Sodapdf

ILIJA
J. DŽOMBIĆ
MEĐUNAROD
NO
POSLOVANJE

Banja Luka, 2010.
P R E D G O V O R
Porast međunarodne trgovin
ske razmjene, razvoj slobod
a kretanja ljudi, kapitala,
roba i znanja, porast kon
kurencije, povećanje među
zavisnosti, uspostavljanje
neka od obilježja globalne eko
nomije.
namjenom da posluži kao nas
tavno sredstvo za istoimeni p
redmet na Univerzitetu za
poslovni inženjering i menad
žment Banja Luka, koji se iz
učava u okviru studijskih
programa: ekonomska diplo
matija, menadžment, finansij
e i bankarstvo i marketing
Ideja nastanka ovog mater
ijala leži u težnji da na jedno
m mjestu, na jednostavan i
prihvatljiv način, približim
svima koji to žele značaj i
zučavanja međunarodnog
poslovanja kao naučne discip
line.
pomoći u radu svima onim
a čiji se poslovni angažma
n ukršta sa raznovrsnim
elementima inostranosti (me
nadžeri, biznismeni, diploma
te, novinari i dr.), kao i
(specijalizanti, magistranti, do
ktoranti, istraživači i dr.).
Univerziteta za poslovni inže
njering i menadžment za čij
e potrebe je i pisan ovaj
materijal, sve kritičke primjed
be i sugestije su dobrodošle i
biće sa najvećom pažnjom
udžbenika.
B
iii
Knjigu posvećujem mojoj kćerki Jovani Evi Džombić!
Sadržaj
SADRŽAJ
I GLOBAL
IZACIJA P
OSLOVNI
H PROCES
A ..............
...................
............. 1
1. ŠTA JE GL
OBALIZACIJ
A ..................
.......................
.......................
.......................
..... 3
2. INTERPRE
TACIJA POJ
MA GLOBA
LIZACIJA ...
.......................
.......................
....... 4
3.1. Eleme
nti globalizaci
je ..................
.......................
.......................
.......................
..... 7
4. TRANSFE
R GLOBALI
ZACIJSKIH I
ZAZOVA ....
......................
......................
......... 9
5. GLOBALI
ZACIJA POS
LOVNIH AK
TIVNOSTI ..
.......................
.......................
....... 9
7. TRANSNA
CIONALNI
KONCEPT R
AZVOJA .....
......................
......................
...... 12
7.1. Oblici
transnacionali
zacije ...........
......................
......................
......................
..... 15
7.2.1. Intra-
firm trgovina
......................
......................
......................
.....................
15
7.2.2. Inter-
firm trgovina
......................
......................
......................
.....................
15
7.3. Forme tra
nsnacionaliza
cije ...............
......................
......................
......................
16
7.3.1. Međ
unarodna trgo
vina .............
......................
......................
......................
16
7.3.2.1. Stran
e direktne inv
esticije u Bos
ni i Hercegov
ini ................
............ 20
7.3.2.2. Potre
be za novim s
tranim ulagan
jima .............
......................
............ 29
9. MJESTO
EKONOMS
KE DIPLOM
ATIJE U GL
OBALIZACI
JI EKONOM
SKIH
TOKOVA
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
.... 30
II DETER
MINANTE
MEĐUNA
RODNOG
POSLOVA
NJA ..........
........... 35
1. SVJETSK
A PRIVRED
A I MEĐUN
ARODNI OD
NOSI ...........
......................
......... 37
2. ŠTA JE T
O MEĐUNA
RODNO POS
LOVANJE ...
......................
......................
........ 38
3. KARAKT
ERISTIKE M
EĐUNAROD
NOG POSLO
VANJA .......
......................
...... 40
4. ZNAČAJ
MEĐUNAR
ODNOG PO
SLOVANJA
......................
......................
......... 42
TRŽIŠTU .
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
.... 43
6. PROCES I
NTERNACI
ONALIZACI
JE POSLOV
ANJA PRED
UZEĆA .......
......... 44
7.1. Interna i
nternacionali
zacija poslov
nih aktivnosti
.....................
......................
45
7.2. Eksterna
internacionali
zacija poslov
nih aktivnosti
.....................
................... 4
6
7.3. Kako izg
leda put inter
nacionalizaci
je poslovnih
aktivnosti pr
eduzeća? ....
46
8.1. Poslovne
strategije ......
.......................
.......................
.......................
.................... 4
8
8.1.1. Razv
ojna strategija
......................
.......................
.......................
................... 4
8
8.1.3. Međun
arodno-
poslovna strat
egija ............
......................
......................
.... 50
I v
Međunarodno poslovanje
III SUBJEKTI U MEĐUNA
RODNOM POSLOVANJU .
............................ 51
1. PREDUZEĆE .............................
..........................................................
......................... 53
1.1. Šta je preduzeće .................
.........................................................
.......................... 53
1.3. Ortačko društvo ......................
........................................................
..................... 54
1.4. Komanditno društvo ..............
........................................................
..................... 55
1.6. Korporacija ..............................
..........................................................
.................... 57
1.7. Holding kompanija ................
........................................................
...................... 58
1.8.1. Kartel ....................................
..........................................................
................ 58
1.8.2. Koncern ................................
..........................................................
................ 59
1.8.4. Konglomerat ..............
.........................................................
.......................... 60
2. TRANSFORMACIJA PREDU
ZEĆA U BOSNI I HERCEGOVI
NI ....................... 60
2.2. Državno (javno) preduzeće
........................................................
........................ 60
3. MIKRO MALA I SREDNJA PR
EDUZEĆA ....................................
.......................... 61
4.1. Racionalno ponašanje preduz
eća ................................................
...................... 64
IV FORME MEĐUNAROD
NOG POSLOVANJA ...........
........................... 65
1. OBLICI INTERNACIONALIZ
ACIJE POSLOVNIH AKTIVNOS
T ...................... 67
1.1. Izvoz ...................................
..........................................................
.......................... 67
1.1.2. Nevidljivi izvoz ...................
.........................................................
................ 68
1.1.3. Izvoz kapitala ......................
.........................................................
................. 68
1.2.1. Vidljivi uvoz ........................
..........................................................
................ 68
1.2.2. Nevidljivi uvoz ....................
.........................................................
................ 68
1.3. Licenciranje .............................
..........................................................
.................... 69
1.4. Direktno investiranje ..............
........................................................
..................... 69
1.6. Poslovna bilateral ...................
.........................................................
..................... 69
1.7. Poslovna multilateral .............
........................................................
..................... 70
1.8.1. Barter poslovi ......................
.........................................................
................. 70
1.8.2. Sajamski kompenzacioni po
slovi ..............................................
................. 71
1.9. Poslovi dorade, obrade i prera
de ..................................................
.................... 71
1.9.1. Lohn poslovi ...................
.........................................................
..................... 72
1.9.3. Tajmšering poslovi ..............
.........................................................
................ 73
1.9.4. Franšizing poslovi ...............
.........................................................
................ 73
v Ilija
J. Dž
ombić

Sadržaj
1.9.5. Faktori
ng poslovi ....
......................
......................
......................
................... 7
3
1.9.6. Forfetin
g poslovi ......
.......................
.......................
.......................
............... 74
1.11. Tranzitn
i poslovi .......
.......................
.......................
.......................
.................... 7
5
1.11.1. Ka
rakter tranzitn
e trgovine ....
......................
......................
......................
75
1.11.3. Među
narodna trans
portna unija (
IRU) ............
......................
................. 76
V ORGANI
ZOVANA
MEĐUNA
RODNA T
RŽIŠTA ...
...................
.......... 77
1. TRGOVIN
SKI CENTRI
.......................
.......................
.......................
.......................
... 79
2. SAJMOVI
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
... 80
4. AUKCIJE
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
.... 85
5. TRŽNICE
NA VELIKO
.......................
.......................
.......................
.......................
... 86
VI ELEKT
89
RONSKA
TRGOVIN
A ..............
...................
...................
..............
1. ŠTA JE EL
EKTRONSK
A TRGOVIN
A ..................
.......................
.......................
...... 91
2. KAKO DE
FINISATI EL
EKTRONSK
U TRGOVIN
U ..................
......................
...... 91
4. OBLICI EL
EKTRONSK
E TRGOVIN
E ...................
.......................
.......................
..... 93
4.1. Elektr
onska trgovi
na prema obi
mu i struktur
i poslovne ak
tivnosti .......
..... 93
4.3. Elektr
onska trgovi
na prema pos
lovnim kanal
ima prodaje
.....................
...... 93
5. MODELI E
LEKTRONS
KE TRGOVI
NE ...............
.......................
.......................
...... 94
5.2. Business
to Consumer
B2C .............
.......................
.......................
......................
94
5.3. Consume
r to Business
C2B .............
.......................
.......................
......................
94
5.5. Business
to Administra
tion B2A ......
......................
......................
......................
94
5.6. Consume
r to Administ
ration C2A ..
......................
......................
......................
95
5.8. Peer to P
eer P2P ........
.......................
.......................
.......................
......................
95
VII INSTIT
UCIONALI
ZACIJA S
VJETSKE
PRIVREDE
..................
.......... 97
1. SVJETSK
A TRGOVIN
SKA ORGA
NIZACIJA ...
.......................
.......................
........ 99
1.1.1. P
rincipi Svjets
ke trgovinske
organizacije
......................
......................
... 103
1.1.2. P
ristupanje Svj
etskoj trgovin
skoj organiza
ciji ...............
......................
.. 104
1.3. Ministars
ke konferenci
je ..................
......................
......................
.....................
104
1.3.1. Sing
apurska minis
tarska konfer
encija ..........
......................
....................
104
1.3.3. Sijetlsk
a ministarska
konferencija
......................
......................
................ 10
5
1.3.4. Doha
ministarska k
onferencija ..
......................
......................
................... 1
05
1.3.6. Hongk
onška minista
rska konferen
cija ..............
......................
................ 10
6
I i
2. MEĐUNARODNI MONETAR
NI FOND ......................................
........................ 105
2.1. Geneza Međunarodnog m
onetarnog fonda ...........................
........................ 106
2.3. Organizacija Međunarodnog
monetarnog fonda .......................
.................. 108
2.4. Kvote i glasanje – pojam i zna
čaj ..................................................
................... 109
po zahtjevima .........................
.........................................................
.................... 110
2.6. Pozitivne strane dogovora sa
Međunarodnim monetarnim fon
dom ........ 110
2.8. Bretonvudski monetarni syste
m ..................................................
.................... 111
2.9. Kriza međunarodnog monetar
nog fonda .....................................
................. 112
2.10.1. Funkcije Specijalnih pra
va vučenja .....................................
................... 113
2.11. Odnos Bosne i Hercegovin
e i Međunarodnog monetarnog f
onda .......... 114
monetarnim fondom .........
........................................................
............... 114
2.11.3. Uloga i značaj Međunaro
dno monetarnog fonda u
3. GRUPACIJA SVJETSKE BAN
KE (WORLD BANK GROUP – W
BG) ................. 118
3.1. Međunarodna banka za ob
novu i razvoj (IBRD) ...................
....................... 119
3.2. Međunarodna finansijska ko
rporacija (International Finance
3.3. Međunarodna asocijacija za r
azvoj (International Development
Association – IDA) 121
(Multilateral Investment Guar
antee Agency – MIGA) ..................
..................... 122
3.5. Međunarodni centar za reša
vanje investicionih sporova
3.6. Banka za međunarodna pora
vnanja (Bank for International
4. MEĐUNARODNE ORGANIZ
ACIJE SISTEMA UJEDINJENIH
NACIJA ....... 124
4.1. Ekonomski i socijalni Savj
et (Economic and Social Council –
ECOSOC) ...... 124
4.3. Ekonomska i socijalna komis
ija za Aziju i Pacifik (Economic a
nd Social
Commission for Asia and Pacifi
c – ESCAP) .....................................
................... 124
4.5. Ekonomska komisija za Lati
nsku Ameriku i Karibe
4.6. Ekonomska i socijalna komi
sija za Zapadnu Aziju (Economic
and Social
Commission for Western Asia
– ESCWA) ......................................
..................... 125
Industrial Development Organ
ization – UNIDO) ..........................
.................... 125
4.8. Konferencija Ujedinjenih Na
cija o trgovini i razvoju (United
Nations
x
I ombi
ć
Sadržaj
4.9. Organiz
acija Ujedinj
enih Nacija z
a hranu i polj
oprivredu (F
ood and
Agriculture O
rganization –
FAO) ............
.......................
.......................
............. 127
4.11. Svetska
organizacija
intelektualne
svojine (Worl
d Intellectual
Property
Organization
WIPO) .........
.......................
.......................
.......................
............ 127
VIII STAN
DARDI U
MEĐUNA
RODNOJ T
RGOVINI
...................
........ 129
1. STANDAR
DI U MEĐU
NARODNOJ
TRGOVINE
......................
......................
... 131
2. INCOTER
MS (INTERN
ATIONAL R
ALES FOR T
HE INTERP
RETATION
OF
TRGOVINSK
IH TERMIN
A ..................
.......................
.......................
......................
134
3. POSLOVN
I OBIČAJI U
IZABRANIM
ZEMLJAMA
......................
......................
139
3.2. Velika Br
itanija ...........
.......................
.......................
.......................
................... 1
39
3.3. Njemačka
......................
.......................
.......................
.......................
.................. 14
0
3.2.3. Protoko
l ....................
.......................
.......................
.......................
.............. 141
3.3.3. O čemu
razgovarati? .
......................
......................
......................
............... 141
3.4. Austrija .
.......................
.......................
.......................
.......................
................... 1
41
3.5. Sjedinjen
e Američke D
ržave ............
......................
......................
....................
143
3.7. Japan .....
.......................
.......................
.......................
.......................
................... 1
44
3.8. Indija .....
.......................
.......................
.......................
.......................
................... 1
45
IX PLATNI
PROMET S
A INOSTR
ANSTVOM
..................
...................
.... 147
1. ŠTA JE PL
ATNI PROM
ET ................
.......................
.......................
.......................
... 149
1.1. Siste
mi međunaro
dnih plaćanja
......................
......................
......................
.... 149
3. SREDSTV
A MEĐUNA
RODNIH PL
AĆANJA .....
......................
......................
..... 150
3.1. Valute
......................
.......................
.......................
.......................
.......................
. 150
3.3. Gotovins
ki instrumenti
.....................
......................
......................
....................
151
3.4. Mjenica ..
.......................
.......................
.......................
.......................
................... 1
51
3.5.1. Vrst
e akreditiva ..
......................
......................
......................
......................
151
3.6. Kreditno
pismo ...........
.......................
.......................
.......................
................... 1
54
4.1. SWIFT ..
.......................
.......................
.......................
.......................
.................... 1
54
4.2. TARGET
......................
.......................
.......................
.......................
................... 1
54
X DOKUM
ENTI U M
EĐUNAR
ODNOM P
OSLOVAN
JU .............
........ 155
1. DOKUME
NTI U MEĐ
UNARODN
OM POSLO
VANJU .......
......................
........ 157
1.1. Upravl
janje prodajo
m ..................
......................
......................
......................
.... 157
I x
1.2. Realizacija prodaje ............
.........................................................
........................ 158
2. UGOVOR O MEĐUNARODN
OJ PRODAJI ROBE .....................
......................... 158
4. TRANSPORTNA DOKUMEN
TA .................................................
.......................... 160
5. CARINSKA DOKUMENTA ....
.........................................................
....................... 161
7. DOKUMENTI O OSIGURANJ
U ROBE – POLISA OSIGURANJ
A ................... 162
XI ARBITRAŽNO REŠAVA
NJE POSLOVNIH SPOROV
A .................... 163
1. NASTANAK TRGOVINSKE A
RBITRAŽE ...................................
........................ 165
2. ULOGA ARBITRAŽE U MEĐ
UNARODNOJ TRGOVINI .........
........................ 166
4. PRAVNA PRIRODA MEĐUN
ARODNE TRGOVINSKE ARBI
TRAŽE ........... 169
5. NEOPHODNI USLOVI ZA M
EĐUNARODNU TRGOVINSKU
ARBITRAŽU 169
5.2. Trgovinski karakter ................
........................................................
................... 170
5.3. Spor na osnovu arbitražnog s
porazuma .....................................
................... 171
6.1. Prednosti arbitražnog rešavan
ja poslovnih sporova ...................
................. 172
6.2. Nedostaci arbitražnog rešava
nja poslovnih sporova .................
.................. 174
XII TIPOLOGIJA MEĐUN
ARODNIH TRGOVINSKIH
ARBITRAŽA 175
1. UNUTRAŠNJA ARBITRAŽA .
.........................................................
........................ 177
2. MEĐUNARODNA TRGOVIN
SKA ARBITRAŽA .......................
........................ 177
4. ALTERNATIVNO REŠAVANJ
E SPOROVA ................................
......................... 179
5. POVREMENE (AD HOC) ARB
ITRAŽE .........................................
....................... 180
6.1. Stalni arbitražni sud u Hagu ..
........................................................
.................. 181
6.2. Regionalne međunarodne trg
ovinske arbitraže .........................
................... 182
6.2.2. Arbitražna trgovinska komo
ra u Cirihu ....................................
............. 183
6.2.3. Arbitraža Američkog arbit
ražnog udruženja (AAA) u Njujo
rku ....... 184
federacije u Moskvi .............
........................................................
............... 185
6.2.5. Londonski sud međunarodn
e arbitraže ....................................
............. 185
6.2.7. Arbitražni institut trgovins
ke komore Štokholma .................
............... 187
6.2.8. Spoljnotrgovinska arbitraža
pri Privrednoj komori Srbije .......
............ 188
6.3.1. Londonska pomorska arbitr
aža ................................................
............... 190
6.3.2. Arbitraža Udruženja za pr
omet žitaricama i stočnom hrano
m (The
6.3.3. Stalna arbitraža pri Federaci
ji za trgovinu kafom ....................
............. 191
XIII POSLOVNO LOBIRANJ
E .............................................
....................... 193
x Ilija
J. Dž
ombi
ć
Sadržaj
1. POSLOVN
O LOBIRAN
JE .................
.......................
.......................
.......................
.. 195
1.1. Ko je l
obista? ..........
.......................
.......................
.......................
.......................
. 195
1.2.1. Ko sve
lobira ...........
.......................
.......................
.......................
............... 197
1.2.2. Oblici l
obiranja ........
.......................
.......................
.......................
.............. 197
1.2.4. K
ako lobirati k
od političara
......................
......................
......................
.... 198
2. ODNOSI S
JAVNOŠĆU
.......................
.......................
.......................
.......................
198
BIBLIOGR
AFIJA .......
....................
....................
....................
....................
..... 201
I x
I
GLO
BAL
IZA
CIJA
POS
LOV
NIH
PRO
CES
A
GLOBALIZACIJA POSLOVNIH PROCESA
1. ŠTA JE GLOBALIZACIJA
Globalizacija je proces koji je u XX vijeku u velikoj mjeri
uticao na ubrzan razvoj
međunarodne trgovine i nastanak savremene diplomatije. Globali
zacija je jedna od najčešće
ali i političkoj saradnji. Globalizacija je promijenila, ali u velik
oj mjeri i zakomplikovala
organizaciju međunarodnih odnosa, prije svega svojim djel
ovanjem na političku i
Globalizacija je zavisno-složen procese koji predstavlja u
mreženu vezu između sve
većeg broja učesnika opredjeljenih da utiču na globalnu infra
strukturu, a uz to imaju
angažuje u oblasti koje tradicionalno pripadaju diplomatiji.
unutrašnju politiku i međunarodne odnose svake države. Globali
zacija je unijela nekoliko
pojava koje u velikoj mjeri utiču na spoljnu politiku države. Te poj
ave su:
 centralizovan sistem odlučivanja kod rešavanja svjetskih proble
ma od strane nekoliko
nadnacionalnih međunarodnih institucija;
 polarizacija međunarodnog društva;
kreiranju međunarodnih odnosa.
Bez sumnje, nevladin sektor je uticao je na izmjenu uloge i
opisa zadataka savremene
diplomatije. Razlog toga je, što kako vlade tako i međunarodne ko
rporacije i nevladin sektor
ukazuju na potrebu za specijalističkim znanjem i umijećem dipl
omatije, a sve to u cilju
imidža i razvoja konkurentskog položaja i promocije svojih interes
a na međunarodnoj sceni.
Zajedno sa promjenom vrijednosti društvenih hijerarhija nast
upa proces transformacije
politikom“ nego stvaranje uslova za uspostavljanje novih posl
ovnih ugovora, kreiranje
ambijenta za dolazak stranog investicionog kapitala, stvaranje
uslova za dolazak novih
između više subjekata, od svih oblika međunarodne saradnje naj
više bila podložna uticaju
tehnološke revolucija na polju komunikacija.
suverenih država utemeljio je novi sistem međunarodnih odno
sa kao odnos u kome, sa
jednu stranu države-savremene, nezavisne i ravnopravne i međ
unarodni zakoni sa drugu
Isto tako, smatramo, da događaji iz najnovije istorije su pro
mijenili takvo razmišljanje
ukazujući na činjenicu da u međunarodnim sukobima mogu biti
angažovani i učesnici koji
11. septembra 2001. god. Cilj napada bile su Sjedinjene Američke
Države i njeni saveznici, a
organizator napada nije bio državni subjekat, nego neformalna
teroristička organizacija
Ilija J. Džombić 3
2. INTERPRETACIJA POJMA GL
OBALIZACIJA
Tradicionalno posmatrajući, globali
zaciju definišemo kao proces razvo
ja svetske ekonomske
međuzavisnosti.
paukovoj mreži) proizvodnje,
međunarodnih transakcija robe,
usluga i kapitala i
tehnološkom i komunikacionom raz
voju.
se danas često govori. Stupa na sc
enu kada vizija jednog novog regi
onalnog povezivanja i
saradnje među državama postaje
opipljiva stvarnost. Pretpostavka
da je globalizacija
realnosti. Takav stav je dio mišljen
ja, da je globalizacija započela svo
j razvoj onog trenutka
kada je postala predmet intenziv
nih rasprava, praktično u toku k
asnih 70-tih godina, a
posebno nakon završetka Hladnog
rata. Vertikalnim istraživanjem i s
tudioznim analizama
dolazimo do zaključka da proces
globalizacije ima dugu istoriju, da
je protokom vremena
Globalni procesi podstiču već
u podjelu rada, efikasnu alokaciju
štednje i poboljšanje
tehnološke opremljenosti. Potroša
čima, sa jedne strane, omogućav
aju da se opredeljuju
međuzavisnost.
preduzeća. U tradicionalno posmat
ranom i tradicionalno definisanom
procesu globalizacije,
izvor privrednog rasta nacionalne e
konomije je veće učešće u međunar
odnoj trgovini, jačanje
dinamičan sistem koji se zasniva na
kontinuiranom procesu strukturnih
promjena.
Snažna integracija nacionalne eko
nomije u svjetsku ekonomiju daje
doprinos svjetskom
razvoju u cjelini. Međutim, realno
st je da se globalizacija ne raspor
eđuje ravnomerno od
nerazvijenih zemalja.
kulturne međuzavisnosti između d
ržava. Globalizacija nije idealan p
roces jer veća, brža i
intenzivnija povezanost svijeta ne i
sključuje neravnomjernost, nejedna
kost, marginalizacije i
lokalnu orijentaciju i lokalni milj
e, usvajajući tuđa iskustava i dos
tignuća. Širi horizont
dešavanja i zbivanja postaje releva
ntan za svakodnevno iskustvo ljudi.
3. EKONOMSKI ASPEKTI GLOB
ALIZACIJE
Tradicionalno posmatrajući, globali
zaciju shvatamo kao proces razvoj
a svjetske ekonomske
međuzavisnosti. U proteklih nekoli
ko decenija, veća povezanost naci
onalnih ekonomija za
nesmetan razvoj velikih multinacio
nalnih korporacija.
sfera ljudskog stvaralaštva. Globali
zaciju možemo da shvatimo kao na
čin povezivanja ljudi,
naroda i država. Sam proces glob
alizacije je neminovnost, koja pre
dstavlja potrebu ljudi i
tržištu razvijenih zemalja.
4 Ilija
J. Dž
ombi
ć
Globalizacija poslovnih procesa I
Uzročno–posljedična veza između realne ekonomije i finansijske i političke s
kao
proces deregulacije i konkurencije karakteriše svjetski globalizovanu privredu, s
ući
govori u prilog tvrdnji da je na sceni centralizovan sistem rešavanja svjetskih problem
Razvijene zemlje su okupljene oko ekonomskih, vojnih i političkih ciljeva. U
voj
osvajanje manje razvijenih zemalja implicira prihvatanje sa njihove strane stand
koji
vladaju na tržištima razvijenih zemalja.
izolaciju od svjetskih ekonomskih trendova i gubljenje mogućnosti za uspješnu ekon
o-
političku i socijalno-kulturološku integraciju sa ostatkom svijeta. Prema načinu
mu
cjelokupnu svjetsku privredu. Za međunarodne svjetske institucije kao što su Među
dni
monetarni fond, Svjetska trgovinska organizacija, Svjetska banka, ali i za mnoge eko
ske
Razvoj procesa globalizacije ubrzala je i deregulacija, liberalizacija i razvoj inform
o-
komunikacionih tehnologija. Globalizacija stvara novu paradigmu poslovanja koja
aje
međunarodnom, regionalnom ili mikro planu.
konkurencije zavisi od sinergije finansijskih, tehnoloških i komercijalnih sposobno
oje
nisu usmjerene samo na jednu državu, regiju ili kontinent. U takvoj sinergiji, s
se
Globalizacija se u različitim geografskim sredinama različito shvata i osjeća.
je
smatraju kao faktor ubrzanog ekonomskog rasta u svjetskim razmjerama koji
dati
nove ekonomske šanse za sve učesnike trgovinske scene. Takav proces doprinosi
nju
homogenizacije i unifikacije svijeta. Sa drugu stranu, u pojedinim dijelovima
eta,
Izvor: Džombić I., Ekonomska diplomatija Bosne i Hercegovine, 2008., Banja Luka: Univerzitet za poslovni
ering
i menadžment, str. 27.
Šema 1.1. Trougao međuzavisnosti i međusobne povezanosti različitih nivoa globaliz
1
u najbogatijim zemljama je za oko 50 puta veći od istog per capita u najsirom
im
zemljama. Danas, siromašne zemlje čine 40% svetskog stanovništva. Uprkos takvoj b
sti,
UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Developoment), osnovana 30. decembra 1964.
cijena primarnih proizvoda, olakšavanje trgovine i podsticanje bržeg ekonomskog napretka zema
razvoju kroz otvoreniji pristup tržištima industrijski razvijenih zemalja.
bogate zemlje čine oko 15% uku
pnog svetskog stanovništva raspol
ažući sa više od 80%
društvenog proizvoda .
privređivanja, posjeduju veću konk
urentsku sposobnost i prednost na
svjetskom tržištu. U
cilju sagledavanja razvojnih faktora
i uticaja globalizacije na poslovanje
, vršena su empirijska
istraživanja na osnovu kojih su, kao
ključna, izdvojena dva faktora.
ekonomije.
Kao dodatni faktori, ističu se
promjene privredne strukture, efe
kti spoljne trgovine,
ekonomija obima i radna snaga.
veliku opreznost u interpretaciji nji
hovih uticaja.
organizacije na sva geografska podr
učja.
brojnim problemima, prije svega
kada se radi o nerazvijenom sve
tu, i to u tehničko-
tehnološkom, menadžerskom, jezič
kom i političkom smislu.
i prepreka, gdje u punom smislu do
lazi do izražaja značaj svetske trgo
vine.
pristupa ovom pitanju. Danas je to
proces koji se ne može zaustaviti.
U takvim uslovima
sami moramo pronaći svoj put raz
voja uz čvrstu saradnju sa međun
arodnim institucijama,
Osnovne karakteristike procesa glo
balizacije su:
 otvorenost;
U kreiranju i razvijanju poslov
ne strategije za svaku zemlju treba
krenuti od činjenice da
je ona integralni dio globalnog posl
ovnog sistema.
savremenim uslovima poslovanja, i
li će se u protivnom desiti da nesta
ne sa privredne scene.
Globalna ekonomija i svjetsko t
ržište je veoma surovo, čija je glavn
a karakteristika visoka
efikasnu strategiju ekonomskog razvoja
?
tržište jedna tržišna cjelina u koju
su se integrisala brojna nacionaln
a i regionalna tržišta,
svako sa svojom poslovnom i d
ruštvenom sredinom i kulturom
stvaranom godinama.
S toga, u skladu sa prethodno i
znesenim, pred našim poslovnim o
rganizacijama, nalaze
se sledeće aktivnosti:
 uspostavljanje ekonomske, prav
ne, političke i institucionalne infra
strukture u skladu
sa međunarodnim standardima;
 informatizacija privrede i društv
a;
2
6 Ilija
J. Dž
ombi
ć
stvaranje konkurentne organizacije;
 razvoj kulture.
3.1. Elementi globalizacije
3
 Generalni aspekti:
 simultana konkurencija na svjetskom tržištu između brojnih konkurenata
različitih država;
usluga i kapitala;
 smanjen značaj trgovine koja više nije jedini nosilac globalizacije;
globalnih finansijskih tokova;
 nacionalne korporativne prednosti u velikoj mjeri odražavaju prednosti lokaci
 specifični regionalni i kulturni faktori koji su od značaja za proces globalizacije.
b) Mikroekonomski aspekti:
borba za kritičnu masu:
povećanje broja privrednih sporazuma i alijansi.
4
razvoj informacionih tehnologija;
otvaranje država u razvoju prema svijetu;
razvoj elektronskog poslovanja.
d) Otpori procesu globalizacije su:
 pritisci za raspodjelu troškova sa uspješnih na neuspješne;
globalizacija;
stvaranje zavisnosti;
Izvor: Dragana M. Đurić, Zora Prekrajac, „Međunarodna ekonomija“, OECD, Institut ekonom
Izvor: Dragana M. Đurić, Zora Prekrajac, „Međunarodna ekonomija“, OECD, Institut ekonom
 ugrožavanje životne okoline.
Primarno pitanje koje se postav
lja kada se govori o globalizaciji je:
da li globalizacija slabi
nacionalnu državu? Odgovor tražimo
u uticaju države na sljedeće ekono
mske performanse:
 mjere fiskalne politike;
Globalizacija ima značajan uti
caj na sve elemente društvenog ž
ivota. Razlog takvog
uticaja možemo tražiti u velikoj
međunarodnoj mobilnosti robe, ka
pitala i potrošača, gdje
Tokom osamdesetih godina X
X veka mnoge zemlje su značajn
o smanjile ili napustile
kontrolu svog kapitala na među
narodnim relacijama, što je utic
alo na njegovu veću
 globalizovanoj privredi na devi
znom tržištu na kojem dominiraju
kratkoročni tokovi
kapitala sa dodatnim ograničenji
ma za nacionalnu stabilizacionu pol
itiku;
 povećanoj međunarodnoj pokretl
jivosti portfolio investicija.
Ekonomski aspekt globalizac
ije izrazito je naglašen. Ogranič
enje savremene uloge
države, planetarno širenje tržišta
bez ograničenja i prepreka, kon
cetracija bogatstva i
siromašnih.
strategije svake države. Strategija
mora da polazi proizvodne funkcij
e koja vezuje output sa
inputom.
bi se ostvario postavljeni cilj. Tržiš
ne prilike zahtijevaju da se konkure
ntska prednost zasniva
na smanjenju troškova organizacije
proizvodnog procesa, što dodatno
zahtijeva potragu za
Od preduzeća se zahtijeva pov
ećanje ulaganja u istraživanje i raz
voj proizvoda sa ciljem
stvaranja u svetu prepoznatljivo
g svetskog brenda. Tržišni nastu
p preduzeća zahteva
potrazi za novim kupcima.
konkurentske sposobnosti može d
ati državni menadžment. Uloga d
ržavnog menadžmenta
treba da je usmjerena na stvaranje
globalne strategije, u okviru koje
će preduzeća kreirati
Prvi korak u stvaranju međ
unarodne poslovne konkurentnos
ti zahtijeva stvaranje
konkurentske sposobnosti na naci
onalnom tržištu u skladu sa međun
arodnim standardima.
makroekonomskog okruženja, stva
ranjem pravno uređenog mikroek
onomskog okruženja,
mikrosegmentacijom najperspekti
vnijih djelatnosti kroz koje m
ožemo brzo dostići
infrastrukturnim osavremenjavanje
m.
nema milosti prema socijalnoj politi
ci, ostavljajući po strani one koji nis
u u stanju da stvaraju
profit. Raspravljajući o štednoj
politici, prilivu investicionih ul
aganja, efikasnosti,
5
8 Ilija
J. Dž
ombi
ć
konkurentnosti i raspoloživosti supstituta proizvodnih faktora, prioritet se stavlja na
ne
faktore proizvodnje koje donosi tehnološka promjena.
neznanje, te da će to povećanje zaposlenosti omogućiti izjednačavanje prihoda
eđu
razvijenih i nerazvijenih država. Globalizacija, shvaćena kao takva otvara prist
du,
globalno tržište. Ovakva proizvodnja može stvoriti racionalnu raspodjelu resursa, sm
nje
transportnih troškova i povećanje obim međunarodne trgovine.
od tržišne konkurencije, a odbacuje trgovinske barijere i intervencije od strane vlade.
povećanja efikasnosti naglašavajući negativne socijalne karakteristike. Za njih, sam
dan
mali broj država eksploatiše prednosti globalizacije, što povećava disparitet u p
ma
subjekt globalne ekonomije, te je i njena sposobnost da osigura ekonomski rast ogran
.
4. TRANSFER GLOBALIZACIJSKIH IZAZOVA
Ako želimo posmatrati globalizaciju u istočnoj Evropi, tada je moramo posmatrati za
o sa
dva procesa: tranzicijom i pristupom Evropskoj uniji. Bivše socijalističke zemlje iskazuju
u u
Tranzicioni proces predstavlja bolan proces koji prate brojne političke i društven
ije.
Pristup i punopravno članstvo u Evropskoj uniji postali su primarni ciljevi vlada ev
kih
Održivi rast je rešenje za svaki problem, što postaje dominantno pitanje ek
ske
politike. Važnu ulogu ima i regionalna saradnja. Doprinos regionalne saradnje ekono
om
normalizacija i liberalizacija bile su značajniji faktori povećanja regionalne saradnje
sta
trgovine, institucija i proizvodnje.
rastu i razvoju. Povećanje regionalnih poslovnih veza i aktivnosti, uočava se po
o u
područjima koja nisu opterećena političkim i ustavnim problemima.
doprinos stabilizaciji i normalizaciji u regiji. Uslovi razvoja regionalne saradnje su:
 unapređenje lokalnog poslovnog ambijenta, koje zavisi pojedinačno od reforms
procesa svake pojedine zemlje;
postati učesnici međunarodnih finansijskih tržišta.
5. GLOBALIZACIJA POSLOVNIH AKTIVNOSTI
Raspad bipolarne strukture pred kraj XX vijeka nametnuo je, da se u prvom
anu
ekonomsko-političkih rasprava nađe pojam globalizacije.
civilizacija i stvaranjem velikih imperija vojnim osvajanjem.
veka, što proizvodi rasprave o glob
alizaciji kao trendu, mitu, procesu,
kulturnom obrascu ili
sve to!
Međuzavisnost i povezanost su
posljedica tehnološko–
informacione revolucije koja je
ubrzala razvoj transnacionalnih i m
ultinacionalnih kompanija.
Transnacionalni kapital i transna
cionalne kompanije nepoznaju ad
ministrativne granice.
Ograničenje prometa roba i usluga
izbjegava se proizvodnjom na licu
mesta, što prouzrokuje
tržištu je veoma nepovoljan. Poslj
edica tehnološkog razvoja je veća
vrijednost industrijske
proizvodnje u odnosu na vrijednost
proizvodnje sirovina. To je za poslj
edicu imalo stvaranje
zemalja i zemalja u razvoju. T
ehnološki nerazvijene države pri
morane su da uvoze
tehnologiju iz razvijenih zemalja
razvijajući neprekidni odnos zavi
snosti. Takvo stanje
mora da prati zamjenu tehnologij
e ako hoće da ostane konkurentn
a na svetskom tržištu.
Sljedeća posljedica zavisnosti je, d
a država uvoznica tehnološke opre
me ne može slobodno
unutar svojih granica da razvija
sve oblike proizvodnje jer nema
za to odgovarajuću
Posljedice integracije svetsko
g tržišta su, da se vrijednost proi
zvedenih roba unutar
nacionalnih privreda mjeri poređenj
em sa cijenama na svjetskom tržištu
.
regionalizacije svijeta je sve izraže
niji i dinamičniji. Ekonomske integ
racije pružaju mnoštvo
pogodnosti privređivanja državama
članicama tih organizacija. Ovaj p
roces je nezaustavan.
Hatzichronouglu smatra da je
globalizacija privredne aktivnosti p
roces koji se istorijski
može podijeliti u tri faze , i to:
 rast međunarodne trgovine, pose
bno izvoza;
Internacionalizacija proizvodnj
e inicira stvaranje jedinstvenog e
konomskog prostora u
kome dominantna mjerila postaju
parametri i standardi koji karakter
išu svjetsku privredu
procese.
globalizacija poslovnih aktivnost
i i unificiranje poslovnih aktivnosti;
 globalizacija konkurencije;
6
transnacionalna kompanija svaka kompan
ija koja ima minimalno šest filijala i 20
% svoje imovine u
inostranstvu, a pri tome ostvaruje promet
veći od 100 miliona $.
širom svijeta.
1 Ilija
J. Dž
ombi
ć
6. TENDENCIJE INTERNACIONALIZACIJE POSLOVANJA
Razvoj komunikacionih i informacionih tehnologija, zaoštravanje konkurentnosti i m
ost
kapitala stvara visok nivo međuzavisnosti. Razvojem međuzavisnosti, podjela t
na
Razvoj međuzavisnosti ističe u prvi plan međunarodno poslovanje i
ost
međunarodne saradnje. Razvoj međunarodne saradnje je šansa za nerazvijene
e i
mogu doživjeti razvoj i tržišnu afirmaciju.
Broj tržišnih učesnika i različite forme organizovanja se povećane. Prema obliku o
zo-
vanja, razlikujemo: nacionalna, multinacionalna, transnacionalna i globalna preduzeć
obilježja procesa globalizacije, i to:
 globalizacija tržišta;
Prema Adamsu
tržištu:
 lokalizacija, koja predstavlja proces modifikacije proizvoda radi obuhvatanja razlik
globalnom tržištu, uključujući prevod na lokalni jezik i kulturnu adaptaciju.
proizvoda, sa ciljem zadovoljenja lokalnih potreba bez bitnih tehničkih promjena.
uključujući internacionalizaciju i lokalizaciju.
Frenkel kao faktore uticaja na razvoj ekonomskih integracija i međunarodne trgo
 geografske faktore;
 valutu.
Internacionalizacija proizvodnih sistema i poslovnih procesa doprinosi uspos
nju
jedinstvenih pravila u okviru svjetskog ekonomskog sistema. Globalizacijom proiz
ih
autonomija razvoja na određenom nacionalnom ekonomskom prostoru. S toga, ova
ces
može izazvati reakcije suprotnog smjera, a posebno u nerazvijenim zemljama.
posmatrati u okviru dijametralno suprotnih pristupa
9
Posluje u uslovima jačanja snaga globalne integracije i slabljenja nacionalne osetljivosti.
11
IIlija
 Konvergencija – globalizacija ć
e uticati na smanjenje razlika u ra
spodjeli bogatstva
između razvijenih i nerazvijenih
zemalja bržim rastom privreda siro
mašnih zemalja;
globalizacije ograničene na ra
zvijene zemlje i relativno m
ali broj novo
industrijalizovanih zemalja.
Činjenice do kojih se došlo istr
aživanjem i analiziranjem brojnih e
konomskih izveštaja i
konsultovanjem brojne stručne lit
erature idu u prilog tezi da glob
alizacija znači manje
Nejednakosti svjetskog dohot
ka će postojati i pri potpuno
globalnoj integraciji i
internacionalizaciji privrednih ak
tivnosti. Međutim, nejednakosti
će biti manje u više
Prema S. Kotlici, internacionalizacij
a privrednih grana izražava se i kro
z diverzifikovanje
proizvodnje u jednoj grani d
ovodi do koncentrisanog prom
eta. Internacionalno
preoblikovanje vertikalnih struktura
odnosi se na one grane koje imaj
u veliki udeo stalnog
7. TRANSNACIONALNI KONCE
PT RAZVOJA
Već od druge polovine XIX vijek
a obim stranih direktnih investicija
je u stalnom porastu.
Početkom XX vijeka kompanije kao
što su Eastman, Kodak, Quaker oats,
i CocaCola osnivaju
proizvodnim kapacitetima izvan Sj
edinjenih Američkih Država su po
znate i prepoznatljive
kompanije. Proizvodne filijale djel
uju širom svijeta i posluju nezavis
no od svojih matičnih
80-tih godina XX vijeka trans
nacionalne kompanije postaju s
ve više sofisticirane.
Liberalizacija tržišta, postepeno
uklanjanje trgovinskih barijera, r
azvoj informacionih
uniformisanost internacionalizacije
proizvodnih strategija. Cilj ovih s
trategija je stvaranje
čvrste konkurentske pozicije. Sa r
azvojem globalnih procesa stvara
se i intrakompanijska
jedne strane, i drugih firmi u inos
transtvu sa druge strane. Za većin
u svjetskih kompanija
trgovina predstavlja primarni put i
zlaska na globalno tržište. Kupovi
na novih tehnologija i
pristup novim tržištima primarni je
motiv poslovanja. Često se postavlj
a pitanje zašto zemlje
motiv takvih dešavanja je zaštita sv
ojih prirodnih resursa. Drugi motiv
je trgovina. Veliki dio
investicija u inostranstvu ovih drž
ava potiče upravo od trgovinskih k
ompanija. Na primjer,
Group proizvođač opreme i dijelov
a proizvodi televizore u Kaliforniji
. Ovakvi potezi su u
cilju zaštite Kineske ekonomije
od trgovinskog protekcionizma S
jedinjenih Američkih
strana tržišta u većini slučajeva n
a drugom kontinentu, što istovre
meno razvija globalnu
transnacionalnost .
aktivnost izvan granica matične z
emlje. Osim saradnje na međunar
odnom planu, gdje su
osnovni subjekti države, vremenom
se uspostavljaju i odnosi između
različitih subjekata u
13
I ombi
ć
okviru pojedinih država. To su odnosi koji se uspostavljaju preko granica države i
su
van integracija državnih organa. Ovakvu vrstu odnosa nazivamo transnacio
im
Međunarodna trgovinska saradnja je privredna aktivnost koja podrazumijeva ra
nu
roba, usluga i proizvoda između preduzeća koja dolaze iz različitih država.
krstaških ratova (XII vijek), uzimajući u obzir činjenicu da su vitezovi imali
om
vlasništvu i posjedu poslovne jedinice u cijeloj Evropi i Bliskom istoku. Ip
rva
polovini XVII vijeka, kao holandska državna kompanija sa monopolom na trg
sa
azijskim zemljama. Ista kompanija je bila i prvo preduzeće koje je emitovale akcije
ilju
decenija postojanja i poslovanja, kompanija je postalo tada najveće svjetsko preduzeć
e je
u svom posjedu imalo 150 trgovačkih brodova, 40 ratnih brodova, 50.000 zaposlenih
ika
su bili produkt isplaćivanja dividende koja je bila veća od ostvarenog profita.
transnacionalna kompanija 1865. god., Singer 1867. god., Simens 1875. god. U
ugoj
polovini XIX vijeka Rockfeller (1870. god.) osniva prvu kompaniju za proizvodnj
fte
General Motors, IBM, Procter & Gambl, Lewis, McDonalds, CocaCola, Microsoft i dr
kompanije koje kontrolišu proizvodnju ili uslužnu djelatnost u više zemalja van zemlje koja j
ovo
matično sjedište. Ovakve kompanije nisu uvijek ujedinjena preduzeća, niti su uvijek u p
nom
Definisanje transnacionalnih kompanija i shvatanje njihovog poslovanja
mo
razlikovati od definisanja multinacionalnih kompanija. Transnacionalne kompanije su k
nije
kompanije se formiraju na bazi kapitala koji vodi porijeklo iz većeg broja zemalja.
trgovinskih i finansijskih aktivnosti rasprostranjenih u većem broju država.
voj
transnacionalnih kompanija ubrzao je razvoj procesa globalizacije stvarajuć
ovu
multikulturnu vrijednost.
 dinamičan rast svjetske privrede i svjetske trgovine, i u vezi sa tim jačanje finansi
moći sve većeg broja kompanija;
informacionim sistemima;
liberalizacija propisa u sferi stranih direktnih investicija;
 liberalizacija međunarodne razmjene usluga;
14
16
IIlija
 povećanje broja zona slobod
ne trgovine, carinskih unija, za
jedničkih tržišta i
monetarne unije;
Primarni motiv poslovanja tra
nsnacionalnih kompanija je isti k
ao i kod svih ostalih
samostalnih ekonomskih organiza
cija, i on se prepoznaje u profitu.
Posebno je potrebno
naglasiti da je maksimiziranje profi
ta jedino moguće u dugom roku. P
osmatrajući nastanak,
razvoj i dostizanje dominantne ulo
ge na međunarodnoj poslovnoj sce
ni, motive stvaranja i
 Strateški motivi čiji je cilj širenj
e tržišta u okviru kojih se razlikuje
pet glavnih vrsta
motiva:
 obezbjeđenje resursa;
 obezbjeđenje strateških interesa;
 Subjektivni motivi investiranja i
poslovanja u inostranstvu, koje mo
žemo grupisati u
četiri vrste motiva:
 strah od gubitka tržišta, a time
i potrošača što se direktno odraža
va na poslovni
rezultat kompanije,
 investiranje u inostranstvo po os
novu upućenog poziva iz inostranst
va;
 Ekonomski motivi koji se izraža
vaju kroz sposobnost:
 pribavljanja, usmjeravanja i kont
role novca i novčanih tokova;
razvoj;
Kako rangirati transnacionalne ko
mpanije?
imovina jedne kompanije kojom r
aspolaže u inostranstvu veća od
vrijednosti imovine u
inostranstvu druge kompanije, onda
je prva kompanija veća transnacion
alna kompanija.
prodaje posredstvom inostranih filij
ala.
zaposlenih radnika u inostranstvu.
svodni relativni pokazatelj. Riječ je
o indeksu transnacionalizacije, koji
se dobija kada se za
kompaniju izračuna:
 procenat vrijednosti imovine
u filijalama u inostranstvu u od
nosu na ukupnu
imovinu;
17
18
1 Ilija
J. Dž
ombi
ć
 procentualno učešće zaposlenih u filijalama u inostranstvu u ukupnom b
zaposlenih;
Gore pomenuta tri pokazatelja se saberu i podijele sa tri i dobija s
deks
transnacionalizacije kompanije. Indeks transnacionalizacije kompanije ukazuje na
en
7.1. Oblici transnacionalizacije
Transnacionalne kompanije prema oblicima nastanka možemo podijeliti na:
 horizontalne transnacionalne kompanije: proizvodnja istih ili sličnih proizvo
svojim filijalama koje se osnivaju ili kupuju u inostranstvu, sa ciljem izbjegav
 vertikalne transnacionalne kompanije: osnivanje ili kupovina filijala u inostranstv
ciljem njihovog uvezivanja, a koje učestvuju u stvaranju gotovog proizvoda u razli
jedan proizvod nižeg stepena prerade, u drugoj zemlji taj isti proizvod se dovodi u viš
tehnološku fazu obrade, u trećoj zemlji se realizuje završna faza stvaranja gotovo
strane, što će pozitivno uticati na uvećanje profita sa druge strane;
svojim filijalama smještenim u više država. Cilj ovih kompanija je diversifikacija
rizika, odnosno kada pada tražnja za jednim proizvodom, povećava se tražnja z
tržišnih poremećaja.
7.2. Mehanizmi poslovanja transnacionalnih kompanija
7.2.1. Intra-firm trgovina
Intra-trgovina podrazumijeva robnu razmjenu između matične transnacionalne kom
e i
njenih filijala u inostranstvu. Intramedijarni proizvodi se javljaju kao finalni proizv
koji
moraju da prođu kroz prometnu fazu.
7.2.2. Inter-firm trgovina
Inter-firm trgovina podrazumijeva robnu razmjenu transnacionalne kompanije
nih
filijala sa jedne strane i sa njima nepovezanih korporacijskih kompanija sa druge stra
7.2.3. Transferne cijene
Transferne cijene se pojavljuju u odnosima robne razmjene između organizacionih
ova
unutar transnacionalne kompanije ili u razmjeni između transnacionalne kompanije
nih
Transferne cijene su tržišne cijene oslobođenje ekstremnih uticaja konjukturnih
nih
oscilacija. Stabilnije su od tržišno uvozno-izvoznih cijena i manje su osjetljive na
uće
Transferne cijene su u funkciji obezbjeđivanja dugoročno stabilnih ekonomskih
cija
između dijelova transnacionalne kompanije i maksimizacije njenog ukupnog profita.
Koristeći odgovarajuće transfer
ne cijene proizvoda i usluga, trans
nacionalna kompanija
je u mogućnosti da manipuliše o
stvarenim ukupnim profitom, da
ga preko više ili niže
visoke u filijalu druge zemlje u koj
oj su poreske stope na ostvareni pro
fit niske.
7.3. Forme transnacionalizacije
Transnazionalizacija poslovanja se
odvija posredstvom:
stranih direktnih investicija;
 ugovorenih aranžmana.
Izvor: Sandra Stojanović Jovanović, Transn
acionalizacija međunarodne trgovine, 2008.,
Beograd: Prometej, str. 82.,
prema Harison, Andrew, Ertgurul Dalka
rin and Ena Elsey, International Business
: Global Competition from a
Slika 1.2. Forme transnacionalizacij
e poslovanja
19
Globalni procesi kreiraju savreme
no društvo stvarajući postmoderni
svet. Osnovne odlike
postmodernog sveta su: smanjenje
razlika između unutrašnje i spolj
ne politike, stvaranje
i razvoj međusobne odgovornosti.
rezultira novim pojavnim oblicima
savremene trgovine. Globalizacija
u velikoj meri utiče na
internacionalizaciju društva i društv
enih odnosa.
nastanak i razvoj mega kompanija;
tranzicioni proces zemalja koje su
prešle iz socijalističkog oblika druš
tvenog uređenja
u demokratski oblik društvenog ure
đenja.
Više vidjeti: Ilija J. Džombić, Ekonomska
diplomatija Bosne i Hercegovine, 2008., Ban
ja Luka, Univerzitet
1 Ilija
J. Dž
ombi
ć
Intenzivnim razvojem međunarodne trgovine, stvaranjem novih dobara i
ga i
intenziviranjem međunarodnog kretanja kapitala, nacionalne privrede u XX vijeku
aju
Upoznavanje i proučavanje promjena u međunarodnom okruženju postalo je
rni
zadatak kako u procesu kreiranja poslovne strategije individualnog poslovnog sub
sa
Ni jedna nacionalna privreda ili njen poslovni subjekat u savremenim uslovima
nog
poslovanja, ne može da se izoluje i ostane po strani od kretanja u svjetskoj privredi
voj
privrede u jedan cjelovit svetski ekonomski sistem, u kojem će svaka nacionalna
da
pronaći svoje interese.
utiče na brži i efikasniji razvoj proizvodnih snaga i odnosa koji nastaju u međun
noj
razmjeni između nosilaca proizvodnje i potrošnje na međunarodnom nivou.
ekonomske odnose među državama, ali isto tako i na svakodnevne probleme č
ka.
Razvijene države nastoje da obezbijede tržište za plasman svojih proizvoda ili
ga.
dobra ili usluge dobiju sirovine i jeftinu radnu snagu. Na taj način obezbeđuju p
bne
proizvode i sredstva za brži privredni razvoj.
međunarodne robne i uslužne razmjene različitih društveno-ekonomskih sistema i ra
og
stepena razvijenosti proizvodnih snaga.
svjetskom nivou. Ona postaje lokomotiva ekonomskog razvoja i za one zemlje ko
aju
relativno malo učešće u međunarodnim trgovinskim tokovima.
mobilnosti finansijskog i tehnološkog kapitala koji je često pokretačka snaga nera
nih
zemalja i zemalja u razvoju.
i globalizacija svetske privrede. Tendencije svetske trgovine su pod neposrednim
em
ovih procesa. Strukturne promjene predstavljaju jednu od osnovnih karakt
ka
međunarodne trgovine pri kraju XX vijeka. Proizvodi, kao posljedica naučno-
istraživačkog
rastući značaj elektronske trgovine. Ove pojave obilježavaju međunarodnu trgo
na
početku XXI vijeka.
snažnog konkurentnog okruženja na globalnoj osnovi definišu danas nove uslove posl
a.
Ekonomski motiv učešća u međunarodnoj trgovini je težnja kompanije koja uvo
bra
eventualno ostvarila njihovom prodajom i kupovinom na unutrašnjem (domaćem) trž
Značaj međunarodne trgovine za stabilnost međunarodne ekonomije i njen di
čan
konferenciji 1944. godine, iako tada nisu postojali uslovi za stvaranje posebne
ske
trgovinske organizacije.
trgovinske organizacije Renato Ruggerio, prezentovao je podatak da je u periodu 19
1997.
godine obim svetske trgovine uvećan za 14 puta. U istom periodu, obim svjetske proi
nje
uvećan je za 5,5 puta, što govori
o značaju međunarodne trgovine u
razvoju nacionalnih
ekonomija.
7.3.2. Strane direktne investicije
Privrednom rastu i razvoju zemal
ja koje su u fazi razvoja i proce
sa tranzicije značajan
doprinos daju strana ulaganja. Isk
ustva zemalja, koje su zabilježile
značajan priliv stranih
promjenama proizvodnje i izvoza.
Za zemlje koje imaju otežan pri
stup međunarodnom
tržištu kapitala, strana ulaganja pre
dstavljaju „ventil“ za angažovanje i
nostranih sredstava.
 strane direktne investicije (foregi
n direct investments),
 koncesije.
Izvore kapitala možemo podije
liti na javne i privatne. Izvori javn
og kapitala su kapital
državnih institucija, centralnih ba
naka, sredstva međunarodnih fina
nsijskih organizacija
kapitala su sredstva pojedinaca,
privatnih preduzeća, akcionarskih
društava, poslovnih
banaka i sl.
 direktne investicije: ulaganje u
određen poslovni subjekat u inostr
anstvu sa ciljem
sticanja vlasništva nad njim i
Direktne investicije prema for
mulaciji Međunarodnog monetarno
g fonda definišemo kao
„investicije koje preduzima pre
duzeće iz jedne zemlje (direktn
i investitor) u cilju
rezidenta jedne zemlje u preduzeć
u rezidentu druge zemlje. Trajni i
nteres podrazumijeva
dugoročan odnos između direktno
g investitora i preduzeće u koje s
e investira i učešće u
Svjetska banka je strane direktn
e investicije definisala kao „investic
ije koje su učinjene sa
namjerom da bi se ostvario trajni in
teres u upravljanju u preduzeću gdj
e ulaže, i to najmanje
Konferencija Ujedinjenih Nac
ija o trgovini i razvoju, strane d
irektne investicije je
definisala „kao investicije koje po
drazumijevaju dugoročni odnos sa
trajnim interesom i
Strane direktne investicije su „p
ojava kada investitor koji se nalazi u
jednoj zemlji (zemlja
porijekla) stiče aktivu u drugoj zem
lji (zemlja domaćina) sa namjerom
da upravlja aktivom“.
jedna firma raspolaže. Dimenzija
upravljanja je ono što razlikuj
e inostrane direktne
20
Beograd, Univerzitet „Braća Karić“, str. 2
4-29.
23
1 Ilija
J. Dž
ombi
ć
investicije od portfolio investicija u inostrane akcije, obveznice i ostale fin
ke
instrumente. Postoje tri glavne kategorije stranih direktnih investicija :
 Equity kapital, predstavlja vrijednost investicija u akcije preduzeća u inostrans
Stanje vlasničkog uloga od 10% ili više običnih glasačkih prava u akcionars
preduzeću ili odgovarajući ekvivalent u neakcionarskom preduzeću, uobičajen
grinfild investicije (stvaranje novih postrojenja) i braunfild investicije (dijelov
građevinskog zemljišta koji su ugroženi ranijim korišćenjem, koji su zapušteni, koji s
izgrađenom urbanom području i koji zahtijevaju investicije kako bi bili vraćeni n
kvalitetnije korištene);
i nisu vraćeni nazad matičnoj kompaniji. Pretpostavlja se da se zadržani profi
reinvestiraju u afilijaciji. Ova kategorija predstavlja i do 60% izlaznih investicija z
 Intra-kompanijski zajmovi, podrazumijeva se kratkoročno i dugoročno pozajm
vanje sredstava između direktnog investitora i filijala, kao i između stranih filijala
Strane direktne investicije podstiču privredni rast ne samo kao dodatak rasp
voj
domaćoj štednji, već i zbog toga što se obezbjeđuje pristup novim tehnologijama
ane
upravljačkih i proizvodno usmjerenih znanja. Takođe, strane direktne investicije
rišu
pozitivne ekstrenalije na domaća preduzeća, u smislu da su ona u mogućnosti d
knu
potrošače. Mjera u kojoj će zemlja domaćin biti u stanju da apsorbuje inostranu tehn
iju,
direktno preko domaćih afilijacija transnacionalnih kompanija ili direktno putem prel
nja
ljudski kapital i napredna tehnologija imaju tendenciju da postanu komplementarni
uti.
Empirijska istraživanja pokazuju da ulazne strane direktne investicije mogu imati p
vne
ekstrenalije za zemlje koje karakteriše relativno dobra raspoloživost ljudskim kapita
i u
zemljama koje prihvataju izvozno orijentisanu strategiju. U pogledu relativne raspol
osti
u tranziciji mogu bolje da ispune oba ova zahtjeva i da će biti u mogućnosti da kor
ba
tipa ekstrenalija.
mogu da obezbijede zemljama u tranziciji potrebna korporativna upravljanj
oše
upravljanje je bio jedan od glavnih razloga loših performansi preduzeća u dr
om
strukturom je, da se preduzeće proda inostranom strateškom investitoru. Ovi in
ori
imaju i podsticaj i snagu za efektivno kontrolisanje upravljanja. Međutim, komple
rni
u državnom vlasništvu proda stranim strateškim investitorima, tada se glavn
oga
prepušta stranim investitorima.
Vitalna uloga transparentnosti za strane direktne investicije potiče iz nekoliko razlog
 Prvi razlog je da netransparentnost nameće dodatne troškove za poslovanje. T
odnosi na prikupljanje nedostajućih informacija, ali i na rizik od korupcije, koja m
25
IIlija
biti veoma skupa za preduzeća (pr
ocijenjeno je da je 1999. god. mit
o činio čak 15%
prihoda preduzeća u Gruziji).
merdžere i akvizicije, zatim poziti
vno dejstvo na stav investitora, i
otvoreni režimi
trgovine i investicija, koji se isti
ču kao moćan instrument za priv
lačenje stranih
U pogledu perspektive stranih
direktnih investicija treba istaći da
će globalna integracija
nastaviti da podstiče direktne str
ane investicije gdje god postoji
povoljno ekonomsko
potrebno je utrošiti mnogo vreme
na. Može se primijetiti da je mali
broj zemalja izvršio
sveobuhvatnu reformu politike stra
nog investiranja, mada su mnoge
zemlje preduzele niz
različitih mjera kako bi podstakle st
rane direktne investicije. Zemlje u r
azvoju se nalaze u tri
druge tek postaju domaćini stranih
direktnih ulaganja;
Imajući u vidu da je proces int
egracije svjetske privrede povezan
sa napretkom na planu
priliva stranih direktnih investicija,
može se očekivati da će, nezavisno
od tempa reformi po
priliva stranih direktnih investicij
a, koji je često koristio neefikas
nost privređivanja u
zemljama u razvoju, novi priliv
stranih direktnih investicija biće
usmjeren na efikasnu
proizvodnju za svjetsko tržište.
domaćeg tržišta kapitala u zemlja
ma u razvoju, domaći i inostrani
investitori će se u sve
većoj mjeri da udružuju na pla
nu globalnog finansiranja predu
zeća, što je jedan od
toka inputa, proizvoda i finansijski
h sredstava između filijala kompani
ja u raznim zemljama.
Time se stvaraju novi uslovi da pre
duzeća uzimaju sredstva tamo gde s
u najpovoljniji uslovi,
a investiraju tamo gdje je najveć
i profit. Time se smanjuju razlik
e između domaćih i
Novija karakteristika razvoja
stranih direktnih investicija je p
ovećano investiranje
zemalja u razvoju u inostranstvu.
Preduzeća iz zemalja u razvoju ko
ja ispunjavaju svjetske
način dođu do potrebnih sredstav
a. Time će nedostatak kapitala pr
edstavljati sve manju
prepreku privrednoj ekspanziji ze
mljama u razvoju. Zbog toga se
očekuje da će strane
znanja, sistema i tehnologije, a sve
manje mehanizam za transfer kapita
la.
7.3.2.1. Strane direktne investicije
u Bosni i Hercegovini
Strana direktna ulaganja predstavlj
aju samo jedan od faktora koji da
je doprinose ukupnom
privrednom razvoju Bosne i Herce
govine, koja nije uspela da obezbi
jedi kontinuiran priliv
doprinosi povećanje ekonomske s
lobode i vladavine prava. Prisust
vo države u privredi
potrebno je svesti na minimum.
Aktivnosti države, mogu dati rez
ultate kada se postave
prepreka i prekomjerne državne
intervencije u privredi, obezbjeđ
ujući šire polje za
poslovanje. Razvijanjem boljih vez
a sa privatnim sektorom na državno
m i opštinskom nivou
2
Ilija
J. Dž
ombi
ć
rješava se problem konkurentnosti i razumijevanja značaja stranih ulaganja u opš
ma i
javnim preduzećima kreirajući uspešne strategije za promociju ulaganja.
tržišne privrede i stvaranje uslova za razvoj tržišnih institucija, tržišta rada, liber
ije,
privatizacije i priliva kapitala sa međunarodnog tržišta. Privlačenje i zadržavanje
nih
stvaranju novih radnih mjesta, povećanju izvoza, prenošenju tehnologije i zn
o
poslovanju, povećanju konkurentnosti, unapređenju ukupne proizvodnje i sm
nju
Stvaranje povoljnih uslova kako za domaća, tako i za strana ulaganja, predstav
liki
izazov za sve zemlje. Globalizacija i želja za razvojem poslovne konkurentnosti
aju
okvir i potrebu za neposrednim unapređenjem opšteg poslovnog okruženja i rezult
ada
poslovnog okruženja stvaraju vlade država. Istovremeno, pritisci tržišta rada zah
aju
stalnu nadogradnju djelotvornosti i veću efikasnost onih koji upravljaju preduzećem.
kapacitete bosanskohercegovačke ekonomije. Ekonomija Bosne i Hercegovine ima
ebu
za većim prilivom stranih direktnih ulaganja. U cilju unapređenja poslovnog ok
ja i
strukturalne prepreke: komplikovan postupak registracije preduzeća, velike
ove
preduzeća, složen fiskalni okvir, slabo korporativno upravljanje i sl.
Hercegovine, u periodu od maja 1994. do 31.12.2009. god., u Bosnu i Hercegovinu j
žen
kapital stranih investitora iz 91 zemlje svijeta, na osnovu koga je registrovano
040
stranih ulaganja u Bosni i Hercegovini („Službeni glasnik BiH“, broj 17/98 i 13/03)
gim
zakonskim propisima u vrijednosti 7,53 mlrd. KM, što je 473,0 miliona ili 6,7% više u
osu
na stanje iz 31.12.2008. god.
dok je prosječna vrijednost uloga u kumulativnom periodu utvrđena na bazi broja U
ra i
ukupnih ulaganja iznosila 577.463 KM i manja je 1,0% u odnosu na prosjek zak
sa
Evropske zemlje (39) u ukupnom kapitalu učestvuju sa 6,94 mlrd. KM ili
%, a
vanevropske zemlje (52) sa 593,17 miln. KM ili 7,9%. Evidentan je pad učešća e
kih
4,1%, a vanevropskih 50,0%.
evropskih zemalja i učestvuju sa 3,38 mlrd. KM ili 49,0% u ukupnim ulaganjima u
i i
Hercegovini..
iznosu 1,7 mlrd. KM ili 22,3%, Austriju 976,1 miln. KM ili 13,0%, Hrvatsku 917,0 miln
ili
12,2%, Sloveniju 860,0 miln. KM ili 11,4%, Švajcarsku 529,2 miln. KM ili 7,0%, Litvani
3,7
206,4 miln. KM ili 2,7% i Holandiju 148,0 miln. KM ili 2,0%, a od vanevropskih zemalja
ska
253,8 miln. KM ili 3,4%, Saudijska Arabija 60,0 miln. KM ili 0,8% i Sjedinjene Američke
ave
57,0 miln. KM ili 0,8% od ukupnih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu.
miln. KM.
stvarima-opremi i građevinskim objektima 1,39 mlrd. KM (18,5%) i u pravima 70,2 m
KM
ili 1,0% od ukupnog stranog kapital
a.
KM iznosi 99,2% od vrijednosti uk
upnih stranih ulaganja u Bosnu i He
rcegovinu.
Tabela 1.1. Najznačajnija ulaganja o
dnose se na sljedećih 11 zemalja
Srbija
1,7
Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekon
omskih odnosa Bosne i Hercegovine
Registrovani strani kapital pret
ežno se odnosi na ulaganja u obla
st proizvodnje u visini
3,53 mlrd. KM (46,9%), bankarstvo
875,1 miln. KM (11,6%), trgovinu 7
16,1 miln. KM (9,5%),
dok ostala ulaganja po sektorima u
čestvuju sa 515,2 milion KM ili 6,8
% u ukupnim stranim
ulaganjima.
KM što čini 6,3% ukupnih stranih u
laganja registrovanih od maja 1994.
do 31.12.2009. god. i
manja su 18,1% (104,7 miln. KM) u
odnosu na isti period prethodne god
ine.
Tabela 1.2. Najznačajnija ulaganja u
2009. god.
Turska
185,7
Crna G
ora
11,
8
Ilija
J. Dž
2 ombi
ć
Tabela 1.3. Pregled registrovanih stranih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu od maja 1
do
31. decembra 2009. god. (u 000 KM)
Red.
D r ž a v a U k u p n o (3+
2. Albanija 17 - 17
3. Alžir 2 - 2
4. Andora 1 - 1
7. Bahami 1 - 1
8. Bangladeš 3 - 3
10. Belgija 41.030 7 41.037
11. Belize 1 1 2
12. Brazil 2 4 6
13. Bugarska 22.729 25 22.754
15.
17. Djevič. Ostrva 45.296 1 45.297
18. Egipat 11.273 31 11.304
19. Ekvador 4 - 4
21. Grčka 4.058 4
23. Gibraltar 13 - 13
24. Gvineja 2.461 - 2.461

