prof. dr hab.

Stanisław Ignatowicz
SGGW w Warszawie
Samodzielny Zakład Entomologii Stosowanej

Zwalczanie much

Metody biologiczne i chemiczne

Mucha domowa (Musca domestica) jest „najbardziej domowym

zwierzątkiem”, gdyż występuje ona wszędzie tam, gdzie mieszka i pracuje
człowiek. Szczególnie pospolita jest w budynkach inwentarskich, w których
trzymane jest bydło lub trzoda chlewna.

Zimują osobniki dorosłe muchy w stanie odrętwienia (hibernacja) w miejscach

chłodnych. W ciepłych pomieszczeniach, jak np. w cielętnikach, rozwó j muchy może
przebiegać bez przerwy, dlatego w miesiącach zimowych można znaleźć jej wszystkie
stadia rozwojowe: jaja, larwy, poczwarki (zwane bobó wkami) i osobniki dorosłe.
Większość dorosłych much jest aktywna od wczesnej wiosny, gdy tylko
temperatura powietrza podniesie się wyżej niż 7°C. Wtedy muchy opuszczają swoje
zimowe kryjó wki i niezdarnie chodzą po powierzchni. Gdy temperatura osiągnie 9°C,
muchy spacerują całkiem sprawnie, a gdy temperatura jest wyższa niż 12°C, muchy
latają. W poró wnaniu z innymi owadami muchy latają stosunkowo wolno, z prędkością
ok. 8 km/h, uderzając skrzydłami do 33 razy na sekundę.

Z życia muchy domowej

Dojrzałe osobniki much łączą się w pary i zaraz po tym składają jaja. Są niezwykle
płodne, a ich rozwó j jest szybki. Samica składa w ciągu życia ponad 600 jaj, co 2-4 dni w
5-6 porcjach po ok. 100 jaj każda, najchętniej w nawozie świń skim i w odpadkach
kuchennych, ale ró wnież na każdej substancji organicznej ulegającej fermentacji. W 1 kg
świń skiego nawozu może rozwijać się nawet 15 000 larw.

1
 Po upływie 24 godzin z jaj wylęgają się larwy o charakterystycznym, z przodu
stożkowo zwężonym kształcie. Larwy pobierają pokarm płynny. Szybkość rozwoju larw
uzależniona jest od świeżości nawozu, trwa od kilku dni do dwó ch miesięcy. W ciągu
rozwoju larwy rosną, osiągając 12 mm długości po trzykrotnym linieniu. Po
przepoczwarzeniu trwającym ok. 10 dni wylegają się dorosłe owady, któ re po kilku
minutach są gotowe do lotu, a po kilku dniach (ok. 9) – do kopulacji. W ciągu roku mucha
domowa może dać od 5 do 7 pokoleń w zależności od warunkó w klimatycznych.
W kró tkim czasie mogą utworzyć bardzo liczne populacje, bo codziennie
przychodzi na świat więcej much niż jest ludzi na ziemi. Jedna para much domowych,
gdyby nie były niszczone przez wrogó w naturalnych i niekorzystne czynniki
środowiska, dałaby w ciągu 2 lat 10 19 osobnikó w potomnych, któ re pokryłyby kulę
ziemską warstwą 14 m grubości! Takie katastrofy nie zdarzają się, bo tylko niewielka
część potomstwa much osiąga postać owada dorosłego. Muchy giną wskutek działania
takich czynnikó w, jak choroby, pasożyty, drapieżniki lub nieodpowiednia temperatura i
wilgotność. Szczegó lnie niebezpieczne dla much są owadomorki – grzyby owadobó jcze
wywołujące grzybicę, któ ra jesienią dziesiątkuje muchy w pomieszczeniach
inwentarskich.
Na szczęście dla człowieka i jego zwierząt wszystkie te czynniki biotyczne i
abiotyczne poważnie ograniczają liczebność szkodliwych owadó w, a tym samym
zmniejszają wyrządzane przez nie szkody. Niektó re z tych czynnikó w możemy
wykorzystywać w walce ze natrętnymi muchami już w okresie wiosenno-letnim.

