Ψυχοφυσιολογία Φίλιππος Βλάχος Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Ψυχοφυσιολογία
Φίλιππος Βλάχος
Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών
Παιδαγωγικό Τμήμα Ειδικής Αγωγής
Ενότητα 1:
ΨΥΧΟΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ: ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ &
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
Σκοποί ενότητας
• Ο προσδιορισμός του επιστημονικού πεδίου

της Ψυχοφυσιολογίας
• Ο ορισμός βασικών εννοιών
• Η ιστορική αναδρομή στο χώρο της
Ψυχοφυσιολογίας
• Παρουσίαση παραδειγμάτων
Ενότητα 1: Ψυχοφυσιολογία: Βασικές έννοιες και παραδείγματα 2
Περιεχόμενα ενότητας
Ψυχοφυσιολογία:
• ορισμός
• βασικές έννοιες
• ιστορική αναδρομή,
• προτίμηση χεριού (μια κινητική ασυμμετρία
με προεκτάσεις)

Ψυχοφυσιολογία
• Είναι ο κλάδος της επιστήμης που ασχολείται με
την διερεύνηση των σχέσεων, που αφορούν το
φυσιολογικό (βιολογικό) με το ψυχολογικό
υπόστρωμα της ανθρώπινης συμπεριφοράς και
την αλληλεπίδρασή τους.
• Η συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα πολύπλοκων
αλληλεπιδράσεων βιολογικών, ψυχολογικών και
κοινωνικών παραγόντων.
• Η Ψυχοφυσιολογία στηρίζεται στην «ολιστική»
άποψη του ανθρώπου ότι δηλαδή, η ψυχή και το
σώμα είναι συνθετικά τμήματα του ατόμου.
Οι βιολογικές βάσεις της συμπεριφοράς 1/3
• Ο ανθρώπινος οργανισμός αποτελεί ένα

ψυχοσωματικό σύνολο.
• Ορισμένα βιολογικά-φυσιολογικά συστήματα
είναι συνδεδεμένα με πολύ συγκεκριμένες,
μερικές φορές συμπεριφορές.
• Ο άνθρωπος μπορεί να επηρεάζει, μέσα από τις
ψυχολογικές διεργασίες, τη λειτουργία των
οργάνων του σώματος (π.χ. θυμός)

• Η σχέση φυσιολογικών διεργασιών και

συμπεριφοράς είναι αμφίδρομη.
• Για να υπάρξει ο άνθρωπος σαν βιολογικό
σύστημα που έχει τη δυνατότητα προσαρμογής
στις μεταβολές του φυσικού περιβάλλοντος
(εξωτερικές και εσωτερικές), αλλά και του
κοινωνικού περιβάλλοντός του.
• Είναι δηλαδή απαραίτητη η λειτουργική
ισορροπία, ομοιόσταση, δυο παραγόντων που
απαρτίζουν το άτομο, δηλ. του σωματικού και
του ψυχικού.

Τα δυο κύρια συστήματα του ανθρώπινου
οργανισμού που είναι υπεύθυνα για τη διατήρηση
της ψυχοσωματικής ομοιοστασίας είναι το νευρικό
σύστημα και το ενδοκρινικό (ορμονικό) σύστημα.
Εικόνα 1 Εικόνα 2
Το νευρικό σύστημα Το ενδοκρινικό (ορμονικό) σύστημα
Το παράδειγμα της αριστεροχειρίας
(μιας κινητικής ασυμμετρίας με προεκτάσεις…)
Εικόνα 3
Διάσημοι αριστερόχειρες
Leonardo da Vinci, Keanu Reeves Andersen Harry Truman
Michelangelo Marilyn Monroe Joan of Arc (Ιωάννα (πρόεδρος ΗΠΑ)
Pablo Picasso Matt Dillon της Λορένης) Ronald Reagan
Bob Dylan Mickey Rourke Ιούλιος Καίσαρας (πρόεδρος ΗΠΑ)
David Bowie Nicole Kidman Μέγας Αλέξανδρος Herbert Hoover
Jimi Hendrix Robert DeNiro Ναπολέων (πρόεδρος ΗΠΑ)
Paul McCartney Robert Redford Βοναπάρτης James Garfield
Phil Collins Shirley MacLaine Mahatma Gandhi (πρόεδρος ΗΠΑ)
Sting Steve McQueen Benjamin Franklin Prince Charles
Beethoven Tom Cruise Barack Obama Prince William
Rachmaninof Jimmy Connors (πρόεδρος ΗΠΑ) Queen mother
Robert Schumann John McEnroe Βill Clinton Elizabeth
Angelina Jolie Martina Navratilova (πρόεδρος ΗΠΑ) Queen Victoria
Anthony Perkins Αριστοτέλης George Bush Winston Churchill
Bruce Willis Albert Einstein (πρόεδρος ΗΠΑ)
Greta Garbo Isaac Newton Gerald Ford
Julia Roberts Hans Christian (πρόεδρος ΗΠΑ)

Είναι περίεργο να είσαι αριστερόχειρας; 1/3
• Αποτελούν περίπου το 10% του παγκόσμιου

πληθυσμού.
• Ζουν ανάμεσα μας και δε διαφέρουν σε
τίποτα εμφανισιακά, εκτός του γεγονότος
ότι δυσκολεύονται να ανοίξουν μια
κονσέρβα, ένα μπουκάλι ή τη βρύση, να
χρησιμοποιήσουν το ψαλίδι, το χάρακα ή το
τιρμπουσόν, ακόμη και να οδηγήσουν!

