundurur. Sülfür ve fosfor elementleri çelik için
zararlıdır. Çelikteki sülfür ve fosfor oranı arttıkça,
çelikteki kırılganlık da artacak ve ürünün kalitesi
düşecektir.

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

Düz karbon çeliği, özelliklerini içerisindeki
karbona borçludur. Çelikteki karbonun etkisini
anlamanın en iyi yolu onu saf demir ile kıyaslamak
olacaktır.

17
 Saf demir, çok sünek (ductile) ve tensile
strength’i 18 tons/𝑖𝑖𝑖𝑖𝑖𝑖𝑖2 iken karbonla alaşım
oluşturması sonrasında tensile strenght, hardness
ve brittleness artarken, ductility azalır.
%0.8 karbon içerek bir çeliğin yaklaşık 55
tons/𝑖𝑖𝑖𝑖𝑖𝑖𝑖2 ’tir.

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

18
 Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi
19
Alloy Steel
Alaşım çeliğin içerisinde demir, karbon ve diğer
elementler bulunur.
Alaşımlarda en çok kullanılan elementler :
• Nikel
 Damarlı yapıyı engeller. (case hardening)

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

 Toughness artar
 Korozyon dayanımı artırır
 Bolt, anahtar, çeki demiri ve pin yapımında kullanılır.

20
• Manganez
 Ani ve aşındırıcı yüklere karşı dayanımı artırır.
 Kaya kırma makinelerinin yapımında kullanılır.

• Krom

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

 Hardness ve strength katar.
 Damarlanmaya sebebiyet verir bu sebeple kromun bu
etkisini azaltmak için nikel eklenir.
 Korozyon dayanımı fazladır. (Ball ve Roller bearing)

21
• Kobalt
 Kesme aletleri yapımında kullanılır.
 Manyetik özelliğe sahiptir.

• Vanadyum (çok az oranlarda)

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

 Elastik limiti ve tensile strength’i artırır.
 Ani yüklere ve yorulmaya karşı dayanım katar.

22
• Molibden (çok az oranlarda)
 Yüksek sıcaklıklarda sünmeye karşı dayanım kazandırır.
 Tensile strength ve ductility artırır.
 Kırılganlığa karşı yüksek dayanım verir.

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

• Tungsten
 Sıcaklık ve aşınmaya karşı dayanım verir.
 Kesi aletleri yapımında kullanılır.

23
Stainless Steel (SS) ve Corrosion Resistance Steel
(CRES) – nikel/krom/çelik
Düşük oranlarda – piston engine crankshaft, bağlantı
rodları ve benzer yerler (3nk-1kr)
Yüksek oranlarda – stainless steel (18kr-8nk) uçakta bir

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

çok alanda kullanılmaktadır. (yapı ve motor
ekipmanlarında, yaylar, kontrol kabloları)
Krom-Vanadyum Steel (18vd-1kr) : ısıl işlem
gördüklerinde dayanımları, toughness, aşınmaya ve
yorulmaya karşı dayanım kazanırlar.
24
 SAE Steel Sınıflandırması

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

25
 Çelik alaşımları, alüminyum alaşımlarına nazaran
ağırlıkları (3 kat) dolayısıyla daha az kullanılır.
Motorda kullanılan parçaların ağırlık olarak %45’i

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

çelik ve alaşımlarından oluşur.

26
 Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi
27
 Heat Treatment

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

28
Low Carbon Steel : austenite (non-magnetic)+ ferrite
High Carbon Steel : austenite + cementite

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

0.83% Carbon : austenite

29
 Isıl işlem metali eritmeden ısısının kontrollü
artırılıp azaltılması süreçlerini kapsar. Bu ısı
değişimleri metalin mekanik özelliklerini değiştirir.
En çok karşılaşılan ısıl işlemler:
I. Annealing (Tavlama)

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

II. Normalising (Normalleştirme)
III. Hardening (Sertleştirme)
IV. Tempering (Su verme)
V. Surface Hardening (Yüzey Sertleştirme)

30
 Tavlama

Çelikte soğuk şekil verme işlemi yapıldığında

kristal yapısı bozulur. Aynı zamanda upper critical
pointte fazlaca kalan çelik yapısı damarlanmaya başlar.
Bu gibi durumlarda gerilme ve gerginlik oluşur.
Tavlama işlemi çeliği ; yumuşak, esnek ve stressiz

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

hale getirmek için kullanılır.

