Hóa Học Hữu Cơ

TS Phan Thanh Sơn Nam

Bộ môn Kỹ Thuật Hữu Cơ
Khoa Kỹ Thuật Hóa Học
Trường Đại Học Bách Khoa TP. HCM
Điện thoại: 8647256 ext. 5681
Email: ptsnam@hcmut.edu.vn

http://hhud.tvu.edu.vn 1
 Chương 4: Alkane
I. Giới thiệu chung
• Alkane Æ hydrocarbon no mạch hở, nguyên tử
carbon Æ lai hóa sp3
• Công thức tổng quát: CnH2n+2

methane

• Góc hóa trị 109o5’, liên kết C-H: 1.09Å, C-C: 1.53Å
• Đồng phân: cấu tạo, cấu dạng (quay)
http://hhud.tvu.edu.vn 2
 II. Danh pháp IUPAC

II.1. Alkane không phân nhánh:

• 4 alkane đầu: gọi theo tên thông thường

methane, ethane, n-propane, n-butane

• Các alkane từ C5: dựa theo cách đếm số của Hy

Lạp hoặc Latin.
Ví dụ: pentane, hexane, heptane, octane…(tự đọc)

http://hhud.tvu.edu.vn 3
 II. 2. Alkane phân nhánh

• Chọn mạch dài nhất làm mạch chính

• Đánh số sao cho mạch nhánh có chỉ số nhỏ nhất

• Dùng chữ số & gạch (-) để chỉ vị trí nhánh, nhóm

cuối cùng phải viết liền với tên mạch chính

• Nếu có nhiều nhánh tương đương: dùng tiếp đầu

ngữ di-, tri-, tetra- để chỉ số lượng nhóm tương
đương
http://hhud.tvu.edu.vn 4
•Nếu có nhiều nhóm thế khác nhau: sắp xếp theo
thứ tự alphabetical. Lưu ý: bỏ qua các tiếp đầu
ngữ di-, tri-, tetra-… khi xét thứ tự alphabetical.

•Tuy nhiên không bỏ qua iso!!! sec- & tert- được

bỏ qua khi xét thứ tự với các nhóm khác, nhưng
vẫn dùng để so sánh giữa chúng với nhau.

• Ví dụ: dimethyl hoặc methyl sẽ đi sau ethyl hay

diethyl

•isopropyl đi trước methyl

•tert-butyl đi trước isobutyl
•sec-butyl đi trước tert-butyl
http://hhud.tvu.edu.vn 5
 • Ví dụ (H viết tắt):
C
C C C
C C C C C C C C
C C C C C C C C C
C C
4-Ethyl-2,2-dimethylhexane C C
C

3,3-Diethyl-5-isopropyl-4-methyloctane
C C
C C C C C C C
C C C
C C C C C C C C C
C C
5-Ethyl-2,3,5-trimethylheptane C C C
C
2-methyl-5-(1,2-dimethylpropyl)nonane
http://hhud.tvu.edu.vn 6
 II.3. Tên gốc alkyl

• Được lấy 1 H từ alkane, gọi theo tên alkane nhưng

đổi ane Æ yl
• CH3-: methyl
• CH3-CH2-: ethyl
• CH3-CH2-CH2-: n-propyl

CH3CHCH3 : isopropyl

CH3CH2CHCH3 : sec-butyl

• (CH3)2CHCH2-: isobutyl
• (CH3)3C-: tert-butyl 7
http://hhud.tvu.edu.vn
III. Các phương pháp điều chế alkane
III.1. Khử các dẫn xuất của halogen, alcohol,
carbonyl:
a. Khử bằng HI 80%, 180oC:
P ñoû
CH3-CH2-OH + HI CH3-CH3 + I2 + H2O

P ñoû
CH3I + HI CH4 + I2

b. Khử bằng Zn/HCl (Khử Clemmensen)

Zn(Hg)/HCl
R C R' R-CH2-R'
O
http://hhud.tvu.edu.vn 8
 III.2. Hydro hóa alkene

Ni, Pd, Pt
R-CH=CH2 + H2 R-CH2-CH3
alkene có thể điều chế từ alcohol (H2SO4/toC)