Drapieżne larwy ofyr

Wczesną wiosną proponuję wykorzystać wrogość innej muchó wki, ofyry – Ophyra
aenescens, któ ra należy do tej samej rodziny muchowatych (Muscidae) co mucha
domowa.
Na czym polega wrogość ofyr w stosunku do much? Otó ż larwy ofyry, gdy osiągną
w rozwoju trzecie stadium larwalne (L3), stają się mięsożerne i drapieżne. Atakują i
zjadają wtedy czerw much, nawet w obecności innego pokarmu w pobliżu. Potrafią
obniżyć liczebność szkodliwych much tak, że nie stanowią one większego problemu w
stajniach, chlewniach oraz oborach i ich dokuczliwość zmniejsza się znacząco.
Opracowano więc metodę biologicznego zwalczania szkodliwych much, polegającą na

2
okresowej kolonizacji tych pożytecznych organizmó w. Metoda ta, popularnie określana
jako „biomucha”, polega po prostu na uwolnieniu w budynku inwentarskim drapieżnej
muchó wki Ophyra aenescens. Zalecana jest w tych pomieszczeniach, w któ rych
gnojowica spływa kanałami do gnojownikó w z płynnym nawozem, pokrytym warstwą
stałych odchodó w i resztek paszy.
Program biologicznego zwalczania much za pomocą drapieżnej ofyry można
prowadzić przez cały rok, tj. o każdej porze, ale najlepiej wiosną, gdy jest niska
liczebność szkodliwych much w pomieszczeniach inwentarskich, do któ rych uwalniane
będą drapieżne ofyry.
Preparatem handlowym są bobó wki (czyli poczwarki) ofyry, sprzedawane w
kartonowych pudełkach, któ re w budynku inwentarskim należy otworzyć i zawiesić nad
gnojownikiem i kanałem z gnojowicą. Jedno opakowanie wystarcza na 100 m 2
powierzchni pomieszczenia. Po kilku dniach z poczwarek wylatują dorosłe muchó wki i
przemieszczają się do nawozu, gdzie samice po kopulacji składają jaja. Jeśli
powierzchnia gnojowicy jest zbyt sucha, należy ją zwilżać wodą (1-2 razy na tydzień ),
aby zapewnić jajom i larwom pożytecznej muchy właściwe warunki do rozwoju.
Po dwó ch tygodniach po wprowadzeniu bobó wek do zabudowania inwentarskiego
w gnojowicy są już w pełni rozwinięte larwy ofyr, któ re zjadają larwy much. Nie
obserwujemy jeszcze obniżenia liczebności populacji dokuczliwych much. W trzecim lub
czwartym tygodniu po introdukcji drapieżcy koń czy się rozwó j pierwszego pokolenia
ofyr. Pojawiają się ich osobniki dorosłe, któ re dają początek nowemu pokoleniu
pożytecznych much. Bobó wki Ophyra aenescens należy rozmieszczać w budynkach
inwentarskich kilkakrotnie, w sumie 5 razy co 2-4 tygodnie, aby uzyskać ciągłą obecność
drapieżnych larw L3 w gnojowicy. Wymagana jest też ciągła obecność zwierząt w
pomieszczeniu inwentarskim.
Osobniki dorosłe ofyr, któ re namnożą się w budynkach inwentarskich i zastąpią
muchy domowe, nie są dla nas i zwierząt dokuczliwe, gdyż preferują ciemne i ciepłe
miejsca. Gromadzą się przy gnojownikach lub przy kanałach gnojowych i nie są
zauważalne w pomieszczeniu, nawet wtedy, gdy są liczne. Są też mniej aktywne niż
muchy, raczej chodzą niż fruwają. Nie siadają na zwierzętach inwentarskich ani na
ludziach. Same regulują swoją liczebność. Gdy larwy ofyr są zbyt liczne w gnojowicy,
zjadają się nawzajem (kanibalizm). Zdarza się jednak, że w sprzyjających warunkach
mogą się rozmnożyć tak licznie, że stanowią problem w chlewni, oborze czy stajni.