31
 Normalleştirme

Malzemedeki yorgunluk ve ısıl sertleştirme

işlemleri yapısal gerginliklere sebep olabilir.
Normalleştirme, tavlama işlemine çok benzerdir.
Normalleştirme sonucunda da malzemenin
kristalize yapısındaki bozunmalar giderilir ve daha

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

stressiz hale getirilmiş olur. Normalleştirme işlemi
sonucunda malzeme daha küçük tanecikli ve daha sert
bi yapıya kavuşur.

Not : Bu iki işlem malzemenin iç gerginliğini almak, işlenebilirliğini ve

esnekliğini artırmak için kullanılır.
32
 Sertleştirme

Belli bir dereceye kadar ısıtılan çeliğin hızlı

şekilde soğutulması sonucunda çeliğin kristal yapısı
martensite denilen özel, iğneli bir yapıya bürünür.
Soğutma süreci çeliğin özelliğini belirleyen en

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

önemli kısımdır. Çok yavaş olursa sertlik azalır, çok
hızlı olursa metalde kırılma/çatlamalar olur.

33
 Tempering

Çelikte sertleştirmeden(hardening) kaynaklanan

kırılganlığın giderilmesi için yapılan işlemdir. Nispeten
daha az seviyede ısıtılan çelik suda soğutulur. Isıtılacak

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

sıcaklık malzemede istenen özelliğe göre ayarlanır.

34
 Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi
35
 Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi
36
 Yüzey Sertleştirmesi
Malzemelerin dış katmanlarının daha sağlam,
dayanıklı, aşınmaya daha dayanıklı vs olmasını
istediğimiz durumlar olabilir.
1. Case Hardening
2. The Box Process (Pack Carburising)
3. Heat Treatment

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

4. Cyanide Hardening
5. Gas Carburising
6. Flame Hardening
7. Induction Hardening
8. Nitriding

37
 1.Case Hardening

Bu işlem genellikle doğrudan sertleştirme işlemine

cevap veremeyecek düşük karbonlu bir çelikten yapılır.
Yüzeyin karbon içeriğini %0,83’e yükseltmek için

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

karbürize edilir. Karbürleme işlemi genellikle 900-
950°C’de gerçekleşir.

38
 2. Pack Carburising

Temizlenmiş malzeme, karbon oranı yüksek bir

kutunun içine konulup ağzı kapatılır ve 900°C fırına
verilir. 4 saat kadar süren ısıtma sonrasında kutu içinde

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

yavaş yavaş soğumasına müsaade edilir.

39
 3. Heat Treatment

850°C’de ısıtılan çelik yağ ya da suda soğutulup

yüzeyi temizlenir. Tekrar 750°C ısıtılıp tekrar su ya da
yada soğutulur.

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

40
 4. Siyanür Sertleştirme

Malzeme, 900°C’deki
esasen sodyum siyanür oluşan
erimiş tuz banyosuna konur.
0.1-0.25 mm sertleştirilecek
tabakalar için kullanılır.

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

41
 5. Gaz Karbürleme

Malzeme, metan ve propan gazı bulunan ortamda

900°C’de üç saat ve ya daha fazla tutulur. Metan ve
propan gazları yüzeydeki karbonun tutumunu/tortu
oluşturmasını sağlar.

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

42
 6. Flame Hardening
Çeliğin sadece yüzeyini ısıtıp hemen ardından
soğutulmasıyla yüzey sertleştirmesi gerçekleştirilir.
Kullanılan cihazın ismi oxi-asetilen torch. Düşük
karbonlu çelikler bu işlem için uygundur.

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

43
 7. Induction Hardening
Bu işlem tıpkı
alevle sertleştirme
işlemine
benzemektedir. Bir
endüksiyon bobiniyle
ısıtılan malzeme tek

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

seferde sertleştirme
gerçekleştirir.

44
 8. Nitriding
Nitridasyon, amonyak gazı ile beslenen fırında
500°C’de 10-90 saat ısıtılan çeliğin, amonyak
gazındaki nitrojeni absorbe etmesiyle yüzey
sertleştirmesi gerçekleşir. Bu işlem piston motor
crankshaft’ta ve motor silindirlerinde kullanılır.

Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi

45