• Σε έναν κόσμο όπου όλα «γυρίζουν
προς τα δεξιά», η ζωή για αυτή τη
μειονότητα των 500 εκατομμυρίων
αριστερόχειρων, που φαίνεται να
βλέπει τα πράγματα μέσα από
καθρέπτη, δεν είναι τόσο απλή.
• Όχι τόσο λόγω των μικροδυσκολιών Εικόνα 4
της καθημερινότητας, όσο λόγω της
προκατάληψης που επικρατούσε
ανέκαθεν για το «κακό αριστερό».

• Η προκατάληψη για το αριστερό χέρι δεν είναι

αποκλειστικό χαρακτηριστικό του δυτικού
πολιτισμού, καθώς πολλοί λαοί και φυλές έχουν κατά
καιρούς χαρακτηρίσει το αριστερό χέρι ως
αναξιόπιστο, ανυπόληπτο, σκοτεινό, ριζοσπαστικό,
εγκληματικό, βέβηλο, ακάθαρτο κ.α..
• Λόγω ακριβώς αυτής της έντονης αρνητικής
συναισθηματικής φόρτισης για το αριστερό χέρι, η
ψυχοκοινωνική επίδραση στην εκδήλωση ή την
καταστολή της αριστεροχειρίας είναι προφανής.
Η πλευρική ασυμμετρία και η προτίμηση προς κάποια πλευρά

είναι κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα των ζωντανών οργανισμών
Εικόνα 5

Η πλευρική ασυμμετρία στο σύμπαν 1/2
Εικόνα 6
Η πλευρική ασυμμετρία στο σύμπαν 2/2

• Σύμφωνα με το βιβλίο του Ρικ Σμιτς "Τα πάντα γύρω από
το αριστερό χέρι", ο άνθρωπος διαχωρίζει τον εαυτό του
από τα ζώα με τρεις μόνο τρόπους: μαγειρεύει το φαγητό
του, μιλάει μια γλώσσα και έχει μια αξιοσημείωτη ισχυρή
προτίμηση στο δεξί χέρι.
• Το γεγονός ότι προτιμούμε το ένα χέρι πιο πολύ από το
άλλο δε σημαίνει τίποτα ιδιαίτερο. Αυτό συμβαίνει σε
πολλά είδη του ζωικού βασιλείου, ακόμη και στα ποντίκια.
• Το γεγονός ότι υπάρχει μια άνιση κατανομή υπέρ των
δεξιόχειρων είναι αυτό που μας διαφοροποιεί πολύ από το
ζωικό κόσμο. Στους δέκα ανθρώπους μόνο ο ένας είναι
αριστερόχειρας, ενώ ανάμεσα στα ζώα πάντα υπάρχει μια
πιο ίση κατανομή.

Ενότητα 2:
ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΗ ΠΛΕΥΡΙΩΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΤΙΜΗΣΗ ΧΕΡΙΟΥ
• Ο προσδιορισμός της έννοιας

πλευρίωση
• Το φυσιολογικό υπόβαθρο της
κυριαρχίας του χεριού
Ενότητα 2: Εγκεφαλική πλευρίωση και προτίμηση χεριού 2

• Πλευρίωση, ημισφαιρική εξειδίκευση,
ασυμμετρία
• Το φυσιολογικό υπόβαθρο της κυριαρχίας του
χεριού
Πλευρίωση, ημισφαιρική εξειδίκευση,

ασυμμετρία 1/4
• Ο όρος πλευρίωση αναφέρεται στην εξειδίκευση μιας
λειτουργίας ή δραστηριότητας στην μια πλευρά ενός
οργανισμού. Η πλευρίωση παρατηρείται σε
ασυμμετρίες των κινητικών, των αισθητικών και των
γνωστικών λειτουργιών.
• Ο όρος ημισφαιρική εξειδίκευση αναφέρεται στο
γεγονός ότι κάθε εγκεφαλικό ημισφαίριο είναι
εξειδικευμένο για συγκεκριμένους τύπους διεργασιών.

Σχήμα 1.
Ο κινητικός έλεγχος και οι
αισθητικοί δρόμοι μεταξύ
του εγκεφάλου και του
υπολοίπου σώματος είναι σχεδόν
απόλυτα χιασμένοι. Κάθε χέρι
εξυπηρετείται πρωτίστως
από το εγκεφαλικό ημισφαίριο της
αντίθετης πλευράς.