26. Hongkong 4.333 - 4.333
27. Hrvatska 852.896 64.141 917.037
28. Indija 1.598 55 1.653
29. Indonezija 10 - 10
31. Iran 1.041 7 1.048
32. Irska 262 18 280

34. Italija 194.471
36. Japan 3 - 3
37. Jordan 70 - 70
38. Jemen 79 - 79
41. Kajmanski otoci 43.165 - 43.165
43. Kenija 26 - 26
44. Kina 2.431 80 2.511

47. Kuvajt 38.965 1.086 40.051
48. Libanon 12 - 12
IIlija
50. Lihtenštajn
16.921 -
16.921
51. Luksemburg
67.132 -2.975
64.157
52. Litvanija
493.704 -
493.704
53. Liberija
5 -
5
56. Makedonija
915 31
946
57. Malezija
9.550 2
9.552
58. Maroko
1 -
1
59. Moldavija
10 -
10
60. Mongolija
2 -
2
Zeland 7
- 7
67. Panama
4.016 2
4.018
72. Rumunija
59 23
82
74.
2.3
Saud. 07

76.

San

78. Sirija
80 4
84
81. Srbija
1.604.326
83. Španija
2.477 11
2.488
84. Švajcarska
526.044 3.196
529.240
85. Švedska
13.927 121
14.048
86. Tunis
2.864 -
2.864
89. Ukrajina
467 -
467
Ilija
J. Dž
2
ombi
ć
Tabela 1.4. pregled registrovanih stranih direktnih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu
aja
1994. god. do 31. decembra 2009. god. (rang zemalja prema visini uloga preko 10 mil
M) u
Država I Z N O S
1. Srbija 1.676.463
32. Ostale zemlje (60)
(do 10 miliona KM)
7.530.114 100,0
Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine
IIlija
25
RANG ZEMALJA PREMA VISINI STRA
NOG KAPITALA U BIH
SA PREKO 100 MILIONA KM OD MAJA 199
4. DO 31.12.2009. GODINE
22,3
1000
13,0 12,2
11,4 10,3
7,0 6,6 5,2 3,9 3,4 2,7 2,0
Grafikon 1.1. Rang zemalja prema
visini stranog kapitala u BiH sa prek
o 100 miln. KM od
maja 1
994. god. do 31.12.2009. god.
Tabela 1.5. Pregled registrovanih
direktnih stranih ulaganja u Bosn
u i Hercegovinu po
periodima od maja 1994. god. do 31.
decembra 2009. god. u 000 KM
P % uč
E ešća
R
I
O
D
6
Maj 199
4. do 31
.12.199
7.
I
– XII 19
98.
I 4,
– 1
X 3,
II 6
2 8,
0 0
0 4,
0. 4
I
–
X
II
2
0
0
1.
I
–
X
II
2
0
0
2.
I
–
X
II
2
0
0
3.
I 4
– 7
X 4.
II 7
2 5
0 2
0 3
5. 5
6.
I 8
– 1
X 5
II
2 5
0 7
0 7.
6. 6
7 6,
2 3
4
7
2.
9
9
7
Rezultat zakašnjelog početka
opštih privrednih reformi i priv
redne modernizacije
uočavaju se kroz:
 relativno nizak nivo stranih u
laganja koje obezbjeđuje Bosna
i Hercegovina u
poređenju sa drugim državama;
programu privatizacije;
 nizak nivo izvoza i postojanj
e zavisnosti od međunarodne po
moći i privatnih
2 Ilija
J. Dž
ombi
ć
novčanih doznaka iz inostranstva kao podrške Vladinim programima, potvrđuj
ukupno nizak nivo ulaganja;
investitora i sprovođenje njihovih planova.
:
 izvršiti zakonodavne reforme;

unaprijediti privrednu konkurentnost;
aktivnosti.
Šema 1.2. Obezbeđenje priliva stranih ulaganja
Najizraženije prepreke većeg priliva stranih direktnih ulaganja u Bosni i Her
vini
izražene su kroz:
1) Zakonodavne probleme:
reforma i modernizacija pravosudnog sistema i zakonodavstva;
 jasno definisani propisi kojima se uređuje oblast građevinarstva.
2) Ograničenost institucionalnih kapaciteta za sprovođenje reformi strateškog pla
nja
i marketinga:
 potreba da se u administrativnim i regulatornim tijelima izdvoje kao prioritetna
pitanja koja se tiču investitora;
poslovne politike;
procesu reformi;
krovom“.
3) Kašnjenje procesa reformi, poboljšanje konkurentnosti i otklanjanje infrastru
nih
nedostataka:
Više vidjeti: Džombić I.,Ekonomska diplomatija Bosne i Hercegovine, 2008., Banja Luka, Univer
Ilija J. Džombić
27
unapređenje tehnološkog razvoja;
međunarodnim standardima.
4) Potreba za razumijevanjem znač
aja stranih investicija i programa
osjetljivih na potrebe
investitora i razvijanje usmereno
g nacionalnog programa za prom
ociju ulaganja.
Zadatak institucija zakonodav
ne i izvršne vlasti u Bosni i Her
cegovini, uključujući i
diplomatsko–konzularna predstavn
ištva države je stvaranje preduslov
a za:
 povećanje vrijednosti novih ula
ganja u proizvodne kapacitete;
Hercegovinu;
 podrška ulagačima u širenju nji
hovog angažmana u zemlji i maksi
malno povećanje
nivoa međunarodno konkurent
ne dodatne vrijednosti domaćih pr
oizvoda i usluga u
privredi.
Vlade razvijenih država već o
davno su shvatile prednosti direktn
ih stranih ulaganja, te
svojom politikom podstiču ulaga
nja i traže načine da unaprijed
e svoje investiciono
stvaranjem novih mogućnosti zapoš
ljavanja;
preduzećem;
 stvaranjem preduslova za razvoj
preduzetništva;
potrošnje.
Ulaganja u sve sektore su
dobrodošla. Analizirajući privredn
i potencijal Bosne i
Hercegovine, izdvojićemo nekolik
o sektora koji mogu dati doprinos b
ržem razvoju države s
obzirom na konkurentsku prednost
koje imaju ili mogu imati u Bosni i
Hercegovini:
 poljoprivreda i prehrambena in
dustrija: prehrambeni i neprehram
beni proizvodi sa
naglaskom na proizvode u
skladu sa ekološkim standardi
ma, proizvode sa
geografskim porijeklom, proi
zvode sa tradicijom i superior
nim kvalitativnim
 bankarstvo i finansijske usluge;
ruke“;
vještinama;
sposobnostima univerzitetskih istra
živačkih centara;
infrastrukture i rudarski sektor;
 razvoj turizma.
Navedeni sektori istaknuti su iz slje
dećih razloga:
projekata direktnih stranih ulaganja
u ovim sektorima koji mogu omog
ućiti napredak
određenih oblasti u Bosni i Hercego
vini;
2 Ilija
J. Dž
ombi
ć
sektori imaju potencijalne mogućnosti za razvijanje industrijskih klastera dajuć
prostor konkurentnoj prednosti po principu manjih tržišnih segmenata;
predstavlja mogućnost ulaganja kao važnog elementa za oživljavanje investiciono
okruženja.
7.3.2.2. Potrebe za novim stranim ulaganjima
Postoji niz primarnih izazova koji se nalaze pred privrednim razvojem Bosne i Herce
ne i
koji zahtijevaju sistematski pristup i sprovođenje niza mera, a to su:
 Visoka stopa nezaposlenosti koja se javlja usled restruktuiranja javnih preduzeća;
bez značajnijih ulaganja u konkurentne i savremene sektore industrije, poljoprivrede
usluga;
upravljanjem reformi i modernizacijom, a koje su rezultat kasnog početka reformski
procesa.
a. Prepreke i preporuke za stvaranje poslovnog ambijenta za priliv stranih d
nih
ulaganja
Glavni problemi i prepreke za kontinuiran i povećan priliv stranih direktnih ul
ja u
Bosnu i Hercegovinu su procedure za dobijanje osnivačkih dozvola za pokretanje po
og
pokretanja poslovnog procesa. To dodatno izaziva dozu nesigurnosti kod poten
nog
investitora u pogledu vremena i troškova za dobijanje dozvole. Posljedica
je
pokretanje poslovanje.
procesa uslovljena je kompleksnom i usložnjenom državnom administrativnom stru
om
koja je uz to spora i neefikasna. Sporost i neefikasnost rezultat je preklapanja nad
osti
standardizovanih mjera koje će izbrisati dupliranje zahtjeva za dostavljanje dokum
ije.
Unapređenje elektronskog poslovanje Vlada u Bosni i Hercegovini „elektronske
“ i
kako bi se izbjegle greške istih i neće dozvoliti političko miješanje u bilo koji veći proj
8. GLOBALIZACIJA DA ILI NE
Globalizacija je proces u kojem se ekonomije svijeta sve više integrišu stvarajući
nu
ekonomiju. Takav proces sa sobom nosi niz prednosti i mogućnosti, ali istov
no
27
Više vidjeti: Džombić I., Mjesto ekonomske diplomatije u globalizaciji ekonomskih tokova, Anali poslov
izjednačavanje uslova regulisanj
a inostranih i domaćih ulaganja;
 standardizacija proizvodnje i pr
užanja usluga;
Nedostaci procesa globalizacije su:
 povećanje stepena zavisnosti
manje razvijenih zemalja od raz
vijenih zemalja i
njihovih ekonomija;
 značajan uticaj multinacionaln
ih kompanija u kreiranju i def
inisanju pravaca
nacionalnog ekonomskog razvoj
a;
 prijetnja kulturnom identitetu i n
ezavisnosti;
ekonomskim moćnika koji kreiraju
svjetsku ekonomsku i političku sce
nu.
Opravdana i razumljiva zabri
nutost zbog globalizacije zasnovana
je na činjenici da su
prethodni veliki talasi globalizaci
je bili krajnje nejednaki u svoji
m efektima. Najgore
doći do širenja opšte dobrobiti od b
arem nekog oblika globalizacije da
nas se mora zasnivati
na onome šta je drugačije kod ovog
sadašnjeg talasa. Nije dovoljno reći
da su prethodni talasi
govore da je današnja globalizacij
a samo na izgled drugačija. Tvrd
nja da su „stvari sada
drugačije“ mora izdržati ili pasti p
od dokazima da sada postoje efik
asna pravila igre za
međunarodnu trgovinu, investicije,
finansije i pomoć siromašnima – ili
ako već ne, da se ova
9. MJESTO EKONOMSKE DIPL
OMATIJE U GLOBALIZACIJI EK
ONOMSKIH
Globalizacija je proces koji postepe
no pretvara svijet u jedinstven prost
or. Posljedica takvog
procesa je suzbijanje uticaja države
na aktivnosti izvozno orijentisanih
privrednih subjekata.
Oblici državnog uticaja na izvoz
ne aktivnosti se mijenjaju. Sman
jenje uticaja državne
Razvijene transnacionalne i multi
nacionalne kompanije u znatnoj
mjeri utiču na spoljnu
politiku jedne države stavljajući je
u službu ostvarenja sopstvenih inter
esa.
međunarodnog tržišta, dajući nove
odlike i dimenzije ekonomskoj dip
lomatiji. Nacionalno
postaje globalno.
28
29
menadžment, str. 23-25.
3 Ilija
J. Dž
ombi
ć
Izražen i naglašen multikulturizam;
 Međusobna povezanost svih aktivnosti kojima se bavi ekonomska diplomatija.
Angloamerički istraživači posebno naglašavaju kvalitativne promjene pr
kle
pojavom novih učesnika. Ističu njihove interese i ulogu u ekonomskoj dip
tiji.
ekonomskih interesa na nacionalnom i internacionalnom planu. Razvojem među
ne
privredne i trgovinske saradnje usložnjena je struktura i povećan broj nosilaca eko
ko-
diplomatske prakse. Strukturna usložnjenost utvrđuje ekonomsko-geografske c
e i
aktivnosti koje se postavljaju pred ekonomsku diplomatiju. Ekonomska diplomatija
taje
sredstvo pomoću kojeg se realizuje postavljeni i unaprijed utvrđeni ekonomsko-polit
ilj.
djelovanja. U okviru oba koncepta potrebno je definisati mikroekonomske i makroeko
ke
zadatke i ciljeve. Primarni zadatak ekonomske diplomatije je zaštita i promocija nac
nih
ekonomskih interesa. Zaštita i promocija nacionalnih ekonomskih interesa može se u
no
ekonomske bezbednosti, strategije spoljno-trgovinskih odnosa i trgovinske politike.
Prioritetni zadatak državnih organa zemalja u razvoju i nerazvijenih zemalja
aje
Zadatak državne administracije je stvaranje stimulativnog poslovnog ambijenta i p
nih
uslova za poslovanje svojih preduzeća u inostranstvu.
razvoju i promociji ekonomije jedne države. Potrebno je uspostaviti odnos: na
na
privreda – državna administracija – ekonomska diplomatija. Primarni zadatak d
ne
ekonomskom diplomatijom i njenim predstavnicima koji predstavljaju svoju d
u u
inostranstvu. Uspostavljanje saradnje sa predstavnicima ekonomske diploma
ne
podrazumijeva samo uspostavljanje saradnje sa predstavnicima svoje zemlje u inost
vu.
zemlji. Cilj ekonomske diplomatije je objedinjenje internog i eksternog mehanizma dj
nja
ekonomske diplomatije na promociji i zaštiti nacionalnih ekonomskih interesa.
konzularna predstavništva akreditovana u inostranstvu, predstavništva spoljno-
trgovinskih
komora i predstavništva domaćih kompanija koja posluju u inostranstvu.
organizacionu strukturu, kreiranje, realizovanje i upravljanje ekonomsko-
diplomatskim
aktivnostima, uspostavljanje saradnje sa trgovinskim komorama, lokalnim zajed
ma,
Ciljevi ekonomske diplomatije moraju biti usaglašeni sa ciljevima sam
nih
mikroekonomskih subjekata. Usaglašenost ciljeva ekonomske diplomatije sa c
ma
Naravno, ekonomska diplomatija ne smije da prati samo preduzeća i njihovu p
nu
politiku. Ekonomska diplomatija pred sobom mora da ima i makroekonomske ciljev
ave
Ekonomska diplomatija i ekonomske diplomate ne treba da kreiraju ili nameću p
vnu
politiku samostalnim preduzećima, jer sama preduzeća najbolje poznaju svoje s
ti i
iskoriste svoje prednosti i što jednostavnije prepoznaju i eliminišu svoje slabosti.
saradnji koja mijenja shvatanje nac
ionalnih granica. Privredna struktur
a i trgovinska pravila
su usložnjena. Pred njima se nala
zi izazov u obliku očuvanja steče
nih tržišnih pozicija i
10. EKONOMSKI DIPLOMATA
U GLOBALNOM SVIJETU POSL
OVANJA
Ekonomska diplomatija je multidis
ciplinarna. Od njenih poslanika se
očekuje da posjeduju
spoj diplomatije i diplomatskih
vještina, ekonomskog znanja,
poznavanja vještina
menadžmenta, metoda i tehnika
pregovaranja i odnosa sa javnošć
u, vještina i metoda
ekonomske špijunaže i prikuplja
nja ekonomskih podataka. Kadar
koji posjeduje spoj
međunarodnoj sceni.
Moderan ekonomski diplomata mo
ra da posjeduje brojne sposobnosti
koje su potrebne za
uspješno obavljanje svakodnevn
ih zadataka. Karakteristike dan
ašnjeg ekonomskog
diplomate su:
 kvalitetno fakultetsko obrazovan
je;
u kome će djelovati i obavljati svoju
misiju;
 posjedovanje sposobnosti i vješti
na dobrog pregovarača;
poznavanje protokola;
 sposobnost samostalnog odluči
vanja, postojanja samoinicijativno
sti i odgovornog
donošenja odluka;
ekonomskim temama svoje zemlj
e i da održava redovan i sadržaj
an kontakt sa
centralom u svojoj državi;.
 ekonomski diplomata mora da
poznaje tehnike, značaj i moguć
nosti lobiranja u
savremenim međunarodnim odn
osima;
upravljanje automobilom, poznava
nje daktilografije ili stenografije,
koja mogu da
olakšaju naporan svakodnevni posa
o i sl.
Ciljne grupe djelovanja ekonomsko
g diplomate su:
 privredni krugove države dom
aćina (u slučaju predstavnika ko
mpanije: odnosnu
grane privrede u kojoj se nalazi n
jegova matična kompanija);
 diplomatski kor i klubovi stran
ih spoljno-trgovinskih predstavnik
a akreditovanih u
toj državi;
30
menadžment, 25-29.
3 Ilija
J. Dž
ombi
ć
 profesionalna udruženja, udruženja preduzetnika, komore, udruženja potroša
specijalizovane nevladine organizacije;
predstavnika) održava prijateljske ili druge poslovne odnose;
diplomate.
Poslovi ekonomske diplomatije se mogu podijeliti na pasivne i aktivne poslove.
zemlje prijema u matičnu zemlju o određenim pitanjima koja se tiču najčešće od
nja
prijateljskih i protokolarnih veza.
 aktivnosti usmjerene na obezbjeđenju najpovoljnijih uslova u trgovinsko-poslov
saradnji sa državama prijema i njihovim privrednim subjektima;
asocijacijama i drugim privrednim udruženjima države prijema zbog sakupljanja
obrade i distribucije domaćoj privredi potrebnih informacija;
prometa kapitala u sklopu ukupnih razvojnih ciljeva i strategije ekonomskog nastup
zemlje u inostranstvo;
privrednog potencijala zemlje prijema i zemalja iz njenog okruženja i njihovih
poslovnih subjekata;
 održavanje i unapređenje poslovne saradnje sa poslovno-preduzetničkim krugovi
nadležnim resorima zemlje prijema;
investicionih projekta, putem učešća na međunarodnim sajmovima i izložbama
organizacija domaćih privrednih izložbi i promocija u zemlji prijema;
 priprema, koncipiranje i učešće u izradi ekonomskih konvencija i sporazum
međunarodnoj ekonomskoj saradnji na bilateralnoj ili multilateralnoj osnovi;
privrednih propisa i prakse i praćenje privrednih kretanja;
 istraživanje tržišta po granama i sektorima;
zemlji prijema ili zemlji koja ga šalje posredstvom privrednih komora, privrednih
asocijacija i preduzeća direktno;
prijema ili zemlji iz koje dolazi;
investicionih radova, nabavki opreme i materijala u zemlji prijema i distribuiranj
informacija domaćim privrednim asocijacijama i privrednim komorama;
II
DETE
RMIN
ANTE
MEĐ
UNAR
ODN
OG
POSL
OVA
NJA
DETERMINANTE MEĐUNARODNOG POSLOVANJA
1. SVJETSKA PRIVREDA I MEĐUNARODNI ODNOSI
Međunarodni odnosi predstavljaju spoj različitih subjekata u međunarodnoj z
ajednici.
Svjetska privreda predstavlja skup svih nacionalnih nezavisnih privreda.
naučnih oblasti. To je nametalo zaključak da je predmet nauke o međunarodnim
odnosima
nedovoljno određen da bi se razmatrao u okviru jedinstvene nauke.
specifičnim predmetom razmatranja. U okviru međunarodnih odnosa uočavaju
se dvije
zasebne discipline:
 međunarodni politički odnosi;
Međunarodni politički odnosi predstavljaju osnovu uspostavljanja ekonomske,
kulturne,
sportske, religijske i druge veze. Najvažniji subjekti ovako definisanih među
narodnih
Međunarodni ekonomski odnosi su dio međunarodnih odnosa koji o
buhvataju
ekonomske i poslovne odnose između nacionalnih privreda u svijetu. Pored t
rgovinske
saradnje, obuhvataju razmjenu kapitala, tehnologije i više oblike privredne saradnje.
Privredne
međusobnih interesa. Iz toga proizilazi značaj međunarodnih ekonomskih odnosa.
ostvare svoje interese na međunarodnom planu. Predmet spoljne politike držav
e je njen
nastup u odnosima sa drugim državama.
spoljnoekonomsku politiku. Uticaj spoljne politike na međunarodnu ekonomiju je
izuzetno
velik. Pomenuti uticaj ostvaruje se posredstvom mjera i instrumenata koje može
preuzeti
drugu stranu, ekonomska moć i poslovni interesi mogu biti dominantni faktori
uticaja na
kreatore spoljne politike.
oblasti međunarodnih odnosa. Na Univerzitetima zapadno-evropskih država
često se
pojavljuju objedinjeni kursevi ekonomije i međunarodnih odnosa (Economics of Int
ernational
međunarodna politička ekonomija.
Ekonomika međunarodnih odnosa istražuje ekonomske pojave u među
narodnim
odnosima i kako i u kojoj mjeri ekonomski faktori utiču na kreiranje spoljne politi
ke države.
politika države. Značajan uticaj na kreiranje međunarodnih odnosa imaju i transna
cionalne i
multinacionalne kompanije. One posredstvom spoljne politike države utiču na međ
unarodne
Potrebno je naglasiti da su nacionalne privrede subjekti međunarodnih ek
onomskih
odnosa, a ne isključivo države.
 međunarodni trgovinski odnosi;
 međunarodni finansijski odnosi.
Šema 2.1. Konstelacija međunarodn
ih odnosa
Međunarodni trgovinski odno
si predstavljaju odnos koji jedna
država uspostavlja sa
drugim državama u oblasti međ
unarodne trgovine robom, uslug
ama i intelektualnim
znanjem. U takvim odnosima drža
va ima ulogu regulatora. Njen zada
tak je da uspostavlja i
brine o primjeni tržišnih pravila i p
oštovanja pravila slobodne konkure
ncije. Njihov cilj je, da
poslovanja. Danas, ulogu regulator
a međunarodnog poslovanja obavlj
a Svjetska trgovinska
organizacija.
2. ŠTA JE TO MEĐUNARODNO
POSLOVANJE
Kao što je prethodno rečeno, trgo
vina je djelatnost koja se bavi pr
ometom roba i usluga,
odnosno kupovinom i prodajom ro
ba i usluga za proizvodnu ili ličn
u potrošnju. Trgovinu
dijelimo na unutrašnju i spoljnu trg
ovinu.
nacionalnih carinskih granica jedne
nezavisne zemlje.
zemalja. Razmjena obuhvata razm
jenu materijalnih dobara, pružanje
usluga (transportne,
bankarske, špediterske, turističke,
marketinške i dr. usluge). Pojedini
autori spoljnu trgovinu
razlikuju u užem i širem smislu. Sp
oljna trgovina u užem smislu obuh
vata samo izvoz i uvoz
roba. Spoljna trgovina u širem smi
slu pored uvoza i izvoza roba, ob
uhvata i uvoz i izvoz
usluga, kao i promet faktora proizv
odnje.
vremensko posredovanje – intertem
polarna funkcija;
Definisati međunarodno poslo
vanje jednom definicijom je izuz
etno teško. Ne postoji
jedinstvena definicija međunarodn
og poslovanja. Za međunarodno po
slovanje možemo reći
3 Ilija
J. Dž
ombi
ć
Determinante međunarodnog poslovanja II
Uopšteno posmatrano, međunarodno poslovanje je proces transfera dobara od jednog
drugog vlasnika, sa ciljem da svaki od učesnika razmjene dođe do onog dobra koje
partnera iz različitih država koji su zainteresovani za razmjenu dobara.
kada ekspanziju svog razvoja doživljavaju multinacionalne i transnacionalne kompanije.
razvojem međunarodnog poslovanja dolazi do većeg i intenzivnijeg uključivanja preduze
međunarodne trgovinske razmjene.
Kod jednog broja autora uočava se shvatanje da međunarodno poslovanje obuhvata sv
oblik poslovne transakcije proizvoda i usluga koja se realizuje u dvije ili više zemalja.
drugog broja autora prepoznatljivo je shvatanje da se međunarodno poslovanje vezuje sa
Na osnovu brojnih istraživanja i svega izloženog, možemo zaključiti da
„međunarodno poslovanje privredna aktivnost koja podrazumijeva razmjenu ro
jedinstvenim, globalnim pravilima poslovanja, čije aktivnosti su regulisane od str
međunarodnih multilateralnih ekonomskih i finansijskih organizacija“.
2.1. Zašto dolazi do razvoja međunarodnog poslovanja?
Poslovni partneri prihvataju aktivnosti međunarodnog poslovanja zato što proizvode
posjeduju različite proizvode ili usluge koje za njih imaju različitu korist. Preduslov ovak
proizvodnje dobara i pružanja usluga je postojanje međunarodne podjele rada.
toga je, da proces privređivanja nije ograničen državnim granicama već je podijeljen izme
država.
proizvoda, često i država iz kategorije razvijenih zemalja.
Tabela 2.1. Rang, prihodi i profit trgovinskih subjekata u 2009. godini
Trgovinski subjekt Prihod MLRD $ Profit MLRD $
1,862
101,217
Home Depot 90
Sears Holdings 160
Foncière Euris 176 43,133
Macy's 358 -4,803
Izvor: Svjetski ekonomski forum
Proces privređivanja nije ograničen državnim granicama, već je podijeljen između
država. Takva podjela rada preds
tavlja međunarodnu podjelu rada.
Prostor na kome se
provodi međunarodna razmjena na
ziva se međunarodno tržište.
međusobno održavaju stalnu razmj
enu. Širina međunarodnog tržišta
dugo je vremena bila
određena geografskom udaljenošću
i visinom transportnih troškova ko
ji su direktno uticali
Razvoj informacionih tehnologij
a dao je doprinos međusobnom pove
zivanju najudaljenijih
dijelova svijeta. Povezivanje najudal
jenijih dijelova svijeta uticalo je na s
manjenje cijena roba i
udaljenost ne mjerimo hiljadama kil
ometara, nego vremenskim trajanje
m lete.
3. KARAKTERISTIKE MEĐUN
ARODNOG POSLOVANJA
Svijet u kome živimo doživio je do
sada nezabilježenu ekspanziju koju
karakterišu četiri
sljedeće odrednice:
promjena od „internacionalne“ do „s
vjetske ekonomije“;
drastične političke, filozofske i duh
ovne izraze;
slobodno vrijeme i menadžment;
Fenomen globalizacije obuhvata tri
međusobno povezana faktora znača
jna za trgovinu:
 blizina (menadžment može kupc
e na bilo kojoj tački planete tretira
ti kao „podjednako
udaljene“ od svoje kompanije);
 stav (ništa nije više iz inostranst
va, otvoren stav prema praksi mena
džmenta).
Na bazi takve konstatacije moguće j
e uočiti sljedeće promjene paradigm
e trgovine:
 prodati, postaje glavni problem
, (proizvesti brzo, kvalitetno i uz
niže troškove je
manji problem);
O važnosti konkurentske spo
sobnosti najbolje govori Lisabon
ska strategija koju je
promovisala i usvojila Evropska unij
a 2000. god., a čiji je cilj da ekonom
ija njenih članica, ali i
onih zemalja koje teže da uđu u nju
do 2010. god. postane najkonkurent
nija na svijetu, a koja
su:
obezbijediti otvorena i konkurentna
tržišta unutar i izvan Evrope;
 do kraja 2007. god. utemeljiti one
-step-shop (pružanje više usluga na j
ednom mjestu) ili
slične mehanizme;
Procesi evolucije organizacije t
rgovine i trgovinske mreže u razvij
enim privredama došli
su posljednjih 30 godina do izražaja
u sljedećim osnovnim trendovima:
 smanjivanje broja subjekata u pr
ometu;
4 Ilija
J. Dž
ombi
ć
 smanjivanje broja prodajnih i skladišnih objekata;
prometu.
Primjene tehnike i tehnologije u trgovini su usmjerene ka:
 rastu kapitalne intenzivnosti u trgovini;
 snažnoj primjeni dostignuća informatičke revolucije;
Međunarodno poslovanje obuhvata sve trgovinske transakcije, sve oblike poslo
saradnje i sve investicione poslovne poduhvate, koji se realizuju sa i unutar dvije ili
31
Međunarodno poslovanje možemo prepoznati prema:
 načinu realizacije;
Istorijski posmatrano, međunarodno poslovanje prema načinu realizacije obuhvata
izvozne i uvozne (exportno-importne) poslove i investiciono-kooperativne forme poslova
elementima inostranog učešća. Međunarodne poslovne aktivnosti do druge polovine
usmjerne na proizvodnju proizvoda i njihovu prodaju na inostranom tržištu ili na kupovi
nedostajućih proizvoda na inostranom tržištu. Kod poslova izvoza i uvoza, potrebn
neopipljivog uvoza i izvoza (izvoz i uvoz usluga).
predmetu međunarodno-poslovne aktivnosti: transfer proizvoda, transfer usluga i transfer resursa
Prema elementima inostranosti, međunarodno poslovanje možemo prepoznati
Ni jedan nacionalni ekonomski sistem, bez obzira na dostignut stepen privredn
razvoja, ne može da se izoluje od kretanja u svjetskoj privredi. Razvoj međunarod
u jedan cjelovit sistem svjetske privrede.
stepena privrednog razvoja ima svoje posebne interese. Interes razvijenih zem
zadovoljava se obezbjeđenjem tržišta za plasman svojih proizvoda i usluga. Sa drugu stra
dobara (uglavnom sirovina), obezbijede potrebne proizvode za svoj brži privredni razvoj.
Primarni ciljevi međunarodnog poslovanja su:
 promjena materijalne strukture proširenog proizvoda izvozom sopstvenih proizvoda
i uvozom roba i dobara deficitarnih na međunarodnom tržištu;
Rakita B., Međunarodni biznis i menadžment, 2007, Beograd, Ekonomski fakultet Univerziteta u
Beogradu, str. 5.
 unapređenje proizvodnje i podiz
anje proizvodnje na nivo savremeni
h dostignuća;
4. ZNAČAJ MEĐUNARODNOG
POSLOVANJA
Međunarodno poslovanje doprinosi
optimalnoj alokaciji oskudnih res
ursa za zadovoljenje
neograničenih potreba stanovništ
va. Nacionalnom ekonomskom s
istemu međunarodno
poslovanje pruža šansu za brži eko
nomski razvoj, unapređenje efikasn
osti stvaranja dobara,
menadžmenta.
svoje proizvode. Povećanje tržišno
g učešća doprinosi povećanju obi
ma proizvodnje, većoj
efikasnosti stvaranja dobara i niže ci
jene.
industrijske revolucije najveći dio
proizvodnje trošili su sami proizv
ođači. Nije postojalo
razvijeno tržište, nije postojala pod
jela na proizvođače i potrošače. Po
stojale su samo manje
razmjenjivale veće količine proiz
voda i usluga. Industrijska revol
ucija unaprijedila je
sredstva za proizvodnju. To je ut
icalo na povećanje efikasnosti pro
izvodnje i stvaranje i
potrošače. Došlo je do podjele na
sektor proizvodnje i sektor potrošn
je. Razvijajući tržišne
mehanizme, istovremeno je vrše
na podjela rada, trgovine i trži
šta. Tržište omeđeno
cjelokupne nacionalne proizvodnj
e. Osim toga, proizvodnja nije
mogla u potpunosti
zadovoljavati svoje potrebe za
sirovinama, energijom, reprodukc
ionim materijalom i
sredstvima za rad na nacionalnom
tržištu. Uprkos svim preprekama (s
ocijalnim, kulturnim,
nacionalnih granica i poprimalo je
karakter međunarodnog tržišta
drugoj polovini XX vijeka. Svjetski
izvoz roba je uvećan za 30 puta. Po
četkom 60-tih god. XX
vijeka, obim svjetske razmjene je bi
o na nivou od 200 mlrd. $. Danas, o
bim svjetske razmjene
stranih direktnih investicija u i
nostranstvo. Vrijednost stranih d
irektnih investicija u
inostranstvo je uvećana u istom peri
odu za 50 puta. Sa nivoa od 68 mlrd
. $ taj iznos je uvećan
Međunarodni promet usluga
dostigao je jednu četvrtinu svj
etskog izvoza roba.
Vrijednost međunarodnog prometa
usluga je dostigla iznos od 1.500
mlrd. $. Posmatrajući
godišnjem nivou, a izvoz roba po st
opi od 4,7% na godišnjem nivou.
Značaj međunarodnog poslova
nja se ogleda u:
33
efekti.
nakladništvo d.o.o., opi. cit. str. 6.
4 Ilija
J. Dž
ombi
ć
 Slobodnom pristupu resursima. Pristup resursima i njihova raspoređenost razlikuje
se od regiona do regiona. Velike kompanije su to znalački iskoristile.
apsorbuje ponuđenu količinu proizvoda, što ih primorava da šire horizont svog
djelovanja van nacionalnih granica. Na obim prodaje utiču dva faktora. To su potrebe
kupi određeni proizvod sa drugu stranu. Na primjer, razvoj tehnologije i
unapređenje međunarodnih poslovnih aktivnosti omogućili su američkim, japanskim
dodatno smanjilo troškove proizvodnje i povećalo iznos profita.
aktivnostima često može biti odbrana od ulaska međunarodnih proizvođača na
domaće tržište. Veće učešće na inostranom tržištu pomaže preduzećima da bolje
konkurentsku sposobnost. Na primjer, američka industrija automobila istrajala je u
svojim zahtjevima za ulazak na japansko tržište automobila. Povećan interes za
japanskih proizvođača automobila na američko tržište.
i tehnološkog pritiska.
njegovu konkurentnost. Izbjegavanje međunarodnog tržišta udaljava preduzeće od
praćenja međunarodnih standarda i savremenih poslovnih tendencija. U tom slučaju,
5. MENADŽMENT I STRATEGIJE PREDUZEĆA NA MEĐUNARODNOM TRŽIŠTU
Motiv postojanja i djelovanja preduzeća u tržišnoj ekonomiji je stvaranje dodatne vrijedn
ili profita. Preduzeće stvara profit ako je prodajna cijena veća od troškova proizvodnje. K
vrijednost za potrošača.
 dodajući vrijednost proizvodu do iznosa kojeg su voljni platiti potrošači;
Razvoj globalnog tržišta omogućio je stvaranje dodatne vrijednosti preduzećima
način koji nije dostupan na domaćem tržištu. Razvoj međunarodnog tržišta i unapređe
 širenje horizonta tržišnog djelovanja;
 ostvarenje ekonomije obima na globalnom nivou.
Širenje horizonta tržišnog djelovanja. Razvoj globalnih procesa uticao je na smanje
domaćeg ograničenja rasta i razvoja. Kada se dostigne određen nivo razvoja preduze
trend rasta i razvoja. Na primjer, McDonald'sov izlazak na međunarodno tržište može
pripisati ubrzanom razvoju rasta industrije brze hrane u Sjedinjenim Američkim Državam
Tokom zadnje dekade XX vijeka
američka industrija hrane pokaza
la je znake zrelosti.
Industrijski rast je bio 1% na godiš
njem nivou. Istovremeno, postojala
je konkurencija u liku
profitabilnog investiranja resursa.
To je prisililo menadžment McD
onald'sa da krene u
globalnu ekspanziju. Oko 40% nov
ootvorenih McDonald'sovih objekata
bilo je u inostranstvu.
.
kompanije nadoknađuju svoja ula
ganja u razvoj novih proizvoda.
Na taj način stvaraju
potrebnu vrijednost svojih investic
ija. Plasiranje novog proizvoda na
tržište često iziskuje
globalno tržište. Poslovanje na
globalnom tržištu postaje nemin
ovnost ako se žele u
potpunosti iskoristiti vrijednost ula
ganja u razvoj novog proizvoda.
Razvoj međunarodnog tržišta i p
ojava multinacionalnih kompanija
doprinijeli su selenju
kapitala u potrazi za jeftinom radn
om snagom. To se dešava čak i k
ada to znači direktan
za globalnu proizvodnju su: troško
vi radne snage, troškovi energije,
stanje infrastrukturne
uređenosti, poresko-pravni sistem i
geostrateški položaj. Na primjer,
evropske ekspoziture
automobila iz Zapadne Njemačke u
Veliku Britaniju. Razlog toga je, što
su troškovi britanske
radne snage bili 45% niži u odnosu
na troškove njemačke radne snage.
proizvoda, globalna kompanija mo
že na globalnom tržištu dostići eko
nomiju obima koja nije
dostupna manjim, domaćim preduz
ećima.
Globalna ekspanzija je proces
rasprostiranja poslovnih operacija
i tržišnih aktivnosti
izvan domaće zemlje. Od aktivnosti
globalne ekspanzije očekuje se:
lakši pristup do potrebnih faktor
a proizvodnje;
 diversifikacija poslovanja.
Preduzeće koje želi ostvariti us
pjeh na globalnom tržištu, mora na
učiti kako da postane
prilagodljivo, kako da strateški rea
guje i razvije fleksibilan organizaci
oni sistem koji će moći
6. PROCES INTERNACIONALIZ
ACIJE POSLOVANJA PREDUZE
ĆA
Šta je to što motiviše preduzeće da
se uključi u međunarodne poslovn
e tokove?
Najznačajniji motivacioni fakto
ri internacionalizacije poslovanja pr
eduzeća su:
tržišni faktori;
Lazibat T., Kolaković M., Međunarodno
poslovanje u uvjetima globalizacije, 2004,
Zagreb, Sinergija
4 Ilija
J. Dž
ombi
ć
 konkurentski faktori;
Proizvodni faktori su:
 potpuna iskorištenost raspoloživih proizvodnih kapaciteta;
Tržišni faktori su:
praćenje poslovnih partnera u njihovom nastupu na inostranom tržištu;
 eliminisanje faktora zavisnosti od jednog tržišta;
Konkurentski faktori:
odbrana postojeće konkurentske pozicije;
 standardizacija proizvodnje;
Finansijski faktori:
stvaranje većeg profita zahvaljujući većoj prodaji i smanjenju troškova proizvodnje;
 unapređenje finansijskog levridža;
Menadžment preduzeća se nerado odlučuje za izlazak na inostrano tržište. Na osn
toga, motive njihovog izlaska na inostrano tržište možemo podijeliti na defanzivn
preduzeća na tržištu. Ofanzivni motivi su preventivnog karaktera. Usmjereni su
unapređenje konkurentske sposobnosti i korišćenja međunarodnih tržišnih aktivnosti.
7. INTERNACIONALIZACIJA POSLOVNIH AKTIVNOSTI
U stručnoj literaturi možemo pronaći brojne radove koji prezentuju ponašanja u proce
internacionalizacije poslovnih aktivnosti. Proučavajući pomenute radove, uočavamo
osposobljavanja preduzeća na njegovom putu izlaska i pozicioniranja na međunarodn
tržištu.
7.1. Interna internacionalizacija poslovnih aktivnosti
Proces internacionalizacije poslovnih aktivnosti može se odvijati i na domaćem trži
Interna internacionalizacija poslovnih aktivnosti se realizuje na domaćem tržištu. Dom
kompanija koje posluju na domaćem tržištu. Ovakva vrsta aktivnosti javlja se sa razvo
procesa globalizacije.
Interna internacionalizacija poslovn
ih aktivnosti realizuje se kroz:
korišćenje licence ili franšize;
 strateško partnerstvo sa inostrani
m kompanijama.
7.2. Eksterna internacionalizaci
ja poslovnih aktivnosti
Eksterna internacionalizacija poslov
nih aktivnosti se realizuje na inost
ranom tržištu. Proces
interne internacionalizacije poslo
vanja podrazumijeva obavljanje
poslovnih aktivnosti u
dvije ili više država.
ustupanje licenci ili franšiza;
 otvaranje filijala u inostranstvu.