3
 Pasożytnicze siercinki

Do zwalczania dokuczliwych much w budynkach inwentarskich można też użyć

drobnych błonkó wek, któ re są pasożytami (dokładniej: parazytoidami) muchy
domowej. Parazytoidy są zwykle mniejsze od żywiciela, nie zmieniają żywicieli, a
pasożytniczy tryb życia prowadzi tylko jedna forma rozwojowa (larwy), podczas gdy
dorosłe nie mają kontaktu z żywicielem, z wyjątkiem sytuacji składania przez samicę
jaja w ciało żywiciela.
Do pospolitych parazytoidó w muchy domowej i zgniłó wek należą Nasonia
vitripennis i Muscidifurax zaraptor (rodzina siercinkowate, Pteromalidae). Siercinki te są
bardzo drobnymi owadami, mniejszymi od komara. Są pochodzenia europejskiego, ale
szeroko rozprzestrzeniły się po świecie razem z muchą domową.
Można więc zakupić parazytoidy much i wypuścić je do budynku inwentarskiego,
w któ rym jest plaga much. Sprzedawane są najczęściej jako spasożytowane bobó wki
muchy domowej zmieszane z trocinami w opakowaniach wystarczających do ochrony
100-200 m2 powierzchni. Program zwalczania obejmuje trzykrotne uwalnianie
parazytoidó w do pomieszczenia co 2-4 tygodnie. Najlepszym terminem do stosowania
parazytoidó w jest wczesna wiosna, gdyż wtedy populacja much jest najmniej liczna. Jeśli
much jest bardzo dużo, należy zastosować zabiegi mające na celu obniżenie ich
liczebności (pyretryna, pyretroidy, lampy UV, lepy).
Opakowanie zawierające spasożytowane bobó wki należy otworzyć i umieścić
(zawiesić) w pobliżu miejsc, w któ rych muchy przepoczwarczają się, lub rozsypać
„substancję aktywną” (w naszym przypadku – spasożytowane bobó wki) tam, gdzie jest
duże skupisko muszego czerwia i poczwarek. Miejsca te należy następnie przykryć
warstewką suchej słomy. Po kilku dniach siercinki opuszczają bobó wki much i w
poszukiwaniu żywicieli rozlatują się po budynku inwentarskim na odległość ponad 50 m
od miejsca uwalniania.
Samice owadziarek będą składać jaja w bobó wki muchy domowej. Z tych jaj
wylęgną się larwy parazytoida, któ re rozwijając się wewnątrz bobó wki, będą się
odżywiać ciałem poczwarki muszej. W koń cowej fazie rozwoju parazytoida bobó wka
muchy zginie, a po 2-3 tygodniach (Nasonia) lub 3-4 tygodniach (Muscidifurax) po

4
spasożytowaniu z bobó wki wyjdą siercinki następnego pokolenia, zdolne do atakowania
następnych bobó wek żywiciela.
Siercinki są szczegó lnie skuteczne w miejscach suchych, w tych budynkach
inwentarskich, w któ rych wyłożona jest śció łka (słoma) i w któ rych zbiera się stały
nawó z. Jak już wspomniano, starsze larwy muchy domowej przebywają tuż pod
powierzchniową warstwą kału, gnojowicy lub obornika, po czym porzucają to wilgotne
środowisko i przechodzą do suchych miejsc, takich jak piasek, suchy nawó z, szpary w
ścianach, worki po paszy, w któ rych przepoczwarczają się. Właśnie w pobliże tych
miejsc należy wypuszczać pożyteczne błonkó wki.

Metoda chemiczna

Nie zawsze metody biologiczne są skuteczne. W okresie plagowego wystąpienia

muchy domowej w budynkach inwentarskich musimy zdecydować się na bardziej
radykalną metodę zwalczania natrętnego szkodnika. Wybieramy wtedy metodę
chemiczną.
Metoda chemiczna polega na stosowaniu produktó w biobó jczych przeznaczonych
do zwalczania owadó w, czyli insektycydó w. Tylko za ich pomocą możemy gwałtownie
wpływać na populację much i zmniejszać jej liczebność. Chemiczna metoda zwalczania
much jest szybka, prosta, gwarantuje dość wyró wnane wyniki i jest stosunkowo tania. Z
tych powodó w jest często stosowana do niszczenia dokuczliwych szkodnikó w.
Najlepsze wyniki zwalczania much za pomocą insektycydó w osiąga się wtedy, gdy
pomieszczenia inwentarskie są odpowiednio przygotowane do zabiegu chemicznego.
Zaleca się, aby ściany i sufit obiektu zostały przed zabiegiem oczyszczone z pyłó w, brudu
i pajęczyn, a następnie wygładzone. Pył i brud w pomieszczeniu pochłaniają
zastosowany preparat i znacznie ograniczają kontakt much z naniesionym
insektycydem.
Do zwalczania szkodliwych much służą insektycydy, któ re dzieli się na dwie grupy:
(a) larwicydy – środki służące do zwalczania larw much, (b) adultycydy – środki do
niszczenia osobnikó w dorosłych much.