III.3. Thủy phân hợp chất cơ kim

(CH3)2Zn + H2O Æ CH4 + Zn(OH)2

C2H5-MgBr + H2O Æ C2H6 + Mg(OH)Br

Điều chế hợp chất cơ magnesium (Grignard):

C2H5-Br + Mg/ether khan Æ C2H5-MgBr
http://hhud.tvu.edu.vn 9
 III.4. Phản ứng Wurtz

CH3CH2Br + Na Æ CH3CH2CH2CH3 + NaBr

• Chỉ có hiệu quả khi điều chế alkane đối xứng:

CH3CH2Br + CH3Br Æ CH3CH2CH3 + CH3CH3 +

CH3CH2CH2CH3

Æ không có tính chọn lọc Æ ít sử dụng

• Chỉ hiệu quả cho R-Br & R-I

•Hiệu suất: bậc 1 (60%) > bậc 2 (40%) > bậc 3 (10%)
http://hhud.tvu.edu.vn 10
 III.5. Điện phân muối của carboxylic acid

CH3COONa Æ CH3COO. Æ CH3. Æ CH3-CH3

III.6. Nhiệt phân muốn natri của carboxylic acid

CH3COONa + NaOH Æ CH4 + Na2CO3

IV. Tính chất vật lý (tự đọc)

• Alkane không phân cực Æ chỉ tan trong dung môi

không phân cực
to sôi của alkane nhánh < thẳng
http://hhud.tvu.edu.vn 11
 V. Tính chất hóa học

• Alkane trơ Æ không có phản ứng cộng, đặc trưng

là phản ứng thế H

V.1. Phản ứng thế H bằng halogen

• Chỉ xảy ra ở nhiệt độ cao hoặc khi có ánh sáng

to
R-H + X2 R-X + HX
hν
http://hhud.tvu.edu.vn 12
 a. Cơ chế phản ứng (gốc tự do SR )
• Khơi mào:
to
X-X 2X
hν
R-H + X R + HX
•Truyền mạch:
R + X2 RX + X

Phản ứng có thể tiếp tục để tạo sản phẩm di-, tri-,
tetra-

• Ví dụ chlor hóa CH4 có thể thu được CH3Cl,

CH2Cl2, CHCl3, CCl4

CH4 + Cl2 Æ CH3Cl + HCl ΔH = -25Kcal/mol

http://hhud.tvu.edu.vn 13
 • Ngắt mạch:

X + X X-X

R + R R-R

R + X R-X

http://hhud.tvu.edu.vn 14
• Giai đoạn tạo CH3. khó hơn giai đoạn tạo CH3Cl Æ
giai đoạn tạo CH3. (hay R. nói chung) sẽ quyết định
tốc độ phản ứng chung

http://hhud.tvu.edu.vn 15
 b. So sánh khả năng thay thế H

•H bậc 1 & bậc 2:

25 oC
CH3-CH2-CH3 + Cl2 CH3-CH2-CH2-Cl + CH3-CHCl-CH3
hν 45% 55%

Vận tốc tương đối khi thay thế H bậc 1: 45 / 6 = 7.5

Thay thế H bậc 2: 55 / 2 =27.5

Æ tỷ lệ vận tốc tương đối H bậc 1/ H bậc 2 = 7.5/27.5 ~

¼ 16
http://hhud.tvu.edu.vn
 • H bậc 1 & bậc 3:
CH3 25 oC CH3 CH3
H3C C CH3 + Cl2 H3C C CH2Cl + H3C C CH3
hν H Cl
H
64% 36%

• Vận tốc tương đối khi thay thế H bậc 1: 64 / 9 ~7

•Thay thế H bậc 2: 36 / 1 ~ 36
Æ tỷ lệ vận tốc tương đối H bậc 1/ H bậc 3 = 7/36 ~ 1/5