7.3. Kako izgleda put internaci
onalizacije poslovnih aktivnosti
preduzeća?
Sticanje međunarodnog poslovnog
iskustva je dugotrajan i mukotrpan
proces. Najčešći put
evolucije poslovanja preduzeća i n
jegovog uključivanja u međunarod
ne poslovne tokove je
direktni izvoz,
partnerske direktne investicije (a
kvizicije, merdžeri),
 samostalne direktne investicije (
green field),
Uspjeh internacionalizacije po
slovnih aktivnosti preduzeća zavi
si i od marketinških
aktivnosti. Svako preduzeće činom
svog osnivanja ima ambicije da
postane stabilno i da
prihvatanja međunarodne konkuren
cije i izlaska na inostrano tržište.
pet hijerarhijskih faza, i to:
 shvatanje potrebe za izvoz
om proizvoda: upoznavanje s
a problemima i
mogućnostima izlaska na inostra
no tržište;
efekata izvoza;
prihvatanje izvoza: zasnivanje budu
ćeg poslovanja na izvozu.
Više vidjeti: Rakita B., Međunarodni
biznis i menadžment, 2007, Beograd, E
konomski fakultet
4 Ilija
J. Dž
ombi
ć
Postupku donošenja odluke „da li ostati kod kuće ili izaći van nacionalnih granic
preduzeće mora pristupiti krajnje oprezno. Potrebno je uvažiti sve probleme, šans
geografske i kulturne karakteristike potencijalnog tržišta.
potpunosti sprovesti princip izvozne kompetentnosti. Takođe, model ispitivanja inovati
kompetentnosti je od velikog značaja za preduzeća koja nemaju ili posjeduju ma
Sticanje međunarodne afirmacije je ozbiljan i dugotrajan proces. Preduzeće prolazi k
nekoliko faza, i to:
povremeno angažovanje;
 ograničeno angažovanje;
Preduzeća koja su odlučna da svoj rast i razvoj zasnivaju na plasiranju proizvodno
uslužnog asortimana van nacionalnih granica, moraju kreirati plan i efikasnu strateg
angažovanja na međunarodnom tržištu. Uspjeh poslovnog poduhvata zavisi od postoj
Najčešće pominjana klasifikacija preduzeća je na:
međunarodno;
 globalno.
Nacionalno preduzeće je svako preduzeće koje je svoje aktivnosti usmjerilo
nacionalno tržište.
ravnopravnom tretmanu domaćeg i međunarodnog tržišta. Aktivno učestvuje i na domać
i na inostranom tržištu.
od više poslovnih područja različitih po strukturi, značaju i veličini.
geografsku jedinicu integralno definisanog svjetskog tržišta.
i velika.
8. STRATEGIJA U MEĐUNARODNOM POSLOVANJU
Razvijanje međunarodnog poslovanja zahtijeva od kompanija definisanje međunarod
orijentisane vizije, misije, cilja i strategije. Prihvatanje međunarodnih poslovnih operaci
zaposlenih radnika povećala je migraciju radne snage i veću međuzavisnost ljud
međunarodno orijentisanih kompanija. S toga, uvažavanje i prihvatanje međunarodn
Misija je osnovna funkcija preduzeća i njegovog djela.
Cilj je krajnja tačka prema koj
oj su usmjerene aktivnosti preduze
ća. Ciljevi proizilaze iz
misije i vizije preduzeća.
stvaranje željenih načina. Predstavlj
a način ostvarivanja cilja.
8.1. Poslovne strategije
Preduzeće bezkvalitetne strategije
ne može ostvariti željeni poslovn
i uspjeh. Poslovnim
strategijama preduzeća poklanja s
e izuzetno velika pažnja. Prije iz
laska na domaće i/ili
strategiju poslovnog nastupa.
ciljevi, politike i aktivnosti preduze
ća integrišu u povezanu cjelinu.
menadžmentu preduzeća je da pron
ađe odgovor na pitanje kako dostići
željeni rast i razvoj u
cilju obezbjeđenja profitabilnosti pr
eduzeća.
djelovanja zavisi daljni rast i razvoj
preduzeća.
8.1.1. Razvojna strategija
Razvojna strategija može se podijeli
ti na:
 ekspanzivnu strategiju;
Ekspanzivna strategija je dio
razvojne strategije, koja se temelji
na razvoju postojećih
poslovnih aktivnosti i postojećeg
asortimana proizvoda i usluga. Str
ategija ima alokativni
zadatak mobilizacije raspoloživih
materijalnih, finansijskih i ljudskih
resursa sa namjerom
povećanju tržišne pokrivenosti k
ako na domaćem tako i na inos
tranom tržištu ili na
unapređenju kvaliteta postojećih p
roizvoda ili usluga. Realizacija o
ve strategije zahtijeva
Integrativna strategija je dio
razvojne strategije, koja se zas
niva na vertikalnoj i
horizontalnoj integraciji. Vertikalna
integracija podrazumijeva usposta
vljanje industrijskog
lanca kupaca i dobavljača. Zadatak
ove strategije je da jača konkurents
ku poziciju preduzeća.
Vertikalnu integraciju možemo pro
vesti na dva načina:
 sticanjem vlasništva nad preduz
ećem iz povezanih industrija ko
ja već imaju
uspostavljenu distributivnu mre
žu;
Horizontalna integracija je oblik
stvaranja monopolističkog položaj
a preduzeća na tržištu.
Horizontalnim integrisanjem, pre
duzeće se povezuje sa jednim ili
više konkurenata na
Strategija diversifikacije po
drazumijeva širenje asortimana
proizvoda ili usluga
preduzeća uvodeći ga u novu djela
tnost, različitu od one kojom se b
avio do tog momenta.
 koncetrična diversifikacija: prihv
atanje proizvoda ili usluga koji su
slični postojećem
asortimanu proizvoda;
4 Ilija
J. Dž
ombi
ć
 konglomeratska diversifikacija. Zasniva se na razvoju i uvođenju novih proizvoda ili
usluga zasnovanih na novim tehnologijama.
8.1.2. Generička strategija
Autor teorije konkurentskih prednosti Michael Porter, razvio je koncept generičkih poslov
strategija. U dostizanju konkurentskih prednosti, preduzeće mora odabrati područje u koj
ili diferenciranju. Kombinacijom pomenutih faktora, moguće je dobiti tri generi
strategije :
 strategija konkurencije niskim troškovima;
Strategija konkurencije niskim troškovima zasniva se na osvajanju tržišta zasnovanog
nižim troškovima stvaranja dobara i usluga u odnosu na konkurenciju. Niži trošk
direktne konkurencije.
nižih troškova poslovanja prethodi povećanje produktivnosti poslovanja preduze
implementacija novih tehnoloških dostignuća i inovativnost i inventivnost proizvodn
obezbjeđenje jeftinijih i/ili kvalitetnijih resursa. Zadatak menadžmenta preduzeća jeste
analizira troškove i identifikuje njihove izvore.
proizvoda i usluga ponudi jedinstven proizvod ili uslugu za njih. Svrha ove strategije je
ponudi kupcima nešto što njihovi konkurenti ne mogu ponuditi. Rezultat ovakvog tržiš
nastupa je stvaranje odanosti kupaca, kako bi se smanjila njihova osjetljivost na cjenov
jedinstvenim proizvodima je utoliko veći kada se zna da na tržištu postoji raznolikost žel
potreba kupaca i ograničenost njihova zadovoljavanja standardnim proizvodima. Strate
razlici između konkurenata. Primjena pomenute strategije omogućava preduzeći
održavanje visoke cijene proizvoda, postizanje prepoznatljivosti marke proizvoda i
visoku upotrebu savremenih tehnoloških dostignuća.
fokusiranju na jedan tržišni segment. Pomenuta strategija ima svojih prednosti, ali im
svojih nedostataka. Prednosti u primjeni ove strategije zasnivaju se na usmjerava
potrošača. Nedostatak tržišnog segmentiranja je što preduzeće ovu strategiju m
realizovati samo ako raspolaže odgovarajućim kreativnim i tehnološkim sposobnostim
industrija gdje na primjer, Rolls Royce se fokusira na proizvodnju skupih i luksuz
automobila. Strategija se primjenjuje samo u slučaju kada je preduzeće svjesno pretpostav
37
8.1.3. Međunarodno-poslovna strat
egija
Pored generičkih strategija, koju p
reduzeća primjenjuju u svom poslo
vanju, ako preduzeće
stvaranje svog profita zasniva n
a međunarodnom tržištu, potreb
no je da primjenjuje
Koju će međunarodnu poslov
nu strategiju preduzeće primijenit
i, zavisi od rezultata
analize spremnosti izlaska preduze
ća na međunarodno tržište.
 pasivna međunarodna poslovna
strategija;
Pasivna međunarodna poslov
na strategija primjenjiva je od st
rane malih i srednjih
preduzeća sa razvijenim konkur
entskim sposobnostima. Najveći
broj preduzeća koja
sposobno da se aktivno uključi na
međunarodno tržište i bude konkur
entno prema količini i
asortimanu ponuđenih proizvoda
. Na međunarodno tržište izlaz
e povremeno, kroz
Aktivna međunarodna poslov
na strategija primjenjiva je od str
ane preduzeća koja su
razvila svoju konkurentsku sposob
nost. Najčešće, aktivnu strategiju p
rihvata preduzeće koje
ravnopravno tretiraju sva svoja trž
išta i potencijalne tržišne šanse i
mogućnosti. Inostrano
tržište smatraju izazovom koji će
pozitivno uticati na rast i razvoj
preduzeća. Aktivnu
 transnacionalnu strategiju;
Transnacionalna strategija je kar
akteristična za preduzeća koja su se
afirmisala i dokazala
svoju konkurentsku sposobnost
na domaćem tržištu. Preduzeća
koja primjenjuju ovu
poslovnog i tržišnog nastupa nalaz
e se pod kontrolom matične kompa
nije u matičnoj zemlji.
Istraživačko-razvojne aktivnosti l
ocirane se u matičnoj kompanij
i u matičnoj zemlji.
Najpoznatije svjetske kompanije ko
je su primjenjivale ovu strategiju su
: Mercedes-Benz, IBM,
Multinacionalna strategija se
primjenjuje u uslovima postojan
ja velikih tržišnih i
kroskulturnih razlika. Primjenjiva j
e od strane decentralizovanih organ
izacija i njenih filijala
u inostranstvu. Ova strategija svoju
ekspanziju primjene doživljava pos
lije II svjetskog rata.
posmatrati i kao federaciju nezavisn
ih filijala. Svaka od tih filijala usmj
erena je na konkretno
tržište. Kao nedostatak ove strategi
je možemo smatrati otežanu kontro
lu decentralizovanih i
Schwepps i dr.
imaju bogato međunarodno iskustv
o i koja svoje konkurentske sposo
bnosti usmjeravaju na
globalno tržište. Kompanije koje pri
mjenjuju ovu strategiju na globalno
tržište gledaju kao na
jedinstveno tržište. Najbolji primjer
primjene globalne strategije su: Sony
, Motorola, Intel i dr.
Ilija
5 J. Dž
ombi
ć
III
SUBJE
KTI U
MEĐU
NARO
DNOM
POSLO
VANJU
SUBJEKTI U MEĐUNARODNOM POSLOVANJU
1. PREDUZEĆE
1.1. Šta je preduzeće
Civilizacija je spoj različitih organizacija. Kao jednom od najvažnijih organiz
acija savremene
civilizacije smatramo preduzeće ili samostalnu ekonomsku organizaciju.
Ona predstavlja
spoj materijalnih i finansijskih sredstava koja su integrisana posredstvom zaj
edničkih ciljeva,
što produkuje određene aktivnosti i procese.
organizovana grupa pojedinaca. Preduzeće kao organizovana grupa ljudi
ima misiju da
obavlja određene zadatke u procesu društvene reprodukcije.
konkretan organizacioni oblik koji ima privredni subjektivitet i preko ko
ga se ostvaruju
makroekonomski ciljevi. Osnovna funkcija preduzeća je proizvodnja i prodaja
dobara i usluga.
Preduzeća se pojavljuju i u ulozi potrošača. Dio proizvedenih dobara i u
sluga koriste za
U savremenom obliku industrijske proizvodnje, preduzeće je glavni pri
vredni subjekat.
Društvena ekonomska reprodukciona aktivnost preduzeća se zasniva na
podjeli rada u
U ostvarivanju proizvodnih i reprodukcionih funkcija, preduzeće k
upuje (nabavlja)
faktore proizvodnje, kombinuje ih u procesu proizvodnje, proizvodi dobra i
usluge, prodaje
U tržišnoj ekonomiji, u kojoj je privatna svojina dominantan svojinski ob
lik, preduzeća se
javljaju u više pravnih oblika.
promet i privrednu djelatnost na inostranom tržištu radi sticanja dobiti
. Šire gledano,
privredna djelatnost spoljnotrgovinskog preduzeća podrazumijeva i spoljnotr
govinski promet
Pravni oblici preduzeća u Republici Srpskoj regulisani su Zakono
m o privrednim
društvima, (Službeni glasnik Republike Srpske br. 127/08).
1.2. Sopstveničko preduzeće
Sopstveničko preduzeće (Proprietorship) je najjednostavniji, ali i najraspro
stranjeniji oblik
preduzeća u tržišnoj privredi. Takvo preduzeće osniva fizičko lice, preduz
etnik koji želi da
Preduzetnik je vlasnik sopstveničkog preduzeća (privatna sopstveno
st), neposredno
upravlja poslovima preduzeća, uživa plodove dobrog poslovanja, ali na seb
e preuzima i sav
rizik i moguće gubitke u poslovanju. Odgovornost preduzetnika je neogranič
ena.
koje proističu iz poslovanja sopstvenog preduzeća.
kompanija u prerađivačkom sektoru privrede, širom svijeta, uključuju
ći i industrijski
38
najrazvijenije zemlje (Sjedinjene
Američke Države i dr.), su sa
mostalna sopstvenička
preduzeća.
preduzeća u poslu. Kada vlasnik
preduzeća izgubi interes za poslo
vanjem, preduzeće se
gasi.
1.3. Ortačko društvo
Ortačko društvo (engl. Partnership;,
njem. Kollektivgesellschaft, Offene Ha
ndelsgesellschaft), kao
pravni oblik preduzeća društva lica
osnivaju dva ili više lica (fizička i p
ravna), koja slobodno
nastupanja pod zajedničkim imeno
m.
ostvare dobit
ortačkog društva odgovorni su s
olidarno za sve obaveze društva
cjelokupnom svojim
Međusobnim sporazumom
(Ugovorom) između oratka utvrđ
uju se pitanja udjela
pojedinaca u ukupnom kapitalu
društva, njihovo učešće u raspod
jeli dobiti, unutrašnja
organizacija poslovanja društva, od
govornost članova i sl.
trgovca i da se moraju baviti trgo
vinskim poslovanjem kao svojim
zanimanjem i raditi u
zajedničkoj firmi (društvu) koja
se upisuje u trgovački registar.
Upis u registar sadrži
ortaka sa dodatkom, na primjer „Smit
h and Comp.“), podatke o firmi dru
štva, mjestu sjedišta, o
početku rada društva, o ovlašćenji
ma za zastupanje i sl .
(Unlimited Liability) partnera (ortak
a), to jest njihova potpuna mater
ijalna odgovornost u
zajedničkom poslovanju, bilo da
posluje sa profitom ili sa gub
itkom. Neograničena
cjelokupnom svojom imovinom ga
rantuje obaveze društva u cjelosti.
Solidarnost obaveze
podrazumijeva odgovornost jednog
člana za sve druge članove. Povjeri
lac ortačkog društva
U pojedinim pravnim sistemi
ma (npr. Engleska) solidarna i neo
graničena odgovornost
ortaka je primarna i nepodmirene ob
aveze se mogu podmiriti iz cjeloku
pne imovine društva i
njegovih članova. Sa druge strane
, u pojedinim pravnim sistemima
(na primjer Španija i
društva iz imovine njegovih člano
va obavlja se nakon što naplatu n
ije moguće izvršiti iz
kapitala trgovačkog društva.
39
njegov udio u dobitku ili gubitku. To j
e značilo da će svaki drugar (ortak) na
ime glavnice dobiti
njegov udio u dobiti ili gubitku, odnosn
o otpisati njegov udio u gubitku (paragr
af 123. Trgovačkog
40
5 Ilija
J. Dž
ombi
ć
Subjekti u međunarodnom poslovanju III
Slično samostalnom preduzeću, život ortačkog društva je ograničen. Razlozi presta
ortačkog društva su :
 istek vremena na koje je osnovano ili ispunjenje cilja osnivanja;
 sudskom odlukom o prestanku;
ortaka društva koji ima za posljedicu prestanak društva.
Dalje, ako osnivačkim aktom ili ugovorom ortaka društva nije drugačije određ
svojstvo ortaka u ortačkom društvu prestaje u slučaju :
 smrti ortaka;
Zakonom o privrednim društvima;
Isto tako, fleksibilnost u poslovanju, lakoća u prilagođavanju promjenama na trži
okruženju, bitna je karakteristika ovog oblika preduzeća.
1.4. Komanditno društvo
Komanditno društvo (engl. Limited Partnership; njem. Kommanditgesellschaft) je vrsta preduz
koje nastaje ugovorom između najmanje dva pravna ili fizička lica, sa ciljem da
odgovara neograničeno za njegove obaveze (komplementar), a najmanje jedno lice snosi r
do visine svog ugovorenog uloga (komanditor).
Komplementari (upravljači) odgovaraju za preuzete obaveze neograničeno solidar
odgovornošću i celokupnom ličnom imovinom. Komanditno društvo posluje
Komanditori (ulagači) učestvuju u upravljanju komanditnog društva, ali se njihovo
ne nalazi u firmi društva. Za preuzete obaveze komanditnog društva i za rizik u poslova
komanditori odgovaraju samo do visine svog uloga.
Imovina komanditnog društva se formira na bazi osnivačkih uloga član
komanditnog društva. U kasnijem poslovanju, imovina se može povećati ili smanjiti, zav
Zakonom o privrednim društvima Republike Srpske predviđeno je da komandi
komanditno društvo može unijeti novčani i nenovčani ulog, uključujući izvršeni rad i us
komanditnog društva.
člana, jer postoje dvije vrste članova (komanditor i komplementar). Članski udjeli ne moraju
Službeni Glasnik Republike Srpske br. 127/08
44
isti. Oni se definiše ugovorom o os
nivanju. Komplementar može biti i
sključivo fizičko lice, a
komanditor može biti fizičko ili pra
vno lice.
srazmjerno procentu udjela u društ
vu.
društvenoj i državnoj svojini. A
ko iz komanditnog društva istup
e svi komplementari,
društvo može nastaviti svoju dj
elatnost kao društvo sa ogranič
enom odgovornošću,
Komanditnim društvom mogu upra
vljati:
jedan ili više komplementara, kao
poseban organ, ako je tako predviđ
eno osnivačkim
aktom.
1.5. Društvo sa ograničenom od
govornošću
Društvo sa ograničenom odgovorn
ošću (engl. Private Limited Liability;
njem. Gesellschaft mit
beschrankter Haftung – G.m.b.H) je o
blik društva kapitala kojeg stvaraju
dva ili više ulagača sa
pod zajedničkim imenom. Društv
o sa ograničenom odgovornošću
za svoje poslovanje
odgovara cjelokupnom svojom imo
vinom.
obaveze društva. Iz ovog proizilaz
i da društvo prema svojim povjeri
ocima odgovara samo
do visine osnovnog kapitala. Pre
ma zakonu o privrednim društvi
ma Republike Srpske
Ukoliko se desi povećanje broja
članova, društvo mijenja formu s
vog oblika i prelazi u
zatvoreno akcionarsko društvo.
međusobnog ugovora.
45
Karakteristika ovog društva je
zatvorenost, odnosno lična veza iz
među članova društva,
što nekada otežava ulazak novih
članova. Osobine društva sa ogran
ičenom odgovornošću
da je društvo kapitala;
 članovi društva sa ograničenom
odgovornošću ne odgovaraju za ob
aveze društva;
svakog člana društva;
ograničenom odgovornošću.
Za svoje obaveze društvo od
govara celokupnom svojom imovi
nom, ali ne i drugom
imovinom ulagača izvan tog dr
uštva. Kako u pojedinim zemlj
ama zakonski propisi
Miodrag Stanković, Sanja Stanković, Me
đunarodno poslovno pravo, 2001., Beograd,
Mrlješ d.o.o, str. 163.
5 Ilija
J. Dž
ombi
ć
odgovornošću, prilikom sklapanja ugovora o saradnji sa ovim društvima preporuču
detaljna provjera društva i njegovog boniteta.
1.6. Korporacija
Korporacija (eng. Corporation, njem. Körperschaft, Kapitalgesellschaft) je najznačajn
najrazvijeniji oblik preduzeća u savremenim uslovima poslovanja. Najveći dio kap
Korporacija se naziva i akcionarsko ili dioničarsko društvo. Predstavlja pravni o
trgovačkog društva koje ima niz prednosti u odnosu na druge oblike trgovačkih društav
skladu sa zakonskim ovlašćenjima, korporacija ima pravo da emituje i da prodaje
(Shares of Stock). Korporacija predstavlja društvo kapitala, koje sredstva za osnivan
poslovanje obezbjeđuje emitovanjem akcija . budućim akcionarima (Shareholder

Novčani iznos koji je potreban za osnivanje i početak rada korporacije naziv
osnovnom glavnicom, koja je podijeljena na određen broj akcija. U velikim korporaci
organizacionu strukturu, sa većim brojem preduzeća (kćeri) u svom sastavu.
kojom oni upravljaju.
eventualni dug ili druge obaveze, ni vlasnici, ni menadžeri, ni pojedinci ne s
odgovornost. Osnovni kriterijum upravljanja korporacijom i njenim preduzećima je
složenost, pristupaju procesima divizionalizacije organizacione strukture i decentraliz
upravljačkih funkcija. Rezultat takvog djelovanja je formiranje autonomnih jedinica p
djelatnosti, profitnim centrima i strateškim poslovnim jedinicama. Ukoliko korporacija
objedinjuje veći broj srodnih preduzeća iz različitih zemalja.
posluje uspješno, gubitak akcionara je ograničen samo na pad vrijednosti akcija
posjeduju. Takav oblik ograničene odgovornosti korporacije snažno povećava n

Akcija je predmet kupovine i prodaje. Prihod koji akcija svom vlasniku donosi naziv
dividenda.
akcija vrši se preko berzanskih brokera (Stockbrokers). Cijena akcije se formira na berzi ha
od vrednosti (Stock Market). Kada akcionarsko društvo dobro posluje, cijena akcija na b
ostvaruje nepovoljne poslovne rezultate.
Životni vijek korporacije je neograničen (Unlimited Life). Naime, ulaz novih akciona
korporaciju ili izlaz postojećih akcionara iz korporacije, odnosno pomena menadžmen
korporaciji ne utiče na njenu stabilnost kao pravnog lica. Stabilnost korporacije je pos
Organi upravljanja korporacije su:
upravni odbor (Board of Directors);
 direktor.
Najvažniji organ upravljanja j
e Skupština akcionara i Upravni
odbor. Korporacijom
upravljaju predsjednik Upravnog
odbora i predsjednik kompanije.
U okviru skupštine
i u izboru članova upravnog od
bora korporacije. Nijednom akci
onaru dividenda nije
unapred zagarantovana.
što se korporacijske dividende dv
ostruko oporezuju: jednom kao uk
upna dividenda (profit)
korporacije, a potom kao dividenda
akcionara.
predstavlja proces stvaranja mali
h i autonomnih jedinica u okvir
u korporacije. Takvim
autonomnim jedinicama obezbjeđ
uju se potrebni materijalni i kadr
ovski resursi, gdje do
izražaja dolazi talenat pojedinaca.
Time korporacija stvara uslove da
zadrži najtalentovanije i
1.7. Holding kompanija
Holding kompanija (eng. Holding C
ompany; njem. Holding Dachgesellsch
aft) je specifičan oblik
akcionarskog društva (korporacije)
u kojem je uspostavljen sistem ko
ntrolnog paketa akcija
obezbeđuje kontrolu nad donošenj
em strateških poslovnih odluka k
orporacije, kao i nad
njenim finansijskim poslovanjem.
Holding možemo definisati u užem
i širem značenju.
finansiranju i upravljanju drugim dr
uštvima. Najčešće, sjedište takvih k
ompanija je određeno
poreskim olakšicama (Lihtenštajn, L
uksemburg i dr. zemlje koje nude određ
ene poreske olakšice).
kontroliše sve ili većinu akcija dr
uštva u koje ulaže kapital. Takav
odnos omogućava da
upravlja njime i raspolaže sa stečen
om dobiti po osnovu poslovanja.
u vlasništvu i upravljanju drugim p
reduzećem, govorimo o čistom hol
dingu.
govorimo o ciljevima holdinga, mo
žemo da govorimo o holdingu indu
strijskog karaktera ili
o holdingu finansijskog karaktera.
1.8. Korporativno udruživa
nje
Najzastupljeniji oblici korporativ
ne saradnje, povezivanja i udru
živanja u savremenoj
tržišnoj privredi su: karteli, koncern
i, trustovi, konglomerati i multinaci
onalne kompanije.
1.8.1. Kartel
Kartel osnivaju dva ili više
preduzeća radi uspostavljanja
dominacije, odnosno
monopolističke pozicije na određ
enom ili određenim tržištima, ut
vrđivanjem zajedničke
se povećava kroz diktiranje uslo
va prodaje, formiranjem monopo
lskih cijena i drugih
prodajnih pogodnosti.
Ilija
5
J. Dž
ombi
ć
Članovi kartela su samostalni i nezavisni u svom poslovanju. Ulaskom u k
preuzimaju samo obavezu poštovanja odredbi Sporazuma o kartelu za cijelo vri
mora imati značajan udio u proizvodnji, potrošnji ili trgovini.
monopolski položaj i monopolsko ponašanje, možemo govoriti o:
Uspostavljanjem Sporazuma o kartelu.
Ako posmatramo područje djelovanja kartela, možemo govoriti o nacionalno
međunarodnom kartelu.
ima skrivene namjere da prevari ostale učesnike ili ih „izda“.
Ugovora zabranjeno uspostavljanje svake vrste sporazuma između preduzeća, koji za ci
posljedicu imaju sprečavanje, ograničavanje ili narušavanje konkurencije unutar zajedni
Ovlašćena lica u ime Evropske Komisije imaju pravo da nenajavljeno posjete i pro
preduzeće na koje sumnjaju da krše odredbe pomenutog člana. Kršenje odredbi Član

proizvođača vitamina učestvovalo u kartelima koji su određivali fiksne i uvećane kvo
prodaju. Određena je ukupna kazna u visini od 885 mil. €.
Ugovora iz Rima. Ona se odnose na:
Dio koristi će biti raspoređen na potrošače;
 Postojanje konkurencije.
1.8.2. Koncern
Koncern osnivaju dva ili više preduzeća radi ekonomski racionalnijeg iskorišćav
raspoloživog kapitala i drugih proizvodnih resursa, linijom njihove horizontalne i vertik
reprodukcione povezanosti, donošenjem strateških ekonomskih odluka iz jednog centra
zadržavanje svoje ekonomske i pravne samostalnosti. Najčešće, koncern osnivaju preduz
Prvi koncerni su nastali okupljanjem određenog broja preduzeća oko jednog predu
ili njegovog vlasnika. Cilj koncerna je poslovanje koje će donijeti veću dobit. S
koncerna, rešavaju se problemi nabavljanja sirovina, obezbjeđenja energen
repromaterijala i drugih potrebnih resursa za proizvodni proces i distribuciju got
rada u nastavku proizvodnog procesa članice koncerna.
1.8.3. Trust
Cilj osnivanja trustova je sličan osnivanju koncerna. Razlika je u tome što preduzeća
formiraju trust gube svoju ekonomsku i pravnu samostalnost. Trustovi nastaju povezivan
većeg broja istorodnih preduzeća. Trustove možemo podijeliti na:
 Horizontalni trust: članice trusta
su preduzeća iz jedne djelatnosti.
gotovog proizvoda. Okupljaju sve
segmente proizvodnje, na primjer:
od kopanja ili
proizvodnje rude do njihove prer
ade u gotov proizvod (aluminijum
ili proizvodi od
1.8.4. Konglomerat
Konglomerat okuplja preduzeća he
terogene proizvodnje, koja između
sebe nemaju nikakve
tehnološke i druge sličnosti. Svrha
okupljanja je obezbjeđenje domina
ntnog monopolističkog
2. TRANSFORMACIJA PREDU
ZEĆA U BOSNI I HERCEGOVI
NI
Osim oblika preduzeća koja se zas
nivaju na privatnoj svojini – privatn
o preduzeće – u privredi
Bosne i Hercegovine, koja se nalazi
u procesu tržišne tranzicije i svojins
ke transformacije, još
preduzeća koja se zasnivaju na d
ržavnoj svojini – državna preduzeć
a, preduzeća koja se
zasnivaju na zadružnoj svojini - zad
ruge i preduzeća koja se zasnivaju n
a mješovitoj svojini -
Takva organizaciona struktura
preduzeća definisana je Zakonom o
preduzećima iz 1988.
god. Tim Zakonom su iz društv
eno-ekonomskog sistema eliminis
ani samouprvani oblici
organizacije udruženog rada, institu
cionalizovani Ustavnim amandma
nima iz 1971. god. i
Ustavom Socijalističke Federativne
Republike Jugoslavije iz 1974. go
d. (OOUR – osnovna
organizacija udruženog rada, SIZ – sa
moupravna interesna zajednica i PZ –
poslovna zajednica).
2.1. Društveno preduzeće
Društveno preduzeće je organizo
vano na principu akcionarskog d
ruštva. Najveći broj
društvenih preduzeća se nalazi u
procesu privatizacije, to jest pre
tvaranja društvene u
Prestanak postojanja društve
nih preduzeća značiće i nestana
k društvene svojine iz
ekonomskog sistema naše zemlje.
2.2. Državno (javno) preduzeće
Državno preduzeće (State Enterprise
) proizvodi javno dobro i pruža jav
nu uslugu (željeznica,
energetika, telekomunikacije i dr.).
Ono se naziva i javno preduzeće (P
ublic Enterprise).
preduzeća.
preduzeća, u pojedinim sektorima,
sa posebno naglašenim prisustvom
javnog dobra ili javne
usluge, nastaviće da egzistiraju, ali
uz striktno poštovanje tržišnih krite
rijuma u poslovanju.
Ilija
6
J. Dž
ombi
ć
3. MIKRO MALA I SREDNJA PREDUZEĆA
Evropska Unija broji oko 20 miliona registrovanih preduzeća, od čega se 99% odnosi na
i srednja preduzeća, koja u ukupnom bruto-domaćem proizvodu Evropske Unije učes
Mala i srednja preduzeća postaju generator ekonomskog razvoja, promovišu priv
svojinu i preduzetničke vještine. Prednosti malih i srednjih preduzeća se reflektuju u njih
pokretači inovativnosti, povećanja broja zaposlenih i lokalne integracije u evro
ekonomske integracije.
Unije, zemlje kandidate u Evropsku Uniju i zemlje zapadnog Balkana) ističe 10 područja ko
značajna za unapređenje poslovnog okruženja za mala i srednja preduzeća, a tič
preduzetništvu, konkurentnosti i dr. Bosna i Hercegovina je potpisala Evropsku povelj
mala i srednja preduzeća u junu 2003. god.
oblastima. Postoje različite definicije i shvatanja malih preduzeća.
svakoj zemlji se ostavlja da ovaj broj smanji ili poveća. Prema ovoj definiciji, m
preduzeća zapošljavaju od 1 do 4 radnika, vrlo mala preduzeća od 5 do 9 radnika,
Prema odredbama Evropske unije, mala i srednja preduzeća imaju manje od 250 s
zaposlenih radnika, godišnji promet manji od 40 miln. € i upravljačku nezavisnost.
radnika.
zaposlenih radnika, odnosno od 100 do 200 stalno zaposlenih radnika, srednja preduzeć
51 do 500 stalno zaposlenih radnika.
Republike Srpske br. 64/02)
Ukupnog prihoda od prodaje;
 Zbira bilansne aktive.
Mala preduzeća se definišu kao pravna lica koja:
 Zapošljavaju od 11 do 50 stalno zaposlenih radnika;
vrijednosti od 2 miln. KM.
Preduzeća koja zapošljavaju do 10 radnika su mikro preduzeća.
Srednja preduzeća su pravna lica koja:
 Zapošljavaju od 51 do 250 stalno zaposlenih radnika;
vrijednosti do 10 miln. KM.
Karakteristike malih preduzeća su nizak stepen specijalizacije poslova, organizaci
upravljačkih i poslovnih funkcija. Poslovno djelovanje malog preduzeća je loka
Poseban značaj razvoju malih pre
duzeća se daje u zemljama koje
ostvaruju ekspanzivan
tehnološki razvoj, jer se posredstvo
m malih preduzeća lakše prenosi sa
vremena tehnologija.
preduzeća. Prednosti srednjih pred
uzeća u odnosu na velika preduzeć
a su veća fleksibilnost
i efikasnije reagovanje na tržišne i t
ehnološke promjene.
povećanje ukupnog broja zaposl
enih u sektoru malih i srednjih pred
uzeća;
 povećanje konkurentnosti postoj
ećih malih i srednjih preduzeća;
Razvoj mikro, malih i srednjih
preduzeća, malog biznisa i preduz
etništva, potvrdio se u
praksi kao najbrži i najefikasniji
metod uspješnog premošćivanja tr
anzicionog perioda u
potvrđuju prednosti tržišne privred
e, privatne svojine i poslovne pred
uzimljivosti.
4. MULTINACIONALNE KOMP
ANIJE
U pokušaju objašnjenja šta su to
multinacionalne kompanije, često
se koriste i različiti
termini, kao što su: „internacion
alna kompanija“, „globalna kompan
ija“, „supranacionalna
razlikovaćemo ga od pojma „transn
acionalna kompanija“.
multinacionalnih kompanija. Opr
avdanje se nalazi u karakteristik
ama multinacionalnih
kompanija, koje mogu biti sagleda
vane sa ekonomskog, pravnog, upr
avljačkog, političkog i
kompanije definisale kao kompanij
e koje kontrolišu svoju aktivu u dvi
je ili više zemalja.
Prema Acinu, multinacionaln
e kompanije su takav oblik orga
nizovanja preduzeća u
47
 proizvodnju i druge poslovne
aktivnosti u inostranstvu realizuje
preko sopstvenih
filijala lociranih u više različitih
zemalja;
sopstvenih ogranaka smještenih u v
iše različitih zemalja;
zemalja i daće doprinos ostvarenju
geocentrične orijentacije preduzeća.
Možemo zaključiti, da su „m
ultinacionalne kompanije skup po
slovnih subjekata koji
nezavisno posluju u dvije ili više z
emalja uz organizacionu strukturu
koja omogućava da se
pomoću jednog ili više centara odl
učivanja sprovodi zajednička poslo
vna politika. Poslovni
značajan uticaj na poslovanje ostali
h poslovnih subjekata, raspodjelu o
dgovornosti, resursa i
znanja“.
izuzetan uticaj na privredu zemlje
iz koje matična kompanija potiče,
ali i privredu zemlje u
kojoj djeluju filijale multinacion
alne kompanije. Ovo je posebn
o izraženo u procesu
Više vidjeti: Acin Đurica, Međunarodni ek
onomski odnosi, 2007., Novi Sad, Pigmalio
n, str. 353-368.
6 Ilija
J. Dž
ombi
ć
globalizacije, koji je svoju ekspanziju doživio poslije drugog svjetskog rata, čemu je znač
doprinos dao ekspanzivan razvoj procesa ekonomskih integracija. Smatra se, da
kreiranja rama savremene trgovine i međunarodnih tokova kapitala.
informacija, transfer znanja, unapređenje konkurentnosti i globalizaciju istraživa
razvojnih aktivnosti, što je za posljedicu imalo urušavanje „nacionalnog suvereniteta“
svojih aktivnosti i prihodima koje ostvaruju postaju značajnije od pojedinih naciona
ekonomija.
48
 nova struktura faktora rizika koji pogađaju aktivnosti multinacionalnih korporacija
(eksproprijacija, fluktuacija valuta, pravni problemi, socio-politička nestabilnost);
Njihov karakter i pokretački faktori su različiti u zavisnosti od toga da li se dolazi iz
Japana, Koreje, Brazila, Evropskih ili pak zemalja Srednjeg istoka;
većeg aktivnog (a ne samo regulativnog) uključivanja pojedinih država u savremene
ekonomske tokove međunarodnog biznisa i menadžmenta su uglavnom
makroekonomskog i privredno-razvojnog karaktera. Želja je, da se obezbijedi što
povoljnija pozicija u međunarodnim tokovima kapitala i tehnologije;
strane zemalja u razvoju nego i razvijenih. Kao svojevrsni odgovor povećanom
državnom nadzoru i kontroli, dolazi do sve veće saradnje, poslovnog povezivanja i
Na listi od 500 najvećih kompanija u svijetu za 2009. god. dominiraju kompani
Sjedinjenih Američkih Država (140), Japana (68), Francuske (40), Njemačke (39), Kine
Velike Britanije (26), zatim slijede: Švajcarska (15), Kanada (14), Španija (12), Holandija (
Australija (9), itd.
procesa. One direktno plasiraju svoj kapital u druge zemlje. Multinacionalne komp
omogućavaju posredno uspostavljanje dominantnog položaja za pojedine zemlje
međunarodnih odnosa, zasnovana na njihovoj proizvodnoj, finansijskoj, tehnološk
upravljačkoj snazi. Karakteristike multinacionalnih kompanija su da brzo i efikasno rea
raspolažu finansijskim sredstvima potrebnim za istraživačko-razvojne aktivnosti, na č
zasnivaju svoje konkurentske prednosti stvarajući veću međuzavinost ljudi, zema

Multinacionalne kompanije pomoću snage svog finansijskog, proizvodnog i trži
potencijala obezbjeđuje neophodne resurse za zemlje kojima su ti resursi potrebni
standarda, što dalje utiče na povećanje zaposlenih i prihoda za zemlju.
:
Rakita Branko, Međunarodni biznis i menadžment, 2006., Beograd, Centar za izdavačku djelatnost
Singulinski Acin Stanislava, Međunarodno poslovanje, 2008., Novi Sad, Pigmalion, str. 47.
 Etnocentrične kompanije. Sva
moć koncentrisana u matičnoj ze
mlji, a aktivnost i
odluke upravljača su orijentisan
e ka centru kompanije. One obavlj
aju svoju aktivnost
rukovodi cjelokupnim poslovanjem
.
nacionalnim interesima zemlje k
ojoj pripada, odlučivanje je dece
ntralizovano, a
lokalni kadrovi imaju relativnu aut
onomiju. Kod njih, pored centrale
u jednoj zemlji,
 Geocentrične kompanije. Kara
kteriše globalna svjetska organiza
cija, i priznaje se
izvjesna autonomija, ali preovla
đuju interesi razvoja cijele kompani
je. Kod njih postoji
4.1. Racionalno ponašanje pred
uzeća
Ekonomski motiv poslovanja predu
zeća je maksimiranje profita.
postojeće pozicije na tržištu, osvaja
nje novog tržišnog prostora, podiza
nje tehnološke osnove
proizvodnje na viši nivo, obezbeđi
vanje bržeg privrednog rasta i slič
no) koji se, na kraju,
Preduzetnik teži da ostvari m
aksimalan profit obavljanjem ek
onomske aktivnosti u
proizvodnji, trgovini i dr.
6
Ilija
J. Dž
ombi
ć
IV
FORM
E MEĐ
UNAR
ODNO
G POS
LOVA
NJA
FORME MEĐUNARODNOG POSLOVANJA
1. OBLICI INTERNACIONALIZACIJE POSLOVNIH AKTIVNOS
T
1.1. Izvoz
Savremena ekonomija zasniva se na jednačini: vlastiti interes – moti
vacija profitom – rast –
postizanje uspeha.
pokušaj zadovoljavanja neograničenih želja i potreba pojedinca. Iz t
oga proizilazi, da ako su
želje neograničene i rast proizvodnje treba biti neograničen. Postavl
ja se pitanje, može li se
neograničene one ne mogu ni biti ispunjene. Zatim, ekonomska
aktivnost provodi se u
određenom ekonomskom sistemu koji je zatvoren, što ponovo
podrazumijeva da je
široko prihvaćena.
eksponencijalno sa vremenom, da se ekonomsko blagostanje temelji
na mogućnosti neograni-
čenih usluga a ne roba i da, s toga, želje mogu biti povećane manje il
i više bezgranično, te da
Rast bruto-društvenog proizvoda i konkurentnosti nalazi se u
centru pažnje razvojne
strategije izvršne vlasti. Razvojna strategija kreće od proizvodne
funkcije koja povezuje
mogućnosti supstitucije proizvodnih faktora sa fokusom na ukupne f
aktore proizvodnje koje
donosi tehnološka promjena. Često se dešava, da vlade ignorišu pot
ražnju, uprkos činjenici
neizvjesnošću tržišta, zbog čega se sve veće sume novca izdvajaj
u za promociju prodaje
svojih proizvoda.
internacionalnih poslovnih aktivnosti je otvaranje predstavništava u i
nostranstvu.
Oblike izvoza možemo podijeliti na posredne, neposredne i koop
erativne.
čija se baza nalazi na tržištu zemlje u koju izvozimo ili na domaćem t
ržištu.
uvozniku ili kupcu na stranom tržištu bez posrednika.
internacionalizuje, ali ne posjeduje dovoljne količine resursa, pro
dajnih centara i ostalih
potrebnih pretpostavki koje su potrebne da bi se razvio izvoz.
1.1.1. Vidljivi izvoz
Vidljivi izvoz (Visible Export) su dobra koja se fizički izvoze u drug
u zemlju. Ona mogu da
budu kapitalna dobra (Capital Goods) i potrošna dobra (Consumer Good
s).
50
1.1.2. Nevidljivi izvoz
Nevidljivi izvoz (Invisible Export) s
u usluge koje se prodaju nerezident
ima države koja ih je
izvršila.
vazdušnog i pomorskog transporta.