Adultycydy, czyli środki do zwalczania osobników dorosłych muchy domowej

5
 Kiedy muchy dostaną się do obory, już w niej pozostaną. Opuszczają budynek tylko
przypadkowo lub w wyniku ostrej konkurencji wewnątrzgatunkowej powstałej jako
wynik znacznego przegęszczenia populacji. Muchy są aktywne w dzień . Latają i
spacerują w ciepłych i nasłonecznionych miejscach. Do wypoczynku wybierają kąty,
załamania ścian i ich krawędzie oraz cienkie przedmioty, kable, struny. Najchętniej
przebywają blisko źró dła pożywienia na wysokości 150-450 cm od podłoża. Nocą muchy
w chłodne dni zazwyczaj godzinami przesiadują na podłogach, ścianach, sufitach i
innych wybranych przez siebie miejscach i wtedy są wrażliwe na insektycydy
naniesione na te powierzchnie.
Do zwalczania dorosłych much w zabiegach opryskiwania powierzchni są
stosowane insektycydy rozcień czane wodą. Używane są proszki do sporządzania
zawiesiny wodnej (WP), zawiesiny kapsuł, czyli preparaty mikrokapsułkowane (CS)
oraz koncentraty w postaci stężonej zawiesiny (SC). Przygotowaną z tych preparató w
cieczą roboczą zwilża się powierzchnie do momentu pierwszych objawó w ściekania.
Preparat nanoszony jest opryskiwaniem grubokroplistym na ściany wokó ł drzwi
wejściowych, na zewnętrzne powierzchnie ogrzane słoń cem – szczegó lnie tam, gdzie
gromadzą się muchy wabione zapachem chlewni, wokó ł ram okiennych, na wszystkie
powierzchnie pobliskiego śmietnika. Dodatkowo wzdłuż uszczelnień okien, np. można
nanieść preparat mikrokapsułkowany (CS) wąskim pasem za pomocą pędzla.
Muchy obecne w budynkach inwentarskich można szybko zlikwidować
preparatami do zamgławiania (opryskiwanie ULV). Za pomocą zamgławiaczy lub
specjalnych urządzeń ULV preparat jest podawany w formie delikatnej mgły lub jako
aerozol. W zabiegach najczęściej stosowane są pyretroidy oraz pyretryna synergizowana
butotlenkiem piperonylu.
Zabiegi zamgławiania pomieszczeń inwentarskich dają dobre wyniki, ale
chwilowe. Giną te muchy, któ re są obecne i aktywne w pomieszczeniu. Wkró tce mogą
pojawić się nowe osobniki, na któ re preparat już nie zadziała. Na zabiegi zamgławiania
decydujemy się wó wczas, gdy zidentyfikujemy i usuniemy gnojowicę i zalegający
obornik, w któ rym rozwijają się larwy ró żnych much, nie tylko muchy domowej, a także
po zlikwidowaniu otworó w i uszczelnieniu szpar, któ rymi szkodniki przedostają się do
wewnątrz pomieszczenia. Trzeba pamiętać, że zabiegi z zastosowaniem pyretryny i
pyretroidó w nie są skuteczne w wysokich temperaturach.

6
 Podczas dezynsekcji chemicznej osoby postronne i zwierzęta nie powinny
przebywać w pomieszczeniu zabiegowym. W oborze należy opryskiwać powierzchnie
ścian od 1,5 m wzwyż, aby bydło nie kontaktowało się z powierzchnią z naniesionym
środkiem chemicznym. Podczas wykonywania zabiegu należy zwró cić uwagę, aby nie
opryskać urządzeń służących do karmienia oraz miejsc składowania paszy. Przed
wykonaniem opryskiwania należy przykryć np. folią, brezentem lub grubym papierem
wszystkie powierzchnie, z któ rymi pasza ma kontakt. Przed wprowadzeniem zwierząt
opryskane ściany powinny być suche, a pomieszczenia dokładnie wywietrzone,
przynajmniej przez kilka godzin.
Jak wspomniano, chemiczne zabiegi zwalczania osobnikó w dorosłych much nie
zawsze są skuteczne, gdyż w ciepłe i upalne dni adultycydy nie działają lub ich
skuteczność jest bardzo mała. Konieczne jest więc zwalczanie larw much, zanim
powstaną z nich osobniki dorosłe.