Æ Tỷ lệ vận tốc tương đối bậc 1/bậc 2/bậc 3 = 1/4/5

Æ Ở nhiệt độ thường, khả năng thay thế H ở C bậc 3

cao nhất

•Lưu ý: ở 600oC: tỷ lệ này là 1/1/1

http://hhud.tvu.edu.vn 17
 c. Khả năng phản ứng của dãy halogen

F2 > Cl2 > Br2 > I2

F hóa: mãnh liệt, đứt liên kết Æ ít dùng

I hóa: rất khó xảy ra (ΔH = + 13 Kcal/mol), chỉ xảy

ra khi loại HI trong quá trình

http://hhud.tvu.edu.vn 18
 d. Tính chọn lọc của phản ứng
• Phản ứng Br hóa có tốc độ chậm hơn Cl hóa
nhưng có độ chọn lọc cao
•Tỷ lệ vận tốc tương đối ở 127 oC của Br hóa: bậc
1/bậc 2/bậc 3 = 1/82/1000
CH3 25 oC CH3 CH3
H3C C CH3 + Cl2 H3C C CH2Cl + H3C C CH3
hν H Cl
H
64% 36%

CH3 127 oC CH3 CH3

H3C C CH3 + Br2 H3C C CH2Br + H3C C CH3
hν H Br
H
1% 99%
127 oC
CH3-CH2-CH3 + Br2 CH3-CH2-CH2-Br + CH3-CHBr-CH3
hν http://hhud.tvu.edu.vn
3% 97%
19
 V.2. Phản ứng nitro hóa alkane

R-H + HNO3 Æ R-NO2 + H2O

• Phản ứng xảy ra ở nhiệt độ cao,cơ chế gốc tự do

• Thường xảy ra phản ứng đứt mạch carbon

CH3-CH2-CH3 + HNO3 Æ CH3-CH2-CH2-NO2 (25%) +

CH3-CHNO2-CH3 (40%) + CH3-CH2-NO2 (25%) +
CH3-NO2 (10%)

http://hhud.tvu.edu.vn 20
 V.3. Phản ứng đồng phân hóa

• Chuyển các alkane mạch thẳng thành alkane mạch

nhánh dưới tác dụng của xúc tác ở nhiệt độ cao

• Xúc tác thường dùng: acid Lewis như AlCl3, xúc

tác acid trên cơ sở zeolite

• Ví dụ:

CH3
AlCl3
CH3-CH2-CH2-CH3 H3C C CH3
to
H
http://hhud.tvu.edu.vn 21
 Cơ chế:

H
HH C H
to +
CH3-CH-CH2-CH3 CH3-C-CH2-CH3 H C C+
H -HAlCl3 H HH C H
AlCl3
H

HAlCl3 CH3
H3C C CH3 + AlCl3
H

• Xu hướng: tạo carbocation bền hơn Æ chuyển vị

http://hhud.tvu.edu.vn 22
 V.4. Phản ứng cracking

•Tạo alkane có mạch carbon ngắn hơn dưới tác

dụng của xúc tác & nhiệt độ

• Kèm theo phản ứng tách loại hydrogen & phản

ứng đóng vòng

• Cracking nhiệt: 800oC – 1000oC, cracking xúc tác

(thường là zeolite): 500oC -600oC

•Sử dụng trong sản xuất nhiên liệu (không dùng để

điều chế alkane hay alkene vì không chọn lọc)
http://hhud.tvu.edu.vn 23
 V.5. Phản ứng oxy hóa alkane

• Alkane bền với tác nhân oxy hóa ở nhiệt độ

thường
• Ở nhiệt độ cao hoặc có mặt xúc tác Æ có thể
phản ứng với oxygen, KMnO4, K2Cr2O7…

Æphản ứng đứt mạch Æ tạo alcohol (ROH),

aldehyde (RCHO), ketone (RCOR’), carboxylic
acid (RCOOH)…

• Phản ứng quan trọng:

2CnH2n+2 + (3n + 1)O2 Æ 2nCO2 + (2n+2) H2O
tỏa nhiệt mạnh, -341 kcal/mol Æ alkane được dùng
làm nhiên liệu
http://hhud.tvu.edu.vn 24