koriste uslugama hotela, bolnica, u
niverziteta, instituta ili kazina te dr
žave.
vršenja usluga nije definisana.
1.1.3. Izvoz kapitala
Pod izvozom kapitala se podrazu
mijeva odobravanje zajmova nerez
identima ili kupovina
imovine (Real Assets) locirane u ino
stranstvu.
1.2. Uvoz
Uvoz je oblik spoljnotrgovinskog p
osla (Importing) u kojem preduzeće
jedne države kupuje
dobra i usluge od preduzeća dru
ge ili drugih zemalja radi prodaj
e na domaćem tržištu,
Uvoznici dobara i usluga uvije
k su nerezidenti države iz koje se ta
dobra uvoze i usluge
vrše.
na stranom tržištu niže od cijena na
domaćem tržištu
Uvoz može da bude vidljiv i ne
vidljiv.
1.2.1. Vidljivi uvoz
Vidljivi uvoz (Visible Import) su d
obra koja su fizički uvezena u ze
mlju, bilo da je riječ o
kapitalnim ili potrošnim dobrima.
1.2.2. Nevidljivi uvoz
Nevidljivi uvoz (Invisible Import),
ili uvoz usluga, može da se real
izuje tako što strani
snabdjevač usluga dolazi u drugu
zemlju i pruža odgovarajuće uslu
ge, ili rezidenti jedne
bolničke, obrazovne, zabavne i druge).
1.2.3. Uvoz kapitala
Uvoz kapitala predstavlja uziman
je stranih zajmova (Foreign Loans
) ili prodaju domaće
realne imovine (Real Domestic Assets
) nerezidentima date države.
uvoza utiče na odluke preduzeća
u pogledu uvoza nedostajućih siro
vina, repromaterijala,
opreme i tehnologije, potrošnih do
bara, kao i uvoz kapitala.
Ilija
6
J. Dž
ombi
ć
Forme međunarodnog poslovanja IV
1.3. Licenciranje
Licenca je često oblik uspostavljanja poslovne saradnje međunarodnog karaktera.
aj
licence ogleda se u ustupanju i pribavljanju prava na upotrebu određene t
ke
Licencni ugovor je ugovor prema kojem davalac licence garantuje prava koja pr
ju
drugom licu (primaocu licence) za određeni vremenski period, a davalac licence
ja
određenu nadoknadu za licenciranje.
pribavljanje licence za patent, uvoz kapitalnih dobara, tehnička pomoć, projektni plan
d.
1.4. Direktno investiranje
Direktno investiranje je oblik ulaganja u preduzeće nad kojim se stiče vlasnička k
la.
Ovaj oblik internacionalizacije poslovnih aktivnosti podrazumijeva osnivanje filijale m
ne
kompanije u drugoj zemlji, koja je u potpunom vlasništvu investitora. Takođe, je
od
stranoj zemlji.
osvajanje novog tržišnog prostora. Strane direktne investicije utiču na privredni rast
o
porasta domaće stope investiranja, porasta efikasnosti i konkurentnosti preduzeća
ko
lokaciji povećava efikasnost ostalih preduzeća u stranom vlasništvu na istoj
ji.
Povećanje efikasnosti preduzeća, podsticaj je novim potencijalnim investitor
da
Povećanim obimom direktnih investicija utiče se na:
 unapređenje lokalnog poslovnog ambijenta, što zavisi i od institucionalnih i politič
reformi u svakoj pojedinoj zemlji;
postati normalni učesnici na međunarodnim finansijskim tržištima.
1.5. Zajednička ulaganja (Joint ventures)
Zajednička ulaganja (Joint Ventures) je oblik poslovne saradnje između kompanija
se
nalaze u dvije ili više zemalja i koje ulažu imovinu u osnivanje zajedničkog predu
za
Motivi ulaska u zajednička ulaganja mogu biti:
obezbeđenje kapitala i investicionih sredstava,
 olakšan izlazak na međunarodno tržište.
1.6. Poslovna bilaterala
Poslovna bilaterala je oblik poslovne saradnje između dve kompanije koje se nalaze
je
različite države i koje uspostavljaju saradnju zbog zajedničkog nastupa na trž
ili
bilaterala nije stvaranje monopol
a. Prestavlja oblik poslovne sara
dnje u kojem strane
ugovornice u procesu stvaranja nov
og proizvoda dele faze proizvodnje
između sebe, tako da
Prednost poslovne bilaterale je što
kompanije ugovornice poslovne s
aradnje, jačaju svoju
konkurentsku snagu i šire svoj tr
žišni nastup smanjujući konkuren
ciju na tržištu druge
strane. Ugovori imaju vremenski in
terval trajanja.
1.7. Poslovna multilaterala
Poslovna multilatera je oblik poslo
vne saradnje između tri i više kom
panija koje se nalaze u
više različitih države i koje uspos
tavljaju saradnju zbog zajedničkog
nastupa na tržištu, ili
multilaterala nije stvaranje mono
pola ili oligopola. Prestavlja obli
k poslovne saradnje u
kojem strane ugovornice u proce
su stvaranja novog proizvoda dij
ele faze proizvodnje
proizvodnih faza. Prednost poslo
vne bilaterale je što kompanije
ugovornice poslovne
saradnje jačaju svoju konkurentsku
snagu i šire svoj tržišni nastup sma
njujući konkurenciju
poslovnih aktivnosti. Ugovori imaj
u vremenski interval trajanja.
1.8. Poslovi vezane kupovine
„Vezani“ spoljnotrgovinski poslovi
su oni poslovi u kojima se uvoz
jednih roba i usluga
vezuje za izvoz drugih roba i uslug
a, i obrnuto.
1.8.1. Barter poslovi
Barter poslovi, su vezani spoljnot
rgovinski poslovi kojima se uvoz
jednih roba i usluga
vezuju za izvoz drugih roba i usl
uga. U spoljnotrgovinskoj praksi
susrećemo više oblika
Klasični barter, najelementarniji
kompenzacioni posao kroz koji se
ostvaruje jednostavna
razmjena dobra za dobro, u vrijedn
osnoj srazmeri 1:1, bez novčanog p
osredovanja. Najčešće
robe koje se razmenjuju su: poljopri
vredni proizvodi i minerali.
uvoza i izvoza uključuje više roba i
više poslovnih partnera.
jednih dobara ili usluga (uvoz) uslo
vljava prodajom drugih dobara ili u
sluga (izvoz).
prodavac isporučilac opreme ob
avezuje da u finalni proizvod
ugradi odgovarajuće
komponente ili sklopove, materijal
e ili agregate proizvedene u zemlj
i kupca, kao element
Buy Back aranžmani, su oblik ko
mpezacionog spoljnotrgovinskog p
osla u kojem se kupac
obavezuje da plaćanje uvezene op
reme, postrojenja i tehnologije izv
rši isporukom finalnih
51
7 Ilija
J. Dž
ombi
ć
Poslovi prethodne kupovine, su oblik kompezacionih spoljnotrgovinskih poslova u
ma
se prodavac visoke tehnologije ili savremene opreme obavezuje da iz zemlje kupca
ze
može da izvrši odgovarajuću naplatu od kupca.
poslova ne vrši na nivou konkretnih tržišnih aktera nego na nivou država, na o
u
prethodno ugovorenih državnih robnih lista.
1.8.2. Sajamski kompenzacioni poslovi
Pojedine zemlje, naročito one koje oskudjevaju sa konvertibilnim sredstvima plaćanja
le
su u svoj spoljnotrgovinski režim i mogućnost da domaći kupci države u kojoj se
m
održava mogu izložene sajamske eksponate (proizvode) kupiti naknadnim ispor
a
poslova koje država propisuje (godišnje liste uvoza i izvoza).
od tržišnih, kako strani sajamski izlagači ne bi morali da plaćaju transportne tr
ve
njihovog vraćanja.
uvoza.
1.8.3. Malogranični i susjedni prekomorski promet
Specifična vrsta kompenzacionih poslova je malogranični i susjedni prekomorski p
t.
Praktikuje se između susjednih država koje tradicionalno povezuju zajedničke vrije
ti
moru 30 kilometara, a na osnovu međudržavnog sporazuma i godišnje razmjene d
i
usluga u srazmjeri 1:1.
prostoru određena za takav promet.
Malogranični promet bio je, svojevremeno, veoma razvijen između bivše Jugos
e i
Italije (tzv. Gorički i Tršćanski kliring).
Evropske Unije, kao i stupanjem sporazumom CEFTA 2006. na snagu, ne postoje
ni
razlozi za uspostavljanje malograničnog prometa između pojedinih susjednih
va
1.9. Poslovi dorade, obrade i prerade
To je vrsta spoljnotrgovinskog posla gdje jedno preduzeće privremeno uvozi
ne
proizvode na doradu, obradu i preradu i nakon obavljenog posla, vraća ih dor
e,
Ovom vrstom poslova se ostvaruje pozitivan devizni priliv iz inostranstva.
inostranstvu (tzv. pasivni poslovi dorade i prerade), po tom osnovu dolazi do deviznog od
z
zemlje u inostranstvo.
primer, poslovi prečišćavanja proiz
voda, sortiranje robe, zaštita od kor
ozije, ušivanje detalja
na odjeći, bojenje tkanine i dr).
hemijskih i drugih postupaka (na
primjer, legiranje čelika i dr.), ali,
takođe, bez mijenjanja
njegove osnovne upotrebne vrijedn
osti.
oplemenjivanja (na primjer, pretvar
anje kože u obuću, pšenice u brašn
o i dr.).
razvoju i tranziciji radi boljeg koriš
ćenja raspoloživih kapaciteta, zapo
šljavanja jeftine radne
snage, sticanja znanja i iskustva, os
tvarivanja deviznog prihoda i dr.
1.9.1. Lohn poslovi
Lohn poslovi su oblik spoljnotrgov
inskog poslovanja. Predstavljaju po
slovni oblik, kod kojih
se proizvod stvara za inostranog
kupca. Inostrani kupac ima obav
ezu da dostavi cijelu
domaćem proizvođaču.
vrstu posla često se kaže da je to je
ftina prodaja radne snage. Međutim
, kritičari zaboravljaju
da je lohn posao za pojedine gra
ne u industriji pitanje opstanka. D
anas, u svijetu postoje
zanemariti. Raditi za neku renomi
ranu kompaniju danas znači pošto
vati stroge kriterijume
rokova isporuke i kvaliteta izrade
. To osigurava trajne veze sa po
slovnim partnerom iz
Lohn poslovi spadaju u grupu obra
de, prerade ili svojevrsni oblik ople
menjivanja robe.
1.9.2. Lizing poslovi
Kada preduzeće ne raspolaže vl
astitim sredstvima za razvoj, so
pstvenom opremom i
tehnologijom koja je potrebna za
unapređenje proizvodnje i kvaliteta
proizvoda, što je čest
Uslovi zakupa opreme i tehnol
ogije regulišu se poslovnim ugovor
om između preduzeća
jedne države i preduzeća druge
države. Ugovorom se reguliše v
rijednost zakupljenih
dobara, rok lizinga, visina i način
plaćanja lizing zakupnine u odgov
arajućim ratama, i sl.
U skladu sa ugovorom o liz
ingu, zakupac može, po isteku r
oka zakupa da vrati
zakupljeno dobro, da novim ugov
orom produži zakup, ili da otkupi
zakupljeno dobro po
Za razliku od klasičnih kupo
prodajnih poslova, u poslovima l
izinga vlasništvo nad
dobrima koja su predmet lizinga ost
aje nepromijenjeno.
 direktni ili klasični lizing ili lizing p
roizvođača, kada proizvođač oprem
e direktno stupa u
odnos sa primaocem lizinga, od
nosno korisnika opreme, i pojavljuj
e se kao finansijer
 indirektni ili savremeni lizing, kad
a se u odnos između proizvođača o
preme i primaoca
lizinga (korisnika opreme) inkor
porira treći ekonomski subjekt (b
anka i dr.) koji je
Ilija
7
J. Dž
ombi
ć
Predmet lizinga mogu biti kompletna postrojenja ili objekti (zgrade, dvorane, b
i i
dr.), oprema (automobili, građevinske mašine, strugovi, kompjuteri i dr.) i roba
ke
U skladu sa ugovorom o lizingu, po isteku ugovorenog roka zakupa, zakupac može:
 da iznajmljivaču vrati zakupljeno dobro;
o lizingu po unaprijed dogovorenoj cijeni.
Kod spoljnotrgovinskih lizing poslova uvijek se radi o privremenom uvozu, sve
se
iznajmljena oprema ne vrati ili ne otkupi.
1.9.3. Tajmšering poslovi
Tajmšering (Time Sharing) ili vremensko korišćenje objekta je oblik dugoročne ekon
e
saradnje, u kome strano preduzeće ulaže svoj kapital, opremu, znanje, inžinjering i d
a
domaće preduzeće obezbjeđuje zemljište, infrastrukturu, obrtni kapital, sirovine i drug
di
Po završteku investicionog objekta, na primjer, hotela, poslovnih i stambenih z
a i
drugo, strani partner koristi izgrađeni objekat ili njegov dio (jedan ili više apartmana, j
ili
najčešće 10 – 15 godina, a po isteku tog roka, definisanog ugovorom, pravo up
e
zajednički izgrađenog objekta prelazi u cjelosti na domaće preduzeće, odnosno u n
vo
Tajmšering poslovi su, stimulativni oblik ekonomske saradnje sa inostranstv
za
preduzeća iz zemalja u razvoju i tranziciji, jer ona po pravilu oskudjevaju u savr
oj
opremi, tehnologijama, znanju i dr.
1.9.4. Franšizing poslovi
Franšizing je oblik poslovne saradnje u kome nezavisna preduzeća (franšizanti), u skl
a
ugovorom o franšizingu, koriste u svom proizvodnom i poslovnom sistemu trg
ke
plaćanje odgovarajuće ugovorene naknade (franšize).
(Royality Fee). Plaćanje naknade se vrši kvartalno ili godišnje, najčešće 3 - 5% od
ma
prodate proizvodnje, odnosno izvršenih usluga.
zadržava pravo kontrole proizvodnih i poslovnih operacija franšizanta (primaoca franši
1.9.5. Faktoring poslovi
Faktoring poslovi (Factoring) se odnose na kupoprodaju kratkoročnih spoljnotrgo
h
potraživanja.
nudi drugoj strani (faktor), kao posredničkoj organizaciji „svoja kratkoročna potraživ
za
isporučenu robu ili izvršene usluge, ali pre njihovog dospeća za naplatu. Preduzeće – faktor p
ta
Preduzeće – faktor odmah isplaćuje dio potraživanja preduzeću – klijentu. To obično
prelazi 80%, a ostatak isplate izvrš
ava se redovno... Preduzeće – fakt
or, naplaćuje proviziju
oko 3% na iznos potraživanja na i
me faktoring usluge“.
ekonomijama.
tranziciji.
1.9.6. Forfeting poslovi
Forfeting poslovi (Forfeiting) se odn
ose na kupoprodaju dugoročnih vali
dnih spoljnotrgovinskih
potraživanja, odnosno prava.
institutu svoje spoljnotrgovinsko p
otraživanje, koje nije opterećeno
mogućnošću regresnih
zahtjeva trećih lica prema kupcu p
otraživanja, a koje je obezbijeđeno
nekim od ugovorenih
sredstava obezbeđenja.
mogućnosti da iz sopstvenih sredst
ava finansira neki veći i značajniji
investicioni posao u
inostranstvu, pa zbog toga svoje p
otraživanje prema stranom partner
u ustupa banci da bi na
takav način pribavio gotovinska sre
dstva plaćanja.
1.10. Reeksportni poslovi
Reeksportni poslovi su složene r
obne i finansijske transakcije po
sredovanja u trgovini
između različitih zemalja radi ostv
arivanja pozitivnog finansijskog efe
kta. Javljaju se u više
 Poslovi uvoza radi izvoza vrše
se radi ponovnog izvoza u nepromi
jenjenom ili bitno
nepromenjenom stanju;
inostranstvu, uvoz te robe i paralel
ni izvoz iste količine robe domaće
g porijekla, iste
vrijednosti i tarifnog broja;
privremeni uvoz radi prerade, dora
de ili obrade i izvoz takve robe.
U svim fazama
reeksportne dorade vlasnik robe j
e reeksporter, zaključuje ugovore
i finansira sve
snosi rizik u poslovanja (ostvaruje
gubitak). Poslovi reeksportne dorad
e se obavljaju
kao privremeni uvoz – sve do kona
čnog izvoza robe;
robu u inostranstvu i istu robu n
eposredno prodaje u inostranstvu.
Slobodno bira
vrstu robe radi reeksporta, zemlju
u kojoj kupuje i zemlju u kojoj p
rodaje kupljenu
inostranstvu i naplate iste.
dobara i usluga, razlikama u deviz
nim kursevima ili razlikama u kam
atnim stopama
na tržištima različitih zemalja i
u različitim vremenskim perio
dima. Ovakvi
(tzv. svičera). Svič spoljnotrgovins
ki posao se najčešće obavlja na
sljedeći način:
reeksporter otkupljuje u nekoj ze
mlji po nižoj ceni potraživanja s
a nesigurnom
Ilija
7
J. Dž
ombi
ć
naplatom od njihovog vlasnika, odnosno izvoznika, potom tim sredstvima kupuje
robu u zemlji koja duguje i istu prodaje u drugoj zemlji po višoj cijeni.
preradu, doradu i obradu u domaćim preduzećima, plaćanje usluga njene prerade
dorade i obrade i njen izvoz.
1.11. Tranzitni poslovi
1.11.1. Karakter tranzitne trgovine
Pod tranzitom se podrazumijeva prevoz robe preko državne teritorije jedne ili više
ja
koje se nalaze se na putu od mjesta isporuke do mjesta krajnjeg odredišta robe.
nisu ni prodavac ni kupac robe u tranzitu, pa zato nemaju nikakve obav
iz
kupoprodajnog ugovora koji se tiče te robe.
obično kreće između 4–5%, kao i odgovarajuću naknadu za izvršene usluge pr
a,
špedicije i manipulacije robe.
u deviznom prilivu zemalja koje se nalaze na raskrsnicama važnih međuna
ih
saobraćajnica (Holandija, Srbija, Bugarska, Iran, Hong Kong, Singapur i dr.)
 prevoz robe jedne zemlje preko nacionalne teritorije druge zemlje u neku tre
zemlju, bez plaćanja dažbina,
inostranstvo.
Tranzitni poslovi mogu biti:
lomljeni (kad se strana roba istovara i privremeno skladišti, odnosno dorađuje,
prerađuje, preetiketira i sl. u jednoj zemlji, pa tek onda izvozi u inostranstvo,
za račun inostranog trgovca).
Roba koja se nalazi u tranzitnom prometu naziva se tranzitna roba.
tranzitna trgovina.
tranzitna trgovina se obavlja bez plaćanja carine i poreza na dodatnu vrijednost.
tranzita.
U cilju bržeg odvijanja tranzita robe peko teritorije date ili datih zemalja, zaintere
ne
zemlje zaključuju međudržavne transportne sporazume. Sastavni dio tih sporaz
je
1.11.2. TIR karnet sistem
U savremenom spoljnotrgovinskom robnom prometu sve su više koristi i međunarod
R
(Transports Internationaux Routiers)
karnet sistem (TIR Carnet System).
Međunarodni TIR karnet je do
kument sa popisom robe koja se pr
evozi.
komplikovanih carinskih formalnos
ti. Ulazna carinarnica izdaje potvr
du o ulasku kamiona,
koja se pokazuje carinskim vlastim
a zemlje kroz koju se prevozi ka kr
ajnjem odredištu.
1.11.3. Međunarodna transportna
unija (IRU)
Zemlja čiji prevoznik koristi TIR
oznaku mora da je član Međunar
odne transportne unije
(International Road Transport Union
– IRU), osnovane 23. marta 1948. g
od. u Ženevi. Ima 180
Učlanjenjem u IRU, zemlja čij
i prevoznik koristi TIR oznaku gar
antuje da neocarinjena
roba neće biti istovarena na teritor
iji tranzitne zemlje, deponovanjem
odgovarajućeg iznosa
globalne mogućnosti.
76
I
V
ORG
ANIZ
OVA
NA M
EĐUN
ARO
DNA
TRŽI
ŠTA
ORGANIZOVANA MEĐUNARODNA TRŽIŠTA
1. TRGOVINSKI CENTRI
Ubrzani tokovi urbanizacije, novi način življenja i razvoj globalnih pro
cesa dali su svoj
doprinos nastanku i razvoju trgovinskih centara. Stručna literatura poznaje
brojne definicije
planiranja, razvoja, vlasništva i upravljanja centralizovan. Veličina trgovinskog
centra zasnovana
je na karakteristikama tržišta kome je namijenjen.
na:
 regionalne trgovinske centre;
Trgovinski centri su nastalo 30-tih godina XX vijeka na prostoru Sjed
injenih Američkih
Država. Od svog nastanka, imali su dinamičan trend rasta i razvoja, t
ako da danas na
malo. Trgovinski centri na evropskom tlu počeli su da se razvijaju 60-tih i
70-tih godina XX
vijeka. Danas zauzimaju oko 35% prodaje na malo i raspolažu sa oko
102 miliona m²
Kod trgovinskih centara do izražaja dolaze sinergetski efekti. To se
postiže efikasnom
saradnjom vlasnika centra, menadžmenta centra i zakupaca prostora koji su
uočili očekivanja
Najveći trgovinski centri u svijetu su: Dubai Mall u Ujedinjenim Arap
skim Emiratima sa
1.125.000 m² ukupnog prostora, South China Mall u Kini sa 892.000 m² ukupn
og prostora i West
Tržišta koja imaju velike perspektive i mogućnosti razvoja trgovi
nskih centara su:
Bugarska, Rumunija, Hrvatska, Poljska, Ukrajina, Letonija, Rusija,
Mađarska, Češka,
među ovim tržištima može biti i tržište Republike Srpske.
trgovinskih centara su: ekonomski, politički, sociološko–kulturni faktori.
Najveći investitori
u zemljama istočne i centralne Evrope su: Immo East, AXA, GE capitall
Real Estate, Meinl
heitman, Dawnay Day, DEGI
što duže u centru. Zadatak menadžmenta trgovinskog centra je da razvija st
rategiju koja će u
fokusu imati sadašnje i buduće potrošače, njihove navike, potrebe, život
ni stil i kupovnu
potrebe potrošača.
period 2006 – 2017. god. u pogledu interesantnih regiona za dalji razvoj trg
ovinskih centara.
Prema njihovim predviđanjima, najznačajniji i najbrži rast ukupne ekono
mske aktivnosti se
52
54
očekuje u baltičkim državama (Es
tonija, Letonija i Litvanija), što is
tovremeno predstavlja
najznačajniji potencijal i za razvoj
trgovinskih centara. U drugoj grupi
su zemlje koje imaju
Evrope (Mađarska, Austrija, Poljsk
a i Češka) koje bilježe najveće sto
pe stranih investicija u
trgovinski sektor. Svakako, ne sm
ijemo zaboraviti tržišta Slovačke,
Rumunije, Bugarske i
Kao najinteresantniji gradovi
za investiranje u trgovinske centre
pominju se: Moskva,
Prag, Bratislava, Bukurešt, Sofija,
Ljubljana, Budimpešta, Talin, Amst
erdam, Kijev, Varšava i
2. SAJMOVI
Riječ sajam potiče od latinskih rij
eči: „feriae“ (raspust, odnosno od
mor poslije religioznog
obreda) i „missa“ (bogosluženje).
Od latinske riječi „feriae“ nastali s
u nazivi za sajmove na
„missa“ nastao je naziv za sajam na
njemačkom jeziku „messe“. Na grčk
om jeziku, za sajam se
koristi naziv „panagyris“, a ta rije
č se isto tako koristi i za pojam
svetilište ili mjesto za
međunarodni sajmovi bili povezani
sa crkvenim svečanostima.
religioznih svetkovina nudili građa
nima svoje proizvode. Slična prak
sa je nastavljena i u
srednjem vijeku. U okolini svetih m
jesta, u vrijeme crkvenih praznika, t
rgovci su okupljenom
predstavljali glavnu prijetnju trgo
vini . U dalekoj prošlosti, veliki
broj ljudi se okupljao
samo u takvim prilikama, pa su trg
ovci koristili takve događaje da po
nude svoje raspoložive
prilika da privuku što veći broj ljud
i na religiozne obrede.
zemljama gdje je to dozvoljavao r
azvoj proizvodnih snaga. U prvim
vijekovima nove ere,
međunarodni sajmovi nisu bilježil
i značajan razvoj. Sajmovi su, u
to doba predstavljali
Sličnost tadašnjih sajmova sa dana
šnjim sajmovima je bila samo po
unaprijed određenom i
svima poznatom kalendaru po kom
e se unaprijed znalo kada će sajam
biti otvoren i na kojoj
lokaciji. Predmet kupoprodaje su b
ili zanatski proizvodi ili roba iz dal
ekih krajeva. Sajmovi
U Lajpcigu, 1894. god. je odr
žan prvi sajam uzoraka. Lajpcig je
predstavljao jedan od
najpoznatijih sajamskih centara to
g doba. Od tada se počinju da ra
zvijaju sajmovi kakve
robe na osnovu kojih su sklapani k
upoprodajni ugovori.
manifestacije koje se održavaju u r
edovnom, unaprijed poznatom term
inu.
Danas, sve više postoji tendencija
, da se sve privredne izložbe pos
matraju zajedno, zbog
konvergencije koja je prisutna
u pogledu organizacije i princip
a izlaganja na ovim
privrednim manifestacijama. U up
otrebi je sve češće termin sajam
za instituciju koja na
Retail Space Europe 2008., Cross-border r
etailing, str. 26
57
8 Ilija
J. Dž
ombi
ć
Organizovana međunarodna tržišta V
određenom lokalitetu organizuje privredne manifestacije i izložbe za samu manifes
u
koja je organizovana.
robe. Takođe, u Japanu i nekim zemljama organizuju se sajmovi samo za uvozne ro
a
kojima učestvuju inostrane firme. Pored ovih vidova sajmova, moguće je organizo
i
Tokom jedne kalendarske godine u svijetu se održi na hiljade sajamskih priredbi.
Tabela 5.1. Kalendar sajamskih manifestacija za 2009. god. u Republici Srpskoj
Period
Naziv sajma Lokacija
18.-23. mart Banja Luka
18.-23. mart
Banja Luka
27.-29. mart „Mediteranski dani Trebinja 2009“ Trebinje

Međunarodni sajam turizma, ugostiteljstva i trgovine
04.-12. april Banja Luka
04.-12. april Communication 2009“ sajam informatike, Banja Luka

komunikacije i grafike
22.-25. april
Banja Luka
22.-25. april
Banja Luka
13.-18. maj
Bijeljina
03.-07. jun Banja Luka
26.-28. jun
Bratunac
Banja Luka
Banja Luka
septembar
„Interagro“ VIII Međunarodni poljoprivredni sajam Bijeljina
Organizator: Grad a.d.
07.-12. oktobar Banja Luka
14.- „ D
17.
okt
oba
r
Banja L
novem Međunarodni saja uka
bar m lova, ribolova, sp
orta, turizma i
Izvor: Privredna komora Republike Srpske
, www.komorars.ba
Banjalučki velesajam je najve
ći sajam Republike Srpske. Svrst
ava se u red najvećih
sajmova u Bosni i Hercegovini.
Banjalučki velesajam od 1996. go
d. uspješno organizuje
otvorenog izložbenog prostora.
U toku godine, održava se dva
naest specijalizovanih
Sajamskih manifestacija koje imaju
međunarodni karakter. Banjalučki s
ajam je član The Global
.
razvoj informacione tehnologije, r
azvoj globalne mreže i razvoj trg
ovinskog i finansijskog
multilateralizma. E-business svako
dnevno je prisutan kod većine pr
ivrednih subjekata. E-
tržišne institucije.
sredstava planiranih za marketinšk
e aktivnosti velikih kompanija gov
ore u prilog tvrdnji da
kompanije izazove savremenog trž
išta sve više rješavaju primjenom
novih informaciono-
tehnoloških dostignuća.
njihovom direktnom i indirektno
m doprinosu porastu prihoda od
potrošnje. Društveni
značaj se ogleda u njihovoj političk
oj i kulturnoj ulozi koju imaju za dr
uštvo. Sajmovi imaju i
svoj promotivni cilj. Promotivni cilj
evi su:
obezbjeđenje prisustva;
podrška dilerima i posrednicima;
Promotivne karakteristike sajmova
su:
uvid u konkurenciju i njihova dosti
gnuća;
 obezbijeđena medijska pažnja.
Sve to zajedno daje doprin
os da se, poslovni partneri ili
potrošači informišu o
dostignućima u okviru grane na j
ednom mjestu, olakšano uspostavlj
anje kontakata i lakša
Na kraju, potrebno je istaći
i način kontrole efekata uspješn
osti sajma i njegove
organizacije. Mjerljivi efekti organiz
acije i uspješnosti sajma su:
 vrijednost ostvarene ili ugovoren
e prodaje;
Izvor: www.banjalukafair.com (29. jul 2
009. god.)
8 Ilija
J. Dž
ombi
ć
 broj uspostavljenih poslovnih kontakata;
 broj posjeta sajmu od strane specijalizovanih delegacija.
Evropska iskustva u ostvarivanju uticaja i saradnje sa tržišnim institucijama realiz
e
kroz dva tipa odnosa:
 direktno učešće državnih i lokalnih organa u svojinskoj strukturi;
organizacione odbore.
3. BERZE
Riječ berza ima više značenja. Postoje dva tumačenja nastanka riječi „berza“. Po jednom
č
„berza“ je nastala od latinske riječi „bursa“ što znači kasa, a u prošlosti se novac dr
kasama i trgovci su se na određenim mjestima sastajali da bi razmjenjivali valute k
u
Mnogi istoričari smatraju da je na osnovu te latinske riječi nastala riječ „berza“ na r
m
jezicima (na italijanskom: „borsa“, francuskom „bourse“, na španskom „bolsa“). Ima osn
nastao i engleski naziv za berze „exchange“ što u prevodu znači: zamjena, mjenjačnic
o
drugoj verziji, riječ „berza“ je nastala po porodici Van der Burse iz grada Briža pred
m
prikupljanja informacija o tržištu ili sklapanja kupoprodajnih ugovora
se mogu podijeliti na:
 mješovite berze;
 berze proizvodne kooperacije;
Da bi neki posao postao berzanski, on mora ispunjavati niz uslova, a me
 visok stepen standardizacije;
 postojanje relativno visokog stepena konkurencije u proizvodnji.
Postoji niz argumenata koji govore u prilog povećanju značaja međunarodnih r
h
berzi u međunarodnoj trgovini, ali isto tako i brojni argumenti kojima se dokazuje obr
–
Argumenti koji govore u prilog rastu značaja robnih berzi u međunarodnoj trgovini su
59
61
 formiranje velikog broja novih r
obnih berzi u poslednjih nekoliko g
odina;
poslednjoj četvrtini XX vijeka raste
znatno brže od rasta svjetske trgovi
ne;
državnih preduzeća iz spoljne trg
ovine i ukidanje državnog mono
pola u spoljnoj
trgovini, imali su za posljedicu pre
usmjeravanje prodaje ka međunaro
dnim berzama i
Argumenti koji govore u prilog
smanjenju značaja robnih berzi u m
eđunarodnoj trgovini
su :
 vrlo dinamično smanjenje učeš
ća primarnih, pa samim tim i berz
anskih proizvoda u
svjetskoj trgovini;
fizička isporuka robe;
povećanje direktnih stranih inv
esticija u proizvodnju berzanski
h proizvoda i
forsiranje dugoročnih kupoprodajni
h ugovora između proizvođača ov
ih proizvoda i
u svjetskom izvozu ovih proizvoda;
kojima dominiraju posrednički posl
ovi;
 robne berze su bile i još uvijek
su hirovita tržišta na kojima su flu
ktuacije cijene vrlo
izražene.
Banjalučka berza hartija od vrij
ednosti a.d. Banja Luka sa radom je
počela 09. maja 2001.
god. Strategija Banjalučke berze d
efiniše unapređenje kvaliteta, kreira
nje jeftinog servisa za
63
 zaštita interesa investitora;
 uvođenje novih finansijskih inst
rumenata na tržište kapitala Republ
ike Srpske;
finansiranja njihovih razvojnih plan
ova;
 privlačenje stranih investitora kr
oz promotivne aktivnosti;
Centralni registar hartija od
vrijednosti a.d. Banja Luka fun
kcioniše u skladu sa
pozitivnim zakonskim propisima
i odredbama Zakona o tržištu
hartija od vrijednosti
(Službeni glasnik Republike Srpsk
e broj 92/06) u cilju da emitentim
a, vlasnicima hartija od
poštovanje principa sigurnosti.
hartijama od vrijednosti i njihovim vla
snicima i svim transakcijama u pogled
u prenosa vlasništva ili
promjene statusa hartija od vrijednosti
, registracija i čuvanje podataka o stic
anju vlasništva i drugih
Izvor: Kovačević M., Međunarodna trgovi
na, Beograd, Ekonomski fakultet, 2002., st
r. 345-346.
8 Ilija
J. Dž
ombi
ć
prava iz hartija od vrijednosti, upis i brisanje prava trećih lica na hartijama od vrijednosti, kao
i
brisanje zabrane prava raspolaganja na osnovu ugovora, sudskih odluka i odluka nadležnih
a,
hartija od vrijednosti, kao i izdavanje izvještaja, izvoda i potvrda o stanju i promjenama
m
računima, otvaranje i vođenje računa berzanskom posredniku i drugim članovima Registra, ob
n,
na berzi i drugom uređenom javnom tržištu, prenos hartija od vrijednosti na osnovu ugovora, s
h
odluka i odluka drugih nadležnih organa. Vlasničku strukturu Centralnog registra n
n
64
funkcionisanje tržišta hartija od vrijednosti u Republici Srpskoj, propisuje uslove, način izda
i
promet hartija od vrijednosti putem javne ponude, izdaje dozvole i odobrenja za osnivanje
ši
ovlaštenih učesnika na tržištu hartija od vrijednosti, kontroliše poštovanje pravila uobičajene tr
e
i lojalne konkurencije u trgovini hartijama od vrijednosri, organizuje, preduzima i nadgleda
e
kojima se osigurava efikasno funkcionisanje tržišta hartija od vrijednosti i zaštita interesa inve
a,
učesnika na tržištu hartija od vrijednosti, obustavlja emisiju i promet pojedinih hartija od vrijed
i
preduzima druge aktivnosti u slučaju manipulacija ili špekulacija u prometu hartija od vrijedn
li
skladu sa zakonom, prati i proučava stanje i kretanje na tržištu hartija od vrijednosti, u
u
povrede zakonskih odredbi i drugih propisa sprovodi prethodne radnje, izriče prekršajne
i
vrijednosti i sarađuje sa srodnim organizacijama u inostranstvu. Potrebno je naglasiti, da
i
Komisije ne mogu biti pripadnici političkih partija, članovi organa zakonodavne, izvršne i

vrijednosti, obavljati bilo koji drugi posao uz naknadu, izuzev naučnih, istraživačkih i preda
aktivnosti, ne mogu posjedovati direktno ili indirektno, više od 5% akcija bilo kojeg akcion
g
4. AUKCIJE
Aukcije nemaju tradiciju na tržištu Republike Srpske. Najčešća primjena aukc
g
poslovanja je kada je potrebno racionalizovati prodaju proizvoda kojima je teško izra
i
predmeti, rasna stoka, zaplijenjena roba i drugi proizvodi koje nije moguće standardizo
U svijetu se mnogu pronaći i druga područja primjene aukcijske prodaje. U ru
m
aukcionari. Najčešće, u šatorima oni organizuju lokalne aukcije i pomažu da se rasp
u
zalihe robe. Ova vrsta aukcije se pojavljuje i na tržištu polovne robe.
učesnika, niži troškovi trgovanja i brzina prilikom obavljanja poslova.
licitacije putem koje se definišu uslovi učešća na licitaciji, obaveza izvršenja izlicit
g
Izvor: Centralni registar hartija od vrijednost a.d. Banja Luka, www.crhovrs.org (29. jul 2009. god.),
Srpske),
iznosa i sigurnost svih učesnika. Z
a obavljanje poslova aukcionara po
trebno je obezbijediti
posebnu licencu koja će garantovati
stručnost i podobnost za obavljanje
ovog posla.
je 380 preduzeća, od čega 270 predu
zeća čija je vrijednost preko 300.000
KM, i 110 preduzeća
čija je vrijednost manja od 300.000
KM .
5. TRŽNICE NA VELIKO
Tržnica na veliko je tržišna instituc
ija, posredstvom koje se najčešće p
rometuje lako kvarljivi
poljoprivredni i prehrambeni proi
zvodi. Najčešće prometovane rob
ne grupe su: voće i
nekoliko činjenica, od kojih su najva
žnije:
 tržnica na veliko može da ima zn
ačaj važnog komercijalnog i logisti
čkog posrednika;
prodavci, ali i kupci i krajnji potroš
ači.
Da bi tržnica na veliko mogla
da funkcioniše i obavlja svoju djel
atnost, potrebno je da
raspolaže sa pratećim smještajnim
kapacitetima za robu koja će se dis
tribuirati posredstvom
zamrzavanje. S obzirom, da se rad
i o izuzetno skupim smještajnim k
apacitetima, često nije
racionalno i ekonomski isplativo d
a ih posjeduje svaki proizvođač ili
uvoznik ili trgovinska
Djelatnost tržnica na veliko m
ože se smatrati djelatnošću od javn
og društvenog interesa.
Ako prihvatimo prethodnu konstat
aciju kao ispravnu, zaključujemo d
a svaka zajednica, bilo
Tržnica na veliko može biti tr
žišni posrednik koji svojim kapacit
etima privlači sa jedne
strane prodavce koji svojom kom
plementarnom ponudom sa drugu
stranu privlače kupce.
Potencijalni kupci su: ugostiteljski s
ubjekti, maloprodavci ali često i trg
ovine na veliko.
roba. Tržnica na veliko je posredni
k koji samo čuva robu, dalje je dist
ribuira, ali pri tome ne
preuzima vlasništvo nad robom.
ima sledeće prednosti:
 snižava troškove posredova
nja proizvođačima, uvoznicim
a, izvoznicima,
veleprodavcima, samostalnim t
rgovinskim radnjama tzv. „komšij
skim radnjama“ i
 predstavlja novo moderno mjest
o trgovanja voćem i povrćem;
ispravnosti proizvoda;
 visok stepen efikasnosti u obav
ljanju usluga zasnovan na tehničk
oj opremljenosti i
operativnosti.
Najnoviji trendovi i analize t
ržišta Zapadne Evrope i Sjedinje
nih Američkih Država
govore da se uloga tržnica na veli
ko smanjuje jer dolazi do direktno
g uspostavljanja veza
66
8 Ilija
J. Dž
ombi
ć
između proizvođača i maloprodajnih lanaca. Trend ovakvih dešavanja je rezultat ur
g
razvoja, povećanja uloge i značaja supermarketa i hipermarketa. Dolazi do izmiještan
ć
unutrašnjosti gradova se mijenja sa lokacijom van gradskih centara zbog povećanih po
za većim smještajnim kapacitetima i visokom frekvencijom u saobraćaju.
što su „Mercasa“ u Španiji i „Marches d`interet national“ u Francuskoj. Njihovi v
kompleksi za snabdijevanje hranom locirani su na izlazima gradova, gdje se vrši velep
a
obilježavanje, utovar i istovar proizvoda. S obzirom, da se radi o velikim investicijam
i
dio ovih kapaciteta je izgrađen od strane gradske, lokalne ili nacionalne uprave.
Poljskoj je 1999. god. osnovana „The Central European Initiative Wholesale Markets Founda
.
Fondacija je usmjerena na razvoj i unapređenje svojih članica sa ciljem efikasnijeg pr
a
potencijalnim članovima Fondacija pruža kroz:
 promovisanje članica i isticanje njihovog značaja lokalnim institucijama sa cilje
unapređenja uticaja i finansijske pozicije;
maloprodavaca;
spoljnim stranama i to u specifičnim tehničkim uslovima.
Razvoju tržnica na veliko u zemljama istočne Evrope značajan doprinos daje i Evr
a
banka za obnovu i razvoj (European Bank for Reconstruction and Developoment – E
).
posebno posredstvom ministarstva za poljoprivredu. Pored evropske banke za obn
i
razvoj, podršku razvoju veletržnica pružaju i Organizacija Ujedinjenih Nacija za h
i
komisije Ujedinjenih Nacija (United Nations Economic Commission for Europe – UNE
i
Centralno evropska inicijativa (The Central European Initiative Wholesale Markets Foundati
realizaciju sljedećih aktivnosti:
 transparentnost cijena i unapređenje konkurencije na tržištu poljoprivrednih
prehrambenih proizvoda – prodavci kupuju po najnižim cijenama, a prodav
prodaju po najvišim cijenama;
robe;
pristup na tržištu potrebnih roba, prilikom čega postižu bolje uslove nabavljanja
potrebne robe;
posrednika u prometovanju;
88
Ilija
J. Dž
ombi
ć
VI
ELEKT
RONSK
A TRG
OVINA
ELEKTRONSKA TRGOVINA
1. ŠTA JE ELEKTRONSKA TRGOVINA
Elektronska trgovina je primjer kako informacij
e i komunikacione tehnologije mogu ubrzati
ekonomski razvoj. Utiču na unapređenje efikas
nost trgovine, podstičući globalni ekonomski
povećanje svoje efikasnosti.
istraživanje velike baze podataka o proizvodima
i uslugama, brzo i efikasno poređenje cijena
istih ili sličnih proizvoda različitih proizvođa
ča, mogućnosti elektronske narudžbe robe i
Značaj elektronske trgovine se reflektuje k
roz niže troškove poslovanja i kraće vrijeme
obavljanja poslovnih operacija, što za rezultat i
ma nižu cijenu usluga.
 B2B (Business to Business),
 C2A (Consumer to Administration),
Elektronska maloprodaja se odnosi na p
rodaju dobara, usluga i informacija putem
Interneta.
2. KAKO DEFINISATI ELEKTRONSKU TR
GOVINU
Elektronska trgovina počinje da se razvija 80-
tih godina XX vijeka. Predstavlja „širok spektar
tehnologija koje se koriste za unapređivanje poslo
vnih interakcija, kao što su Internet, elektronska
televizija, elektronski kiosci za samoposluživanje i sm
art-kartice“
trgovinom podrazumijeva „interaktivne TV apa
rate i prodaju preko Interneta“ . Kotler kada
govori o elektronskoj trgovini, govori o „dire
ktnom marketingu, koji podrazumijeva nekoliko
predstavlja komercijalnu transakciju uslugama u ele
ktronskom obliku.“
Commerce et les Échanges), elektornsku trgovinu j
e definisalo kao „skup neopipljivih veza koje
67
informatičkoj eri“, Beograd, 2002.
70
Ilija J. Džo 9
mbić 1
preko Interneta, telefona, bankarsk
e mreže, itd., kao i bilo koji metod
plaćanja nezavisno od
toga da li se koristi stvarni ili elektr
onski novac.
oblastima, tako da:
 „sa komunikacionog aspekta, ona
podrazumijeva dostavljanje informacija
, proizvoda odnosno
usluga i plaćanja preko telekomu
nikacija, informacionih mreža i drug
im komunikacionim
 sa aspekta poslovnog procesa, elek
tronska trgovina se definiše kao primj
ena tehnologije radi
automatizacije poslovnih transakcija
;
za sniženjem troškova usluga, uz unapr
eđenje njihovog kvaliteta i ubrzavanje
njihove dostave;
proizvodi i informacije kupuju i prodaj
u preko Interneta i drugih interaktivnih
sredstava“.
„Elektronska trgovina se odnosi na onl
ine transakcije: prodaja roba i usluga
na Internetu, bilo u
3. NAJVAŽNIJE KARAKTERIST
IKE ELEKTRONSKE TRGOVINE
Najvažnije društveno-pozitivne kar
akteristike elektronske trgovine se:
 brz pristup informacijama, koji
omogućava bolju dostupnost ponu
đenih proizvoda i
usluga na tržištu;
gubitaka i sl.;
procesima, a u opštem društven
om smislu povećanjem stepena
demokratizacije
društvenih odnosa;
čime se podstiče kreativnost, nez
avisnost i preduzetnost učesnika
u trgovačkim
poslovima;
takvim analizama među učesnicim
a u trgovačkim poslovima „sa iste“
ili „sa različitih“
strana;
 saradnja sa stručnjacima i prom
ptno primanje, odnosno pružanje s
avjeta i pomoći pri
ostvarivanju trgovačkih poslova;
obuhvatnog uvida u ponudu rada;
Najznačajnije negativne kara
kteristike elektronske trgovine pr
oizilaze iz povećanja
stepena i značenja određenih rizi
ka od zloupotrebe informacione t
ehnologije. Najvažniji
71
72
73
9 Ilija
J. Dž
ombi
ć
Elektronska trgovina VI
zaštitu tajnosti određenih informacijskih sadržaja;
 zaštitu privatnosti pojedinaca;
odnosno državi;
znanje i tehnologija).
4. OBLICI ELEKTRONSKE TRGOVINE
4.1. Elektronska trgovina prema obimu i strukturi poslovne aktivnosti
Elektronsku trgovinu prema obimu i strukturi poslovne aktivnosti dijelimo na:
 elektronsku trgovina na veliko ili elektronska veleprodaja (engl. Electronic
esale)
koja podrazumijeva razmjenu robe i usluga između preduzeća i veliku
nost
 elektronsku trgovina na malo ili elektronska maloprodaju (engl. Electronic R
li E-
retail) koja obuhvata razmjenu roba između preduzeća, sa jedne strane, i po
a, sa
4.2. Elektronska trgovina prema stepenu primjene informacione tehno
e
Elektronsku trgovinu prema stepenu primjene informacione tehnologije dijelim
 djelomičnu elektronsku trgovinu, koja podrazumijeva djelomično ang
anje
elektronske tehnologije u trgovinskim aktivnostima.
poslovanja uz totalnu primjenu elektronskih tehnologija u poslovnim procesim
je
je to moguće.
4.3. Elektronska trgovina prema poslovnim kanalima prodaje
Elektronsku trgovinu prema poslovnim kanalima prodaje dijelimo na:
 elektronsku trgovinu posredstvom privatnih (zatvorenih) mreža.
Internet trgovina.
Ilija J. Džombić
93
5. MODELI ELEKTRONSKE TR
GOVINE
5.1. Business to Business B2B
Postoje različite definicije B2B trž
išta. Jedni B2B posmatraju kao na
bavku robe od strane
organizacije: „To je proces odlučiv
anja o kupovini kojom organizacije
utvrđuju potrebe nabave
dobavljača“.
u zavisnosti od drugog. To je visok
o adaptivni odnos i uključuje kompl
eksnu šemu interakcija.
Interakcije uključuju poslovnu i socijal
nu razmjenu. Kvalitet i priroda veze za
vise o kvalitetu procesa
5.2. Business to Consumer B2C
B2C predstavlja „trgovačku djelatn
ost koja prodaje proizvode i usluge
do krajnjih potrošača
posredstvom Internet tehnologija“ .
transakcija, već samo pretraživač, k
oji omogućuje pretraživanje web str
anice.
5.3. Consumer to Business C2B
Predstavlja model u kojem potroš
ač zahtijeva proizvod ili uslugu
od prodavca, tako što
postavlja svoj zahtjev sa odgovara
jućim budžetom, preko Interneta,
a prodavci pregledaju
zahtjeve i daju ponude. Potrošač zat
im pregleda ponude i bira onu koja
mu najviše odgovara.
5.4. Consumer to Consumer (C2
C)
Postoji određen broj pojedinaca ko
ji koriste Internet za obavljanje po
slova ili raznih oblika
saradnje sa drugim pojedincima. K
od ovog modela, potrošači vrše pro
daju jedni drugima, uz
aktivnosti C2C modela elektronsk
e trgovine su aukcije. Neke od o
stalih aktivnosti su i
razmjena dokumenata, usluge veza
ne za pojedince kao i klasifikovano
oglašavanje.
5.5. Business to Administration
B2A
Model B2A pokriva sve Internet
transakcije između kompanija i d
ržavnih organa. Ovaj
model uključuje veliki broj usluga,
a najčešće su to sljedeće oblasti: soc
ijalna zaštita, fiskalna,
74
75
76
9 Ilija
J. Dž
ombi
ć
Elektronska trgovina VI
5.6. Consumer to Administration C2A
Model C2A pokriva sve elektronske transakcije između pojedinaca i drža
organa.
Oblasti na koje se odnosi model uključuju: socijalno osiguranje (davanje inform
i novčane
usluga), obrazovanje (davanje informacija i obučavanje na daljinu), poreze (pred
prijava
poreza i plaćanje).
5.7. Business to Employee B2E
Elektronska trgovina se može obavljati ne samo između poslovnih partnera
i unutar
samog preduzeća. U praksi, ovaj model je više poznat kao Intranet, web sa
voren da
zaposlenim i kompaniji pruži informacije. Intranetu se pristupa preko i
e mreže
ograničen posredstvom lozinke koja je potrebna da bi se korisnik ulogovao.
Trgovine se može obavljati:
između i unutar poslovnih jedinica preduzeća;
 između zaposlenih u jednom preduzeću.
5.8. Peer to Peer P2P
Ovaj model predstavlja model komunikacije putem Interneta. Predsta
pandan
klient/server modelu i najčešće se koristi za podjelu fajlova. P2P je tehnologija koj
azvijena
Ilija
Džom
ć
95
96
Ilija
J. Dž
ombi
ć
VII
INSTITU
CIONAL
IZACIJA
SVJETS
KE
PRIVRE
DE
INSTITUCIONALIZACIJA SVJETSKE PRIVREDE
1. SVJETSKA TRGOVINSKA ORGANIZACIJA
Period između dva svjetska rata obilježila je velika ekonomska kriza,
koja je kasnije
produkovala razvoj protekcionizma u međunarodnoj trgovini, što je preds
tavljalo ozbiljnu
Protekcionizam se izražavao u carinskim, ali i necarinskim barijerama
. U to vrijeme,
očekivane rezultate nije dao ni pokušaj stvaranja Lige Naroda, na čijim tem
eljima je kasnije
Okončanje drugog svjetskog rata dalo je iniciranje od strane Organiz
acije Ujedinjenih
Nacija stvaranje multilateralne organizacije koja će se baviti pitanjem
razvoja svjetske
Međunarodni monetarni fond i Međunarodna banka za obnovu i razvoj.
Ideja je bila da
Međunarodni monetarni fond i Međunarodna banka za obnovu i razvoj r
egulišu pitanja iz
trgovine.
povelja o stvaranju Međunarodne trgovinske organizacije (International Tra
de Organization).
Sljedeći korak koji se očekivao je bila ratifikacija od strane nacionalnih par
lamenata država
organizacije. Kada je bilo sve dovedeno do kraja i kada se očekiva
o početak rada
Međunarodne trgovinske organizacije, Sjedinjene Američke Države su do
nijele odluku da
odustaju od ratifikacije Havanske povelje, jer američki Kongres je nekoliko
puta odbijao da
dočekan sa iznenađenjem kod ostatka svijeta, jer je Amerika iz drugog svje
tskog rata izašla
ekonomski jača, nego što je u njega ušla. Bilo je logično za očekivati,
da im je interes
inostrano tržište. Analizirajući taj period, možemo zaključiti da su Amerika
nci bili spremni i
zainteresovani za slobodnu trgovinu, bez prepreka i ograničenja, ali nisu
bili spremni da
svoju spoljnotrgovinsku politiku usaglašavaju sa drugim zemljama.
Odgovor je negativan. I prije nego što je usvojena Havanska povelja (1948. god
.), odmah poslije
drugog svjetskog rata, započeli su razgovori o ukidanju trgovinskog prote
kcionizma, što je
Tariffs and Trade – GATT) 1947. god. od strane 23 zemlje. Ideja zemalja
potpisnica ovog
Sporazuma je bila da je on multilateralni sporazum privremenog karaktera
, koji će prestati
ideja stvaranja Međunarodne trgovinske organizacije doživjela fijask
o zbog odluke
Sjedinjenih Američkih Država da ne ratifikuju Havansku povelju, ovaj Spor
azum je ostao na
Principi na kojima se zasnivao Opšti sporazum o carinama i trgovini su:
77
78
unutrašnjem tržištu (inostrana roba j
e tretirana kao domaća roba);
mijeva da se zaštita domaće proiz
vodnje isključivo može bazirati na
carinama, kao
najpravednijem ekonomskom instr
umentu trgovinskog protekcionizm
a. Ipak, kvanti-
prometa ribarskih, poljoprivrednih
i tekstilnih proizvoda.
da poštuju postignute Sporazume o
carinskoj liberalizaciji;
principa se djelimično odstupilo 1964.
god. kada je prestao da važi za međ
usobnu trgovinu
razvijenih i nerazvijenih zemalja. Cilj
ovakvog poteza je bio da se pomog
ne nerazvijenim
umanjuju svoja trgovinska ograničenja
).
Koje su odredbe Opšteg sporazum
a o carinama i trgovini?
1. koncesiona lista i klauzula najveć
eg povlašćenja;
necarinskih barijera, kao što su:
zabrana direktnog subvencionira
nja poljoprivredne proizvodnje;
 zabrana primjene cjenovnog da
mpinga.
3. proceduralne odredbe, kojima
je definisano funkcionisanje Opš
teg sporazuma o
carinama i trgovini;
Opšti sporazum o carinama i
trgovini je potpisan 1947. god.
od strane 23 zemlje.
Početkom devedesetih godina XX
vijeka, broj zemalja koje su prihva
tile Opšti sporazum je
povećavao se i broj oblasti koje r
eguliše ovaj Sporazum, što je utic
alo i na same izmjene
Sporazuma. Države potpisnice Op
šteg sporazuma o carinama i trgo
vini putem pregovora
trgovine koja će biti definisana Spo
razumom, a sve u cilju horizontaln
og i vertikalnog širenja
trgovinskog liberalizma.
rundi pregovora, za produkt je im
alo snižavanje carinskih stopa kad
a je u pitanju trgovina
industrijskim proizvodima. Posljed
ica takvog sljeda događaja je poras
t obima međunarodne
Klauzula najvećeg povlašćenja ili kl
auzula najpovlašćenije nacije je odred
ba međunarodnih
prava i povlastice koje odobri nekoj tre
ćoj zemlji (na primjer, ako jedna zemlja
odobri liberalizovan
pristup svom tržištu za jednu zemlju, to i
stovremeno podrazumijeva odobrenje i z
a sve ostale zemlje).
Povlastice proistekle iz sporazuma o me
đunarodnim ekonomskim integracijama;
 Povlastice iz ugovora o pograničnom
prometu
1 Ilija
J. Dž
ombić

Institucionalizacija svjetske privrede VII
trgovinske razmjene industrijskih proizvoda, što se pozitivno odrazilo i na cjelok
svjetsku privredu. Iako su uvedene odredbe koje su mogle da „zaštite“ privrede nerazvi
privredne grane u kojima su manje razvijene zemlje imale konkurentsku predno
u
izostavljene iz procesa liberalizacije i u pregovorima je važio princip reciprociteta k
e
Tabela 7.1. Pregovori pod okriljem Opšteg sporazuma o carinama i trgovini
Broj država koje su
Mjesto održavanja
Godina-period Oblast/polje pregovora
1947. Ženeva 23 Carine
1951. Torki 38 Carine
1960 – 1961. Ženeva 26 Carine
1973 – 1979. Ženeva, Tokijo (Tokijska 102 Carinske i necarinske mjere

runda)
1986 – 1993. 123 Carine, necarinske mjere, usluge
Šesta runda pregovora, poznatija kao „Kenedi runda“, započela je 1963. god. Osnov
j
ovih pregovora je bio umanjenje carinskih stopa na industrijske proizvode, kao i p
antidampinga. Iako su bili vidljivi problemi u trgovini, na pregovorima nije bilo ri
o
pregovora.
snižavanja carina na industrijske proizvode i uspostavljanje kodeksa o primjeni
a
necarinskih mjera i mjera indirektnog protekcionizma:
 kodeks o određivanju carinske vrijednosti robe;
 kodeks o subvencijama;
Iz pregovora su izostala pitanja liberalizacije poljoprivrednih i tekstilnih proizvoda.
Period sedamdesetih i osamdesetih godina XX vijeka, poznat je po brojnim ekonomski
tom periodu, zbog ekonomskih problema vlade mnogih zemalja su pribjegavale uvo
necarinskih barijera u trgovini, kako bi na taj način zaštitile svoju privredu i domaće t
.
prethodili tom periodu. Sve je to dio razloga za početak nove runde pregovora
„Urugvajske runde“ pregovora iz 1986. god. Osma runda pregovora završena je nakon
 trgovini poljoprivrednim proizvodima. Dogovoreno je, da se postepeno započne
prevođenjem necarinskih barijera
u carinske barijere, tzv. „proces t
arifikacije“ (eng.
Tariff – carina);
barijera koje su bile prepreka slobo
dnom protoku tekstilnih proizvoda;
uslugama;
 osnivanju Svjetske trgovinske
organizacije (Akt o osnivanju S
vjetske trgovinske
organizacije potpisan je 14. aprila
1994. god. u Marakešu. Organizacija j
e počela sa radom 01.
Tabela 7.2. Razlike između Opšte
g Sporazuma o carinama i trgovin
e i Svjetske trgovinske
organizacije
Opšti Spora Svjetska tr
Karakte
zum o carin govinska
ristike
ama i
Pravni subjektivitet S
porazum Međunarodna orga
nizacija sa
svojim organim
Oblasti re Indu Robe i

gulisanja strij usluge
ski p
roiz
vodi
1.1. Organi Svjetske trgovinske
organizacije
Najviši organ Svjetske trgovinske o
rganizacije je Ministarska konferencij
a koju čine sve države
članice na ministarskom nivou, a k
oja se održava najmanje jedanput u
dvije godine. Na njoj
većinom glasova, ali ta mogućnost
do sada nije primjenjivanja.
delegacija država članica akredit
ovani u Ženevi, a ponekad i dru
gi njihovi zvaničnici.
Generalni savjet se sastaje nekolik
o puta godišnje. Generalni savjet s
e sastaje i kao Tijelo za
Na sljedećem nivou, stalni organi S
vjetske trgovinske organizacije su:
 Savjet za robe;
Stalni organi Svjetske trgovinske or
ganizacije podnose izveštaje Gener
alnom savjetu.
Dalje, postoje brojni specijalizovan
i komiteti, radne grupe i radni tim
ovi koji se bave
aplikacije za prijem u članstvo i reg
ionalni trgovinski sporazumi.
funkcije, a na čelu Sekretarijata se n
alazi generalni direktor (danas je to F
rancuz Lami Paskal).
Zadatak Organa Svjetske trgovi
nske organizacije je da:
 obezbjeđuju dosljedno ostvari
vanje Sporazuma o osnivanju S
vjetske trgovinske
organizacije;
 rješavaju trgovinske sporove iz
među država članica;
Ilija
1
J. Dž
ombić

 sarađuju sa drugim međunarodnim organizacijama.
Bitna karakteristika Svjetske trgovinske organizacije jeste da njenom članicom, za r
u
od drugih međunarodnih organizacija gdje član organizacije može biti samo nezav
i
teritorije. Kao takve, članice Svjetske trgovinske organizacije su: Tajvan, Makao, Hong
).
Isto tako, bitna karakteristika ove organizacije jeste princip odlučivanja gdje svaka
a
se pribjegava principu konsenzusa.
1.1.1. Principi Svjetske trgovinske organizacije
Principi na kojima se zasniva multilateralni trgovinski sistem, utvrđeni Sporazum
o
osnivanju Svjetske trgovinske organizacije (postavljeni ranije Opštim Sporazumo
carinama i trgovini), su:
 Princip liberalizacije međunarodne trgovine. Obaveza država članica da kro
međusobne pregovore postignu postupno snižavanje i/ili eliminisanje carinskih tari
 Princip najpovlašćenije nacije. Obaveza opšteg tretmana proizvoda iz bilo ko
države članice, odnosno da se zemlji sa kojom se sklapa trgovinski ugovor prizna
 Princip nacionalnog tretmana, odnosno nediskriminacije. Obaveza države člani
da proizvod uvezen na domaće tržište ne tretira nepovoljnije od istih ili sličn
 Princip slobode tranzita. Pravo tranzita preko teritorije drugih država članica b
diskriminacije;
ispunjenja odgovarajućih uslova predviđenih za prijem u članstvo Svjetske trgovinske
organizacije. Ipak, više od 40 država članica Ujedinjenih Nacija još uvijek nisu postale
 Princip transparentnosti se odnosi na javno publikovanje svih mjera Svjets
trgovinske organizacije. Isto tako, i vlade država članica su se obavezale da svo
trgovinske politike učine transparentnim;
ekonomskog razvoja i uključivanja u međunarodnu trgovinu;
da uspostave nepristrasna sredstva i mehanizme i da se pridržavaju utvrđenih
postupaka i procedura za rešavanje eventualnih trgovinskih sporova koji nastaju u
Primarna funkcija Svjetske trgovinske organizacije je sprovođenje Sporazu
o
regulisanju trgovine. Postoji oko 60 sporazuma, čiji sadržaj je napisan na nekoliko d
a
pridržava se. Najvažniji sporazumi su:
 Sporazum o poljoprivredi;
 Sporazum o trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine;
Sporazum o subvencijama i kom
pezatornim mjerama;
 Sporazum o zaštitnim mjerama;
 Sporazum o uslovima za strana
ulaganja i dr.
1.1.2. Pristupanje Svjetskoj trgovi
nskoj organizaciji
Svaka samostalna i nezavisna drž
ava ili njen dio koji ima autono
mnu spoljnotrgovinsku
politiku može postati članica Svjet
ske trgovinske organizacije. Sam
proces pristupanja ima
 podnošenje zahtjeva Generalno
m Savjetu kroz dokumenat koji se n
aziva Memorandum
o spoljnotrgovinskoj politici;
kandidata može delegirati svaka drž
ava članica svjetske trgovinske org
anizacije;
članica Radne grupe. Pregovore
vodi zasebno (bilateralno) svaka
država članica
Radne grupe;
Ministarskoj konferenciji ili Genera
lnom savjetu. Kada Ministarska kon
ferencija usvoji
Izvještaj (potrebna dvotrećinska v
ećina) zemlja kandidat može da
postane članica
Svjetske trgovinske organizacije.
1.2. Rješavanje sporova
Međusobni sporovi između držav
a članica Svjetske trgovinske org
anizacije rješavaju se
posredstvom posebnog Tijela za rje
šavanje sporova. Sporovi se rešavaj
u u dvije faze.
same riješe spor, uz pomoć, ako zatr
eba, generalnog sekretara Svjetske tr
govinske organizacije.
U drugoj fazi, koja ne može t
rajati duže od 7,5 mjeseci, spor s
e razmatra na panelu
Sukobljene strane imaju pravo žalb
e na izveštaj eksperata panela, koji
se rješava u roku od 30
dana. Žalba se prihvata ili odbija ko
nsenzusom na Tijelu za rješavanje s
porova.
1.3. Ministarske konferencije
1.3.1. Singapurska ministarska ko
nferencija
Prva ministarska konferencija Sv
jetske trgovinske organizacije, n
akon početka njenog
zvaničnog rada (1. januar 1995), od
ržana je u Singapuru od 9. do 13. de
cembra 1996.
dvogodišnjem funkcionisanju Svje
tske trgovinske organizacije, kao
i trgovinska pitanja
multilateralnog i bilateralnog kar
aktera u svjetlu implementacije
pravila i sporazuma
usvojenih na finalnoj sesiji Uragvajs
ke runde održanoj u Marakešu (Mar
oko) aprila 1994. god.
1 Ilija
J. Dž
ombić