Larwicydy, czyli środki do zwalczania larw muchy domowej

Procesy syntezy chityny, ważnej substancji budującej okrycie owadó w, przebiegają

intensywnie podczas linienia larw i w czasie przepoczwarczania się. Syntezę chityny u
owadó w hamuje i zakłó ca np. diflubenzuron lub triflumuron. Związki te są substancjami
aktywnymi larwicydó w, któ re na szkodnika działają żołądkowo i kontaktowo,
powodując zakłó cenia w rozwoju larw much żerujących w pomieszczeniach
inwentarskich, na pryzmach i w zbiornikach nawozó w organicznych, na wysypiskach
odpadó w oraz w innych miejscach. Nawet nieznaczne dawki diflubenzuronu lub
triflumuronu w środowisku larw powodują dużą śmiertelność stadió w rozwojowych
much.
Granulowany larwicyd może być stosowany metodą opryskiwania, polewania lub
posypywania miejsc, w któ rych larwy much rozwijają się. Sposó b jego zastosowania jest
prosty. Cieczą roboczą można polewać np. za pomocą konewki z sitkiem lub opryskiwać
opryskiwaczem nawó z, gnojowniki, kompostowniki i inne miejsca składania jaj przez
muchy. Ciecz robocza powinna wniknąć kilka centymetró w pod powierzchnię, dlatego
należy zużyć 5 l roztworu preparatu na każde 10 m2 podczas polewania lub 2 l cieczy
roboczej na każde 10 m2 przy opryskiwaniu. Pierwszy zabieg należy wykonać wczesną
wiosną, gdy tylko pojawią się muchy, i powtarzać co 3-4 tygodnie przez cały sezon.

7
Granulowany larwicyd można też zastosować metodą bezpośredniego rozsypywania
granulatu ręcznie lub przy pomocy rozsiewacza granulató w. Stosuje się wtedy dawkę
0,25 kg granulatu na każde 10 m2 powierzchni.
W pomieszczeniach inwentarskich opryskiwanie lub polewanie stosuje się na
podłogi ze śció łką ze słomy oraz tam, gdzie część podłogi stanowi ruszt, a także nad
płytkimi kanałami, odprowadzającymi odchody zwierząt na bieżąco. Rozsypywanie
stosuje się w pomieszczeniach inwentarskich dla zwierząt dużych (bukaty, bydło
mięsne) trzymanych luzem na podłodze rusztowej, nad kanałami z wolno spływającą
lub stojącą gnojowicą. Nie zaleca się rozsypywania granulatu na śció łkę i na
powierzchnie suche. Większe dawki należy stosować w pomieszczeniach otwartych przy
licznym wystąpieniu larw much.

Zakończenie

Muchy są intensywnie tępione i najczęściej wybierana jest chemiczna metoda

zwalczania much w pomieszczeniach. Tylko za pomocą insektycydó w możemy
gwałtownie wpływać na populację much i zmniejszać jej liczebność. Jest to metoda
szybka, prosta i gwarantująca dość wyró wnane wyniki i stosunkowo tania. Z tych
powodó w jest często stosowana do niszczenia dokuczliwych szkodnikó w. Nie zawsze
jesteśmy jednak zadowoleni, gdy polegamy tylko na metodzie chemicznej, dlatego radzę
zastosować ró wnież biologiczną metodę zwalczania much z wykorzystaniem
drapieżnych much i pasożytniczych błonkó wek. Obie metody będą szczegó lnie
skuteczne wtedy, gdy zostaną umiejętnie włączone w system metod zwalczania much,
czyli w integrowaną metodę zwalczania szkodnika uwzględniającą zabiegi higieniczne,
metody mechaniczne (lepy, muchołapki) i fizyczne (lampy owadobó jcze) oraz właściwe
uszczelnienie budynku.