Singapurska ministarska konferencija je pokušala da proširi agendu Svjetske trgov
e
organizacije, lansirajući prijedloge za pregovore o „novim pitanjima“ („New Issues“), ka

nabavkama i trgovinske olakšice.
Svjetske trgovinske organizacije, posebno između zemalja u razvoju i razvijenih zemalja,
posebno došlo do izražaja tokom odvijanja narednih ministarskih konferencija.
1.3.2. Ženevska ministarska konferencija
Druga ministarska konferencija Svjetske trgovinske organizacije održana je u Ženevi
8.
do 20. maja 1998. god. Na njoj se prvi put priznalo da trgovinski sporazumi utvrđe
finalnoj sesiji Urugvajske runde ne uvažavaju i ne odražavaju na pravi način interese z
a
1.3.3. Sijetlska ministarska konferencija
Treća ministarska konferencija Svjetske trgovinske organizacije održana je u Sijetlu (
e,
SAD) od 30. novembra do 3. decembra 1999. god. Na njoj nije postignut nikakav spora
o
razvijenog dijela svijeta, odnosno između sjevera i juga.
smatrale da globalnim trgovinskim pregovorima nedostaje potrebna transparentnost.
demonstracija protiv Svjetske trgovinske organizacije, slobodne trgovine i globalizac
a
koje su direktno prenosile televizijske kuće širok svijeta.
1.3.4. Doha ministarska konferencija
Na Četvrtoj ministarskoj konferenciji Svjetske trgovinske organizacije, održanoj u
i
(Katar) novembra 2001. god. lansirana je nova runda globalnih razgovora o svj

usvajanjem ministarske deklaracije, inicirani pregovori o daljem otvaranju tržiš
poljoprivredne proizvode, industrijska i potrošna dobra i usluge širom svijeta.
razvoja postave u središte multilateralnog trgovinskog sistema, da se utvrde obavez
pravila koja će podstaći razvoj i omogućiti zemljama u razvoju da osjete direktnu ko
d
1.3.5. Kankunska ministarska konferencija
Peta ministarska konferencija Svjetske trgovinske organizacije održana je u Kan
(Meksiko) od 10. do 14. septembra 2003. god. Glavni zadatak konferencije bio je da se o
i
Na konferenciji su dominirala pitanja poljoprivrede i „singapurska pitanja“ (inves
,
transparentnost u državnim nabavkama, kompeticija i trgovinske olakšice).
naprijed u konkretizaciji poruka
Doha razvojne agende, koje su
na toj konferenciji
reafirmisane, kao i obaveza da se o
ne u cjelosti implementiraju.
pogledu „novih pitanja“ („New Issu
es“) i poljoprivrede, koja najviše
zabrinjavaju zemlje u
razvoju i nerazvijene zemlje
1.3.6. Hongkonška ministarska ko
nferencija
Na sastanku Generalnog savjeta
Svjetske trgovinske organizacije,
održanom u Ženevi
(Švajcarska), krajem jula 2004. g
od. članice Svjetske trgovinske or
ganizacije su postigle
kojim su otvorena vrata za dalje pre
govore o trgovinskoj liberalizaciji n
a liniji Doha razvojne
agende.
Kongu (Kina), od 13. do 18. decemb
ra 2005.
bogatih i siromašnih, razvijenih i ze
malja u razvoju, uključujući i najma
nje razvijene zemlje.
2. MEĐUNARODNI MONETAR
NI FOND
Poruka Međunarodnog monetarnog fo
nda glasi:
„Zategnite pojas o
ko sebe!“
2.1. Geneza Međunarodnog mo
netarnog fonda
Međunarodni monetarni fond (Inte
rnational Monetary Fund) je međun
arodna multilateralna
finansijska institucija koju čini 185
zemalja svijeta, učlanjenih na dobro
voljnoj bazi. Osnovan
dogovoru zemalja.
Američke Države). Nastao je na međ
unarodnoj monetarnoj konferenciji,
čije održavanje je bilo
posvećeno izgradnji budućih fina
nsijskih institucija koje će biti p
odrška ekonomskom
događaja iz istorije pokazala je d
a, svjetski ekonomski razvoj prati
razvoj međunarodnih
ekonomskih odnosa. Imajući to u
vidu, došlo se do zaključka da je
potrebno uspostaviti
monetarnom fondu pripala je ulo
ga regulisanja međunarodnih mon
etarnih odnosa, jer su
bili česti poremećaji monetarnog si
stema u toku i između dva svjetska
rata što je negativno
Tokom iste konferencije osnov
ana je i Međunarodna banka za obnov
u i razvoj (International
Bank for Reconstruction and Devel
opment – IBRD), koja je okosnica
grupacije Svjetske banke.
Primarni zadatak banke je bio obez
bjeđenje dugoročnih zajmova za o
bnovu ratom urušenih
79
1 Ilija
J. Dž
ombić

Tabela 7.3. MMF vs. Svjetska banka
Međunarodni monetarni fond
Svjetska banka
Karakter Razvojna institucija
Stabilizacija monetarnog sistema i
Vremenski period Kratkoročni Dugoročni
Odobravanje kredita Svim članovima
15 do 20 godina
Ciljevi koji su postavljeni pred Međunarodni monetarni fond činom njegovog osnivan
„osiguranje i olakšanje harmoničnog rasta međunarodne trgovine, doprinos porastu zaposlen
realnog dohotka i doprinesi povećanju produktivnosti korišćenja raspoloživih resursa zemalja čla
usljed njihovog suočavanja sa teškoćama u spoljnim plaćanjima, posebno kada se radi o nedo
deviznih sredstava“. U tom slučaju, Međunarodni monetarni fond ima obavezu da
i
članicama u trenutku njihovog suočavanja sa deficitom platnog bilansa, kako bi se iz
a
mogućnost nanošenja štete drugim zemljama .
 stabilizacija deviznih kurseva i sprječavanje konkurentskih depresijacija;
deviznih ograničenja koja usporavaju rast međunarodne trgovine;
privreda;
monetarnih problema.
Specifičnost Međunarodnog monetarnog fonda u odnosu na ostale međuna
e
finansijske institucije ogleda se u kombinovanoj primjeni regulativne, konsultati

fond multilateralna finansijska organizacija koja na poziv zemlje članice, prva ulazi
u
zemlju, i u slučaju odobravanja finansijskog aranžmana, to istovremeno predstavlja sig
a
projektima u finansijsku pomoć toj zemlji.
za razvoj međunarodne trgovine, a time i ekonomski razvoj u cjelini.
fiksnih deviznih kurseva, koji je uživao podršku Međunarodnog monetarnog
,
80
82
napušten je 1973. god. („slom breto
nvudskog monetarnog sistema“). Stu
b današnjih aktivnosti
Međunarodnog monetarnog fonda
čini odobravanje kredita svojim z
emljama članicama i
Kako Međunarodni monetar
ni fond obezbjeđuje sredstva? P
ostoji nekoliko načina
posredstvom kojih Međunarodni
monetarni fond obezbjeđuje sredst
va i koja dalje plasira
zemljama članicama koje imaju pot
rebu za njima, i to:
 uplaćeni kapital u vidu kvot
e koju je svaka zemlja dužna
da uplati prilikom
učlanjenja u Međunarodni mone
tarni fond. Visina kvote zavisi od
ekonomske snage
dio je mogao da bude uplaćen i u
zlatu, a od tada zlato više nema
ulogu novca) i
preostalih 75% kvote u nacionalnoj
valuti);
koje su u mogućnosti da pozajmljuj
u sredstva.
je do sada „ugovorio“ dva aranžm
ana o pozajmljivanju
sredstava sa većim brojem država,
i to: „Opšti sporazum o pozajmljivan
ju“ i „Novi sporazum o
pozajmljivanju“.
83
 Supervizija (surveillance) – pod
razumijeva posmatranje svih eko
nomskih aspekata
zemlja članica, koji su releva
ntni za njen ekonomski razvoj,
kao i evaluacija tj.
 Finansijska pomoć – aktivnost
Međunarodnog monetarnog fonda
koja se manifestuje
kroz različite kreditne aranžm
ane zemalja članica sa Međunaro
dnim monetarnim
 Tehnička pomoć – zemlje čla
nice Međunarodnog monetarnog
fonda, a posebno
zemlje u razvoju i tranziciji i
maju mogućnost da u slučajevim
a kada se nađu u
finansija, obrate Međunarodnom
monetarnom fondu kako za stru
čnu, tako i za
tehničku pomoć i obučavanje defici
tarnih kadrova.
2.3. Organizacija Međunarodno
g monetarnog fonda
Organi upravljanja u Fondu su:
Odbor izvršnih direktora;
 Generalni direktor fonda.
Na vrhu hijerarhijske ljestvice
nalazi se Odbor Guvernera i čine
ga po jedan guverner i
njegov zamjenik iz svake zemlje
članice koje potpuno slobodno i
menuju guvernere i
Oni su predstavnici svojih vlada i g
ovore u njihovo ime. Upravni odbo
r guvernera se sastaje
jednom godišnje, a guverneri svoje
ideje i želje prenose Izvršnom odbo
ru koji ih predstavlja.
 5 direktora imenuju zemlje sa na
jvećim kvotama;
1 Ilija
J. Dž
ombić

 15 direktora biraju ostale zemlje članice na dvije godine;
(Saudijska Arabija),
Uloga izvršnog direktora je:
on predstavlja kanal komuniciranja zemalja članica i Fonda.
Odbor izvršnih direktora odluke najčešće donosi konsenzusom, iako je to mje
a
najviše sukoba interesa.
obično pripada Evropljanima.
2.4. Kvote i glasanje – pojam i značaj
Članstvom u Međunarodni monetarni fond svaka zemlja članica deponuje određenu
novca, zvanu „quota subscription“. Kvote imaju različite uloge i služe za:
utvrđivanje maksimalnog iznosa sredstava na korišćenje;
 bazu za dodjelu Specijalnih prava vučenja.
Kvote određuju glasačku snagu članova. Iz neravnomjernog učešća kvota proistič
o
takva neravnomjernost u glasovima. Broj glasova se utvrđuje na taj način što se svakoj z
i
uplaćene kvote. Bogatije zemlje imaju veću glasačku moć. Zemlje koje imaju preko
%
ukupnog broja glasova imaju pravo veta na odluke fonda. Zemlje sa najvećim brojem
Nemačka, Japan, Francuska i Velika Britanija. Učešće glasova industrijskih zem
u
ukupnim glasovima kod Fonda iznosi oko 60%, a zemalja u razvoju oko 40%, tako da
e
Fondu donosi kvalifikovanom većinom od (70% ili 85% glasova).
finansijskih poteškoća članica. Predstavljaju osnovu za određivanje koliko članica mo
a
pozajmi od Međunarodnog monetarnog fonda ili da primi od fonda u period
govori da, što je više član finansijski doprinijeo, to više može da pozajmi kada joj je potr
Kvote se preispituju svakih 5 godina i mogu biti povećane ili smanjene prema potre
1946. god. Međunarodni monetarni fond je imao 7,6 mlrd. $, a u 1998. god. 193 m
$
sredstava. Prijedlog da se kvote podignu na 280 mlrd. $ čeka na odobrenje. Sjed
e
Američke Države, kao najjača ekonomska sila, učestvuje u fondu sa oko 35 mlrd. $, š

najmanju kvotu, i doprinosi sa oko 3,8 miln. $ i ima 272 glasa (0,002%).
kvote.
one izražavaju iznos deviza sa kojima Fond može da raspolaže;
 one predstavljaju osnovu za izra
čunavanje prava glasa zemalja člani
ca.
2.5. Uticaji privatizacije i struk
turalnog prilagođavanja privre
de po zahtjevima
Uticaj privatizacije i strukturalnog
prilagođavanja privrede prema zaht
jevima se odnosi na:
povećanje korupcije;
 povećanje broja ljudi koji su
primorani da izvor prihoda nalaz
e u neformalnoj
ekonomiji;
gubitak besplatnih ili jeftinih uslug
a u zdravstvu, obrazovanju i komu
nalnoj oblasti.
2.6. Pozitivne strane dogovora s
a Međunarodnim monetarnim f
ondom
Pozitivne strane dogovora sa Među
narodnim monetarnim fondom su:
privredni rast veći od 5% godišnj
e;
 konsolidovane javne finansije;
2.7. Negativne posljedice uticaj
a
Negativne strane dogovora se refle
ktuju kroz:
 privatizaciju – podrazumijeva p
rodaju velikih državnih preduzeća
stranim ulagačima
često po nerealno niskim cijena
ma;
 uspostavljanje tržišnih cijena
– podrazumijeva hitno povećanje
cijena struje, gasa,
prehrambenih proizvoda i ostal
ih potrepština koje država ne napl
aćuje po zapadnim
standardima;
poreza i zabrana državi da štiti dom
aću industriju na štetu zdrave strane
konkurencije.
je organizovan po principu akcio
narskog društva, sto
znači da broj glasova svake zemlje
u odlučivanju zavisi od uplaćenih s
redstava. Za uplaćenu
dodatno uplaćenih preko kvote, ze
mlja dobija još po jedan glas. Vrije
dnost specijalnih prava
vučenja se utvrđuje na osnovu
vrijednosti značajnih svjetskih v
aluta. Prije kreiranja
Od visine kvote koju je zemlj
a članica uplatila zavisi i iznos sr
edstava, odnosno visina
kredita, koji zemlja može dobi
ti od Međunarodnog monetarno
g fonda. Po pravilu
Uslov za dobijanje kredita od
Međunarodnog monetarnog fonda j
e usaglašen kroz tzv.
„stabilizacioni program“ platno-
bilansnog prilagođavanja čiji je cilj
uklanjanje uzroka koji su
1 Ilija
J. Dž
ombić

zemlju doveli u poziciju da joj je neophodan kredit za finansiranje platnobilansnog def
Zemlja se „Pismom o namjerama“ obavezuje da će sprovoditi program ekonomskih re

Međunarodni monetarni fond isplaćuje kredit u dijelovima, tzv. tranšama. Prvu t
(25% kvote) zemlja dobija bez posebne procedure, jer je upravo toliko sredstava ona up
a
u konvertibilnoj valuti. Ova tranša se naziva „zlatna tranša“. Ostale, „kreditne tranš
isplaćuju samo ukoliko se zemlja pridržava dogovorenog stabilizacionog programa.

kupi potrebnu inostranu valutu. Pri tom se obavezuje, da će u roku od 5 godina o
i
svoju nacionalnu valutu vraćanjem inostrane valute uz odgovarajuće plaćanje kamate.
članicama:
1. Stand-by aranžmani –
Dogovorena sredstva su praktično „u pripravnosti“;
platno-bilansne probleme koji su posljedica tzv. viših sila, tj. za čiji nastanak nije
odgovorna loša ekonomska politika. Primjer su suše, poplave i druge nepogode koje
3. Krediti za strukturno prilagođavanje najmanje razvijenih zemalja –
ona može dobiti od Međunarodnog monetarnog fonda za uravnoteženje platnog
bilansa, već iz činjenice da je postignut dogovor o aranžmanu sa fondom, preduslov
finansijske korporacije nisu voljne da kredite daju zemljama koje nemaju aranžman sa
Međunarodnim monetarnim fondom. Imajući u vidu činjenicu da su zajmovi potrebni
njihovom ekonomskom razvoju.
2.8. Bretonvudski monetarni sistem
Stabilnost deviznih kurseva je bio primarni cilj osnivanja Međunarodnog monetarnog f
Međunarodni monetarni fond se zalagao za fiksne devizne kurseve vjerujući da nj
a
rizik međunarodnog poslovanja“. Drugi razlog je bio pokušaj da se spriječe „konkure
devalvacije“ – namjerno obaranje vrijednosti sopstvene valute, čime se povećava cjen

praksa u međuratnom periodu.
Dok su mnoge valute prije prvog svjetskog rata bile konvertibilne u zlato, periodi ra
i
ekonomskih kriza koji su uslijedili, prouzrokovali su sve veće napuštanje konvertibi

rata je američki dolar. Objašnjenje na pitanje zašto? Nalazi se u činjenici da su Sjed
e
Američke Države jedina svjetska sila koja je iz rata izašla ekonomski jača, zahvaljujuć
e
razmjeniti, odnosno konvertovati u 0,888671 grama zlata. Drugačije izraženo, jedna fin
a
zlata (31,10 grama zlata) je vrijedila 35 američkih dolara.
84
Prema pravilima Međunarodno
g monetarnog fonda, zemlje članic
e su morale da odrede
vrijednost, tj. paritet svoje nacional
ne valute u američkim dolarima ili
zlatu. Deviznom kursu
obaveza centralnih banaka da u
tim granicama održavaju vrijedn
ost sopstvene valute.
Sprovođenje devalvacije, ukoliko j
e ona bila potrebna, zahtijevalo je
prethodni dogovor sa
Međunarodnim monetarnim fondo
m. Bretonvudski monetarni sistem
je dobro funkcionisao
poslije završene obnove ratom ra
zorenih privreda i perioda ubrzan
og ekonomskog rasta
zahtjevali su i promjenu odnosa v
aluta. Tako su ranije uspostavljeni
valutni pariteti postali
neodgovarajući. Početak sloma
bretonvudskog sistema odigrao
se 1971. god., kada
je jedna fina unca zlata vrijedila
38 američkih dolara, odnosno jed
an američki dolar je
vrijedio 0,818512 grama zlata.
granice fluktuiranja deviznih kur
seva oko valutnog pariteta na +/
–2,25%. Međutim, ni
preduzete mjere nisu bile dovolj
ne. Već 1973. god. američki d
olar ponovo gubi na
odnosno jedan američki dolar je
vrijedio 0,749476 grama zlata. N
alet prve naftne krize
dodatno potresa međunarodne eko
nomske odnose. Slijedi serija dev
alvacija i revalvacija
deviznih kurseva. Time je praktičn
o prestao da funkcioniše bretonvud
ski monetarni sistem.
2.9. Kriza međunarodnog mone
tarnog fonda
Sjedinjene Američke Države su iz
drugog svjetskog rata izašle kao v
odeća tehnološka sila,
najveći svjetski proizvođač i izvoz
nik. To je stvorilo ogromno povjer
enje u američki dolar i
monetarnih rezervi. Međutim, okol
nosti su ubrzo počele da se mijenja
ju. Amerika je počela
da bilježi visoke trgovinske deficit
e, a rezultat takvog stanja je bio
odliv zlata. Ekonomske
između ostalog i rat u Vijetnamu,
zbog čega i budžet Sjedinjenih A
meričkih Država u to
vrijeme iskazuje visoke deficite. Sa
druge strane, Japan i mnoge zapadn
o evropske zemlje se
deviznih rezervi. Tražnja za ameri
čkim dolarom je zadovoljena i poč
inje da opada uporedo
sa jačanjem drugih svjetskih val
uta kao na primer britanske funt
e, francuskog franka,
američkog dolara je urušeno i sve
su veći zahtjevi drugih država za
konverziju američkog
dolara u zlato. Američke federalne
rezerve (ekvivalent centralne banke) s
u suočene sa odlivom
zlata. Želeći da zaustave odliv zl
ata, američke vlasti 1971. god. u
kidaju konvertibilnost
godine kasnije, 1973. god. bretonv
udski sistem je prestao da funkcion
iše. Navedeni problem
funkcionisanja bretonvudskog mon
etarnog sistema nije i jedini proble
m.
uravnoteženje platnog bilansa. Upo
redo sa razvojem svjetske trgovine
u decenijama poslije
drugog svjetskog rata, rasli su i zah
tjevi zemalja za sve većim iznosim
a kredita. Pojavljuje se
teže izlazio u susret rastućoj tra
žnji kredita. Sve je to postalo p
rijetnja budućem rast
međunarodne trgovine, a što bi m
oglo imati negativne posljedice i n
a ukupan rast svjetske
Ilija
1
J. Dž
ombić

povećanjem kvota i aranžmanom pozajmljivanja sredstava od suficitarnih zemalja. Kak
e
to nije bilo dovoljno, pitanje reforme međunarodnog monetarnog sistema se nameta
o
2.10. Reforma međunarodnog monetarnog sistema
Šezdesetih godina XX vijeka pojavili su se brojni prijedlozi u vezi sa reformom Međunar
g
monetarnog sistema. Postojale su dvije grupe prijedloga. Jedna grupa prijedloga se zas
a
na ideji poboljšanja postojećeg sistema. U tu grupu spadaju prijedlozi uključivanja većeg
a
međunarodna saradnja u vođenju monetarne politike, reafirmacija uloge zlata i dr.
sistema i njegovih elemenata. Tako se, na primer, Robert Trifin zalagao za form
e
svojevrsne svjetske centralne banke koja bi imala ovlašćenje da emituje sopstvena sre

stanju da na rast potražnje kredita odgovori dodatnom emisijom „svjetskog, univer
g
sredstva plaćanja“.
formiranja svjetske centralne banke, ali je Međunarodni monetarni fond 1967.
.
Amandmanom na Statut, dobio pravo emitovanja novog sredstva plaćanja nazv
„specijalno pravo vučenja“. Početna vrijednost SDR-a je bila jednaka vrijednosti amer
grupe jakih valuta. Danas tu korpu čine valute kao što je evro, američki dolar, bri
a
funta i japanski jen.
2.10.1. Funkcije Specijalnih prava vučenja
Funkcijama specijalnih prava vučenja možemo smatrati:
 emisiju „specijalnih prava vučenja” kojom Međunarodni monetarni fond ublažav
problem međunarodne nelikvidnosti;
Emitovana Specijalna prava vučenja se raspoređuju zemljama članicama Međunaro
g
monetarnog fonda prema već postojećim kvotama. Dobijeni iznos Specijalnih prava vu
,
zemlja može zamijeniti za neku od svjetskih valuta koja joj je potrebna, ali se obavezuje
e
određenu kamatu.
Specijalnog prava vučenja vrši ne prema postojećim kvotama, već prema potrebam
praktično znači, više razvijenim nego nerazvijenim zemljama. Takav prijedlog je n
n
vučenja dovela do porasta svjetske inflacije.
3,5% ukupnih svjetskih monetarnih rezervi.
2.11. Odnos Bosne i Hercegovin
e i Međunarodnog monetarnog
fonda
87
Bosna i Hercegovina je, kao jedn
a od zemalja sukcesora bivše Soc
ijalističke Federativne
Republike Jugoslavije, postala čl
anica Međunarodnog monetarnog
fonda 1995. god. U
preuzela prava i obaveze bivše
Socijalističke Federativne Repub
like Jugoslavije po
alokacijskom ključu u iznosu 13,2
%. Preuzeta kvota, odnosno upisani
kapital iznosio je 121,2
SDR izmirene su tzv. kreditom prem
ošćenja (bridge loan) za postkonflikt
ne situacije odobrenim
u iznosu od 30 milln. SDR. Početna
kvota je 1998. god. povećana na 169
,1 miln. SDR.
Bosne i Hercegovine iznosi 169,1
miln. SDR, što je 0,08% učešća
u ukupnom kapitalu
Međunarodnog monetarnog fonda.
Izvršne direktore imenuje pet zema
lja koje imaju najveće
prethode izboru. Ostale zemlje čl
anice su svrstane u izborne grup
e – konstituence. Svaka
izborna grupa bira svog izvršnog
direktora. Bosna i Hercegovina
je u izbornoj grupi,
Makedonijom, Moldavijom, Ho
landijom, Rumunijom i Ukraj
inom. Holandija je
predsjedavajući grupe, pa se i izvrš
ni direktor grupe bira iz Holandije.
Ova pozicija trenutno
Centralna banka Bosne i He
rcegovine je preuzela ulogu fisk
alnog agenta Bosne i
Hercegovine prema Međunarodno
m monetarnom fondu 27. dece
mbra 2002. god. od
Centralna banka Bosne i Hercego
vine djeluje na principu valutnog
odbora, njena uloga
fiskalnog agenta Bosne i Herce
govine prema Međunarodnom
monetarnom fondu je
mjenice (promissory note) izdaje Mi
nistarstvo finansija i trezora u Savj
etu Ministara Bosne i
Hercegovine. Finansijska pozicija
Bosne i Hercegovine za članstv
o u Međunarodnom
konsolidovani bilans članstva u
kvartalnom i godišnjem finansijs
kom izvještaju koji se
objavljuje na zvaničnoj internet
stranici Centralne banke Bosne i
Hercegovine. Uloga
Bosne i Hercegovine prema Međun
arodnom monetarnom fondu kojeg s
u potpisali Ministarstvo
finansija i trezora Bosne i Hercegovi
ne, entitetska ministarstva finansija i
Centralna banka Bosne i
2.11.2. Finansijski aranžmani Bos
ne i Hercegovine sa Međunarodni
m monetarnim fondom
Do sada je Bosna i Hercegovina kori
stila samo Stand-by aranžman. Po de
finiciji Međunarodnog
monetarnog fonda Stand by aranžm
an je finansijska pomoć koja se čla
nici odobrava iz opštih
ispoštuje odredbe Sporazuma. Odob
rava se zemljama članicama sa por
emećajima u platnom
bilansu na osnovu njihovog „Pisma
o namjerama” i Memoranduma o eko
nomskoj i finansijskoj

I ombić

Stand by aranžman se obično realizuje u periodu od jedne godine i uobičaje
e
odobrava u četiri tranše. Na zahtjev članice može biti produžen i do tri godine. Aranžm
e
slijedi otplata u osam jednakih kvartalnih anuiteta. Povlačenje tranši su transakcije kup
(purchase), a otplate su transakcije reotkupa (repurchase) vlastite valute.
I Stand –by aranžman
Međunarodni monetarni fond je 29. maja 1998. god. odobrio Bosni i Hercegovini prvi
-
by aranžman u iznosu 60,6 miln. SDR. U dva navrata: 28. juna 1999. god. i 30. marta

prvog stand by aranžmana 94,42 miliona SDR. Odobreni iznos je u cijelosti povučen.
II Stand-by aranžman
Drugi stand-by aranžman u visini od 67,60 miln. SDR odobren je 2. avgusta 2002.
i
trebalo je da bude iskorišćen do 1. novembra 2003. god. Na zahtjev Bosne i Hercegovin
j
29. februara 2004. god. Aranžman je iskorišćen u cijelosti (67,60 miln. SDR) i to u četiri
.
Prva tranša iznosila je 19,6 miln. SDR, zatim druga u visini od 12 miln. SDR, treća tran
4
2.11.3. Uloga i značaj Međunarodno monetarnog fonda u Bosni i Hercegovini – politi
uslovljenosti kreditiranja
Pojam pisma o namjerama *
Najvažnija misija Međunarodnog monetarnog fonda jeste pružanje pomoći zemljama k
u
se suočile sa platno-bilansnim teškoćama, kao što je slučaj sa Bosnom i Hercegovinom.
m
garancijama pospješuje priliv sredstava i iz drugih izvora, kao što su krediti i zajmovi d
h
država ili pozajmice privatnih komercijalnih banaka.
određenim uslovima, kao što je vremenski plan vraćanja duga, uslovljenost se odnos
a
određen broj strogih ekonomskih i političkih uslova koji mogu da pretvore pozajm
u
njene rezervne „zlatne“ tranše uslovljeni su prihvatanjem i sprovođenjem pro
a
ekonomske politike koju naloži Međunarodni monetarni fond. Dakle, zemlja zajmotr
c
pomoći se donose na osnovu pregovora između Međunarodnog monetarnog fonda i
e
neke zemlje. Međutim, pregovori su često jednostrani i uslovi su manje ili više standar
d
of Directors) preuzima nadzor (supervision) nad sprovođenjem mjera ekonomske refor
zemlji korisnici sredstava, a radi sticanja uvjerenja da se predložene mjere realizuju.
politike čije prihvatanje je uslov za dobijanje zajma. Svoju obavezu da će prov
dogovorenu ekonomsku politiku tj. da će se pridržavati dogovorenog pro
a
pismu iznosi program oporavka privrede. Pismo je samo formalan akt koji donosi suv
o
88
zemlja članica, jer ono u stvari pre
dstavlja viđenje Međunarodnog mo
netarnog fonda kada je
u pitanju ekonomska politika zemlj
e koja je zatražila zajam.
upućeno fondu i ono sadrži detalja
n memorandum o ekonomskoj i fi
nansijskoj politici koji
opisuje uslove koji se odnose na
ekonomsku politiku, od kojih su
najvažniji navedeni u
raspolaganju na internet stranici
Međunarodnog monetarnog fonda,
nakon što Sporazum o
kreditu odobri odbor Međunarodno
g monetarnog fonda.
89
Standardni uslovi su postavljeni s
a ciljem unapređenja efikasnosti k
orišćenja resursa jedne
zemlje, kako bi se stimulisao r
ast i stabilizovala ekonomija. M
eđutim, određivanjem
favorizuje svoje ciljeve, jer na taj na
čin sebi obezbjeđuje blagovremeno
vraćanje kredita datih
toj zemlji, dok su dugoročni interes
i razvoja zemalja dužnika u drugo
m planu.
Smjernice uslovljenosti
Dokument o smjernicama uslovl
jenosti „Pristup sredstvima fonda
i korišćene stand-by
aranžmana“ sadrži 12 tačaka, ko
je su osnov za zaključivanje sta
nd-by aranžmana sa
1. Međunarodni monetarni fond po
ziva zemlje članice da primijene
mjere korekcije u
ranoj, početnoj fazi teškoća plat
nog bilansa, kako bi se izbjegle ve
će neravnoteže. U
2. Uobičajen period stand-by aranž
mana je jedna godina, ali se mož
e produžiti za još
godinu dana, a najviše do tri go
dine. Produženi aranžman se može
primjenjivati kada
3. Stand-by aranžmani ne preds
tavljaju međunarodne sporazu
me. Zbog toga,
ne dozvoljava ugovornu pravnu
terminologiju u
neizvršavanje obaveza iz stand-by
aranžmana, u stvari su rigoroznije
nego formalne
sankcije, kada bi one postojale u ug
ovornom odnosu zemlje članice i sa
mog fonda.
unutrašnjim, socijalnim i političk
im ciljevima i ekonomskim prior
itetima, kao i
razlozima nastanka teškoća u platn
om bilansu.
dalje povlači sredstva iz fonda.
U tom slučaju, ona bi u kons
ultacijama sa
Međunarodnim monetarnim fondo
m mogla da se naknadno dogov
ori o novim ili
prilagođavanja.
realizacijom kriterijuma izvršenja d
atih u „Pismu o namjerama“.
izvršnom odboru fonda, naravno a
ko je po njegovom mišljenju progr
am u skladu sa
zahtjevima Međunarodnog monet
arnog fonda. Ako je potrebno, z
emlja bi morala
8. Odbor izvršnih direktora će na
stojati da obezbjedi odgovarajuć
u koordinaciju u
izvršenju njegove politike, kako
bi se omogućilo „nediskriminatorsko
tretiranje zemalja
1 Ilija
J. Dž
ombić

9. U ovoj smjernici detaljno su definisani kriterijumi izvršenja, a broj i sadržaj bi trebal
da zavisi od problema dotične zemlje članice. Trebalo bi, da ih bude što manje i da
10. Ukoliko su stand-by aranžmani duži od godinu dana ili zemlja ne može unaprijed d
odredi neke kriterijume izvršenja, u takvim slučajevima misija Međunarodno
monetarnog fonda vrši ponovne konsultacije s njom, u vremenu dok traje program
11. Međunarodni monetarni fond će pripremiti posebnu analizu i ocjenu kako
izvršavaju programi u okviru stand-by aranžmana.
ocijenila njihova adekvatnost, efikasnost instrumenata i postignuti rezultati.
Kriterijumi izvršenja
Svaki program prilagođavanja, dogovoren između Međunarodnog monetarnog fo
i
zemlje članice, sadrži zbir mjera ekonomske politike. Glavne ekonomske varijable u
o
državnog sektora, devizni kurs, kamatna stopa, spoljna zaduženost, trgovinska i de
a
ograničenja, opšti nivo cijena i monetarne rezerve. Kada se ove varijable u pregovor
a
izvršenja stabilizacionog programa. U većini slučajeva pominju se četiri osnovn
a
kriterijuma:
zabrana uvođenja novih ili pooštravanja postojećih deviznih i trgovinskih ograničenja.
Fond navodi, da ovi kriterijumi treba da se razlikuju od zemlje do zemlje, među
u
stvarnosti nije tako. U svim programima, Međunarodni monetarni fond insistira na vo
u
kapacitetima nacionalne privrede i zato se kao osnovni kriterijum izvršenja javlj
.
limitiranje kredita banaka. Time se utiče na nivo novčane mase i platežno sposobnu tr
.
smatra uzrokom velike ekspanzije u ukupnoj tražnji. Nalaže zajedničko djelovanje kred
–
monetarne i fiskalne politike putem direktnog limitiranja ili smanjivanje finansiranja
z
bankarski sistem. Što se tiče politike kamatnih stopa, nalaže da kamatne stope budu
o
pozitivne, međunarodno konkurentne, sve u cilju stimulisanja priliva kapitala, pove
a
i tzv. kvantitativno limitiranje dodatnog inostranog zaduživanja, a zajedno sa tim, i potreban
monetarnih rezervi. Time treba da se poboljša kreditna sposobnost zemlje članice.
d
platni bilans. Kao redovan zahtjev, javlja se i izjava zemlje da neće uvoditi no
li
pooštravati stara trgovinska i platna ograničenja. Cilj ovog zahtjeva je dostizanje slo
e
djelovanje. Odlučan je protiv njihovog zamrzavanja.
Argumenti za uslovljenost
90
1. Međunarodni monetarni fond m
ora da obezbijedi svoju likvidnost,
odnosno mora biti
siguran da će njegove članice bit
i u situaciji da mogu otplatiti uzeti
kredit;
nacionalna vlada, i može da pruž
i savjete i unaprijedi interese poj
edinih zemalja
članica koje traže korišćenje sredsta
va Međunarodnog monetarnog fond
a;
članica ne uzima u obzir kada kreir
a svoju politiku, tako da on može s
vojim savjetima
za sprovođenje odgovarajuće eko
nomske politike da „unaprijedi kol
ektivne interese“
Kritike politike uslovljenosti
Na račun politike koju sprovodi
Međunarodni monetarni fond izreč
ene su mnoge kritike.
Neke od njih potiču iz razvijenih
zemalja, dok je većina iz zemalja
u razvoju. Najčešće se
Fondova uslovljenost prema zem
ljama članicama u pogledu ekonom
ske politike često ima
negativne posljedice na zemlje u
razvoju. Međunarodni monetarni f
ond primjenjuje „šok
terapiju“, koja se ogleda u restrik
tivnosti i kratkoročnosti „Pisma o
namjerama“, odnosno
kriterijuma izvršenja i zato često
dolazi do suprotnosti ovih krite
rijuma sa osnovnim
nametnuti paketi mjera ekonomske
stabilizacije u mnogim zemljama u
razvoju ne samo da
nisu doveli do prilagođavanja, ve
ć su ozbiljno ugrozili privredni ra
st, povećali inflaciju i
Fond se kritikuje i da ne pra
vi razliku između zemalja članica
u pogledu ekonomske
razvijenosti i da ne razlikuje unutra
šnje i spoljne faktore koji dovode d
o deficita. Isto tako, ne
posljedica. Pošto se njegovi progra
mi baziraju na brzom postizanju p
ozitivnih rezultata, on
nema razvojni pristup problemima.
stvari politička institucija. U suštini
, fond stimuliše privatnu inicijativu,
djelovanje slobodnog
tržišta i ulaganje stranog privatnog
kapitala u zemlje u razvoju, čime
podstiče sprovođenje
razvijene industrijske zemlje. Narav
no, kritike dolaze i iz najrazvijenijih
zemalja.
kapitalističkog svijeta vjerovatno nem
a opasnijeg i subverzivnijeg oružja n
ego što je Međunarodni
monetarni fond... S jednostavnom vjer
om srednjevjekovnih monaha oni obil
aze svijet, nudeći svoje
nezaposlenost, stagnaciju, bijedu, glad
... Rijetko kad je u istoriji svijeta mogla
da postoji organizacija
koja je nanijela toliko štete u ime činjenj
a dobra...“.
zemalja gleda na Međunarodni mone
tarni fond sa nepovjerenjem i dozom
neprijateljstva. Mnoge
zemlje ga izbjegavaju, a kada mu s
e obrate, onda su njegove mjere dr
astične, čime se njegova
3. GRUPACIJA SVJETSKE BAN
KE (WORLD BANK GROUP – W
BG)
Grupaciju svetske banke (World B
ank Group – WBG) čini pet multi
lateralnih ekonomskih
institucija:
1
I ombić

1. Međunarodna banka za obnovu i razvoj (International Bank for Reconstruction an
Development – IBRD);
3. Međunarodna asocijacija za razvoj (International Development Association – IDA);
Agency – MIGA) i
Settlment of Investment Disputes – ICSID).
Grupacija svetske banke je jedan od najvećih svetskih finansijskih izvora za podst
e
ekonomskog razvoja Prisutna je u više od 180 zemalja širom sveta sa primarnim fokus
a
banka za obnovu i razvoj i Međunarodna asocijacija za razvoj se nazivaju zajedn
m
imenom Svjetska banka. Grupacija svjetska banka podrazumijeva svih pet gore pome

Grupacija svetske banke je najveći kontributor fondova u svijetu koji služe za podst
e
obrazovanja, za borbu protiv HIV/AIDS i za realizovanje zdravstvenih programa.
3.1. Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD)
Međunarodna banka za obnovu i razvoj (International Bank for Reconstruction a Develop
IBRD), poznatija kao Svjetska banka, osnovana je 22. jula 1944. god. u Breton Vudsu (
n
banke za obnovu i razvoj bio je finansiranje obnove država članica banke koje su iz d
g
svjetskog rata izašle urušene. Svoje ciljeve ostvaruje posredstvom kreditiranja projekat
su od značaja za razvoj nacionalne privrede, a za koje privatni kapital nije u velikoj
ri
zainteresovan, jer je vrijednost ulaganja velika, rizik ulaganja izuzetno veliki, a stopa p
a
uloženog kapitala je izuzetno niska. Takvi projekti su na primjer infrastrukturni pro

bruto-domaći proizvod per capito u iznosu od 1.000 do 6.000 američkih $.
razvijenim zemljama podsticanjem održivog razvoja kroz odobravanje zajmova, da
e
garancija, pružanje analitičkih i savjetodavnih usluga. U tom cilju, banka:
 podstiče dugoročni razvoj u sektorima ljudskih i socijalnih potreba za koje privat
kreditori najčešće nisu zainteresovani;
kada su siromašni narodi najviše pogođeni;
obezbjeđuje finansijsku pomoć za nabavku opštih javnih dobara od kritičnog značaja
za blagostanje siromašnih slojeva stanovništva u svim zemljama.
Danas banka ima 186 zemalja članica. Bosna i Hercegovina je članica banke o
.
februara 1993. god. Članstvo u banci je uslovljeno članstvom u Međunarodnom moneta
Države članice, uplatom kvote postaju suvlasnici banke. Po osnovu uplaćenog ka
,
banka odobrava kredite. Odlučivanje je zasnovano na osnovu visine uplaćene kvote. N
u
mjeri donose sa potrebnih 85% glasova, što daje Sjedinjenim Američkim Drž
a
odlučujuću ulogu. Visina uplaćenog
kapitala je 189,7 mlrd. američkih $.
uživa veliko povjerenje i visok kre
ditni rejting. Kamatna stopa koja s
e naplaćuje dužniku je
viša u odnosu koju banka plaća prili
kom zaduživanja, za 0,75% marže i
1% provizije.
 Investicione kredite. Finansijs
ka podrška projektima od kojih
će korist imati
cjelokupna nacionalna privred
a odnosne zemlje. Najčešće fina
nsirane oblasti su:
proizvodnje i dr.
rok mogle da uspostave ravnotežu
platnog bilansa.
3.1.1. Organi Međunarodne banke
za obnovu i razvoj
Organi Banke su:
 Odbor guvernera: tijelo koje čin
e predstavnici svih zemalja članica
banke (najčešće je
to ministar finansija) sastaje se
jednom godišnje. Odbor guverner
a usvaja godišnji
 Odbor izvršnih direktora: tijelo
je sastavljeno od dvadeset i četiri i
zvršna direktora sa
mandatom od dvije godine. P
et izvršnih direktora imenuju ze
mlje sa najvećim
kvotama, a ostalih devetnaest di
rektora biraju zemlje grupisane po i
zbornim tijelima.
traje pet godina. Prema neformalno
m dogovoru, predsjednik Banke je
Amerikanac, a
direktor Međunarodnog monetarno
g fonda je Evropljanin.
U septembru 2000. god., 189
država članica na Samitu Ujedinje
nih Nacija usvojilo je
osam Milenijumskih razvojnih cilje
va za period do 2015. god. Najveći
doprinos u dostizanju
postavljenih ciljeva imaće međunar
odne finansijske institucije. Postavlj
eni ciljevi su:
 Ukinuti krajnje siromaštvo i gla
d – do 2015. god. prepoloviti broj
ljudi koji žive s
manje od 1 američkog dolara dn
evno i ljudi koji gladuju;
osnovnu školu;
nivoima;
pet godina;
umiru pri porodu;
ovih bolesti;
 razvijati globalno partnerstvo u
razvoju.
3.2. Međunarodna finansijska ko
rporacija (International Finance
Corporation – IFC)
Međunarodna finansijska korporacij
a (International Finance Corporation –
IFC) je specijalizovana
agencija Ujedinjenih Nacija i afilija
cija Međunarodne banke za obnovu
i razvoj. Osnovana je
Ilija
1
J. Dž
ombić

od investitora koji su spremni da preuzmu na sebe velike rizike u zamjenu za potenc
velike zarade, investirajući ih u zemlje u razvoju, posebno u zemlje Afrike, Latinske Am
i
promoviše razvoj privatnog sektora zemalja u razvoju. Postavljeni ciljevi se ostvaruju
z
finansijsku podršku, posredničku podršku i savjetodavnu podršku i kroz savjetodavni

Međunarodne finansijske korporacije i Agencije za multilateralno garantovanje inve
.
Članstvo u Međunarodnoj finansijskoj korporaciji je uslovljeno sa članstvom u Međunar
j
predsjednik Međunarodne finansijske korporacije. Glavno tijelo je Odbor guvernera,
svaka država članica ima svog predstavnika. Sastaje se jednom godišnje. Operat
m
Međunarodna finansijska korporacija danas broji 182 države članice. Bosna i Herceg
a
je postala članica Međunarodne finansijske korporacije 1996. god.
3.3. Međunarodna asocijacija za razvoj (International Development Association –
)
Međunarodna asocijacija za razvoj (International Development Association – IDA)
specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija i afilijacija Međunarodne Banke za obn

stvaranja Međunarodne asocijacije za razvoj je bio obezbeđivanje ekonomskih zajmo
a
zemlje sa niskim dohotkom. Zadatak Međunarodne asocijacije za razvoj je kredi
e
Međunarodnoj asocijaciji za razvoj je članstvo u Međunarodnoj banci za razvoj. Finans
e
zemalja se obavlja na dva načina:
 odobravanjem beskamatnih kredita;
Krediti Međunarodne asocijacije se odobravaju na period od 35 do 40 godina, sa
e
periodom od 10 godina. Kredite mogu koristiti zemlje koje imaju bruto-domaći proizv
r
sredstava Međunarodne asocijacije za razvoj su američke zemlje. Zemlje koje imaju
i
bruto-domaći proizvod per capito od 1.025 američkih dolara, ako se utvrdi da ne mogu
i
sredstva Međunarodne asocijacije za razvoj.
Tabela 7.4. Deset najvećih korisnika Međunarodne asocijacije za razvoj – u miln. $
Rang
Zemlja Iznos
9 Demokratska Republika Kongo 0,535
Izvor: www.worIdbank.org (18. Februar 2010. god.)
Međunarodna asocijacija za raz
voj ima 169 država članica. Članic
a Međunarodne asocijacije za
razvoj je i Bosna i Hercegovina.
3.4. Agencija za multilateralno
garantovanje investicija (Multil
ateral Investment
Guarantee Agency – MIGA)
Agencija za multilateralno garanto
vanje investicija (Multilateral Invest
ment Guarantee Agency
– MIGA) osnovana je 1988. god.,
kao članica Grupacije Svetske Ban
ke. Primarni zadatak
političkih rizika – transfer deviza, e
ksproprijacija, rat i građanski nemir
i.
U svojoj misiji, Agencija se pridr
žava sljedeća četiri principa:
 usmjerava svoju pažnju na klije
nte – servisira investitore, zajmodav
ce i vlade zemalja
prijema, podržavajući privatno p
reduzetništvo i promovišući direktn
e strane investicije
 angažuje se u partnerskim odn
osima – sarađuje sa drugim subjek
tima koji se bave
osiguranjem izvoznih poslova,
sarađuje sa vladinim agencijama
i međunarodnim
 promoviše rezultate razvoja – t
eži da unaprijedi životni standard l
judi u zemljama u
razvoju u skladu sa ciljevima z
emalja prijema, kao i da osnaži p
rincipe poštovanja
 da osigura finansijsku sigur
nost – balansirajući razvojne cil
jeve i finansijske
mogućnosti kroz pouzdano osig
uranje poslova i efikasno organizov
anje.
Agencija svoje zadatke obavlja
kroz obezbjeđenje garancija za nek
omercijalne rizike. Na
primjer, u slučajevima kada je str
ana investicija u zemlji u razvoju
izložena rizicima koji
investitoru. Dalje, agencija ima u
logu i posrednika u rešavanju sp
orova koji mogu da
nastanu između investitora i ze
mlje domaćina. Cilj posredovanj
a u rešavanju nastalih
Agencija je svojevrsni servis za in
formisanje investitora o mogućnost
ima i potencijalima za
investiranje u zemlje u razvoju.
multilateralno garantovanje investic
ija. Organi Agencije su:
Savjet guvernera;
 Odbor direktora,
3.5. Međunarodni centar za reš
avanje investicionih sporova (I
nternational Cent
Settlment of Investment Dis
putes – ICSID)
Međunarodni centar za rešavanje
investicionih sporova (Internatio
nal Cent Settlment of
Investment Disputes – ICSID) osno
van je 14. oktobra 1966. god. usv
ajanjem Konvencije o
rešavanju investicionih sporova i
zmeđu država i drugih zemalja (
The Convention on the
Settlement of Investment Disputes be S
tates and Nationals of Other States).
bankom. Svi članovi Svjetske ba
nke istovremeno su članovi Međ
unarodnog centra za
rešavanje investicionih sporova.
Ilija
1
J. Dž
ombić

U skladu sa Konvencijom o rešavanju investicionih sporova između država i drugih z
,
Centar obezbjeđuje odgovarajuća sredstva i uslove pomirenja, kao i arbitražu u spor

Pristupanje Centra sistemu pomirenja i arbitraže u potpunosti je postavljen
a
dobrovoljnoj bazi. Međutim, kad stranke pristanu na arbitražu u skladu sa Konvenc

Konvencije o rešavanju investicionih sporova između država i drugih zemalja, nezavisno od
a
da li su strane u sporu ili ne, dužne su da se pridržavaju i da sprovodu arbitražnu pr
e
investicionih ulaganja u svjetskim razmjerama.
sporova su 155 zemlja. Bosna i Hercegovina je pristupila Centru 13. Juna 1997. god.
3.6. Banka za međunarodna poravnanja (Bank for International Settlements – B
Banka za međunarodna poravnanja (Bank for International Settlements – BIS), sa sjediš
u
Bazelu (Švajcarska), najstarija je internacionalna finansijska institucija u svijetu, k
e
unapređenje internacionalne kooperacije centralnih banaka.
Glavni zadaci banke su:
 Organizacija razmjene informacija o deviznom kursu i kooperaciji između centraln
banaka širom svijeta u svojstvu prvorazrednog internacionalnog foruma na kojem
jačanja finansijske stabilnosti, posebno u uslovima ekonomske integracije i globalizacije.
Glavni je sagovornik centralnih banaka u njihovim finansijskim transakcijama.
koja doprinose monetarnoj i finansijskoj stabilnosti, prikuplja i objavljuje statističke
podatke o internacionalnim finansijama i formuliše preporuke finansijskoj zajednici u
 Obavlja tradicionalne bankarske funkcije, kao što su upravljanje deviznim rezervam
organizacija. Agent je i garant za internacionalne finansijske operacije.
internacionalnom monetarnom sistemu kada je potrebno. Tako, na primjer, za vrijeme
svjetske finansijske krize 1931-1933. god. Banka je organizovala kreditnu pomoć
aranžirala specijalne kreditne podrške italijanskoj liri (1964), francuskom franku (1968),
kao i britanskoj funti sterlinga (1968. i 1969). U najnovije vrijeme, banka obezbjeđuje
monetarni fond (na primjer, za Meksiko u 1982. god. i za Brazil u 1998. god.).
Banka sarađuje sa Međunarodnim monetarnim fondom i ostalim međunarod
i
regionalnim finansijskim institucijama. Banka rukovodi Institutom za finansijsku stab
t
(Financial Stability Institute – FSI) zajedno sa Bazelskim komitetom za bankarski nadzor
finansijsku stabilnost (Financial Stability Forum – FSF), Internacionalne asocijacije osigur
depozita (International Association of Deposit Insurers – IADI) i Internacionalne asocijacije
-
depozite niti pruža finansijske usluge privatnim, individualnim ili korporativnim entiteti
U skladu sa Statutom, upravlj
anje Bankom je povjereno Genral
nom sastanku (General
Meeting) i Bordu direktora (Board of
Directors). Generalni sastanak održ
ava se svake godine.
monetarnih vlasti iz svih dijelov
a svijeta. Članica Generalnog sa
stanka je i Bosna i
Hercegovina. Sjedište Banke je u Ba
zelu.
4. MEĐUNARODNE ORGANIZA
CIJE SISTEMA UJEDINJENIH N
ACIJA
4.1. Ekonomski i socijalni Savje
t (Economic and Social Council
– ECOSOC)
Ekonomski i socijalni Savjet (Econ
omic and Social Council – ECOSOC
), jedan je od glavnih
organa Generalne Skupštine Organ
izacije Ujedinjenih Nacija (General
Assembly of the United
Nations Organization). Savjet je osn
ovan 26. juna 1945. god. (počeo sa
radom 24. oktobra 1945.
Ekonomski i socijalni Savjet, u skla
du sa Poveljom Ujedinjenih Nacija,
ima zadatak:
da pronalazi rješenja za međuna
rodne ekonomske, socijalne i zdrav
stvene probleme;
 da stvara uslove za međunarodn
u kulturnu i obrazovnu saradnju;
Ekonomski i socijalni Savj
et koordinira rad četrnaest spe
cijalizovanih agencija
Ujedinjenih Nacija, pet regionalni
h komisija (za Afriku, Evropu, Lati
nsku Ameriku i Karibe,
narkotike, status žene, stanovništv
o i razvoj, statistiku, nauku i teh
nologiju, održivi razvoj,
sprečavanje kriminala i krivično pravo)
.
predstavnicima poslovnog svijeta i
sa više do 2.100 registrovanih nevla
dinih organizacija.
Članovi Ekonomskog i socijaln
og Savjeta su 54 zemlje članice O
rganizacije Ujedinjenih
Sjedište Ekonomskog i socijalnog Sa
vjet je u Njujorku.
4.2. Ekonomska komisija za Afr
iku (Economic Commission for
Africa – ECA)
Ekonomska komisija za Afriku (Ec
onomic Commission for Africa – ECA)
osnovana je 29. aprila
1958. god., kao regionalna ko
misija Ekonomskog i socijalnog
Savjeta Organizacije
Sjedište Ekonomske komisije za Afr
iku je u Adis Abebi (Etiopija).
4.3. Ekonomska i socijalna kom
isija za Aziju i Pacifik (Econom
ic and Social
Commission for Asia and Pa
cific – ESCAP)
Ekonomska i socijalna komisija za
Aziju i Pacifik (Economic and Social
Commission for Asia and
Pacific – ESCAP) osnovana je 28.
marta 1947. god., pod nazivom E
konomska komisija za
91
1 Ilija
J. Dž
ombić

komisije je sprovođenje u život odluka Ekonomskog i socijalnog savjeta Organi
e
Ujedinjenih Nacija i podsticanje ekonomskog razvoja.
4.4. Ekonomska komisija za Evropu (Economic Commission for Europe – ECE)
Ekonomska komisija za Evropu (Economic Commission for Europe – ECE) osnovana j
.
marta 1947. god., kao jedna od pet regionalnih komisija Organizacije Ujedinjenih Nacija
veću međusobnu ekonomsku saradnju. U fokusu rada Ekonomske komisije za Evro
e
nalaze sledeća pitanja: ekonomske i političke analize, statistika, zaštita životne sre

pružanje tehničke pomoći, i dr.
4.5. Ekonomska komisija za Latinsku Ameriku i Karibe (Economic Commissio
Latin America and the Caribbean – ECLAC)
Ekonomska komisija za Latinsku Ameriku i Karibe (Economic Commission for Latin A
a
and the Caribbean – ECLAC) osnovana je 25. februara 1948. god. kao regionalna ko
a
ekonomskog razvoja Latinske Amerike i Kariba.
4.6. Ekonomska i socijalna komisija za Zapadnu Aziju (Economic and Social
Commission for Western Asia – ESCWA)
Ekonomska i socijalna komisija za Zapadnu Aziju (Economic and Social Commission for W
n
Asia – ESCWA) osnovana je 9. avgusta 1973. god., pod nazivom Ekonomska komi
a
Ekonomskog i socijalnog savjeta Organizacije Ujedinjenih Nacija, u cilju pods
a
ekonomskog razvoja zemalja Zapadne Azije.
4.7. Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj (United Nations
Industrial Development Organization – UNIDO)
Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj (United Nations Industrial Develo
t
Organization – UNIDO) osnovana je 17. novembra 1996. god. (počela sa radom 1. januara
.
razvoja širom sveta, posebno njenih članica.
poslovnim asocijacijama i individualnim kompanijama i pruža im potrebnu pom
rešavanju industrijskih problema sa kojima se suočavaju.
industrijskog razvoja, iznalaženjem balansa između kompetetivne ekonomije (Comp
e
Economy), zdrave životne sredin
e (Sound Environment) i produk
tivnog zapošljavanja
(Productive Employment). Tri „E“ (Ec
onomy, Environment i Employment) s
u vodilja Organizacije
Poruka Organizacije Ujedinjen
ih Nacija za industrijski razvoj glas
i: „Nema potrebe ponovo
izmišljati točak kad know-how već po
stoji. Ako know-how nigdje nije dost
upan znamo gdje da ga
Sa praktičnog stanovišta, Orga
nizacija Ujedinjenih Nacija za ind
ustrijski razvoj teži da
podstakne industrijski razvoj k
roz ulogu industrije u ekono
mskoj strukturi, kroz
industrijski razvoj.
instrumenta u ostvarivanju održivo
g industrijskog razvoja.
4.8. Konferencija Ujedinjenih
Nacija o trgovini i razvoju (Uni
ted Nations
Conference on Trade and De
velopment - UNCTAD)
Konferencija Ujedinjenih Nacija o
trgovini i razvoju (United Nations C
onference on Trade and
Development – UNCTAD), osnovana
je 30. decembra 1964. god. Predsta
vlja jedan od globalnih
mehanizama integrisanja zemalja
u razvoju u svjetsku ekonomiju,
focal point unutar
razmatranje (Discussions and Delib
erations) trgovine i razvoja i svih
drugih međuzavisnih
pitanja (Interrelated Issues) u odnosi
ma između vlada država članica te
organizacije.
unapređivanje međunarodne trgovi
ne u cilju bržeg razvoja zemalja
u razvoju, ostvarivanje
pravednih i stabilnih cijena pri
marnih proizvoda (sirovina), ol
akšavanje trgovine i
industrijski razvijenih zemalja.
preferencijala, kao i principi solidar
nosti i saradnje među zemljama u r
azvoju.
reprezent (pa i grupa za pritisak
) manje razvijenih zemalja u mu
ltilateralnom sistemu
trgovine (povećanje ekonomske
pomoći, predlaganje posebnih tr
govinskih olakšica i
U fokusu Konferencije Ujedinje
nih Nacija o trgovini i razvoju u s
kladu sa Bankongškom
Deklaracijom i Akcionim planom iz 2
000. god. su:
investicije, preduzetništvo i tehn
ologija;
 globalizacija, međuzavisnost i ra
zvoj;
 intenziviranje aktivnosti tehničk
e saradnje.
Glavni organi su:
Odbor za trgovinu i razvoj.
Postoji i više radnih tijela (od
bori, pododbori, radne grupe) za r
azmatranje konkretnih
pitanja i problema, kao što su: pr
ivredna saradnja, brodogradnja, in
dustrijska proizvodnja,
1 Ilija
J. Dž
ombić

4.9. Organizacija Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu (Food and
Agriculture Organization – FAO)
Organizacija za hranu i poljoprivredu (Food and Agriculture Organization – FAO) osnov
e
16. oktobra 1945. god. kao specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija u cilju poboljša
nivoa ishrane i životnog standarda stanovništva širom svijeta, podizanja produktivn
u
poljoprivredi, povećanja proizvodnje poljoprivrednih proizvoda i njihove dostupnosti
m
Nakon osnivanja Organizacije Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu ostvar
e
povećanje proizvodnje hrane u svijetu. Od ranih 60-tih godina XX vijeka, proporcija gl
g
790 miliona ljudi u zemljama u razvoju - više od ukupnog broja stanovnika Sjeverne Am
e
i Zapadne Evrope zajedno, još je gladno.
4.10. Međunarodna organizacija rada (International Labor Organisation – ILO
Međunarodna organizacija rada (International Labor Organisation – ILO) osnovana je
.
god. U fokusu djelovanja organizacije su svetska pitanja rada. Međunarodna organi
a
Kroz međunarodne akcije, Organizacija teži da unaprijedi uslove rada, promoviš
i
životni standard i unaprijedi socijalnu pravdu. Međunarodna organizacija rada je do
k
Nobelove nagrade za 1969. god.
članica i Upravni odbor sastavljen od dvadeset četiri predstavnika vlada (dv
t
predstavnika preduzetnika i dvanaest predstavnika rada).
4.11. Svetska organizacija intelektualne svojine (World Intellectual Property
Organization WIPO)
Svjetska organizacija intelektualne svojine (World Intellectual Property Organizatio –
)
osnovana je 14. jula 1967. god. Sa radom je počela 26. aprila 1970. god. kao jedna
6
korišćenja i zaštite proizvoda ljudskog duha, naučnih, umjetničkih i književnih ra
(intelektualna svojina).
usvojena Pariška konvencija o zaštiti intelektualne svojine (Paris Convention for the Pro
n of
Intellect Property), prvi međunarodni ugovor kojim su zaštićena prava industrijske sv
poznata kao izumi (patenti), trgovački znaci i industrijski žigovi.
konvencija o zaštiti književnih i umjetničkih djela (Bern Convent for the Protection of L
and
Artistic Works), međunarodni ugovor kojim su zaštićena prava autora romana, kratkih
,
radova.
VIII
STANDA
RDI U M
EĐUNAR
ODNOJ
TRGOVI
NI
STANDARDI U MEĐUNARODNOJ TRGOVINI
1. STANDARDI U MEĐUNARODNOJ TRGOVINE
Savremeni svijet prožimaju globalni procesi koji su prisutni u svim sfe
rama razvoja ljudskog
stvaralaštva. Od svakog proizvod i svake usluge očekuje se da
budu međunarodno
nikakve granice. Međunarodna trgovina određena je pravilima
i praksom Svjetske
trgovinske organizacije, međunarodnim standardima i Direktiva
ma Evropske Unije.
Preduslov djelovanja i opstanka preduzeća na međunarodnom tržištu
uslovljen je direktno
Međunarodni standardi omogućavaju i olakšavaju međunarodnu
trgovinu, „standardi
ujedinjuju svijet“ .
zakonske i poslovne prakse i kontinuiranog tehničkog razvoja, u cilj
u zaštite potrošača od
nekvalitetnih proizvoda, bilo je potrebno definisati normative i sta
ndarde koje proizvodi
Standardizacija je aktivnost uspostavljanja odredbi, za opštu i više
kratnu upotrebu, koje
se odnose na stvarne i potencijalne probleme radi dostizanja optimaln
og stepena uređenosti
Standard je dokument za opštu i višekratnu upotrebu donesen ko
nsenzusom i odobren
od priznatog tijela, koji sadrži pravila, smjernice ili karakteristike
aktivnosti ili njihove
Primjenom zahtjeva i preporuka za poslovanje prema ut
vrđenim normama i
standardima, stvara se osnova za povezivanje ljudi koji obavljaju posao
po jasnim pravilima i
Donošenje standarda na međunarodnom nivou obavlja se
u okviru sljedećih
međunarodnih organizacija za standardizaciju:
 Međunarodna organizacija za standardizaciju – ISO (Internation
al Organization for
Standardization);
 Međunarodni savez za telekomunikacije – ITU (International Telecom
munication Union).
Osnovni i opšti standardi menadžmenta kvalitetom, primjenjivi u
svim organizacijama,
nezavisno o tipu, veličini i djelatnosti kojom se organizacija bavi su:
 ISO 9000 (sistem menadžmenta kvalitetom);
 SA 8000 (standard za društvenu odgovornost).
Pored navedenih, tu su i:
 ISO 16949 (međunarodni standardi u automobilskoj industriji);
 ISO/IEC 17025 (međunarodni standardi za akreditaciju kontrolnih i ispitn
ih laboratorija).
92
Evropski standardi su sta
ndardi koje je usvojila evrop
ska organizacija za
standardizaciju. Evropski standar
di su harmonizovani standardi k
oji se primjenjuju na
zajedničkim dogovorom Evropske
Komisije i evropskih organizacij
a za standardizaciju.
Evropske standarde donose sljedeće
evropske institucije za standardizac
iju:
 Evropski komitet za standardiza
ciju – CEN (European Committee for
Standardization);
Telecommunication Standards Institut
e).
Da bi se obezbijedila sigurnos
t proizvoda, a da se time ne post
avljaju nove barijere u
trgovini, Evropska unija je uvela p
ropise u formi Direktiva koje imaj
u obavezujuće dejstvo
koji distribuiraju proizvode u Evr
opsku uniju. Primjenjuju se tako
što se inkorporiraju u
nacionalno zakonodavstvo.
1. Direktive starog pristupa (sektors
ke direktive), odnose se na prehra
mbene proizvode,
hemijske proizvode, lijekove i m
otorna vozila.
Savjet Evropske Zajednice je
1989. god. usvojio rezoluciju o
globalnom pristupu
certifikaciji i ispitivanju. Rezoluci
ja je za cilj imala da se unutar t
ržišta Evropske Unije
povjerenja nosioci izvršne i zakon
odavne vlasti, proizvođači i koris
nici proizvoda koji će
obezbjeđivati kvalitetnije proizvode
za tržište.
 CE oznaka: ne ukazuje usaglaš
enost sa standardom, već usaglaše
nost sa zakonskim
zahtjevima Direktiva Evropske
Unije. CE oznaka je pasoš koji dozv
oljava proizvođaču
Unije;
hrane u svim fazama njene proiz
vodnje i distribucije. Predstavlja
sistematizovan
način identifikovanja, procjene i k
ontrolisanja osjetljivih tačaka u lan
cu proizvodnje
preventivnim, umjesto posljedičnim
djelovanjem. HACCP analiza sast
oji se od dvije
komponente:
 HA – analiza rizika i identifika
cija opasnosti u svakoj fazi proce
sa proizvodnje
 CCP – kritična kontrolna tačka,
predstavlja fazu u proizvodnji u k
ojima se može
prihvatljiv način.
Područje kvaliteta proizvoda i uslu
ga na nivou Bosne i Hercegovine re
guliše:
 Zakon o nadzoru kvaliteta odre
đenih proizvoda pri uvozu i izvozu
 Zakon o osnivanju instituta za m
jeriteljstvo
93
1 Ilija
J. Dž
ombić

Standardi u međunarodnoj trgovini VIII
96
97
98
99
100
101
Područje kvaliteta proizvoda i usluga na entitetskom nivou reguliše:
102
103
104
105
106
Državna institucija koja reguliše pitanja iz domena standardizacije i kvaliteta u B
i
Hercegovini je:
108
 institut za mjeriteljstvo
110
Kontrolu kvaliteta uvezene robe trebaju obavljati nadležne carinske ispostav
o
organizacioni dijelovi Uprave za indirektno oporezivanje.
inovacije (Competitiveness and Innovation Framework Programme – CIP) koji ima za cilj po
konkurentnost evropskih preduzeća.
podršku inovativnim aktivnostima (uključujujući eko-inovacije), omogućiti bolji p
finansijama i pružiti usluge poslovne podrške u različitim regijama.
pomoći u razvoju informacionog društva. Jedan od ciljeva podrazumijeva i prom
u
obnovljive energije i uštede energije.
 Program preduzetništva i inovacija (Entrepreneurship and Innovation Programme – EIP
Službeni glasnik Bosne i Hercegovine br. 43/04.
Službeni glasnik Republike Srpske br. 36/09.
Službeni glasnik Republike Srpske br. 103/08.
www.basmp.gov.ba
www.basmp.gov.ba
 Program podrške informacionim
komunikacionim tehnologijama – (I
nformation
Communication Technologies Polic
y Support Programme (ICT PSP));
Pored svih zemalja članica Evropsk
e Unije u programu mogu učestvov
ati i sljedeće zemlje:
 zemlje EFTA koje su članice EE
A, u skladu s uslovima iz Sporazum
a EEA;
nakon uspostave okvirnih ugovo
ra vezanih za učešće u programima
Zajednice;
 ostale treće zemlje ukoliko je to
dopušteno ugovorima.
2. INCOTERMS (INTERNATION
AL RALES FOR THE INTERPRET
ATION OF TRADE
TERMS) MEĐUNARODNA PR
AVILA I OBIČAJI ZA TUMAČE
NJE TRGOVINSKIH
„Incoterms“, međunarodni trgovins
ki termini (International Commercia
l Terms) predstavljaju
skup jedinstvenih pravila (term
ina, klauzula) koja su sistemati
zovana i označena
godina. Termini su postali prijeko
potrebni za nesmetano vođenje m
eđunarodne trgovine.
Njihova autentičnost je priznata i
od strane svjetskih sudova i dru
gih upravnih organa.
nesporazuma, koji može dovesti
do pravnih komplikacija. „Incoter
ms“ pravila su pravila
Međunarodne trgovinske komore.
kupoprodajnog karaktera, kojim se
sa malo pisanih riječi precizno defi
niše čitav niz prava i
obaveza strana ugovornica, a odno
se se na: obavezu prevoza robe, tro
škove osiguranja robe,
prodavca na kupca i sl.
upotrebljavaju u spoljnotrgovinsk
om trgovinskom prometu, i koji
ma se regulišu pitanja
isporuke robe i obaveze ugovor
nih strana u realizaciji ugovore
nog posla. Pravila su
pregovaranja koje prethodi samo
m činu potpisivanja ugovora i g
ubljenja vremena oko
dogovora ko snosi koje troškove to
kom isporuke robe.
Parizu 1936. god. Zbirka je sadržav
ala jedanaest najčešće upotrebljava
nih termina (klauzula).
U proteklom periodu, pravila su n
ekoliko puna dopunjavana i to: 1
953. god., 1967. god.,
punovažne, te je prilikom pozivanj
a na njih potrebno naglasiti i godin
u na koju se pozivaju
ugovorne strane (na primjer: Inc
oterms 1980., Incoterms 2000.).
Glavna razlika između
DEQ i odgovornosti i obaveza kod
utovara/istovara robe kod termina
FCA. Danas, Incoterms
pravila čini 13 klauzula, koje su
definisane skraćenicom od tri slov
a. Na osnovu stepena
kategorije: E, F, C, D
1. Group E: Departure - otprema (p
olazak) – obaveze prodavca najma
nje:
111
1 Ilija
J. Dž
ombić

 EXW Ex Works – franko tvornica.
2. Group F: Main Carriage Unpaid - glavni prevoz neplaćen – prodavac je dužan rob
isporuči prevozniku koga je odredio kupac:
FAS Free Alongside Ship – franko uz bok broad;
 FOB Free On Board – franko brod.
3. Group C: Main Carriage Paid –glavni prevoz plaćen – prodavac je dužan da ugovor
prevoz ali bez preuzimanja rizika od gubljenja, oštećenja robe ili naknadnih troško
CIF Cost Insurance and Freight – cijena sa osiguranjem i vozarinom;
 CPT Carriage Paid To – vozarina plaćena do;
4. Group D: Arrival - prispijeće (dolazak) – prodavac je obavezan da obezbijed
dopremu robe do odredišta (na granicu ili unutar zemlje) i snosi sve troškove i rizi
DES Delivered Ex Ship – isporučeno franko brod;
DDP Delivered Duty Paid – isporučeno ocarinjeno.
U zavisnosti od vrste transporta, Incoterms pravila (klauzule) se mogu podijeliti u
e
grupe, i to:
1. Opšta pravila (klauzule): primjenjuju se na sve vrste transporta. Ova gru
obuhvata: EXW, FCA, CPT, CIP, DAF, DDU, DDP.
grupa obuhvata: FAS, FOB, CFB, CIH, DES, DEQ.
U zavisnosti od mjesta preuzimanja vlasništva nad robom, iz ruku prodavca u
e
kupca, Incoterms pravila (klauzule) se mogu podijeliti u dvije grupe, i to:
1. Pravila (klauzule) otpreme: vlasništvo nad robom prelazi sa izvoznika na kupca u zeml
prodavca. Ova grupa obuhvata: EXW, FCA, FAS, FOB, CPT, CIP, CFR, CIF.
kupcu u zemlji prispijeća. Ova grupa obuhvata: DDU, DDP, DAF, DES, DEQ.
Izbor transportne klauzule zavisi od vrste robe, načina transporta i pretpos
e
najefikasnije realizacije ugovornog posla. Cijena proizvoda je direktno zavisna od i
a
različitim cijenama, s tim, što je realna vrijednost robe uvijek ista. Cijena robe se sastoj
ri
elementa:
valute u kojoj se vrši plaćanje;
Ilija J.
ombić
135
arodno po
1. INCOTER
0
informator.com
rms pravilim
O
e
b
u
d
a
v
c
a

o

i
m
e

e
n
u

u

k
o
j
e
m

kada je isp
o
v rizik za ro
b
ika, te nakn
1 D
troškove koji bi iz takvog propusta
nastali. Takođe, obavlja uvozno
Postavlja robu uz bok broda, na Preuzima troškove transporta robe od
ugovorenom roku. Obavezan je imenu broda, mjestu i vremenu
pravovremeno obavijestiti kupca o utovara na brod, preuzima sve
FAS
troškove i rizik za robu do trenutka postavljena uz brod u
ship njezina postavljanja uz bok broda,
„Franko uz bok naknadne troškove ako je brod
pristanišnu potvrdu kojom se zakasnio ili ako nije mogao primiti
dokazuje da je roba isporučena „uz
vrsti kako je to ugovorom
definisano.
Obavezan je isporučiti robu, Informiše prodavca o imenu broda,
propisno i ugovorno upakovanu na mjestu i datumu isporuke. Preuzima
naznačenoj luci, ugovorenom od kada je roba utovarena na brod,
FOB
terminu i na način koji je u toj luci eventualno kašnjenje broda ili
„Franko brod“
snosi sve troškove i rizik za robu do ugovorenu robu.
trenutka utovara robe na brod.
isporučena.
Obavlja sve izvozne carinske Obezbjeđuje uvoznu dozvolu i
prevoz robe do ugovorene luke, pod Preuzima sav rizik od gubljenja ili
uobičajenim uslovima, u oštećenja robe od trenutka kada roba
CFR troškove utovara robe na brod i sav trošak istovara i korišćenja obale

istovara u odredišnoj luci koje ukoliko nisu uključeni u cijenu
„Cijena sa
vozarinom“ prilikom ugovaranja prevoza.
Obezbjeđuje kupcu transportnu
osnovu koje se vrši preuzimanje
robe. Obavještava kupca o isporuci
Pored obaveza koje proizilaze iz Obezbjeđuje uvoznu dozvolu, obavlja
klauzule CFR, prodavac je dužan da sve carinske formalnosti oko uvoza
CIF osiguranje protiv rizika gubitka ili robu, od trenutka kada je roba

oštećenja robe za vrijeme prevoza ukrcana na brod.
adn freight
„Cijena sa (minimalno osiguranje treba
pokrivati ugovorenu cijenu uvećanu
vozarinom“
ugovora). Ako kupac želi veće
osiguranje, posebno dogovara sa
Izvozno carini
Preuzima sve rizi
obu i obezbjeđuj
ke za izgubljenu i
e li
prevoz robe oštećenu robu i
Carriage
aznačenog mjest
ostale troškove
aid to
a.
isporučio
do
obezbje robu prevoz
“
đuje mu niku.
uobičaje Obezbjeđuj
nu e uvoznu do
zvolu i
transpor
tnu doz
volu.
potrebne za uvoz ili izvoz robe.
CIPIma iste obavez
Kao i u klauzuli
Carriagee kao kod odreCPT, stim što ne
and dbe
CPT, uz dodata plaća osigur
k obaveze plaća
anje za robu.
nja
„Vozarinaoštećenu robu za vrijeme
osiguranje plaćen
prevoza.
i Dužan je obezbijediti osig
uranje u
Institutske klauzule za robu.
Ugovara o svom Obezbjeđuje uvoz
ošku prevoz nu dozvolu i
uobičajenim putem,obavlja sve carinsk
izvozno carini e formalnosti
DAF
na raspolag
na mjestu isporuke
Delivereanje kupcu robe preuzima sve
d at ugovoreno troškove i rizike
to i u ugovoren
transporta robe.
om
„Isporučen
o na isporuci robe,vrijeme i dogov
obezbjeđuje orenom mjestu
granici“ uobičajene ispra
preuzme robu ili p
ve i sve informac
rodavca izvijesti o
ije
preuzeti robu.
O svom trošku ugova
Kupac je obavezan
ra prevoz robe, preuzeti robu
uobičajenim putemtrenutkom njenog
na uobičajen dospijeća na
takvu je staviti
Obavezan je na raspolaganje
zno cariniti robu,
Delivered
x ship i
snosi sve za robu, uključuju
luci.troškove vezane
ći
tog trenutka
brod“
omogućava njen uobičajen is
tovar sa
broda. Blagovremeno obavj
eštava
Obavezan je kupc
Kupac uvozno carini r
u staviti na obu i plaća sve
raspolaganje robu troškove admin
ugovorenom istrativnih
dažb
neocarinjenu za uvoz. S
ina.
nosi sve
„Isporučeno franko troš
kove i rizike vezane za
dopremu
na obalu.
Prodavac Obezbjeđuje uv
DDU o svom troš oznu dozvolu i
ku, pod obavlja uvoz
Delivereduobičajeni no carinjenje.
dutu m uslovima
, ugovara
„Ispor
učeno
odredišta. Ob
ocarinj avezan je u
eno“ ugovorenom
roku isporučit
i robu
neistovarenu
prevoznog sredst
va.
Uz obaveze
Od trenutka preuz
DDP z DDU klauzuleimanja robe, snosi
Delivered
,
dutu prodavac je sve troškove za r
vezan obezbije
obu, uključujući i
diti
„Isporučeno
neocarinjeno“ carinske formalnosti potr
ebne za
uvoz robe.
Ilija
1
J. Dž
ombić

112
3.1. Francuska
Poslovanje sa Francuzima je pod velikim uticajem francuske kulture. Francuzi nagla
u
značaj statusa i društvene klase kojoj pripadaju.
dolaze iz inostranstva očekuju njihovo široko poznavanje kulture i visoko obrazovanje.
karakteristično za pojedine države smatra se nekulturnim. Francuzi vole da procjenjuju
e
partnere.
Upravljačka struktura je centralizovana. Većina francuskih kompanija ima visok
n
centralizacije sa krutom organizacionom strukturom. Zbog toga, poslovni razgo
i
Za vrijeme ručka ili večere prihvatljivo je da se upustite u zanimljiv razgovor. N
te
nikada prvi da pokrećete pitanje o novcu ili ličnim problemima tokom ručka ili večere.
3.2. Velika Britanija
Tačnost je suštinska karakteristika britanskog poslovnog protokola i predstavlja zn
u
odliku poslovnih susreta ili društvenih događaja. Poslovni sastanci se zakazuju ne
o
ustanovljena pravila i praksu. Zbog toga, donošenje odluka je često spor i sistemat
n
proces.
Osnovna podjela je između menadžera i ostalih nivoa. Odbor direktora donosi najv
e
odluke. Primarne, strateške odluke donose se u samom vrhu organizacije.
Šef često preuzima ulogu vodiča, stvarajući pri tome atmosferu podrške i ohrabrivanja.
Timski rad je veoma značajan. Prisutno je snažno osjećanje individualne odgovorn
za
Počinju i završavaju se razgovorom na opšte teme.
menadžera. Međutim, uvijek je potrebno sačekati da budete pozvani da ko
e
oslovljavanje po imenu.
otvoreni i fleksibilni. Vaši britanski sagovornici preferiraju win/win pristup.
rukovanje se smatra činom kulturnog vaspitanja. Izbjegavajte postavljanje ličnih pit
u
vezi sa porijeklom, zanimanjem i primanjima britanskog sagovornika.
Više vidjeti: Džombić Ilija, Ekonomska diplomatija Bosne i Hercegovine, 2008., Banja Luka, Univerz
za poslovni inženjering i menadžment, str. 223-266.
3.3. Njemačka
Njemačku naciju karakteriše izuz
etno visok stepen radne disciplin
e. Nijemci su veoma
precizni i svaka aktivnost je unaprij
ed planirana. Krasi ih izrazit ambic
ionizam i takmičarski
U međusobnim odnosima su
formalni. Od ovog pravila odstu
paju samo ako im se
eksplicitno naglasi da je dozvoljena
neformalnost. Kada im se obraćate,
obratite se sa Frau ili
Persiranje je obavezno, sem
ako domaćin traži drugačije. Sam
o jako mladi i bliski
prijatelji se oslovljavaju imenom i i
maju pristup u dom domaćina (poslo
vnog partnera). Ovo ne
ostajete više dana. Istovremeno, ne
očekujte da ćete svake večeri biti
pozvani na druženje,
prosto zato što Nijemci smatraju d
a vam je potrebno vrijeme „samo z
a sebe“. Bez obzira na
ovu ljubaznost, izbjegavajte priv
atne teme i obavezno uzvratite
gostoljubivost prvom
prilikom.
i takvo ponašanje tumače kao loše.
Ljudi koji mnogo odskaču od druš
tvenih normi nisu na
dobrom glasu.
dobrodošlo. Rukujte se prvo sa na
jstarijim članom u grupi, a zatim
sa ostalim članovima.
Ovo praktikujte prilikom dolaska i
odlaska. Nikako ne dozvolite sebi
da mašete rukom u
sve ostale lijepe manire.
tog naroda. Izbjegavajte gestikulaci
ju dok pričaju. Istovremeno, očekuj
te da će pomno pratiti
vaše pokrete. U poslovnoj komun
ikaciji koriste književni jezik i iz
bjegavaju dijalekte. U
3.3.1. Kako poslovati sa Nijemcima
?
Ukoliko želite uspešnu poslovnu
saradnju sa Nijemcima, obavezno
budite veoma tačni i
precizni. Nikada nemojte potcijenit
i ili olako shvatiti tačnost u njemač
koj kulturi. Ukoliko na
sastanak kasnite 5-10 minuta od z
akazanog vremena smatraće vas n
ekulturnim, a ukoliko
nekog razloga kasnite, obavezno o
dmah telefonom obavestite drugu s
tranu o tome. Zakažite
sastanak sa unapred skiciranim tem
ama. Ne očekujte da ćete obradova
ti poslovnog partnera
Poželjno vrijeme za zakazivan
je sastanaka tokom radnog dana je
period između 10 i 13
časova ili period između 15 do 1
7 časova. Zakazivanje sastanaka p
etkom u popodnevnim
pomjeranje sastanaka ne gledaju
blagonaklono. Uvijek ponudite n
ov rok uz razumno i
ozbiljno objašnjenje. Ovo morate
da uradite najmanje 24 časa prije
prvog dogovorenog
Imajte u vidu periode godišnj
ih odmora i festivala. Nemci imaj
u 6 nedelja plaćenog
odmora, koje često koriste tokom š
kolskih ljetnjih raspusta.
jednostavno dobrovoljno objaviti d
a mu je potrebno više vremena sa p
orodicom i na taj način
ustupiti mjesto mlađem kolegi, za k
oga će nova pozicija predstavljati iz
azov.
Ilija
1
J. Dž
o
3.2.3. Protokol
Odijela u poslovnom i bankarskom svetu su izrazito klasična i konzervativna. Ovo v
a
oba pola. U marketing i IT sektoru oblačenje je opuštenije. Ipak, patike i trenerke se k
e
posebno u istočnom dijelu Njemačke, gdje će se ovakav manir protumačiti kao provoka
Izbjegavajte usputne i male razgovore prilikom sastanaka. Nijemci nemaju potre
a
potrebama, za razliku od familijarnih kultura, kao što su npr. mediteranska, sloven
li
južnoamerička.
3.3.3. O čemu razgovarati?
Prilikom sastanka, običaj je da se nekoliko rečenica razmijeni kao uvod. To nikako ne
i
detaljno, jer Nijemci preferiraju direktno prelaženje na tačke sastanka. No, ipak u
m
putovanjima i godišnjim odmorima;
 aktuelnim događajima i politici;
 pivu.
3.3.4. Menadžment
U njemačkim firmama izražen je centralizam. Međusobno se poštuju i vole autori
e
vođe. Potčinjeni se rijetko suprostavljaju menadžeru. Odnosi između zaposle
i
obično jasne, precizne i često u pisanom obliku.
kući. Van radnog vremena ne žele biti angažovani zbog posla. Neformalni kontakti se
u
sresti češće kod kolega istog ranga. Zanima ih privatnost drugih kolega. Veo
u
Odgovorne funkcije u većini slučajeva rezervisane su za muškarce.
Daimler-Benz), nego u dominaciji. Za veći udio na tržištu boriće se kvalitetnom uslu
i
kvalitetnim proizvodom. Trka obaranja cijena nije popularna i samo u krajnjoj nu
e
3.4. Austrija
Za pregovore u Austriji potrebna je izuzetno dobro priprema koju će pratiti kva
a
prezentacija. Na pitanja koja dobijamo od druge strane potrebno je odgovarati kratko, j
i
konačnog dogovora. Isto se očekuje i od druge strane, partnera u pregovorima.
neke druge sredine, npr. japansku i američku kulturu. Evropski menadžeri i uopšte Evro
i
imaju smisla za realnost i veoma su
strpljivi u pregovorima. Izuzetno m
nogo cijene tradiciju i
korporativnu istoriju.
Ubjeđenja da je pojedinac središ
te društvenog i poslovnog sastava;
 Društvene i korporativne odgov
ornosti;
Navedene karakteristike su zaj
edničke većem broju evropskih ze
malja, ali među njima
postoje znatne razlike koje su po
sljedica istorijskog nasljeđa. Svak
a zemlja izgradila je
sastave u drugim državama.
ukratko navesti. Na sastanke treba
dolaziti tačno na vrijeme. Kada se
prolazi između redova
stolica na sastanku trudite se da bu
dete okrenuti licem ka poslovnim p
artnerima i poslovnim
Tokom razgovora (formalnog
ili neformalnog) sa Austrijancim
a ruke ne držite u
džepovima. Nemojte biti prefamil
ijarni sa austrijskim partnerima d
ok posao ne postane
ne smijete nositi crvene ruže jer
one asociraju na ljubavna osjećan
ja. Kada se nađete u
austrijskoj kući, ne pratite domaćin
a u kuhinju jer se taj gest smatra ne
prikladnim za gosta.
riječima, pri čemu stavljaju akce
nat na procene aktuelne ekonom
ske situacije. Očekuju
razmenu vizit karata, koje je po
željno da budu crno-bijele bez i
kakvih drugih boja sa
se ponose svojim geografskim kar
akteristikama i svojim doprinosom
razvoju umjetnosti i
nauke, pri čemu posebno mjesto za
uzimaju muzički geniji kao što su Š
traus, Mocart i Šubert.
Austrijancima. Njihovo poznavanj
e austrijske geografije i nacional
ne kulture doprinijeće
opuštenijoj atmosferi.
da će se uvrijediti. Austrijski mena
džeri vole da kombinuju posao i za
bavu, bolje reći užitak,
pa se brojni pregovori događaju
u restoranu. Popularna su dru
ženja u klubovima i
restoranima nakon radnog vremena
i od vas se očekuje da slijedite svog
kolegu.
razgovorima. Rukovanje je uobičaje
no u Austriji, a pri susretu sa žen
om očekuje se da ona
inicira rukovanje. Starija osoba
pruža ruku mlađoj. Predaja pok
lona nije standardna
u kuću, preporučljivo je donijeti c
vijeće, bombonijeru ili dobar konja
k. Upotreba engleskog
jezika vrlo je rasprostranjena u drža
vnoj administraciji i poslovnom svi
jetu.
mora da sadrži sljedeće informacije:

 detaljan opis robe sa opisom pak
ovanja; konkretne mjere i količina;
robe;
 sastavni dio poslovnih ugovo
ra su INCOTERMS pravila Me
đunarodne tržišne
komore;
1 Ilija
J. Dž
ombić

ukoliko je predmet ponude potrošačka roba uobičajeno je da se šalju i uzorci ;
dostavljena u jednoj isporuci i vremenski period za koji važi ponuda;
 ponude se pišu na engleskom ili njemačkom jeziku.
Poslije izvršene narudžbe po osnovu prethodne ponude, austrijski uvoznik oč
e
potvrdu porudžbine od strane snabdjevača. Ako se ponuda prihvati bez određenih izm
izmjene prodavac mora posebno da potvrdi.
3.5. Sjedinjene Američke Države
Poslovni običaji u Sjedinjenim Američkim Državama su pod snažnim uticajem anglo k
.
Amerikanci obavljaju poslove na sličan način kao i Britanci. U američkom biznisu nagla
e
Amerikanci imaju izraženu radnu etiku. Rade rukovođeni logikom. Amerikance pr
e
ljudi koji se sa njima slažu. Konflikte rješavaju "kompromisom". Poslovne partnere procj
u
Poslovna motivisanost u Sjedinjenim Američkim Državama vezana je za profesio
e
rezultate. Smatraju, da osobe koje ne mogu da rade ili ne znaju da rade trebaju da
u
Poslovni moto Amerikanaca je „vrijeme je novac“ i zbog toga nastoje da racio
o
upravljaju svim resursima. Menadžeri u Sjedinjenim Američkim Državama snažno i od
o
3.6. Kina
Uspostavljanje poslovnih odnosa sa kineskim poslovnim svijetom često je dug proces,
u
velikom broju slučajeva završava sa neuspjehom. Razlog neuspjeha je nerazumijevanje
e
međusobne veze.
postavljaju pitanja i da klimaju glavom u znak odobravanja ili shvatanja sagovornika
i
kada žele da sklope ugovor. Ako se desi da vam poslovni sastanak bude otkazan i p
o
zakazan, ne gubite strpljenje jer Kinezi na taj način provjeravaju strpljenje stranog posl
g
Poslovni sastanak se započinje sa razgovorom o opštim temama, o putovanju, lok
m
smještaju ili porodici. Kada zvanično sastanak treba da počne, kineski domaćin ć
ti
da gost ode.
nekoliko puta u Kinu, kako bi sklopili poslovni ugovor. Takođe, kada kinezi odluče
je
najbolje za njih, oni teže da se drže te odluke. Oni mogu biti spori u formulisanju
a
Kod poslovnih pregovora sa kinezima važan je reciprocitet. Na primjer, ako on
u
koncesiju, oni očekuju nešto za uzvrat. Pored toga, uobičajeno je da oni uspor

prije moguće. Cilj ovakve taktike
je da se izvuku dalje koncesije i
li dodatni ustupci od
stranog inostranog poslovnog partn
era.
3.7. Japan
Djelovanje prema ustanovljenim
pravilima ponašanja koja su uob
ičajena u poslovnom
svijetu izuzetno je važno u Japanu.
Japanci su veoma učtivi i drže do
ukazivanja i odavanja
poštovanja prema drugima. Posebn
a pažnja se poklanja starijima i oso
bama koje su na višem
položaju. Japanci često drugim os
obama dijele komplimente. Istovre
meno, o sebi pričaju sa
Prvom poslovnom kontaktu
ukazuje se velika pažnja. Za J
apance prvi kontakt
predstavlja ogroman korak. Uspost
avljanje prvih poslovnih kontakata
često se razlikuju od
poslovnog odnosa sa jedne strane
ne mora da bude i dovoljan stimul
ans da primalac poziva
odgovori. To nema značenje da n
edostaje interesovanje, kako bi se
moglo protumačiti u
nekog posla u Japanu, od kojih s
u neki uobičajeni i u svakoj dru
goj zemlji, a neki su
karakteristični samo za Japan uključ
ujući sljedeće:
 Nedostatak sposobnosti da se
komunicira na stranom jeziku.
Velika trgovinska
preduzeća imaju mogućnosti d
a komuniciraju na nekoliko stran
ih jezika. Mala i
to jedan od razloga što nemaju mog
ućnosti sporazumjevanja na više je
zika;
se dešava da je vaš proizvod ili vaš
a kompanija poznata na inostranom
tržištu, ali nije
u Japanu;
firmom pregovara je veliki korak u
poslu i mnoga japanska preduzeća
ne žele da tako
nešto učine, prije nego što dobiju
detaljne podatke o planiranom po
duhvatu. Da bi
kompaniji;
odgovori na prvi kontakt i tako usp
ostavi veza na duži period;
pregovaraju putem telefona ili pošt
e. Mala i srednja preduzeća imaju
naviku direktne
komunikacije ili ličnog kontakta sa
eventualnim poslovnim partnerom.
Ličnim vezama i poznanstvim
a poslovni ljudi u Japanu pridaju v
eliku važnost. Direktan
nastup potpuno nepoznatog poslov
nog lica može teško pasti Japanci
ma koji se zbog toga
predstavi, bilo iz ličnih ili poslov
nih krugova. Često taj dio posla
obavljaju ekonomske
diplomate koje djeluju na prosto
ru Japana. Prvo predstavljanje sa
stoji se od pružanja
da razgovarate. Ovakvo predstavlja
nje može pomoći da osoba sa kojo
m želite da se sretnete
stvori pozitivnu predstavu o vama,
vašoj kompaniji i toku moguće sara
dnje.
veoma sporo i često započinju tem
om koja i nema posebne veze sa
glavnom temom zbog
koje je sastanak sazvan. To je zat
o sto se u Japanu indirektnost pois
tovjećuje sa učtivošću.
nezainteresovanost, već kao želj
u japanskog pregovarača da na
učtiv način započne
1
I ombić

razgovor. Ključna stvar u ovakvim situacijama je biti strpljiv. Poslovne večere i izla
e
odvijaju u mnogo opuštenijoj atmosferi. Poslovni ljudi koji odlaze u Japan ne bi sm
a
ouspostavljen kontakt, pregovori se i dalje odvijaju laganim tokom.
za ručak koja je između 12 i 13 časova. Objekti maloprodaje radnim danima su otvor
d
10 do 19 časova i rade tokom vikenda.
organizacijama nije baš uobičajeno. Izuzetak predstavljaju kompanije koje se bave spo
m
trgovinom. Na važnim poslovnim sastancima korisno je imati prevodioca koji će biti
s
prevodioca sa interesima preduzeća i temama o kojima će se razgovarati. Prevodi
e
uvijek potrebno obezbijediti kratak rezime sa objašnjenjem specifičnih termina iz
e
izraza.
japanskog jezika, gdje se razlikuje upotreba „da“ i „ne“ od upotrebe u drugim jezicim
primjer, na pitanje na engleskom jeziku „Želite li još kafe“ odgovor je „Ne, ne želim“.
a
zvuči kontradiktorno.
zakazanog termina. Ukoliko znate da nećete stići na vrijeme, učtivo je pozvati i obav
i
drugu stranu o vremenu vašeg dolaska i razlogu kašnjenja.
preduzeća, na engleskom ili ako je to moguće na japanskom jeziku. U zemljama D
g
istoka običaj je da se vizit karta pruža sa dvije ruke, ili se pažljivo položi na sto. Pri tom
a
da podsjetnica bude okrenuta odgovarajućom stranom ako je štampana na više jezika.
aj
način se ukazuje poštovanje suprotnoj strani. Nepristojno je po prijemu vizit karte pis
o
potrebno je da razmislite o izradi vizit karte na japanskom jeziku.
sastanku. Manji pokloni, u vidu olovke, kravate, bedža ili drugog predmeta sa logom
e
mogu se uručiti prije započinjanja ili na početku poslovne saradnje. Poklon se obič
e
3.8. Indija
Većina poslovnih ljudi u Indiji govori engleski jezik. Uprkos toj činjenici, njihova vjero
i
vrijednosti se znatno razlikuju od onih na Zapadu. Rukovanje se koristi kao
k
dlanovi stave ispred grudi i izgovori riječ „namaste“ što znači pozdrav vama.
nešto često se radi bradom.
nepodesno. Izbjegavajte da partnera iz Indije tapšate po ramenima i da ih dodirujete t
m
razgovora.
ali postoje dijelovi gdje se nosi nacionalna odeća koja se naziva dohti: bijela tkanina i
a
košulja. U nekim mjestima, kao
na primjer u Pindžabu i Siki In
dijci nose turbane, a
dobrostojeći Hindusi nose duge ka
pute kao Radže.
lične prirode izbjegavajte postavljat
i ukoliko druga osoba nije vaš prijat
elj ili bliži saradnik.
Na sastanak dođite na vrijeme.
Cjenkanje o visini cijeni robe i usl
uge smatrajte nešto što
146
I
IX
PLAT
NI PR
OMET
SA IN
OSTR
ANST
VOM
PLATNI PROMET SA INOSTRANSTVOM
1. ŠTA JE PLATNI PROMET
Platni promet sa inostranstvom se definiše kao svako plaćan
je i naplaćivanje između
domaćih i stranih lica, odnosno plaćanja sa elementom inostr
anosti. Osnovu plaćanja u
 promet roba;
Karakteristika platnog prometa sa inostranstvom je što pr
edstavlja plaćanje između
rezidenata koja dolaze iz dva različita carinska i valutna p
odručja. Platni promet sa
inostranstvom se obavlja posredstvom ovlaštenih banaka u zem
lji i inostranstvu sa kojim
Po svom karakteru, poslovi platnog prometa sa inostra
nstvom spadaju u grupu
bankarskih poslova. Oni se efektuiraju preko banaka – domaćih
i stranih – ovlašćenih za
bankarskih instrumenata i tehnike.
naplaćivanjima od inostranstva, pretpostavlja bankarsku operacij
u sa upotrebom dvije vrste
novca - domaćeg i stranog, što tehniku platnog prometa sa inostra
nstvom, pored ostalog, čini
novac, kursne razlike i dr.).
svake zemlje. Svako novčano plaćanje prema inostranstvu znači
odliv deviznih sredstava. I
obrnuto. Svaka novčana naplata iz inostranstva znači priliv (doto
k) deviznih sredstava. Sve
propisima deviznog sistema, odnosno deviznim režimom koji
se razlikuje od zemlje do
zemlje, u zavisnosti od stanja i odnosa u njihovom platnom bilans
u (deficit, suficit i dr.).
1.1. Sistemi međunarodnih plaćanja
Sistem međunarodnih plaćanja se zasniva na:
 sistemu multilateralnih plaćanja;
Sistem multilateralnih plaćanja zasnovan je na valutnoj
konvertibilnosti. Valutna
konvertibilnost omogućava da se određena valuta (potraživan
je) može po određenom
drugog svjetskog rata ukazala je da je do tada uspostavljeni s
istem bilateralnih plaćanja
postao uzrok i prepreka daljem razvoju međunarodne trgovinske
razmjene koja se zasnivala
na slobodnom protoku roba, usluga i kapitala. Sistem bilateraln
ih plaćanja je napušten, i
plaćanja je bio da omogući nesmetan protok roba i usluga i
podstakne međunarodnu
trgovinsku razmjenu.
međusobnih plaćanja na klirinškoj
osnovi po kojoj se međusobne o
baveze i potraživanja
kompenziraju (prebijaju putem klir
inškog računa). Klirinško plaćanje
regulisalo je po pravilu
jedinstvenom paritetu, isključujući
iz tog plaćanja svaku treću valutu
kao i svaku prodaju i
kupovinu valuta zemalja potpisnic
a na drugom inostranom tržištu. K
lirinški račun se može
voditi u:
 obadvije nacionalne valute (cen
tralna banka kod druge centralne b
anke ima klirinški
račun u domicilnoj valuti posred
stvom kojeg vrši plaćanja svojih ob
aveza);
učestvuju u klirinškom odnosu;
račun protivvrijednost duga izraže
nog u obračunskoj valuti.
2. LORO I NOSTRO KONTA
Poslovi platnog prometa sa ino
stranstvom vrše se preko račun
a domaćih banaka u
inostranstvu i preko računa stranih
banaka u bankama domicilne zemlj
e.
banaka uspostavljeni korespoden
tski odnosi. U takvim odnosim
a, domaća banka –
korespodent vodi za svaku od sv
ojih korespodentnih inostranih ba
naka posebne tekuće
disponibilna za plaćanje.
račune).
3. SREDSTVA MEĐUNARODNI
H PLAĆANJA
Sredstva kojima se vrše međunaro
dna plaćanja su: valute, plemeniti
metali (u prvom redu
zlato) i devize.
3.1. Valute
Valuta je efektivni inostrani novac
, koji u datoj stranoj zemlji predsta
vlja zakonsko sredstvo
plaćanja. Valute mogu biti kurentn
e (za koje se pouzdano zna da su pr
ave i da su u opticaju)
3.2. Devize
Instrumenti plaćanja u međunarod
nom platnom prometu su:
 gotovinski instrumenti devizno
g plaćanja (lični ček, bankarski č
ek, inkaso posao i
nalog za isplatu);
 akreditivi.
1 Ilija
J. Dž
ombić

Platni promet sa inostranstvom IX
3.3. Gotovinski instrumenti
Gotovinski instrumenti deviznog plaćanja su:
bankarski ček;
 nalog za isplatu.
Čekovi su najčešći oblik plaćanja u međunarodnom platnom prometu.
tekućeg računa koji kupac ima u banci. Subjekt na teret čijeg računa se izdaje ček n
a se
trasat. Subjekt koji naplaćuje ček naziva se remitent. Banka koja izvršava nalog z
atu
Bankarski ček izdaje finansijska institucija (banka), na sopstveni teret
jim
komitentima (kupcima – uvoznicima), koji na računu kod nje drže novčana sreds
radi
spoljnotrgovinskih poslova.
 kao bankarski inkaso posao sa garancijom banke da će isporučena roba biti plaćen
bez garancije;
poslovnog partnera).
Nalog za isplatu je oblik plaćanja u gotovom. Kupac-uvoznik traži od svoje
da
izda nalog za isplatu na dan dospijeća fakture, a pošto je prethodno već primio
od
3.4. Mjenica
Mjenica (Bili of Exchange) je hartija od vrijednosti, pismeni dokument izdat u
ogo
zakonskoj formi, kojim se izdavalac mjenice (trasat) obavezuje da će o roku isplatiti o
eni
Mjenica se, pored čeka, najčešće koristi kao instrument u međunarodnom
om
prometu.
3.5. Akreditiv
Akreditiv (Letter of Credit) je instrument u međunarodnom platnom prometu k
se
korisniku stavlja na raspolaganje određena suma novca da njom raspolaže za u
jed
utvrđenu namjenu ili po sopstvenom nahođenju.
3.5.1. Vrste akreditiva
U međunarodnoj trgovini susreću se različite vrste akreditiva.
Prema namjeni korišćenja, akreditivi mogu biti:
robni,
jednokratni,
 budžetski,
Prema načinu uslovljenosti korišće
nja, akerditivi mogu biti:
 obični,
cirkuralni.
Dokumentarni akreditiv
Najznačajniji instrument plaćanja
u međunarodnom poslovanju je d
okumentarni akreditiv.
Pomoću dokumentarnog akreditiva
obavlja se oko 80% svjetske trgovi
ne.
 nalogodavac – lice koje daje n
alog banci za otvaranje akreditiva,
najčešće i korisnik
robe ili usluge;
banka koja otvara dokumentarni a
kreditiv u svoje ime, za račun sv
og komitenta, u
korist trećeg lica – korisnika akredit
iva;
izvršilac usluga;
akreditiva, već samo obavještava
korisnika akreditiva da je otvor
en akreditiv u
njegovu korist i saopštava uslove p
od kojima je akreditiv otvoren;
korisniku stavi na raspolaganje akr
editivom predviđen iznos;
iznos i izvrši prijem i pregled predv
iđenih dokumenata;
akreditivne mjenice, pri čemu ovl
ašćenje može biti posebno, kada j
e jedna banka
ovlašćena za negociranje, ili može
biti opšte, kada se kao negocirajuć
a banka može
Procedura oko poslova sa dokumen
tarnim akreditivom je sledeća:
1. Narudžbina robe;
2.
akreditiva;
notifikacije ili konfirmacije;
6. Prodavac vrši isporuku robe;
7.
Banka isplaćuje prodavca;
10. Banka vrši isplatu akreditivne s
ume;
12. Špediter nakon prezentacije dok
umenata predaje robu.
1 Ilija
J. Dž
ombić

Platni promet sa inostranstvom IX
Dokumentarni akreditiv pojavljuje se u više oblika:
 Loro i nosto akreditivi. Loro akreditivima su akreditivi koje otvaraju inostrani k
u korist domaćih izvoznika i korisnika. Nostro akreditivi su akreditivi koje otv
 Neopozivi i opozivi akreditivi. Neopozivi akreditivi predstavljaju neopo
obavezu akreditivne banke prema korisniku akreditiva, koji se bez saglas
ugovornih strana ne može mijenjati niti opozvati. Opozivi akreditiv je otvo
banke gdje je akreditiv otvoren, bez obaveze da se o tome prethodno obavijes
korisnik akreditiva. Akreditiv ne može biti opozvan u slučaju kada je plaćen.
posredničku banku da potvrdi njen neopozivi akreditiv i posrednička banka izvr
konfirmaciju traženog akreditiva, radi se o potvrđenom akreditivu. Kada posredničk
nepotvrđenom akreditivu.
prenosiv, on se može prenositi na drugog korisnika. Ukoliko dokumentarni akredit
ne sadrži naznaku da je prenosiv, onda se on smatra neprenosivim akreditivom i n
 Akceptni (mjenični) akreditivi. Osiguranje naplate komercijalnog kredita odobre
inostranom kupcu robe najefikasnije se obavlja ugovaranjem plaćanja akcep
da u korist prodavca robe na kredit otvori neopozivi dokumentarni akceptni akreditiv
da po prijemu dokumenata i mjenice od strane korisnika akreditiva akceptira mjenicu
mjenicu odmah eskontovati kod akreditivne ili neke druge banke, a može je koristi
kao hartiju od vrijednosti za neka druga plaćanja.
poslovanju zbog isplate čitavog niza unaprijed predviđenih poslovnih transakci
između partnera koji se nalaze u stalnoj poslovnoj vezi. Specifičnost ovih akreditiva je
 Pokriveni, djelimično pokriveni i nepokriveni akreditivi. Kada nalogod
prilikom otvaranja akreditiva kod akreditivne banke položi pokriće za plaćanje, o
to djelimično pokriveni akreditiv. Ako se ne izvrši polog pokrića, onda se radi
nepokrivenom akreditivu.
akreditivnoj banci za otvaranje novog akreditiva za čije pokriće daje dokumentarn
akreditiv koji je otvoren u njegovu korist. otvaranjem podakreditiva korisnik
prodavac robe uspijeva da proda robu koju nije ni posjedovao već ju je nabav
 Stand by akreditiv. Otvaranjem ovog oblika akreditiva, banka se obavezuje d
korisniku akreditiva isplatiti određeni iznos, pod uslovom da korisnik akreditiv
određenom vremenskom period podnese isplatnoj banci pismenu izjavu da duž
nalogodavac nije u roku izvršio svoju ugovorenu obavezu. Na osnovu sv
Tehnologija po kojoj u međunarodnoj trgovinskoj praksi funkcioniše dokum
rni
akreditiv regulisana je Jednoobraznim pravilima, koje je donijela Međunarodna trg
ska
3.6. Kreditno pismo
Kreditno pismo je pismeni nalog
domaće banke, kojim ovlašćuje b
anku kontokorenta u
inostranstvu da licu koje je naved
eno u pismu isplati određenu sum
u novca, odjednom ili
poseban oblik dokumentarnog akre
ditiva.
4. SAVREMENI SISTEMI MEĐ
UNARODNOG PLATNOG PRO
META
4.1. SWIFT
SWIFT (Society for Worldwide Int
erbank Financial Telecomunications
) je svjetska mreža
(zajednica) od preko 7.600 finansi
jskih institucija, iz 198 zemalja,
međusobno povezanih
elektronskim sistemom transakcija,
kroz koju se svakog radnog dana
, po modelu potpune
automatizacije („End to End Autom
ation“), u svjetskim razmjerama, r
ealizuju brojni platni
Prosečna dnevna vrijdnost platnih por
uka preko SWIFT mreže procjenjuje
se na preko 5 hiljada
4.2. TARGET
TARGET je sistem elektronskog n
ačina plaćanja (Trans-European Aut
omated Real-time Gross
settlment Express Transfer) i ključni
instrument Evropske centralne ban
ke (ECB) u vođenju
TARGET obezbjeđuje pravovr
emeni preko granični transfer kap
itala između banaka i
dozvoljava plaćanja – posebno na t
ržištu novca – na području valutno
g sistema evra uz niske
4.3. BOLERO
BOLERO je elektronska mreža (asoc
ijacija), koju je, 1998. god. osnovala
grupa zainteresovanih
industrijskih kompanija, pod pokro
viteljstvom SWIFT i TT kluba (TT
Club), u cilju kreiranja
tokova unutar svjetske trgovine.
standarda u elektronskoj trgovini, k
ao i da obezbijedi bezbijedan pravn
i okvir u okviru kojeg
se zahtjevima tradicionalne logistič
ke dokumentacije može rukovati na
elektronski način bez
sveta uključeno u elektronsku mrež
u BOLERO.
113
1 Ilija
J. Dž
ombić

X
DOK
UME
NTI
DOKUMENTI U MEĐUNARODNOM POSLOVANJU
1. DOKUMENTI U MEĐUNARODNOM POSLOVANJU
Međunarodni promet roba i usluga podrazumijeva da se na međunarodnom tržiš
tu pronađe
kupac za proizvode iz proizvodnog asortimana preduzeća koje izvozi robu il
i uslugu na
međunarodno tržište. Poslije uspostavljanja kontakta sa kupcem slijedi
sklapanje
potpisivanja ugovora, slijedi isporuka robe ili usluge, fakturisanje robe i naplata
realizovane
robe ili usluge.
 upravljanje prodajom;
1.1. Upravljanje prodajom
Upravljanje prodajom je dio funkcije marketinga, koja se odnosi na:
 istraživanje tržišta i navika i očekivanja potrošača;
Poslovi izvoza često prate problemi, koji su posljedica:
nedovoljnog poznavanja stranih kanala distribucije;
 nedovoljnog poznavanja carinskog sistema;
ciljnog tržišta;
 nedovoljnog poznavanja i nedovoljne informisanosti o konkurentskom potenc
ijalu na
inostranom tržištu
Upravljanje prodajom ili menadžment prodaje na inostranom tržištu je sve
stran posao
koji zahtijeva dobru informisanost o prilikama na inostranom tržištu, kr
eativnost i
kontinuirano usavršavanje metoda i tehnika prodaje i istraživanja tržišta.
Prodaja u
Kako doći do potrebnih informacija?
informacija. Neki od njih su: direktno slanje upita potencijalnim kupcima, r
azgovori sa
predstavnicima privredne komore, ministarstva inostranih poslova, sajamskih ma
nifestacija,
interneta, štampe, međunarodnih trgovinskih udruženja itd. Najpouzdanije in
formacije o
potencijalnog inostranog kupca.
1.2. Realizacija prodaje
Realizacija prodaje je faza op
erativnog karaktera koja podra
zumijeva realizaciju
spoljnotrgovinskih aktivnosti. Ova
faza obuhvata:
 pregovaranje i zaključivanje ug
ovora o međunarodnoj kupoprodaji;
 naplatu isporučene robe.
Tokom realizacije prodaje, ku
pac i prodavac uglavnom ne dola
ze u kontakt sa robom
kojom trguju. Oni posredstvom d
okumenata koja prate spoljnotrgo
vinsku razmjenu prate
 ugovor o međunarodnoj kupopr
odaji robe;
Dokumenta koja prate spoljnotrg
to:ovinske poslove možemo podijeli
ti u četiri kategorije, i


t
r
g
o
v
a
č
k
a
-
r
o
b
n
a

dn
ot
ka
u;
m
e
2. UGOVOR O MEĐUNARODN
OJ PRODAJI ROBE
Pod ugovorom o međunarodno
j prodaji robe, podrazumijeva
se takav ugovor u
međunarodnom poslovnom prav
u na osnovu kojeg jedna strana
(prodavac) preuzima
svrhu preda, a kupac se obavezuje
da plati cijenu u novcu i da preuz
me robu
pravni posao sa elementom inostra
nosti, koji obavezuje prodavca da
preda ugovorenu robu
u skladu sa ugovorenim kvalitetom
i rokom, a kojom prodavac stiče pr
avo svojine uz isplatu
Prodavac i kupac, po svojoj v
olji određuju sadržinu ugovora, usl
ove i formu ugovora,
ako zakonom nije drugačije defini
sano. Zaključeni ugovor za njih i
ma snagu zakona i po
stupanju na snagu proizvodi prav
na dejstva. Ugovorne strane toko
m sklapanja ugovore
nastoje da u njega ugrade odredni
ce koje njima najviše odgovaraju.
U cilju eliminisanja
a to su:
 naziv i adresa ugovornih strana;
težina i sl....);
 valuta u kojoj se vrši plaćanje,
114
158
I
Dokumenti u međunarodnom poslovanju X
precizan termin isporuke sa mjestom i načinom isporuke;
Incoterms klauzula (odgovornost za osiguranje i prevoz);
 garancije i troškovi banaka,
Danas, postoje velike razlike između nacionalnih prava koje su naslijeđene od prije
predstavlja teškoću za razvoj međunarodne trgovine. Takvo stanje zahtijevalo je unificiran
prihvatljiva za poslovni svijet. To je rezultiralo stvaranjem Konvencije Ujedinjenih Nacij
međunarodnoj prodaji robe iz 1980. god., poznatije kao Bečka Konvencija o međunarodnoj pro
Konvenciju.
3. ROBNA DOKUMENTA
Robna dokumenta daju opis roba koja je predmet međunarodne isporuke. Robna dokume
su prateća dokumenta koja prate robu od mjesta isporuke do krajnjeg odredišta robe. Rob
dokumenta su:
 Trgovačka (komercijalna) faktura. Predstavlja osnovni dokumenat kojeg izdaje
izvoznik robe i predstavlja dokaz o izvršenoj kupoprodaji. Faktura se izdaje na
broj. Faktura mora da sadrži: naziv i adresu izvoznika, naziv i adresu kupca,
istovarno mjesto, datum otpreme, podatke o isporučenoj robi: trgovački naziv sa
vrijednost isporučene robe, način plaćanja, naznaku pariteta, podatke o prevoznom
sredstvu i druge podatke koji se smatraju potrebnim. Faktura mora biti ovjerena od
naplate robe.
procesu carinjenja. Mora biti ovjerena od strane carinarnice. Identična je prethodnom
dokumentu uz dodatak podataka o prevozniku robe. Ukoliko se radi o izvozu
proizvoda sa porijeklom u zemlje sa kojima je potpisan preferencijalni sporazum o
olakšice, tada izvoznik može unositi na carinsku fakturu tzv. izjavu na računu, i to u
slučaju: ako je ovlašteni izvoznik ili ako ukupna vrijednost ne prelazi 6.000 €.
primjeraka, najčešće 8, od kojih 2 originala ostaju u preduzeću, a ostali se daju
prevozniku za potrebe evidencije (špediter, carina, kupac, prevoznik).
kupca u svrhu avansnog plaćanja. U slučajevima kada kupac plati robu na osnovu
proforma fakture, ona može poslužiti za utvrđivanje carinske osnove u postupku
 Gratis faktura. Ovaj dokument izdaje izvoznik robe za robu koja se isporučuje gratis
– bez plaćanja protiv-vrijednosti. Gratis faktura sadrži sve podatke kao i trgovačka
faktura. U ovom dokumentu je po
trebno naglasiti da je roba gratis,
a da navedeni
iznos služi samo u carinske svrhe.
prodavca. Potpisuje je magacioner,
prevoznik i kupac po istovaru. Ot
premnica prati
robu do mjesta odredišta naveden
og u kupoprodajnom ugovoru. Ot
premnica mora
prevoznika, podatke o prevoznik
u, podatke o tovarenoj robi, nazi
v i šifru robe,
količinu i težinu robe.
pozicija isporučene robe, a koja zb
og nedostatka prostora, nije mogla
biti navedena u
fakturi ili otpremnici. Predstavlja
dokument koji sadrži sve osnov
ne i potrebne
karakteristike robe koja je predm
et otpreme, odnosno kupoprodajn
og ugovora. Na
osnovu ovog dokumenta, može se
vidjeti da li je ispoštovan ugovor,
a predstavlja i
 Lista pakovanja. Ovaj dokum
ent predstavlja specifikaciju robe
po pojedinačnim
pakovanjima, onako kako je rob
a upakovana. Lista ne sadrži cijene
. Lista pakovanja
se nalazi u svakom kontejneru/
koletu, kako bi, pri pregledu robe
bila lako dostupna.
isporučene robe naznačenoj na fakt
uri.
uvjerenja o kvalitetu i ispravnosti r
obe. Koja dokumenta se uzimaju k
ao dokaz, zavisi
od vrste robe koja je predmet ku
poprodajnog ugovora. Najčešće se
upotrebljavaju:
Uvjerenja izdaju ovlaštene stručne
organizacije.
proizvedena u njegovim pogoni
ma i da zadovoljava međunarod
no prihvatljive
standarde za tu vrstu robe.
4. TRANSPORTNA DOKUMEN
TA
Transportna dokumenta su dokume
nta koja prate robu i daju se na uvi
d carinskim organima
prilikom izvoznog i uvoznog carinj
enja. Transportna dokumenta su:
 Međunarodni tovarni list. Dok
umenat je obavezan u drumskom
saobraćaju. Izdaje
ga prevoznik u nekoliko primjer
aka poslije utovara robe. Predstavlj
a ugovor kojim se
list mora biti potpisan od strane poš
iljaoca, prevoznika i primaoca. Uko
liko dokument
nije potpisan od sve tri strane, voza
r ne može naplatiti svoje usluge. D
okument sadrži
međunarodnog transporta i transpa
rentnosti poslova, Unija za međunar
odni transport je
usvojila jedinstvenu formu obrasc
a Međunarodnog tovarnog lista,
koja obavezuju
konvenciji.
željezničkom saobraćaju. Međun
arodni željeznički tovarni list i
zdaje otpremna
željeznička stanica. Dokumenat gl
asi na ime primaoca robe. Origin
alni dokument
tovarnog lista.
Ilija
1
J. Dž
ombić

Dokumenti u međunarodnom poslovanju X
 Avionski tovarni list. Ovaj dokument se pojavljuje u vazdušnom saobraćaju i u
slučajevima kada je robu potrebno jako brzo isporučiti kupcu. Avionski tovarni list
kopije. Originale dobijaju: prevoznik, primalac robe i pošiljalac robe. Prevoznik na
bazi avionskih tovarnih listova priprema kargo manifest, koji predstavlja zbirni
potpisuje kapetan aviona i stavlja se carinarnici na uvid prije polijetanja i poslije
slijetanja.
Konosman se ispostavlja špediteru izvoznika, nakon izvršenog utovara robe na brod.
Konosman predstavlja i hartiju od vrijednosti, jer imalac konosmana je vlasnik robe.
Za razliku od konosmana, pomorski i riječni tovarni list nije hartija od vrijednosti.
pošiljaoca i predstavlja dokaz o prijemu robe i ugovor o prevozu robe.
5. CARINSKA DOKUMENTA
Carinska dokumenta se izdaju od strane carinskih organa tokom postupka carinjena ro
Izdavanje carinskih dokumenata je standardizovano. Najvažnija carinska dokumenta su:
 Jedinstvena carinska isprava. Dokumenat je obrazac carinske deklaracije kojim se
roba prijavljuje carinskim organima. Dokumenat popunjava špediter i sadrži: podatke
je predmet transporta. Podaci iz deklaracije o robi iz transportnog sredstva moraju da
odgovaraju i budu identični podacima iz prateće dokumentacije. Jedinstvena carinska
i špediteru. Ovjeravaju se od strane carinskog službenika, koji zadržava dva
primjerka, treći predaje špediteru, a četvrti i peti predaje vozaču. U odredišnoj
carinarnici, oba primjerka ovjerava carinski službenik, pri čemu jedan zadržava, a
 Deklaracija o carinskoj vrijednosti. Dokumenat sadrži podatke o vrijednosti robe
koja je predmet pošiljke i služi za naplatu carine i drugih uvoznih dažbina.
porijekla, a izdaju ga carinski organi prilikom izvoznog carinjenja robe. Uvjerenje se
izdaje na zahtjev izvoznika, na propisanom obrascu, uz sva dokumenta neophodna za
utvrđivanje porijekla robe.
6. BANKARSKA GARANCIJA
Bankarska garancija je dokumenat koji predstavlja instrument osiguranja plaćanja
izvršenja ugovorenih obaveza. Ovim dokumentom, banka garantuje da će nalogodav
garancije.
uvozno-izvozne poslove. Bankarskom garancijom se, banka koja izdaje garanciju obavez
da će korisniku garancije (prodavac) u slučaju da mu kupac ne ispuni ugovorom predviđe
Bankovna garancija podrazumijeva
pravne odnose između najmanje tri
lica:
 odnos između povjerioca i dužni
ka iz osnovnog ugovora;
Najvažniji elementi bankarske gara
ncije su:
 naziv i sjedište davaoca i primao
ca garancije;
 period važenja bankarske garanc
ije;
7. DOKUMENTI O OSIGURANJ
U ROBE – POLISA OSIGURANJ
A
Polisa osiguranja predstavlja ispr
avu koja se ispostavlja u predvi
đenoj formi prilikom
sklapanja ugovora o osiguranju ili
posle zaključenog ugovora koju i
zdaje osigurač drugoj
Bitni elementi polise osiguranja su:
 označenje lica;
 osigurana suma;
Postoji više oblika polisa, kao što su
:
 pojedinačne polise – pojedinačni
ugovor o osiguranju.
 uvozna polisa – osiguranje robe
koja se uvozi.
 kasko polisa – osiguranje prevoz
nog sredstva.
osiguranika.
osiguranika.
Polisa može glasiti na ime, po
naredbi ili na donosioca. Prenosiv j
e samo original polise.
Ako nastane šteta na robi, pojavljuj
e se pred osiguravajućom kućom o
siguranik i kao dokaz
osiguranja.
Ilija
1 J. Dž
ombić

XI
ARBIT
RAŽN
O REŠ
AVAN
JE PO
SLOV
NIH
SPOR
OVA
ARBITRAŽNO REŠAVANJE POSLOVNIH SPOROVA
1. NASTANAK TRGOVINSKE ARBITRAŽE
Karakteristika XX vijeka u oblasti razvoja prava je afirmacija međunarodne
trgovinske
arbitraže.
arbitraže, bilježi svoje početke mnogo ranije prije XX vijeka.
postojala, odnosno stara je koliko i sam ljudski rod.
gradova.
za pravičnošću, sudija za zakonom, a arbitraža je stvorena da bi se pravičnost mogla
primeniti”, i
Cicerona koji je govorio “da se od presude traži da bi se sve dobilo ili sve izgubilo, a da
se arbitraže
Arbitraža o kojoj govore Aristotel i Ciceron nije oblik današnje arbitraže,
to je oblik
mudrog posredovanja ili mirenja stranaka u sporu. Ono što je značajno u citirani
m mislima
angažovanja privatnog sudije, koji će riješiti spor objektivno i nepristrasno.
koje stranke mogu zaključiti i na osnovu kojeg se određuje plaćanje ugovoren
e kazne za
nepoštovanje arbitražne odluke.
trgovine, koja traži jednostavniji i brži način rešavanja sporova od klasično
g državnog
sudstva. U tom periodu, dolazi do razvoja trgovinskih običaja i stvaranja trgovins
kih uzansi,
Analizirajući istorijske izvore arbitraže, možemo zaključiti da je arbitraža v
eoma stara
institucija, koja dugo traje. Međutim, sve do XIX vijeka arbitraža je imala ulog
u očuvanja
Tradicionalni tip arbitraže ni danas nije u potpunosti iščezao, ali pored njega ra
zvile su
novijeg datuma, odnosno intenzivniji razvoj ovih pojava je karakteristika XX vije
ka. Razvoj
trgovinske arbitraže odvijao se paralelno sa razvojem međunarodnih ekonoms
kih odnosa
Primarni motiv, koji je uticao na poslovne ljude, da u svojim međunarodnim
ugovorima
za slučaj spora predvide arbitražu je nastojanje da se spor riješi pravilno, brzo i e
fikasno uz
Stranke pred ovom arbitražom pripadaju svijetu biznisa čiji je primarni cil
j uspješna
realizacija poslovnih aktivnosti, kao i zadržavanje dobrih poslovnih odnosa i u
gleda same
firme.
nego i doprinos izgradnji uspješnih i dobrih poslovnih odnosa između poslovnih s
ubjekata u
okviru međunarodne ekonomske zajednice kao cjeline.
115
arbitraža, Beograd 2003, str. 66.)
Međunarodna trgovinska arbit
raža daje doprinos sprečavanju n
astanka sporova, kao i
stvaranju uslova u odvijanju međun
arodnih poslovnih transakcija.
u periodu između dva svjetska ra
ta, a svoj razvoj i sticanje ugled
a stiče poslije drugog
svjetskog rata. Na njen razvoj uti
če nezadovoljstvo poslovnog svije
ta sporim rešavanjem
sporova od strane nadležnih drža
vnih organa, koji nisu mogli pra
titi dinamiku razvoja
međunarodnih ekonomskih odnosa.
Na osnovu toga, dolazi do osniva
nja institucionalnih i
državama stalnih arbitraža, koje
su po prirodi nastanka nacional
ne ali istovremeno i
međunarodne po prirodi sporova k
oje rešavaju.
ekonomskih odnosa koji je rezult
irao pojavom i nastankom veliko
g broja ekonomskih
integracionih blokova kako, svjetsk
og tako i regionalnog karaktera, a s
ve u cilju globalizacije
Na takvoj sceni, danas je gotov
o nezamislivo da spoljna trgovina i
li bilo koji drugi oblik
poslovanja sa inostranstvom ne r
ačuna na ulogu i efikasnost međ
unarodne trgovinske
arbitraže.
kupoprodaji, špediciji, komisioni i
dr.), kao i poslovi međunarod
nih i međudržavnih
investicionih radova, bankarski p
oslovi, ugovorni odnosi iz dome
na transfera kapitala,
sresti bez klauzule o arbitražno
m rešavanju sporova koji bi mo
gli proizaći iz takvog
ugovornog posla.
elemente kao što su naziv arbitr
aže pred kojom će se eventualn
o nastali spor voditi,
opredeljenje za arbitra pojedinca ili
za arbitražno vijeće trojice arbitara
, označenje jezika na
Pored ovoga, važno je istaći d
a po pravilu ne izostaje ni formula
cija da stranke pristaju
da odluka bude konačna i obavez
ujuća za stranke, odnosno unaprij
ed prihvataju presudu
Osnovne karakteristike međunarod
ne trgovinske arbitraže su:
 predstavlja postupak rješavanja
poslovnih sporova;
sporazuma stranaka (na osnovu
kompromisorne klauzule ili kompr
omisa);
 od arbitraže se očekuje brzo, efi
kasno i nepristrasno rešenje spora;
Sam arbitražni postupak i od
luka su nezavisni od nacionalnih
pravosudnih sistema.
Važno je naglasiti da nacionalni
pravosudni sistemi intervenišu sa
mo kada je potrebno
potvrditi arbitražnu odluku, odnos
no njenu pravovaljanost, ili u slu
čaju prinude izvršenja
2. ULOGA ARBITRAŽE U ME
ĐUNARODNOJ TRGOVINI
Tradicionalna borba oko teritorija,
oružani sukobi i hladni rat zamijen
jeni su ekonomskom i
tržišnom utakmicom. Međunarodn
a trgovina i finansijski kapital ima
ju odlučujuću ulogu u
1 Ilija
J. Dž
ombić

Arbitražno rešavanje poslovnih sporova XI
kreiranju i stvaranju novih međunarodnih političkih i ekonomskih odnosa. Težnj
teritorijalnom ekspanzijom zamijenjena je težnjom za ekonomskom ekspanzijom
Danas, većina država je deklarativno opredijeljena za slobodu međunarodne trgov
ali takođe, te države nastoje da zaštite svoju privredu primjenom necarinskih bari
ograničene. Sve ovo prouzrokuje nastajanje poslovnih sporazuma na međunarodnom pla
Razvoj međunarodnih poslovnih odnosa i porast broja sporova koji iz njih proizi
organ za njihovo rešavanje. Razlozi ovakvog shvatanja su što se državni sudovi identifik
sa ekonomskim, pravnim i političkim uređenjem odnosne države, te s toga ne uži
povjerenje poslovnih subjekata.
je zamisliti bez postojanja i djelovanja međunarodne trgovačke arbitraže. Poslednjih neko
decenija, ona je dominantan metod rešavanja poslovnih sporova. Danas, 70% poslov
sporova međunarodnog karaktera rešava se pred međunarodnim trgovinskim arbitraža
Stranke u poslovnim arbitražnim sporovima su poslovni ljudi kojima je primarni
uspješno obavljanje poslovnih aktivnosti. Oni teže da očuvaju i unaprijede poslov
javnosti izađu iz kriznih situacija.
svijeta. Arbitri ovog suda su dobri poznavaoci međunarodne poslovne prakse i tehn
poslovanja. Uživaju poverenje stranaka jer su u mogućnosti da rješavaju nastale sporov
Arbitri premošćuju nepovjerenje koje je sa ili bez osnova. Na primjer, Amer
kompanija ne želi da se sudi pred ruskim nacionalnim sudom, ali takođe, ni ruska kompa
međunarodna trgovačka arbitraža.
rešavanja međunarodnih poslovnih sporova, često, stranke pred arbitražom imaju v
interes da zadrže poslovne odnose nego da dobiju konkretan spor. Prednost arbitraže je
često djeluje psihološki kao faktor koji ima odlučujuću ulogu u ponašanju stranaka, naro
Osnovne karakteristike arbitraže su sastav vijeća na koji stranke imaju uticaja (mogu s
da ga sastavljaju), stručnost i nepristrasnost arbitara, manja doza formalizma, jednostepeno
Primarni zadatak savremenog poslovanja je da se učini sve kako bi se ispošto
obaveze koje proizilaze iz međunarodnih poslovnih ugovora. Poslovnim sporovima
negativnih posljedica koje za sobom povlači sudsko rešavanje poslovnih sporova, poslo
sporovi pred redovnim sudovima danas su izuzetak.
3. MIRENJE PRED MEĐUNARODNIM TRGOVINSKIM ARBITRAŽAMA
Procedura rešavanja poslovnih sporova predstavlja centralnu ustanovu od koje za
efikasnost i budući razvoj međunarodne trgovine.
precizirane sve odredbe poslovnog
dogovora o privrednoj saradnji, z
ajedničkom ulaganju,
kupovini ili prodaji robe.
odredbe poslovnog ugovora, ili i
z nekih drugih razloga realizovan
je poslovnog ugovora
bude onemogućeno.
rešavani putem kompromisa, na ba
zi pregovora, a u krajnjem slučaju
pred nekom od brojnih
trgovinskih arbitraža.
se daje tim sporovima.
međusobne konsultacije i da pruže
punu pažnju uzajamnim zahtjevima
i pretpostavkama.
Prije pokretanja postupka za
formiranje arbitražnog vijeća, str
anke mogu koristiti
građanski sudski postupak domaće
ili strane zemlje.
za slučaj spora ili pravnog posla
. Takođe, stranke se mogu obrat
iti za posredovanje u
mirenju i nekoj drugoj arbitražnoj i
nstituciji.
je spor već nastao.
daljne poslovne saradnje i mirnom
i prijateljskom prevazilaženju trenu
tnih kriza u poslovnoj
saradnji.
spora. Međutim, ovakav način reša
vanja spora pomaže strankama da
bolje upoznaju prirodu
spora, probleme, spoznaju svoje m
eđusobne interese i brojne mogućn
osti koje mogu dovesti
Važno je pomenuti da medijat
ori ovog postupka ne donose rješe
nja, već samo pomažu
strankama da same pronađu rješenj
e. Ovaj neformalan postupak ima o
dređene funkcije koje
realizuje medijator, i to: uspostavlj
aju dijaloga između stranaka u spor
u; služe kao posrednici
Ovakav vid rešavanja poslovn
ih problema primjenjuje se posle
nastanka spora, i služi
kao alternativa sudskom postupku.
odražava na buduću poslovnu sar
adnju. Ovakvim načinom rješavan
ja poslovnih sporova
dolazi do izražaja osećaj prijateljstv
a.
ugovorene strane ispune svoje
ugovorom preuzete obaveze. Sv
aki spor, nastao kao
posljedica neispunjenja preuzetih o
baveza prouzrokuje poremećaje po
slovnih odnosa.
koji su od značaja za uspješno rješ
enje nastalog spora. Stranke mogu
samostalno da izaberu
mjerodavno pravo, arbitre, mjesto a
rbitraže, jezik na kome će se proces
odvijati i dr.
arbitraža nadležna u slučaju nastan
ka spora po predmetnom ugovoru,
jer nije svejedno da li
u međunarodnom poslovnom spor
u odlučuje na primjer Arbitražni s
ud u Parizu (primenjuje
S obzirom na činjenicu, da je
poslovnom svijetu prioritet očuvanj
e poslovne saradnje i
uspješnih poslovnih odnosa, s toga
je arbitraža prihvaćena i priznata
u cijelom svijetu kao
ne ispuni preuzete obaveze.
1 Ilija
J. Dž
ombić

4. PRAVNA PRIRODA MEĐUNARODNE TRGOVINSKE ARBITRAŽE
Dvije najvažnije osnovne suštinske odlike arbitraže su da je ona po svojoj funk
jurisdikciona, a po svom izvoru ugovorna. To znači da misija arbitara s jedne strane, sastoji s
jurisdikciona funkcija ima ugovorni koncept: arbitar koristi svoja ovlaštenja iz zajedni
volje ugovornih strana.
toga, iz pravosudnog karaktera arbitraže proizilazi da je arbitražna presuda obavezuju
konačna za stranke u sporu.
presude redovnog suda. Ovo iz razloga što mora biti razmatrana od strane vijeća, rije
kao i obrazložena, što je osnovna karakteristika sudskih odluka.
karaktera su da ovlašćenja arbitara da presude u jednoj stvari proizilaze iz volje stran
odnosno iz njihovog arbitražnog sporazuma (kompromisorne klauzule) ili naknadn
Ugovorni karakter arbitraže strankama omogućava slobodu izbora modela arbitraž
suđenja. To im omogućava, da same mogu odrediti zakon po kome će se odvijati arbitra
5. NEOPHODNI USLOVI ZA MEĐUNARODNU TRGOVINSKU ARBITRAŽU
Razvoj međunarodne trgovine i međunarodnih ekonomskih odnosa, kao i pojava proc
globalizacije do koga dolazi u poslednjih nekoliko decenija, dovelo je do razvoja i sve v
međunarodnom trgovinskom arbitražom podrazumevaju se trgovinski sporovi
elementom inostranosti.
zahtijeva ispunjenje tri osnovna uslova, i to:
da su po svojoj sadržini trgovinski; i
.
5.1. Međunarodni karakter
Termin međunarodni ne znači isključivo vezivanje arbitražnog spora za odredbe međ
rodnih konvencija, međunarodnih trgovinskih običaja i drugih izvora međunarodnog prav
osnovna kriterijuma: organizacionog i suštinskog.
nalne) i ad hoc (povremene).
Opširnije videti: Jelena S. Perović, Ugovor o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži, Beograd, 2002, str. 21-
Law and Practice of International Commercial Arbitration, London, 1991, str. 13-22.
Stalne (institucionalne) imaju
stalnu organizacionu strukturu,
svoj pravilnik i listu
arbitara.
prestaju da postoje. Njih stvaraju s
ame stranke imenujući jednog ili t
rojicu arbitara, koji se
sastaju na mjestu koje su stranke u
svom sporazumu odredile i vode p
ostupak na način koji
su same stranke predvidjele.
veoma malo, danas su to: Arbitraž
ni sud Međunarodne trgovinske ko
more u Parizu, kao i
Međunarodni centar za rešavanje
investicionih sporova između drž
ava i građana drugih
Sve ostale arbitraže prema o
vom kriterijumu svrstale bi se u
nacionalne. Međutim,
danas, u praksi pred „nacionalni
m“ arbitražama redovno se rešav
aju sporovi iz oblasti
međunarodnih trgovinskih odnos
a, te s toga nas ovo navodi
na odbacivanje ovog
Suštinski kriterijum polazi o
d pravnih odnosa čije rešenje m
ože biti iznijeto pred
arbitražu. Polazeći sa tog stanovi
šta Model - zakon UNCITRAL-a iz
1985. dao je sljedeću
arbitražnog sporazuma u vrijeme zakl
jučenja ovog sporazuma imale poslov
na sjedišta u različitim
zemljama, ako se izvan države u k
ojoj stranke imaju svoja poslovna s
edišta nalazi arbitraža
strana treba da izvrši ili mjesto s koj
im je predmet spora u najbližoj vezi;
ako su stranke izričito
određivanje pojma međunarodni i t
o:
 prvi, da je sporazum vezan za str
anke iz različitih zemalja,
U prilog uže definicije međun
arodne trgovinske arbitraže govori
Evropska konvencija o
međunarodnoj trgovinskoj arbitraži i
z 1961. god. koja određuje kriterij
um za kvalifikovanje
ugovora, zaključenih u cilju rešavanj
a sporova iz poslova međunarodne t
rgovine između fizičkih i
pravnih lica koja u vrijeme zaključenj
a arbitražnog ugovora imaju prebivali
šte ili sjedište u različitim
5.2. Trgovinski karakter
Rast i razvoj međunarodne trgovi
ne i stvaranje novokomponovanih
međunarodnih odnosa
u poslednjim decenijama XX vije
ka dovelo je do razvoja i širokog
poimanja trgovinskog
karaktera arbitraže. Danas, pod trg
ovinskom međunarodnom arbitraž
om podrazumijeva se
Model-zakon UNCITRAL-a iz
1985, o trgovinskom karakteru ka
že „da mu treba dati
široku interpretaciju, kako bi ob
uhvatio materiju, koja proizilazi
iz odnosa trgovačke
UNCITRAL-a iz 1985. s ciljem da
posluži kao interpretacija pojma „m
eđunarodna trgovinska
arbitraža“).
117
1 Ilija
J. Dž
ombić

U bilješci ispod citiranog teksta člana 1. Model-zakona, još preciznije je rečeno d
smatraju „trgovinskim“, ali se na njih isključivo ne ograničavaju sledeće transakc
zastupanje, faktoring; lizing; izgradnja fabrika; konsalting; inženjering; ugovor o lice
investicije; finansiranje; bankarski poslovi; osiguranje; ugovor o eksploataciji il
koncesijama; zajednička ulaganja (joint venture) i drugi oblici industrijske ili poslo
saobraćaju.
vrednosti, odnosno ekonomsko-poslovni odnosi koji za predmet imaju proizvodnju i pro
dobara i usluga kao i sve bankarsko-finansijske aktivnosti.
priznanju i izvršenju stranih arbitražnih odluka iz 1958. god. dopušta državama-članic
da odredbe konvencije mogu primenjivati samo na trgovačke sporove „koji se smat
međunarodnoj trgovinskoj arbitraži iz 1961. god., pojam trgovinskog odnosa određ
isključivo u ekonomskom smislu, ističući da će se primenjivati „na arbitražne ugo
se od jako liberalnih do restriktivnih zakona.
pristup pojmu trgovinskog posla, predviđajući samo neke izuzetke iz šire kateg
imovinsko-pravnih odnosa (lični, bračni i radni odnos).
arbitražu za „interese međunarodne trgovine“. Međunarodna trgovinska arbitraža određen
prema standardima međunarodne trgovine koji obuhvataju ne samo poslove razmje
zemlje.
5.3. Spor na osnovu arbitražnog sporazuma
Treći neophodan uslov, potreban za zasnivanje trgovinske arbitraže, tiče se volje sa
stranaka da spor za rešavanje povjere instituciji koju sami formiraju, a ne sudu.
se može javiti u obliku kompromisorne klauzule u glavnom ugovoru, ili u ob
kompromisa, kao naknadnog dogovora o arbitražnom rešenju spora kada se ovaj
Podrazumijeva se, da se sporazum odnosi na rešavanje spora pred međunarodnom,
pred unutrašnjom arbitražom.
trgovinske arbitraže - nacionalnim zakonima o arbitraži, međunarodnim konvencijam
ovom pitanju, pravilima arbitraže i ostalim odredbama koje zadovoljavaju volju stranaka
118
6. RAZLOZI ZA ARBITRAŽN
O REŠAVANJE SPOROVA
Međunarodna trgovinska arbitra
ža privlači stranke, odnosno p
oslovni svijet svojim
praktičnim i racionalnim karakteris
tikama. Odluka stranaka da povjer
e svoj spor arbitraži,
metod rešavanja sporova koji su ve
zani za kontekst međunarodne trgo
vine.
nastalih iz ugovora zaključenih
po različitim nacionalnim zakoni
ma i međunarodnim
konvencijama, iz različite ugov
orne i poslovne prakse. Uprav
o one omogućavaju
6.1. Prednosti arbitražnog reša
vanja poslovnih sporova
Na opredeljenje stranaka za arbitra
žu svakako utiče i njihova uloga u f
ormiranju arbitražnog
vijeća, određivanje pravila postup
ka kod ad hoc arbitraža, samosta
lan izbor procesnog i
na kome će se postupak voditi. Tak
ođe važno je naglasiti da stranke sa
me odlučuju i o izboru
mjesta arbitraže. Neke od prednosti
su:
 Autonomija volje stranaka. P
olazna osnova za mogućnost reš
avanja spora pred
arbitražom, je ugovorna auton
omija volje samih stranaka. Nast
anak arbitraže se
kompromisa kada je spor već nasta
o. Ugovorom se određuje formiranj
e i rad arbitraže
u smislu metoda za rešavanje sp
orova. Sporovi iz oblasti međuna
rodne trgovine
je jedna od njih podvrgnuta postu
pku u zemlji čije je pravo za nju
strano, upravo
autonomija volja omogućava stra
nkama da otklone nadležnost drž
avnih sudova i
pristrasnosti nacionalnog pravosu
dnog sistema. Strankama stoji n
a raspolaganju
mogućnost da obezbijede pravni
položaj koji im omogućava da
u spor uđu sa
spor odnosi na komplikovana tehn
ička ili pravna pitanja, strane mog
u same izabrati
lica koja su eksperti u materiji na k
oju se predmet spora odnosi.
služi da ukloni nesporazume i
istovremeno očuva postojeće pos
lovne odnose,
odnosno da načinom rešavanja sp
ora ne ugrozi daljnu poslovnu sar
adnju. Arbitraža
cilju mirenja i traženja nagodbe, št
o još više potencira osjećaj prijatel
jskog rešavanja
spora. Arbitraža kao institucija mir
a donosi spokoj strankama, a ne
kao intervencija
pravilo, da se kod arbitražnih spor
ova sa elementom inostranosti, ka
o arbitri i pravni
zastupnici stranaka u sporu mog
u pojaviti i inostrani državljani.
Međunarodna
trgovinska arbitraža (ICC) u Pariz
u u svom vodiču iz 1993 navodi
pet elemenata
kojima se strankama u sporu obezb
eđuje neutralnost i objektivnost u r
adu, i to: mjesto
zastupanje u toku postupka.
120
1 Ilija
J. Dž
o
 Jednostepeno odlučivanje. Brzini i efikasnošću arbitražnog odlučivanja doprinosi
jednostepeno odlučivanje i činjenica da po pravilu ne postoji pravo žalbe na
Karakteristika arbitražne presude je da je pravosnažna odmah po objavljivanju od
strane arbitara, bez mogućnosti za pokretanje drugostepenog postupka, uveliko
 Tajnost arbitražnog postupka. Jedna od glavnih karakteristika arbitražnog postupka,
a koji je jako važan za privredne subjekte, strane u sporu, je nejavnost, odnosno tajnost
javnost izuzetak i to samo u slučaju volje samih stranaka. Međutim, kada mjerodavno
pravo zahtijeva da arbitražna odluka bude objavljena, identitet stranaka se po pravilu
ne identifikuje, čak i u slučaju da se arbitražna odluka objavljuje. Ovo doprinosi
nakon okončanja spora, tako da im arbitražni postupak omogućava da dođu u tišini
do rešenja koje je prihvatljivo za obije strane. U poslednje vrijeme, zbog
izjednačavanja poslovne prakse, objavljuju se mnoge arbitražne odluke naravno bez
Međunarodnog savjeta za trgovinsku arbitražu).
lakši od onog koji se odnosi na egzekvaturu stranih sudskih odluka. Tome doprinosi i
činjenica da je danas, Njujoršku konvenciju o priznanju i izvršenju stranih arbitražnih
koje se ova konvencija primenjuje ukupno 136 država.
stranke da svoj spor povjere njoj na rešavanje jeste jednostavnost postupka, koji je -
slobodno možemo reći - neformalan. U toku samog arbitražnog postupka, stranke se
prijateljskoj atmosferi. Ova karakteristika arbitraže, jednostavnost, posebno dolazi do
izražaja kod ad hoc arbitraže, gdje same stranke utvrđuju pravila arbitražnog
postupka ili taj posao povjeravaju trećim licima, odnosno arbitru ili arbitrima.
u svom Pravilniku o radu dozvoljava da se ugovori i drugo mjesto za zasjedanje
arbitražnog vijeća, naravno u skladu sa pravilima ICC arbitraže. Takođe, sjednice
hotelu, ali prethodno o tome mora biti obaviješten arbitražni sud u Parizu.
u svom radu je samostalna i nezavisna, odnosno državni organi ( uključujući i
državni sud) ne mogu se miješati u njen rad. Sud i državni organi nemaju uticaja na
jačanju povjerenja u arbitraže.
arbitre sa liste arbitara koju sačinjavaju pravni eksperti i poslovni ljudi. Pored ove
mogućnosti odabira arbitara, stranke se mogu opredijeliti sasvim slobodno i za
zahtijevaju moralni kvaliteti. Na osnovu ovog, stranke sebi određuju „sudije po mjeri“.
 U slučaju spora između, sa jedne strane države, a sa druge strane, stranke privatnog
neutralna institucija.
6.2. Nedostaci arbitražnog reša
vanja poslovnih sporova
Pored pozitivnih karakteristika ar
bitraže, potrebno je istaći i neke
slabosti međunarodne
trgovinske arbitraže, čije upoznava
nje doprinosi kompletiranju slike o
cjelini arbitraže. Neke
 Jednostepenost. Kritičari arbitr
aže, svoju najveću zamjerku arbit
ražnom rešavanju
sporova ispoljavaju u vezi sa nje
nom jednostepenošću, odnosno ne
mogućnosti žalbe i
pravednost presude. Sasvim je tač
no da višestepenost odlučivanja p
ruža strankama
više garancija za krajnje pravedan
ishod spora, ali sa druge strane i
ziskuje mnogo
bitan argument za poslovni svijet.
slabošću arbitraže je ograničeno ov
lašćenje arbitražnog suda koje svoj
osnov nalaze u
arbitražnom sporazumu. Ovlašćen
ja iz sporazuma, arbitri ne mogu
da prekorače.
odredi prinudno dovođenje svjedok
a. U svom dijelu, arbitraža je upuće
na na saradnju
sa državnim sudom. Međutim, k
ada se radi o izvršenju presude,
međunarodne
protivnom mogu primijeniti mjere
disciplinovanja (na primjer, stavljanj
e na crnu listu,
šire obavještenje partnera o tome, odbij
anje usluga arbitraže sljedeći put, obja
vljivanje presude
 Nemogućnost učešća trećih lic
a. Arbitraže ne dozvoljavaju učeš
će intervijenata u
arbitražnom postupku. Naime, p
ostoje sporovi kao što su investici
oni radovi, gde je
izvođenje dijela radova podizvođa
čima, a koji su prouzrokovali nast
anak problema.
U tom slučaju, naručilac posla m
ora da povede arbitražni postupak
protiv glavnog
podizvođača sa kojim je dogovori
o izvođenje radova. Sve ovo dopri
nosi povećanju
širine arbitražnog procesa, a što nij
e slučaj u postupku pred državnim
sudovima, gdje
se takva situacija rješava instituto
m suparničarstva, koji omogućava
da više lica tuži,
odnosno bude tuženo istom tužbo
m.
nedostatak ističu jednostavnost po
stupka. Takvo mišljenje stiču na
osnovu brzine i
neformalnosti postupka koji može
biti protiv interesa stranaka. Zatim,
neki misle da
arbitražne odluke, kao djelo privat
nog sudovanja, mogu biti pod utic
ajem stranaka, a
 Obezbjeđenje dokaza. Pristalic
e savršenog koncepta arbitraže ka
o slabost arbitraže
vide i nedostatak mjere obezbje
đenja dokaza, odnosno da se oslanj
aju samo na izvore
Navedeni nedostaci arbitražno
g rešavanja sporova mogu djelova
ti odbojno na stranke
da svoj spor povjere na rešavanje
arbitraži. Međutim, s druge strane,
jedina alternativa im
ostaje nacionalni državni sud, pre
ma kome su stranke po pravilu nep
overljive. S obzirom na
stranke mogu da otklone ove ne
dostatke, tako što će u samom a
rbitražnom sporazumu
odrediti način postupka rešavanja s
pora i time doprinijeti da on bude b
rži, efikasniji i jeftiniji.
vrijeme objavljivanje međunarod
ne trgovinske arbitražne prakse,
odnosno, analiza i
komparacija pojedinih arbitražnih
odluka.
1 Ilija
J. Dž
ombić

XII
TIPOLO
GIJA M
EĐUNA
RODNI
H
TRGOV
INSKIH
ARBITR
AŽA
TIPOLOGIJA MEĐUNARODNIH TRGOVINSKIH ARBITRAŽA
Razvoj međunarodnih ekonomskih odnosa ubrzao je i razvoj međunarodne trgovinske
arbitraže. U posljednje vrijeme međunarodna trgovinska arbitraža je pod stalnim pritiskom
poslovne prakse, što za posljedicu ima usavršavanje ove institucije, kao i njenu
pri privrednim komorama. Sa razvojem ekonomskih odnosa i poslovne saradnje, arbitraže
stiču postepeno samostalnost u svom radu, javljajući se kao institucionalne ili ad hoc
1. UNUTRAŠNJA ARBITRAŽA
Unutrašnja trgovinska arbitraža je, istorijski posmatrano, starija od međunarodne trgovinske
arbitraže, jer su se prije pojavili unutrašnji privredni sporovi, odnosno kasnije dolazi do
bi mogla biti zasnovana. Predstavlja privatni sud stranaka koji ima brojne prednosti u
odnosu na nacionalni sud (kao što su: jednostepenost odlučivanja, brzina postupka,
neformalnost postupka, aktivno učešće stranaka itd.).
bez elemenata inostranosti. Stranke su pripadnici domaćih pravnih subjekata, bilo da se radi
o fizičkim ili pravnim licima. Takođe, privredni ili trgovinski posao, koji je predmet
Propisi, na osnovu kojih se vodi proces pred unutrašnjom trgovinskom arbitražom su
takođe domaći, a to su: materijalni zakon po kome se odlučuje, parnični zakon po osnovu
presuda.
2. MEĐUNARODNA TRGOVINSKA ARBITRAŽA
Za postojanje međunarodne trgovinske arbitraže neophodno je ispuniti tri uslova i to: da je
spor po svojoj prirodi međunarodni, odnosno da je sa elementom inostranosti, da je
sporazumom stranaka na osnovu kompromisorne klauzule ili kompromisa.
prema organizacionom karakteru na one koje su osnovane od strane međunarodnih
organizacija (npr. Pariska pri Međunarodnoj trgovinskoj komori u Parizu, ili Međunarodni
međunarodnog karaktera, ali su vezane za određenu državu ili za asocijaciju te države (npr.
Spoljnotrgovinska arbitraža pri privrednoj komori Srbije).
121
Aleksandar Jakšić, Međunarodna trgovinska arbitraža, Beograd, 2000, str. 75-78; Miodrag Trajković,
Međunarodno arbitražno pravo, Beograd, 2000, str. 44-47.
Pravni izvori koje koristi
međunarodna trgovinska arbitra
ža u svom radu su
kombinovani, odnosno mogu da pri
mjenjuju različite propise i to: međ
unarodne konvencije,
zakona sjedišta arbitraže, odredbe
pravilnika arbitražnog suda ili odr
edbe postupka kojeg
stranke same predlože.
3. POSREDOVANJE I MIRENJ
E
Postupak posredovanja i mirenja j
e institucija arbitražnog prava, koj
a je po svojoj svrsi i
namjeni veoma bliska arbitraži. Ov
aj metod, kao alternativno rješavan
je sporova, prihvaćen
nastalog spora, posredstvom treće
osobe, čija je preporuka obavezuj
uća za stranke ako je
prihvate.
u tome, što posredovanje i mire
nje ukoliko ne daju rezultate, po
pravilu otvaraju put
arbitražnom odlučivanju.
posebno objasniti postupak posred
ovanja od postupka mirenja.
sporazum o mirnom rješenju spora
. S toga, s pravom možemo konst
atovati da je primarna
uloga posrednika da pomogne stra
nkama da dođu do mirnog rješenja
njihovog spora.
se u izradi nacrta sporazuma čije
odredbe po pravilu, sadržinski o
dgovaraju korektnom
poravnanju.
koje su spremne da se odreknu dije
la svojih zahtjeva kako bi se postig
lo prijateljsko rješenje
nastalog spora.
zadatak da sasluša navode obije str
ane o spornom pitanju i pokuša da
ih navede da pronađu
kompromisno rješenje spora. Za vri
jeme trajanja postupka koncilizacij
e ne može, po pravilu,
da se podnese tužba arbitraži, odno
sno redovnom sudu.
stranaka u arbitražnom sporazu
mu, mada može da se predvidi
pokušaj mirenja prije
arbitražnog rješavanja spora. Ako
se desi mogućnost da stranke z
aključe dva posebna
Rezultat postupka mirenja je p
redloženi tekst od strane miritelja,
u vezi kojeg se strane
izjašnjavaju, dodajući ili oduzim
ajući nacrtu pojedine elemente
sve dok ne dođu do
Postupak posredovanja i miren
ja ima i nekih prednosti u odnosu n
a arbitražni postupak.
Te prednosti se ogledaju u bržem,
efikasnijem i jeftinijem načinu rješ
avanja sporova, zatim
Osnovna razlika između miren
ja i posredovanja je u tome, što se
odluka arbitraže može
prinudno izvršiti, dok to nije sluč
aj sa rješenjem postupka mirenja.
U prilog tome govori
122
str. 399-409.
1 Ilija
J. Dž
ombić

Tipologija međunarodnih trgovinskih arbitraža XII
lice koje hoće prijateljski da ih pomiri.“ Posrednik nema pravnu snagu da primora stranke da
postignu zajedničko rješenje, te je s toga, rezultat njegova djelovanja neizvjestan.
mirenja obavezno idu na arbitražno rješavanje spora, što za posljedicu ima povećanje
troškova za stranke u sporu. S toga, postupak posredovanja i mirenja je u praksi mnogo
manje korišten.
4. ALTERNATIVNO RJEŠAVANJE SPOROVA
Pod uticajem praktičnih potreba stvoren je i sistem alternativnog rješavanja sporova
sporu skraćene sudske ili kvazisudske postupke, posredovanje u cilju brzog rješenja spora i
znatnog smanjenja arbitražnih ili sudskih troškova.
Listener Agreement). Stranke u sporu imaju mogućnost da angažuju posrednika („listener“)
koji najpre saslušava stranke, ne nastojeći odmah da pronađe rješenje. Nakon slušanja
pregovara. Ako utvrdi da je moguće iznaći rješenje i da je moguće otpočeti pregovore
posrednik (listener) može biti posebno angažovan kao posrednik u narednoj fazi mirenja.
prethodi fazi mirenja. Cilj ove faze je da se utvrdi da li je moguće ići na pomirenje ili da li bi
takav postupak bio gubljenje vremena i stvaranje većih troškova. Ako se utvrdi da nije
Sljedeći oblik alternativnog rješavanja sporova je mini-spor (Mini Trial). U ovom
postupku dolazi do angažovanja neutralnog savjetodavca (Neutral Adviser). Zadatak i uloga
savjetodavca je da sprovede diskusiju sa strankama u sporu, u cilju postizanja saglasnosti o
dokumenata koji će se prezentirati pred arbitražom).
postupak kako bi taj bio što brži i što efikasniji.
porotom („Summary Jury Trial“). U okviru ovog oblika rješavanja spora, rasprava se obavlja
pred direktorima obiju stranaka i porotom. Porota je sastavljena pretežno od šest lica, koj
donose odluku o sporu. Članovi porote ne moraju biti pravnici, nego to mogu biti i stručnjac
Međutim, ona, može biti osnova za dalje pregovore i eventualno poravnanje između
stranaka. Postupak se odvija tako što se dokazi iznose pred porotu ali u skraćenoj verziji
odluka porote ne mora biti jednoglasna. Ona se može sastojati iz više posebnih odluka sa
komentarom svakog porotnika o odgovornosti stranaka.
123
International Commercial Arbitration, London, 1991, str. 8-14; Paunović M., Ad hoc arbitraža kao sredstvo
rješavanja međunarodnih privrednih sporova u savremenim uslovima, u knjizi Međunarodna privredna
Svrha ovog pravnog mehaniz
ma jeste da se stranke upoznaju
sa mogućim ishodom
arbitražnog postupka pred arbitra
žom, a u cilju da same sebe ub
ijede u neophodnost
Danas, u Sjedinjenim Američk
im Državama, kao oblik alternativ
nog rješavanja sporova
poznat je metod iznajmljivanja Sud
ija („rent-a-judge“). Postupak se odv
ija tako što stranke na
osnovu međusobnog - internog spo
razuma traže od suda da im odredi
stručno lice, koje ima
uloga je između statusa sudije i arb
itra. Odluka o sporu je obavezujuća
za stranke u sporu jer
joj sud daje izvršnu snagu, a to zna
či da može biti prinudno izvršena.
mišljenja. Jedan broj autora ovakv
om obliku rješavanja sporova pror
iče veliku budućnost,
dok s drugu stranu, određen broj s
matra da je izvorna arbitraža neza
menjiva.
sporova imati sve veći značaj i u
logu u rješavanju trgovinskih spor
azuma. Argumenti za
ovakvo mišljenje su brže i efikas
nije rješavanje sporova uz dosta
manje troškove rješenja
spora. Pored ovoga, posebno va
žno je naglasiti da je odluka o
rješenju spora plod
5. POVREMENE (AD HOC) AR
BITRAŽE
Najvažnija i najpoznatija klasifik
acija Međunarodne trgovinske ar
bitraže je podjela na
povremene (ad hoc) arbitraže i instit
ucionalne (stalne) arbitraže.
jedan određen slučaj, prilikom koje
g se utvrđuju posebna pravila post
upka. Ova arbitraža se
formira zbog jednog određenog
trgovinskog spora. Organizacija
ad hoc arbitraže je u
osnovana, odnosno donošenjem pr
esude, povremena (ad hoc) arbitraža
prestaje da postoji
predvidjele arbitražu, ali je nisu
precizirali kao instituciju. Takođe
, povremena (ad hoc)
arbitraža može nastati i onda kada
su stranke tako predvidjele arbitraž
nim sporazumom.
formiraju u svrhu da im riješe jeda
n najčešće, već nastao i tačno odre
đen spor. Po završetku
spora, formirana ad hoc arbitraža pre
staje da postoji.
arbitražni spor imenovanjem arbita
ra. Stranke u sporu, direktno ili ind
irektno preko arbitara
propisuju cio postupak. Međutim
, u posljednje vrijeme, u cilju p
ovećanja efikasnosti
koja odgovaraju specifičnostima s
pora (npr. pravila INCITRAL-a. Pra
vila Ekonomske komisije
UN za Evropu i dr.), u preambuli
UNCITRAL-ovih pravila iz 1976
. god se kaže da je
zemljama sa različitim pravnim, soci
jalnim i ekonomskim sistemom, znač
ajno doprinijeti razvoju
usklađenih međunarodnih ekonomskih
odnosa“.
124
International Commercial Arbitration, Lond
on, 1991, str. 8-14; Paunović M., Ad hoc
arbitraža kao sredstvo
rješavanja međunarodnih privrednih sporo
va u savremenim uslovima, u knjizi Me
đunarodna privredna
1
I ombić

Glavni nedostatak povremene (ad hoc) arbitraže je taj što njena efikasnost zavisi u
potpunosti od spremnosti stranaka i njihovih zastupnika da sarađuju u arbitražnom
Glavna prednost povremene (ad hoc) arbitraže u odnosu na institucionalne arbitraže
dolazi do izražaja u postupku u kojem učestvuje više stranaka (Multiparty Arbitration).
postupku i onih lica koja bi u postupku pred redovnim sudom mogla da se pojave kao
suparničar, i sl. S obzirom, da povremena (ad hoc) arbitraža isključivo se zasniva na
kada je spor već nastao i kada su poznate stranke i ostali učesnici u sporu.
6. STALNE (INSTITUCIONALNE) ARBITRAŽE
Stalne (institucionalne) međunarodne trgovinske arbitraže osnovane su pri privrednim
komorama, profesionalnim udruženjima i organizacijama, berzama sa ustaljenim pravilima
postupka i određenim administrativnim aparatom.
slučajeva, koje rješavanjem spora ne završavaju svoju misiju, nego nastavljaju dalje svoj rad.
Ugovarajući nadležnost institucionalne arbitraže, stranke istovremeno ugovaraju
Stalne (institucionalne) arbitraže raspolažu stručnim osobljem koje je odgovorno za
konstituisanje arbitražog suda, plaćanje troškova arbitraže kao i obezbeđenje materijalnih
uslova radi brzog i efikasnog sprovođenja arbitražnog postupka.
Stalne (institucionalne) arbitraže možemo podeliti u tri grupe i to:
regionalne međunarodne trgovinske institucionalne arbitraže;
6.1. Stalni arbitražni sud u Hagu
Stalni arbitražni sud u Hagu osnovan na konferencijama u Hagu održanim 1899. i 1907.
Stalni arbitražni sud osnovan je na osnovu međunarodne konferencije poznate pod nazivom
of International Disputs“).
arbitražnom sudu u Hagu, u slučaju da prethodna diplomatska akcija posredovanja ne bi
dala rezultate.
Konvenciju o mirnom rješavanju sporova. Međutim, nadležnost ovog Suda se može proširit
i na sporove između država nečlanica ili na sporove između država – članica i država –
Da bi se spor iznio pred Sud, države potpisuju poseban akt (kompromis), kojim je
utvrđen predmet spora i ovlašćenja arbitara. Svaka država potpisnica konvencije imenuje
Stranke u sporu su potpuno slobodne u izboru arbitara. Svoju nadležnost Sud nalazi u
volji stranaka, odnosno njihovom kompromisu da spor iznesu pred ovu arbitražu.
Na osnovu odredaba Haške ko
nvencije, Sud sam odlučuje o tome
da li je nadležan, što je
posebno važno ako formulacija arb
itražne klauzule nije sasvim jasna.
(Član 73. Konvencije
papira i dokumenata koji su mu po
dneti“.)
se ne može podneti žalba.
nepostojanje arbitražnog kompromi
sa, prekoračenje funkcije arbitara,
primjena prava za koje
sud nije bio ovlašćen kompromisno
m klauzulom.
sekretar i Administrativni odbor k
oji sačinjavaju diplomatski predsta
vnici ugovornih strana
akreditovanih u Holandiji, a odbor
om presjedava holandski ministar i
nostranih poslova.
periodu od 1900-1992. riješio samo
32 slučaja. Posle toga nije bilo int
eresenata da rješavaju
spor pred ovom institucijom. Dana
s ova arbitraža je „uspavana“.
6.2. Regionalne međunarodne t
rgovinske arbitraže
Regionalne međunarodne trgovins
ke arbitraže su najčešće vezane
za privredne komore
pojedinih zemalja.
arbitražnog postupka za rješavanje
nastalih sporova međunarodnog ka
raktera.
odnosa među subjektima iz različiti
h zemalja. S toga, danas nastaju no
vi poslovni i arbitražni
centri u regionima koji ranije, po t
ome nisu bili poznati, kao što su M
eđunarodni arbitražni
trgovinsku arbitražu u Kairu.
institucija, čiji je osnovni zadat
ak da pomaže informisanje me
đunarodnih arbitraža,
promoviše institucionalne arbitraže
i razvija njihovu međusobnu saradn
ju.
su:
 Arbitražni sud Međunarodne trg
ovačke komore u Parizu (MTK);
Londonski sud međunarodne ar
bitraže (LCIA);
 Međunarodna trgovačka arbitraž
a u Nemačkoj;
6.2.1. Arbitražni sud Međunarodn
e trgovinske komore (MTK)
Međunarodni arbitražni sud Me
đunarodne trgovinske komore u
Parizu (International
Arbitration Court of International Cha
mber of Commerce – ICC Arbitration
Court) je institucionalni
korišćenih institucija. Procenjuje se
, na osnovu statističkih podataka,
da je ova institucija u
Ilija
1
J. Dž
ombić

proteklih osamdeset godina riješila više od 11.000 sporova, dok je današnja praksa, da s
jedna trećina od ukupnih sporova u svijetu odnosi na ovu instituciju.
Pravila o mirenju (posljednja verzija Pravila o mirenju od 1. januara 1988);
 Pravila za predarbitražno rješavanje sporova pred sudijom.
Međunarodna trgovinska komora, u okviru koje se nalazi stalni arbitražni sud, osnovana
je 1919. god., i njene članice su privredna preduzeća i asocijacije iz više od 130 država. U
sa sličnom namjenom, i to:
 Međunarodni ICC (MTK) centar za ekspertize u Parizu (The ICC International Center
for Expertise);
Institute of International Business Law and Practice);
Cooperation).
Međunarodna trgovinska komora danas ima nacionalne komitete ICC (MTK) u više od
60 zemalja svijeta.
odnosno odluke su konačne i obavezujuće za stranke. Član 28. stav 6. Pravila ICC-arbitraže u
Parizu (Međunarodne trgovinske komore) glasi: „Svaka presuda je obavezujuća za stranke
odlaganja, smatraće se da su se odrekle svih pravnih sredstava kojih se punovažno mogu odreći“.
preduzeća, privatne firme, pojedinci. Za korišćenje usluga Arbitražnog suda je najvažnije da
su se stranke, bez obzira na prirodu posla i svoju nacionalnost, arbitražnim sporazumom
Karakteristike arbitražnog suda u Parizu, po čemu je prepoznatljiv u svijetu su:
arbitri mogu biti bilo koje nacionalnosti, iz bilo koje države;
Arbitražni sud i sekretarijat suda sastavljeni su od članova iz raznih zemalja sveta, itd.
Prvi arbitražni spor pred Arbitražnim sudom međunarodne trgovinske komore u Parizu
pokrenut je 22. juna 1923. god. između francuskog i belgijskog preduzeća, a predmet spora
ugovorene obaveze. Spor je završen poravnanjem.
6.2.2. Arbitražna trgovinska komora u Cirihu
Arbitražna trgovinska komora u Cirihu - zvanično Arbitraža Trgovinske komore Cirih
(Zurich Chamber of Commerce) osnovana je 1911. godine. Ovo je arbitraža sa dugom i
renomiranom tradicijom. U periodu između dva svjetska rata, u međunarodnim trgovinskim
U preambuli Pravila o radu ove arbitraže od 1. januara 1989. stoji da „trgovinska komora
Ciriha vrši pažljivu selekciju kod imenovanja arbitara kako bi odgovorila potrebama
ekspeditivne arbitraže, bez nepotre
bnog pribegavanja državnim sudov
ima“
Iz ovog proizilaze dvije osnovn
e karakteristike ove arbitraže, i to:
 njena uloga u određivanju arbita
ra je veća nego kod drugih arbitraž
a;
organa.
Arbitražni postupak u okviru
arbitražne trgovinske komore u Ci
rihu vodi se na osnovu
Pravilnika o mirenju i arbitraži,
koji sadrži niz članova kojima
se reguliše vođenje
procesni zakonik kantona Cirih; Z
akon o organizaciji sudova kanton
a Cirih; i Švajcarski
Zakon o međunarodnoj arbitraži.
„prijateljskom sporazumu“ (amciable s
ettlement) između stranaka, koji Arb
itražno vijeće nastoji
da stranke postignu „u bilo kojoj fazi
postupka.“
Trial“, koji spor rješava sporazumo
m stranaka na brz i jednostavan nač
in.
Cirihu, koju ova arbitraža prepor
učuje strankama glasi „svi sporovi
koji proizilaze iz ovog
ugovora ili su u vezi sa njim, uključu
jući i sporove o njegovom zaključenju
, obavezujućim efektima,
arbitražnim pravilima Ciriške trgovins
ke komore od strane Arbitražnog vijeć
a (ili od strane tročlanog
arbitražnog veća ili arbitra pojedinca)“.
6.2.3. Arbitraža Američkog arbitra
žnog udruženja (AAA) u Njujorku
Američko arbitražno udruženje (A
merican Arbitration Association – A
AA) je institucionalna
arbitraža, koja se bavi rješavanjem
i domaćih i međunarodnih sporova.
Sjedište arbitraže je u
arbitražu čija se delatnost finansira
iz članarine njenih članova.
Federalni servis za posredovanje,
mirenje i rješavanje sporova iz 1
913. god. Regionalne
kancelarije udruženja se nalaze u 2
4 najveća američka grada.
grana, udruženja i društvenih grup
a.
Arbitražnog Udruženja (Commercia
l Arbitration Rules iz 1991).
koja joj omogućava da svoja pravil
a može prilagoditi svakom slučaju.
Ova pravila se koriste
za sporove u pojedinim granama
trgovine i proizvodnje, kao što s
u tekstilna industrija,
kao što su radni sporovi, saobraćaj
ni udesi i dr.
datiraju od 1986. god. Dopunskim
pravilima predviđeno je da u slučaj
evima kada su stranke
u sporu različite nacionalnosti ili s
u rezidenti u različitim zemljama,
za arbitre u tom sporu
Listu Američkog Arbitražnog
Udruženja sačinjava više od 37.00
0 lica, među kojima se
nalazi oko 500 stranaca.
125
1 Ilija
J. Dž
ombić

Stranke raspolažu punu slobodu imenovanja arbitara: da same predvide proceduru za
imenovanje arbitara, da same odrede arbitre sa liste Arbitražnog udruženja, da ih odrede van
Američko Arbitražno Udruženje može da interveniše u radu Arbitražnog vijeća, naročito
kod privremenih mera i mera obezbjeđenja dokaza. Odluka arbitraže je konačna
„Arbitražno vijeće mora sačiniti odluku promptno i u pismenom obliku i ona je konačna i obavezujuća
za stranke. Stranke se obavezuju da svaku takvu odluku izvrše bez odlaganja“.
6.2.4. Arbitražni sud pri trgovinsko-industrijskoj komori Ruske federacije u Moskvi
Međunarodni trgovinski arbitražni sud pri Trgovinsko-Industrijskoj komori Ruske federacije
(International Commercial Arbitration Cour at the Chamber of Commerce and Industry of the
Ovaj sud je osnovan 1925. god. i ima dugu tradiciju iz vremena Sovjetskog Saveza
Danas rad ovog suda zasnovan je na pravilniku o radu koji je donesen 8. decembra 1994
Prema članu 1. Pravilnika o radu Moskovska arbitraža predstavlja samostalni i stalni
međunarodni trgovinski arbitražni sud, koji djeluje na osnovu zakona Ruske Federacije o
Međunarodni trgovinski sud pri trgovinskoj-industrijskoj komori Ruske Federacije.)
trgovine i drugih oblika međunarodnih ekonomskih odnosa pod uslovom, da je sjedište bar
jedne stranke u inostranstvu, zatim sporovi iz odnosa između preduzeća sa stranim
razmatra arbitražnu klauzulu, koja čini dio ugovora ili je to poseban sporazum.
biraju, uvažavajući njihova specifična znanja za rješavanje sporova iz nadležnosti
arbitražnog suda.
imenuje savjetnika (reportera) koji vodi računa o zapisniku sa rasprava, prisustvuje
zatvorenim sjednicama arbitražnog vijeća i izvršava naloge vijeća. Arbitraža ima svog
predstavnikom Trgovinsko-industrijske komore čine Predsedništvo Arbitraže. Zadatak ovog
tijela je da učestvuje u odlučivanju o nadležnosti arbitraže, proučava praksu arbitraže,
Moskovska arbitraža preporučuje strankama sljedeću arbitražnu klauzulu: „Svaki spor
neslaganje ili zahtjev, koji mogu proizaći iz ovog ugovora, ili da budu u vezi sa njim, kao i njegovo
arbitražnim Sudom pri Trgovinsko-Industrijskoj Komori Ruske Federacije u skladu sa njegovim
pravilnikom.“
6.2.5. Londonski sud međunarodne arbitraže
Londonski sud Međunarodne arbitraže (London Court of International Arbitration) osnovan je
1892. god. Ova arbitraža predstavlja najstariju arbitražu na svijetu sa dugogodišnjom
Londonska arbitraža za svoj rad ima Pravilnik o poslovanju (sa posljednjim izmenama iz
1985. god.). Ova pravila su uređena tako da mogu biti korišćena u cijelom svijetu i u okviru
svakog pravnog sistema.
arbitražnog sporazuma, a jedini us
lov je da su se stranke jasno izra
zile da postojeći spor
riješe putem arbitraže. Takođe, ne
ma ni ograničenja koja lica mogu
da budu stranke pred
Specifičnost londonske arbitraž
e je što se u njenom radu može poj
aviti i umpire. Umpire
se razlikuje od predsjednika arbi
tražnog veća kontinentalnih arbit
raža, od umpire-a se
kada ne mogu da se slože oko kona
čne odluke. U takvoj situaciji, ump
ire postaje arbitar, i to
arbitar-pojedinac, i sam odlučuje o
sporu.
sastavu nastaviti rad na donošenj
u arbitražne odluke kada jedan
od arbitara odbije da
učestvuje u odlučivanju o odluci.
Jedini uslov korišćenja ovog prav
a od strane druga dva
većinom glasova, međutim u slu
čaju da ne postoji većina, odluč
uje glas predsjednika
arbitražnog vijeća.
žalbe, revizije ili nekog drugog
pravnog sredstva za obraćanje
državnom sudu ili
pravosudnoj vlasti. Na osnovu ov
og odluka postaje odmah pravosn
ažna, bez potrebe da joj
Međutim, na osnovu englesko
g Zakona o arbitraži (Arbitration Ac
t) iz 1996. god. stranke
imaju mogućnost, da posle donoše
nja arbitražne odluke, a pod uslov
om da nije drugačije
dogovoreno u arbitražnom sporazu
mu, žale sudu povodom nekog pog
rešnog primijenjenog
o svojoj akciji prethodno obavijesti
drugu stranku i samo arbitražno već
e.
Zakonu je: pitanje čije bi utvrđenje
bitno uticalo na pravo jedne ili obij
e stranke, pitanje koje
je arbitražno vijeće tražilo da bu
de utvrđeno ili okolnost da je od
luka arbitražnog veća
Standardna klauzula za zasniv
anje Londonskog suda međunarod
ne arbitraže, koju ova
institucija preporučuje strankama k
od zaključivanja ugovora glasi: „Sv
aki spor koji proizilazi iz
validnost ili prestajanje, biće upućeni
arbitraži i konačno riješeni po Pravi
lniku Londonskog suda
međunarodne arbitraže, za koji se smat
ra da je na ovaj način uključen u ovu kl
auzulu.“
6.2.6. Međunarodna trgovačka arb
itraža u Nemačkoj
Arbitraža u Njemačkoj ima dugu tr
adiciju i veliko iskustvo u rješavanj
u kako domaćih, tako i
međunarodnih trgovačkih sporova.

većih. Uglavnom se radi o instit
ucionalnim arbitražama organizov
anim pri trgovačkim i
industrijskim komorama, stručni
m udruženjima ili berzama koje
postoje u svim većim
Potrebno je istaći i to, da je uje
dinjenjem Nemačke, pravni sistem
Federativne Republike
Nemačke uveden i na teritoriju biv
še Demokratske Republike Nemač
ke, uključujući i pravila
Forma i sadržina arbitražnog
sporazuma u potpunosti prati rj
ešenja Model-zakona
UNCITRAL-a, s tim što se priznaje
i mogućnost pretpostavke prećutne
saglasnosti stranaka.
za imenovanje.
1 Ilija
J. Dž
ombić

U slučaju tročlanog arbitražnog suda, svaka stranka imenuje jednog arbitra. Izabran
arbitri biraju trećeg člana koji je predsjedavajući.
imenovanju, međutim ukoliko nisu u mogućnosti da se usaglase, imenovanje će izvršit
predsjednik Trgovinske komore, predsjednik nekog stručnog udruženja, Zemaljskog suda
Takođe, stranke mogu imenovanje arbitara da povjere nekom trećem licu, ovlašćenom z
imenovanje, već u samom arbitražnom sporazumu, a ne samo za slučaj da nema sporazuma
predsjednik nekog stručnog udruženja itd.
ukoliko je stranka pozvana da izvrši imenovanje i to nije uradila u predviđenom roku
ukoliko je imenovani arbitar umro ili odbio da prihvati funkciju ili je postao neaktivan iz bilo
da to učini, imenuje novog arbitra.
više usmenih rasprava, što zavisi od samog slučaja; da arbitražni sud vodi postupak na
aktivan način, jer su arbitri više nego zastupnici stranaka odgovorni za prikupljanje i
su arbitri slobodni da vode postupak na neformalan način; da se pridržavaju dogovorenih
pravila postupka.
Ako arbitražnu odluku donosi više arbitara, mjerodavna je apsolutna većina glasova. Kada
jedan arbitar odbije da učestvuje u glasanju (ne učestvuje u donošenju odluke), Zakon o
situaciju nisu nešto drugo predvidjele. Takođe je predviđeno, da stranke i u toku postupka
mogu izvršiti međusobno poravnanje.
6.2.7. Arbitražni institut trgovinske komore Štokholma
U okviru arbitražnog instituta trgovinske komore u Štokholmu (The Arbitration Institute the
Stockholm Chambere of Commerce) djeluje Štokholmska arbitraža u domenu rješavanja
Danas, pravila na osnovu kojih se zasniva rad Štokholmske arbitraže su pravila iz 1988.
god. i važe za jedna od najprihvatljivijih pravila u svijetu.
domaćim i međunarodnim sporovima (posredovanje i mirenje) u skladu sa njegovim pravilima
pomaže u postizanju zajedničkog rješenja u saglasnosti sa drugim pravilima, odlučuje arbitražno u
Arbitražni institut trgovinske komore Štokholma postoji od 1917. god. i dao je ogroman
doprinos razvoju međunarodnog arbitražnog sudstva.
Saveza i kompanija zapadnoevropskih zemalja.
arbitražne klauzule, koja je ustanovljena 1977. god. za primjenu u sovjetsko-američko
trgovini. U tekstu ove klauzule, koju su zajedno pripremili Američka arbitražna asocijacija
zemlje povjeravaju se na rješavanje Arbitražnom institutu pri Štokholmskoj trgovinsko
komori pozivanjem na primjenu arbitražnih pravila UNCITRAL-a.
Fakultativnom klauzulom pre
dviđeno je da ukoliko stranke ne
iskoriste svoje pravo
imenovanja arbitara, to će u njih
ovo ime učiniti Ruska komora i
Američko arbitražno
imenovati Štokholmska komora sa
spiska arbitara na kome se nalazi 1
8 pravnika i sudija koji
su zajednički određeni od strane R
uske komore i Američkog arbitražn
og udruženja.
iskustvom iz trgovinskih i privred
nih sporova, drugi član je uvaženi
pravnik, treći član je
poznata ličnost iz svijeta biznis
a. Članove upravnog odbora po
stavlja Izvršni odbor
Standardna arbitražna klauzula
, koju preporučuje ova arbitraža gl
asi: „Svaki spor u vezi sa
ovim ugovorom biće konačno riješen o
d strane arbitraže u skladu sa Pravili
ma arbitražnog Instituta
6.2.8. Spoljnotrgovinska arbitraža
pri Privrednoj komori Srbije
Spoljnotrgovinska arbitraža pri pr
ivrednoj komori Srbije, dalje Beo
gradska međunarodna
trgovinska arbitraža osnovana je 1
946. god. u Beogradu. Od osnivanj
a do danas, arbitraža je
.
pri obavljanju međunarodnih poslo
vnih transakcija.
privrednim poslovima iz kojih n
astaju sporovi za rješavanje, nac
ionalnošću arbitara i
korišćenjem izvora međunarodnog
trgovinskog prava.
ili prihvatile njenu nadležnost, ako
je bar jedna od stranaka u sporu str
ano pravno ili fizičko
lice i ako se radi o sporu iz domena
međunarodnih poslovnih odnosa.
između stranaka u sporu u kome ist
iču da svoj spor povjeravaju ovoj a
rbitraži na rješavanje.
Arbitraža svoju funkciju obav
lja putem Predsjedništva, sekretar
ijata i vijeća sudija i
Predsjedništvo arbitraže sastoji
se od predsjednika, sekretara i os
am članova (u širem
smislu), dok predsjednik, potpred
sjednik i sekretar predstavljaju P
redsjedništvo u užem
Članove Predsedništva bira i r
azrješava Skupština Privredne ko
more na period od četiri
godine, s tim što mogu biti ponovo
birani.
Listu arbitara utvrđuje Skupšt
ina privredne komore Srbije. List
a arbitara utvrđuje se
svake četiri godine, s tim da arbitri
koji se nalaze na listi mogu biti pon
ovo birani.
Prije pokretanja arbitražnog p
ostupka može se pokrenuti postup
ak za mirenje i on je
nezavisan od arbitražnog postupka.
nezavisnost arbitara da o predm
etu spora odlučuju samostalno,
bez uticaja i pritiska
državnih organa i kao nezavisnost
same institucije u odnosu na komo
ru i državne organe.
Spoljnotrgovinska arbitraža u Beogradu je o
snovana Uredbom o trgovinskoj komori FNR
J, decembra 1946,
FNRJ broj 26/47.)
1 Ilija
J. Dž
ombić

Spoljnotrgovinska arbitraža pri Privrednoj komori Srbije preporučuje strankama da pr
ugovaranju unesu sljedeću klauzulu: „Svi nesporazumi, koji nastanu iz ovog ugovora i povodom
spoljnotrgovinske arbitraže pri Privrednoj komori Srbije u Beogradu, koja će definitivno riješiti spor
Stranke su saglasne da se u postupku primijeni Pravilnik spoljnotrgovinske arbitraže pri Privrednoj
6.3. Specijalizovane arbitraže institucionalnog karaktera
Danas u svetu postoje specijalizovane institucionalne arbitraže organizovane u okviru
pojedinih međunarodnih ili domaćih asocijacija, koje su namenjene članicama tih udruženja
proizvodi ili usluge.
prometa sirovina ili sporove koji su nastali na posebnim tržištima (Commodity Arbitrations)
kao interne arbitraže svetskih udruženja.
Udruženje za promet žitaricama i stočnom hranom (GAFTA – Grain and feed Trade
Association);
Londonska pomorska arbitraža (London Maritime Arbitration);
Udruženje trgovine gume (Rubber Trade Association);
 Udruženje za šećer (Sugar Association);
Rad ovih arbitraža zasniva se na opštim principima arbitražnog rješavanja sporova.
Takođe, ove arbitraže se bave i utvrđivanjem činjenica koje su svojstvene samo asocijacijama
uzorka; itd.
slučajeva djeluju kao vještaci, koristeći svoje znanje i iskustvo.
različitog i vrlo uskog profila.
za pamuk (Chambere arbitrale de cotons de Havre) u Avru, u cilju nepristrasnosti i pravičnosti
stranke ne znaju arbitre, niti arbitri znaju imena stranaka. Orijentacija na stručnost i
za promet žitaricama i stočnom hranom (GAFTA – Grain and feed Trade Association) sadrže
odredbu koja isključuje mogućnost učešća pravnika (advokata) u postupku ukoliko su oni u
Sljedeća karakteristika ovih arbitara je izrazito pravnog karaktera. Naime, posle
donošenja arbitražne odluke, stranke iz spora imaju pravo na žalbu (apelaciju) drugom
raspravlja o sporu. Sastav ovog tijela određuje sama asocijacija.
drugostepene odluke uputi žalba sudu (High Court). U ovom slučaju ne dolazi do novog
ispitivanja činjenica i odlučivanja, već se utvrđuju eventualne greške primjene prava. U
slučaju da se utvrdi pogrešna pr
imjena prava, slučaj se vraća ap
elacionom vijeću na
dopunsko razmatranje pojedinih as
pekata presude.
6.3.1. Londonska pomorska arbitra
ža
Među najpoznatijim specijalizovani
m institucionalnim arbitražama je
Londonska pomorska
arbitraža (London Maritime Arbitra
tion) u okviru koje se rješavaju s
porovi iz ugovornih
odnosa u vezi sa korišćenjem brod
ova. To su sporovi koji proizilaze
iz ugovora o prevozu
robe morem, ugovora o kupovini i
prodaji broda, ugovor o spasavanj
u na moru, ugovor o
sudara brodova ili drugih havarija
itd.
LMAA) formirano je 1960. god., a
porijeklo vodi od grupe brokera sa
berze Baltic Exchange.
Ovo udruženje formira listu svoji
h članova, koji imaju mogućnost
da djeluju kao arbitri,
ponašanja za svoje članove – arbitre
.
čini pedeset punopravnih članova
, spremnih da kao arbitri rješava
ju pomorske i druge
arbitražne sporove u okviru ove ar
bitraže. Ova kategorija članstva po
znata je pod imenom
Druga kategorija članstva je
mnogo brojnija. Nju sačinjavaju
afirmisani pojedinci iz
pomorske trgovine, advokati i dr. li
ca. Uloga ovih članova (Supporting
Members) je da su oni
ciljeve Londonskog udruženja pom
orskih arbitara.
6.3.2. Arbitraža Udruženja za pro
met žitaricama i stočnom hranom (
The Grain and Feed
Trade Association)
Arbitraža Udruženja za promet ži
taricama i stočnom hranom (The
Grain and Feed Trade
Association) ima sjedište u Londo
nu. Ova arbitraža svoje usluge p
ruža kompanijama -
međunarodnom tržištu. Njenu arbi
tražu mogu ugovoriti i organizacij
e koje nisu formalno
članice udruženja.
klauzulu: „Svaki spor koji proizila
zi iz ugovora, u koji su uključena
Arbitražna pravila br.
125 biće arbitraži i u skladu sa tim
pravilima“.
se odnose na rokove za podizanje t
užbe pred ovom arbitražom s nagla
skom da nepoštovanje
predviđenih rokova može dovesti
do toga, da se arbitražni postupak
uopšte ne pokrene. Na
primjer: tužba vezana za spor oko
kvaliteta robe mora se uputiti arbit
raži u roku od 21 dan
posle datuma predviđenog za iskrc
avanje robe; kad se radi o sporu
oko novca, tužba mora
Za proces arbitražnog rješenja
spora imenuju se tri arbitra, dok a
rbitar-pojedinac može
da djeluje samo ako su se stranke iz
ričito složile o tome.
kojim se Asocijacija bavi. Takođe
, u Pravilima GAFTA postoji kla
uzula koja određuje da
arbitar mora da bude član ili služ
benik firme-članice Udruženja, koj
i je bio angažovan u
Ilija
1
J. Dž
ombić

Kod donošenja konačne odluke, Arbitražno veće šalje odluke Udruženju GAFTA, koje o
odluci obavještava stanke, ali tek pošto stranke plate troškove postupka.
specijalnom Apelacionom vijeću (Board of Appral) GAFTA. Članove specijalnog apelacionog
veća određuje Udruženje GAFTA. Kada je arbitražnu odluku u prethodnom postupku donio
arbitražnu presudu donijelo arbitražno vijeće od tri arbitra, u drugom stepenu zaseda tijelo
od pet članova.
6.3.3. Stalna arbitraža pri Federaciji za trgovinu kafom
Stalna arbitraža pri Federaciji za trgovinu kafom u Londonu (Cofee Trade Federation) bavi se
rješavanjem sporova iz ugovora o proizvodnji i prometu kafe.
prvom stepenu odlučuju arbitri izabrani od strane stranaka, a u drugom apelacioni odbor
sastavljen od arbitara koje odredi asocijacija.
mogućnosti: da pokrenu arbitražu sa pravom na žalbu apelacionom odboru (Arbitration a
First Instance) ili da se odmah opredijele za jednostepenu arbitražu bez prava na apelaciju
arbitra, a ovi zatim biraju umpire-a
će imenovati pet arbitara, ako se radi o tehničkom sporu ili tri arbitra ako je riječ o sporu o
kvalitetu.
koji stranke nisu u stanju da riješe mirnim putem, riješiće arbitraža u mjestu navedenom u
ugovoru, prema pravilima i običajima arbitražnog tijela za trgovinu kafom.“
postaje konačna i obavezujuća kada je donese arbitražno vijeće ili apelacioni odbor, odnosno
objavi asocijacija.
specifičnostima. To su, na primjer, Nemačka asocijacija kafe u Hamburgu (Die Deutscher Kafe
Verbande – DKV) koja rješava samo tehničke sporove, dok se sporovi iz domena kvaliteta
Hamburška arbitraža ima mogućnost žalbe, dok Bremenska arbitraža ne dozvoljava
ponovno razmatranje u drugom stepenu.
Američkim Državama i dr. zemljama.
UMPIR-e je specifičan pojam koji se susreće u Engleskom arbitražnom pravu. Kod nas bi se taj pojam
mogao prevesti kao nadarbitar. Njegova uloga se ne može poistovetiti sa ulogom predsednika
sam doneti arbitražnu odluku.
XIII
POSLOV
NO LOBI
RANJE
POSLOVNO LOBIRANJE
1. POSLOVNO LOBIRANJE
Lobiranje je široka oblast sa neograničen
im horizontom djelovanja. Dio je političk
e oblasti
koja je svoju široku primjenu pronašla u
diplomatskim i političkim pregovorima. P
olitičko
jedna osoba koja je služila poslanicima
za primanje građana, koji su dolazili sa
svojim
zahtjevima. Usvajanjem prvog amandma
na Ustava Sjedinjenih Američkih država
iz 1791.
institucija.
se uočava jak uticaj poslovnih krugova
u sektoru poljoprivrede (pamuk), bankar
skom i
željezničkom sistemu. Francuska bilježi
korporacijsko lobiranje banaka, proizvođa
ča vina i
period kada lobiranjem počinju da se bave
profesionalne korporacije.
otpore nailazi u latinskim i katoličkim ze
mljama, gdje je sumnjiv svaki demarš k
oji se ne
podudara sa opštim interesom. Od 1901.
god. su u Francuskoj priznata udruženja
lobista.
Početkom 50-tih godina XIX vijeka su u
tvrđena pravila lobiranja u američkom K
ongresu.
evropski lobiji koji su usmjereni ka instituc
ijama.
pregovaranja sa osobama koje su odgovor
ne za donošenje odluka.
Lobby znači raspravljati u predvorj
u, uticati privatnim razgovorom na p
oslanike,
progurati (zakon) privatnim razgovorima s
a poslanicima, ali i spletkariti, kriomice ili
potajno
svoju politiku.
članovima parlamentarnog skupa u namje
ri da se utiče na zakonodavstvo.
1.1. Ko je lobista?
Lobista je osoba koja je plaćena da zastup
a interese pojedinca, grupe, organizacije il
i države
u institucijama koje imaju direktan uticaj
na konačnu odluku. Lobisti mogu biti f
ormalne
parlamentu, sindikalna udruženja, nevla
dine organizacije, pa čak i ministri u
vladama.
Principi na kojima se zasniva lobiranje su:
 poštenje;
128
Ilija J. D 1
žombić 9
5

 tajnost.
Pojava poslovnog lobiranja je
novijeg datuma. Organizuje se kro
z sektor za odnose sa
javnošću. Deluje kao sredstvo uti
caja na okruženje. Lobista nastoji
da upravlja ishodom
pregovora sa namjerom da rezulta
t pregovora zadovolji interese gru
pe ili pojedinca kojeg
Aktivnost lobiranja zahtijeva an
alizu područja djelovanja sa aspekta
više naučnih disciplina
(pravo, ekonomija, politika i diplo
matija). Za uspješan ishod lobiranj
a potrebno je izuzetno
ubjeđivanje u ispravnost odluka
koje će se doneti u narednom perio
du;
 primjena metoda pritiska sa cilje
m donošenja željenih odluka.
INTERES L DON
NA GRUP OŠEN
A: JE OD
LUKE
:
  rla
Vl me
ad nt:
a;
 a
Vl
 Privredn  inter
e asocijacij regi
e; onal
 Individu ne
alni orga
niza
cije;
 Multi  Individ
nacional asocij ualni
ne acije i
agenc privredni
kompani ije; subjekt;
je;  Ge
neral
na sk
upšti
na
 Lokal  k
na uprav o
a. m
p
a
ni
je
.
CILJ
Šema 13.1. Organizaciona šema pos
tupka lobiranja
Prethodna šema predstavlja
postupak procesa lobiranja. Inte
resne grupe najprije
postavljaju cilj lobiranja i na osno
vu postavljenog cilja angažuju lobi
ste koji će realizivati
je da odluka odgovara postavljeno
m cilju interesne grupe. Ishod lobi
ranja zavisi od izbora
lobiste. Potrebno je da ulogu lobist
e ima pojedinac ili grupa koji zais
ta mogu dati doprinos
koji će istovremeno djelovati na viš
e „frontova“ sa istim ciljem krajnjeg
ishoda.
razumijevanja značaja ovog pojma.
Lobiranje se doživljava kao dogo
vor „ispod žita“. Naši
privrednici su zainteresovani da ut
iču na donosioca odluka. Međuti
m, poslovi lobiranja su
izbegao neetički rad i korupcija.
registrovanih lobista. U Vašingtonu
taj broj se procenjuje na oko 40.000
registrovanih lobista.
Zadatak lobista u poslovnom lobir
anju je da se izbore za interese svo
jih poslodavaca koji ih
Ilija
1
J. Dž
ombić

Poslovno lobiranje XIII
Kao primjer uspešnog lobiranja možemo uzeti bivšu jugoslovensku Repub
Sloveniju.
Kada je 2002. god. Slovenija krenula u kampanju za ulazak u NATO, pre
nik Milan
uticao na brži ulazak Slovenije u NATO. Taj angažman koštao je Slov
u godišnje
516.000 $. Kao drugi uspješan primjer Slovenačkog lobiranja uzima se fara
tska kuća
Brisela da zabrani uvoz tog proizvoda svim kompanijama, izuzev jedn
nemačkog
koncerna. Na taj način, „Krka“ ne samo da je zadržala tržište, već je do
i dodatne
narednom periodu.
1.2. Karakteristike lobiste
Lobista mora da posjeduje:
dobre argumente ubjeđivanja, motivisanja i animiranja;
 znanje o značaju psihologije (empatička sposobnost);
1.2.1. Ko sve lobira
Lobiranjem se bave:
nevladine organizacije;
 pojedinci.
1.2.2. Oblici lobiranja
Kao oblike lobiranja, možemo navesti:
 Defanzivno lobiranje, je ograničavanje procijenjenih negativnih posljedica.
izvlačenje maksimuma uprkos postojanju suprotnih interesa.
koje po potrebi predstavlja konsultant.
su sindikati, savezi, ad hoc udruženja.
Feudalno lobiranje, znači sticanje nove moći.
Normativno lobiranje, je stvaranje i izmjena odredbi tehničke prirode.
 Strukturalno lobiranje, znači i
zmjenu struktura i metoda, uvo
đenje osmatrača,
komiteta ili komisija. Monitorin
g koji se povezuje sa privrednom
špijunažom, znači
 Finansijsko lobiranje, znači os
tvarenje finansijskih prednosti.
„Veza“ ili „lažno“
lobiranje je dobijanje
„povlašćenog položaja“ na osnovu pos
tojećih pravila.
1.2.3. Tehnike lobiranja
Tehnike lobiranja možemo podijelit
i u dvije grupe:
 Direktne tehnike: lični sast
anci sa donosiocima odluka, p
rivatni razgovori,
sakupljanje informacija, istraživ
anje, dostavljanje sakupljenih infor
macija donosiocu
odluke, prisustvo otvorenim
političkim skupovima, pomoć p
ri izradi zakona,
pružanje stručno-savjetodavnih
usluga, pozivanje uticajnih grupa
ili pojedinaca na
 Indirektne tehnike. Uspostavlja
nje strateških saveza, korišćenje me
dija, objavljivanje
rezultata posredstvom medija d
obijenih na osnovu sopstvenog ist
raživanja, peticije,
1.2.4. Kako lobirati kod političara
Tokom lobiranja kod političara, pot
rebno je imati na umu nekoliko det
alja:
 Najprije treba identifikovati pol
itičare koje zanimaju ciljevi slični
onima za koje se
lobira i osigurati podršku lokaln
og odbornika/poslanika.
aktivnosti koju lobist organizuj
e. Također, treba podstaći i č
lanove vlastite
organizacije i svoje saveznike da k
ontaktiraju sa političarima o predm
etima za koje se
lobira.
postizanje cilja treba iznijeti u sam
o desetak minuta.
2. ODNOSI S JAVNOŠĆU
Prema istraživanju Američkog PR
udruženja, lista poželjnih osobina k
oje bi trebali imati oni
koji se bave odnosima sa javnošću
sadrži:
pozitivizam i optimističnost,
 laka komunikacija s ljudima,
 sposobnost da se drugoga jedno
stavno uvjeri,
130
131
1 Ilija
J. Dž
ombić

Poslovno lobiranje XIII
sposobnost za pridobijanje povjerenja nadređenih,
 sposobnost nošenja s rokovima i hitnošću,
 slušanje ljudi,
Ako stručnjaka za odnose s javnošću posmatramo kao menadžera u nek
rganizaciji,
prema mišljenjima stručnjak pomenutog Udruženja, on mora:
 razumjeti odnose između svih slojeva unutar organizacije, kako bi s
iječili
eventualni sukobi ili nesporazumi;
razumljivim i prihvatljivim za svoje kolege;
strategiji organizacije (njegova rješenja moraju odgovarati pravim potrebama organ
e) i
održavati pozitivnu sliku u javnosti;
kako izmjeriti učinak.
Ilija
Džom

199
BIBLIOGRAFIJA
1. Acin, Đ. Bodiroža, M., „Među
narodna ekonomija“, Zavod za
2. udžbenike i nastavna sredstv
3. a
– Srpsko Sarajevo, Srpsko Sa
rajevo, 2002.
Adamović, Lj., „Međunarodni
ekonomski odnosi“, Savremen
a administracija, Beograd, 19
71.
Adamović, Lj., „Integracija i
dezintegracija svetske privrede“
, Ekonomski Fakultet u
5. Adizes
6. , I., „U
pravlja
7.
ne pro
8.
menam
a“, No
vi Sad,
2004.
B
e
o
g
r
a
d
,

2
0
0
1
.

Aranđelović, Z., „Osnovi ekon
omije“, Viša poslovna škola,
Beograd, 1995.
Babić, M., „Makroekonomija“,
Mate d.o.o Zagreb, Zagreb, 2
004.
11. Babić, M. Babić, A., „Među
narodna ekonomija“, Mate d.o.o
Zagreb, Zagreb, 2003.
12. Bashu, K., „Prelude to politi
cal economy“, Oxford, 2000.
14. Bernstein, R., Wood, D., „
Handbook of arbitration practice“
, Sweet and Maxwell,London
1993.
Međunarodnu politiku i privre
du u Beogradu, Beograd, 200
0.
17. Blanchard O., „Makroekono
mija“,Mate d.o.o Zagreb, Zagre
b, 2005.
18. Boatright, R. J., „Ethics and
conduct of business“, Prentice H
all, 2003.
nastavna sredstva Srpsko Saraj
evo, Srpsko Sarajevo, 2003.
21. Broches, A., „Commentary
on the UNCITRAL Model Law o
n International Commectial
Arbitration“, Kluwer, 1990.
23. Collins E.,Devanna M., „Iz
azovi menadžmenta u XXI stoljeć
u“,Mate d.o.o Zagreb, Zagreb,
2002.
25. Dahringer D. L., Muhlaba
cher, H., „International marketin
g“, Addison Wesley Publischi
ng
Company, 1991.
Beograd, 2002.
internacinalni menadžment i bi
znis, Beograd, 2001.
29. Dašić, D., „Principi internac
ionalne ekonomije“,IP-Stručna k
njiga Beograd, Beograd, 2004.
30. Dixit A., „Theory of Internat
ional Trade“,Cambridge Uneve
rsity Press, Cambridge, 1992.
32. Draškić, M., „Međunarodno
privredno ugovorno pravo“,Savr
emena administracija, Beograd
,
1990.
34. Dornbusch, R., „Macroecon
omics“,R. R. Donely, New York
, 2004.
Ilija
2
J.
Džo
mbi
ć
trgovinu i bankarstvo, Magistarski r
ad, Beograd, 2005.
37. Đurović, R., „Međunarodno privr
edno pravo“, Savremena administrac
ija, Beograd, 1997.
38. Ekelound, B. R., Herbert, F. R.,
„A history of economic theory and meth
od“, Hill Companies
39. Fisher, C., Alan, L., „Business et
hices and values“, Prentic Hall, 2003.
40. Filipović, V. „Odnosi s javnošću“
, Beograd, 2003.
Washington, 1997.
43. Gavrilović, Jovanović, P., „Međ
unarodne poslovne finansije“, Ekono
mski Fakultet u
Beogradu, Beograd, 1997.
Beograd, 1997.
46. Grandov, Z., „Spoljnotrgovinsko
poslovanje-savremene teorije i prakse“,
Beogradska
trgovačka omladina, Beograd, 2
000.
Sad, Novi Sad, 2004.
1973.
50. Inić, B., „Menadžment“, BK Univ
erzitet, Beograd, 2003.
51. Jakšić, M., „Makroekonomija“,Čig
oja, Beograd, 2001.
Beograd, 1994.
54. Janev, I., „Međunarodni odnosi i s
poljna politika“, Čigoja štampa, Beog
rad, 2002.
nauka u Beogradu, Beograd, 2001.
57. Josifidis, K., Lošolac, A., „Princi
pi ekonomije“, Stylos, Novi Sad, 2004
,
59. Katunarić, A., „Vanjska trgovina
“, Zagreb, 1984,
61. Kisić, S., „Ekonomika preduzeća“,
Viša poslovna škola Beograd, Beogr
ad, 1995,
62. Kindlerberg, Č., „Međunarodna e
konomija“,Vuk Karadžić, Beograd, 1
974.
1995.
1997.
66. Kovačević, Ž., Dašić, D., Džomb
ić, I., „Principi tržišne ekonomije“, Fa
kultet političkih
nauka, Banja Luka, 2007.
za razvoj Bosne i Hercegovine“,Fakult
et za političke i društvene nauke Ba
nja Luka, Banja
Luka, 2006.
69. Kosovac, M., „Međunarodna pra
vila i konvencije – za spoljnotrgovinsko
poslovanje i druge
ekonomske odnose sa inostranstvo
m“,Želnid, Beograd, 2004.
2 Ilija
J. Dž
ombić

Bibliografija
primenjenih nauka
u Beogradu, Beogr
ad, 2003.
72. Kozomara J., „
Međunarodno poslov
anje-izvoz i uvoz“, E
konomski fakultet
u Beogradu,
Beograd, 1999.
74. Kozomara, J., “
Spoljnotrgovinsko po
slovanje“,Ars libri i
Besjede, Banja Luk
a, 2001.
75. Labus, M., „Os
novi ekonomije“, Stu
bovi kulture, Beogr
ad, 1999,
77. Lovreta,S. Petk
ović G., „Strategija
i politika trgovine po
litike Republike Srbij
e“, Ekonomski
Fakultet u Beo
gradu, Beograd, 20
04.
79. Mankiw G., „Pr
inciples of economi
cs“,Thomason Lear
ing,Mate d.o.o., Za
greb, 2005.
80. Marković, M.,
„Uvod u međunarod
no poslovanje“,Čigoj
a, Beograd, 1995.
82. Marsenić, D., „
Ekonomika Jugoslavij
e“, Ekonomski Fak
ultet Beograd, 2000
,
84. Merden van de
r A., „Public Relatio
ns - uvod u odnose sa
javnošću“, Prometej
, Novi Sad,
1993.
86. Mileta V., “Lek
sikon europske unije
”, Zagreb, 2003.
Beograd, 2002,
Beograd, 1997.
administracija, Beo
grad, 2003.
Beograd, 1999.
92. Mishkin, F., Ea
kins, S., „Finansijsk
a tržišta i institucije“
, Mate d.o.o Zagreb
2005, Zagreb,
2005.
94. Pak M., „Međun
arodno privredno pr
avo“, Naučna knjiga
, Beograd, 1989.
95. Pancirov, Lj., „
Moderna diplomatsk
a struka“, Savjetnič
ki rad, Zagreb, 1999
.
97. Pečujlić, M., „G
lobalizacija - dve slik
e sveta“, Gutemberg
ova galaksija, Beog
rad, 2002.
99. Petrović, B., „M
eđunarodni ekonoms
ki odnosi“, Ekonom
ski fakultet u Beogr
adu, 1999.
100. Pindyuck, R.,
Rubinfeld D., „Micr
oeconomics“, Pearso
n Education-
Prentice Hall, 2005.
Beograd, 2000.
103. Pomfret, R.,“In
ternational Trade, an
introduction to theor
y and policy“,Basell
Blackwell,
Cambridge-
Massachesetts, Oxf
ord, 1991.
105. Pokaz, I., „Glo
balizacija i njezin uti
caj na diplomatiju“,
Savjetnički rad, Zag
reb, 1999.
106. Pušara, K., „M
eđunarodne finansije
“, Verzal press, Beo
grad, 2002.
108. Rakas, S., „Posl
ovna etika“, Megatr
end-Univerzitet pri
menjenih nauka, B
eograd, 2002.
109. Rakić, B., „Međ
unarodni marketing“
, Megatrend-
Univerzitet primen
jenih nauka, Beogr
ad,
I 2
2003.
menadžment u Beogradu, Beograd,
1999.
Internacionalni menadžment, Beogr
ad, 2003.
Zagreb, 1999.
114. Salvatore, D., „Ekonomija za men
adžere u svjetskoj privredi“,Mate d.o.o
Zagreb, Zagreb 1994.
115. Savez ekonomista Jugoslavije,
„Jugoslovenska privreda i EU – izazovi
i mogućnosti“,
116. Savić, N., Pitić, G., „Eurotranzici
ja“, Beograd, 1999.
118. Sebastijan,N., „Upravljanje proje
ktima“, Clio Beograd, Beograd, 2005
.
120. Spirilović-Jovanović, L., „Privre
dno pravo“,Ekonomski Fakultet u Be
ogradu, Beograd, 2002.
121. Spoljnotrgovinska komora BiH
, „Međunarodni transport i trgovina u
jugoistočnoj
122. Stanković, M., „Međunarodno po
slovno pravo“, Samostalno izdanje a
utora, Beograd, 2002.
123. Stavrić, B., „Menadžment“,Fakul
tet za poslovni inženjering i menad
žment Banja Luka,
124. Stavrić, B., „Menadžment“,MB-
Centar Novi Beograd, Beograd, 199
5.
126. Stojanović, R., Dimitrijević, V.,
„Međunarodni odnosi“, Službeni list
SRJ, Beograd, 1996.
127. Stakić, B., „Savremeni menadžme
nt u spoljnoj trgovini“, Poslovni Biro
d.o.o., Beograd, 2002.
129. Taborši S.,“Privreda i pravo“,Ce
ntar za publikacije Pravnog Fakulte
ta u Beogradu,
Beograd, 1992.
131. Tatalović, S., „Etnički sukobi i eu
ropska sigurnost“, Zagreb, 2003.
133. Turčinović, F., „Ekonomske inter
gracije i trgovinski blokovi“, Beograd,
2000.
135. Triva, S., Poznić, B., Vorgić, N.
, Varda, T., „Arbitražno rešavanje spo
rova“, Novi Sad, 1973.
136. Unković,M., „Savremena međuna
rodna trgovina“, Beogradska knjiga,
Beograd, 2005.
138. Vukmirica, V., „Svetska trgovins
ka politika i tržišta“, PS-Grmeč, Beog
rad, 2000.
Beograd, 1999.
141. Wertheimer-Baletić A., „Stanov
ništvo i razvoj“, Mate d.o.o Zagreb,
Zagreb, 1999.
142. Weihrich H., Koontz H., “Mena
džment“, Mate d.o.o Zagreb, Zagreb,
1998.
Ilija
J. Dž
2
ombić

Sodapdf

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sodapdf

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ILIJA

Trgovinski subjekt Prihod MLRD $ Profit MLRD $

27.-29. mart „Mediteranski dani Trebinja 2009“ Trebinje

04.-12. april Communication 2009“ sajam informatike, Banja Luka

1960 – 1961. Ženeva 26 Carine

1973 – 1979. Ženeva, Tokijo (Tokijska 102 Carinske i necarinske mjere

Oblasti re Indu Robe i

CFR troškove utovara robe na brod i sav trošak istovara i korišćenja obale

CIF osiguranje protiv rizika gubitka ili robu, od trenutka kada je roba

You might also like