• Η εγκεφαλική κυριαρχία, ένας παλαιότερος όρος που
αρχικά υποδήλωνε κυριαρχία του αριστερού
ημισφαιρίου, αναφέρεται τόσο στη διαφοροποιημένη
ικανότητα των δύο ημισφαιρίων να
πραγματοποιήσουν τους ιδιαίτερους τύπους
διεργασιών τους, όσο και στην ιδέα ότι το ένα
ημισφαίριο κυριαρχεί και κατευθύνει τη
συμπεριφορά.
• Ημισφαιρικότητα είναι η αντίληψη ότι ένα
συγκεκριμένο άτομο στηρίζεται περισσότερο σε μία
μέθοδο διεργασιών και επομένως περισσότερο στο
ένα ημισφαίριο απ' ότι στο άλλο, για τις περισσότερες
δραστηριότητες και ανεξάρτητα από την αναλυτική ή
συνθετική φύση τους.
Πλευρίωση, ημισφαιρική
εξειδίκευση, ασυμμετρία 4/4
Σχήμα 2.
Η θέση της περιοχής
του Broca στο
αριστερό
εγκεφαλικό
ημισφαίριο
Η εγκεφαλική ασυμμετρία υπάρχει από την αρχή ή

δημιουργείται κατά τη διαδικασία της ωρίμανσης;
1/2
Μελέτες σε παιδιά με επίκτητη αφασία, ενισχύουν την
άποψη ότι υπάρχει ισοδύναμη δυνατότητα
χρησιμοποίησης του ενός ή του άλλου ημισφαιρίου,
για τις λειτουργίες του λόγου τουλάχιστον, κατά την
περίοδο της εγκεφαλικής ωρίμανσης.
Άλλες μελέτες θεωρούν ότι η ημισφαιρική εξειδίκευση
υπάρχει σε πολύ μικρότερη ηλικία και ίσως είναι
συγγενής

Η εγκεφαλική ασυμμετρία υπάρχει από την αρχή ή
δημιουργείται κατά τη διαδικασία της ωρίμανσης;
2/2
• Μελέτες σε φυσιολογικά άτομα με τη χρήση

αντιληπτικών τεχνικών έχουν επιφέρει σημαντική
ανάπτυξη στη γνώση των πλευριωμένων διεργασιών
στον άθικτο εγκέφαλο.
• Οι δύο τεχνικές που χρησιμοποιούνται συχνότερα
είναι η δοκιμασία της διχωτικής ακοής, για τον έλεγχο
των πλευριωμένων ακουστικών διεργασιών και η
ταχυστοσκοπική παρουσίαση, για έλεγχο των οπτικών
διεργασιών.
Οι περισσότερες ανώτερες γνωστικές

λειτουργίες είναι πλευριωμένες 1/2
• Αυτό σημαίνει ότι αντιπροσωπεύονται διαφοροποιημένα στα
δύο ημισφαίρια, με το ένα ημισφαίριο να εμπλέκεται
περισσότερο σε κάθε συγκεκριμένο εγχείρημα.
• Η έκταση στην οποία κυριαρχεί το ένα ημισφαίριο, εξαρτάται
από τη σύνθετη αλληλεπίδραση του ερεθίσματος, της
δοκιμασίας, της αντίδρασης και διάφορων άλλων μεταβλητών
που έχουν σχέση με το υποκείμενο όπως π.χ. το φύλο, η
προτίμηση χεριού κ.α..
• Η πλευρίωση των λειτουργιών είναι σχετική και όχι
απόλυτη. Για παράδειγμα, αν και το αριστερό ημισφαίριο
είναι εξειδικευμένο για την παραγωγή του λόγου, το δεξί
ημισφαίριο έχει επίσης γλωσσικές ικανότητες.

Οι περισσότερες ανώτερες γνωστικές
λειτουργίες είναι πλευριωμένες 2/2
Σχήμα 3.
Έλεγχος των
λειτουργιών από
τα ημισφαίρια του
εγκεφάλου
Η πλευρίωση των λειτουργιών είναι

σχετική και όχι απόλυτη.
• Για παράδειγμα, αν και το αριστερό ημισφαίριο είναι
εξειδικευμένο για την παραγωγή του λόγου, το δεξί
ημισφαίριο έχει επίσης γλωσσικές ικανότητες.
• Η διημισφαιρική συνεργασία αποτελεί
αναπόσπαστο μέρος της γνωστικής διεργασίας. Για
παράδειγμα, η ανικανότητα ενός ασθενή να ονομάσει
μια εικόνα που παριστάνει ένα σχήμα το οποίο
ψηλαφεί με το αριστερό του χέρι, θα μπορούσε να
αντικατοπτρίζει ένα έλλειμμα στην αναγνώριση του
σχήματος στο δεξί ημισφαίριο ή θα μπορούσε να
υποδηλώνει ένα πρόβλημα στη μεσολοβιακή
μεταφορά στο αριστερό ημισφαίριο για έξοδο και
αντίδραση στην εισερχόμενη πληροφορία.
Το φυσιολογικό υπόβαθρο της
κυριαρχίας του χεριού 1/3
• Η πρώτη συσχέτιση της προτίμησης χεριού με την εγκεφαλική
οργάνωση έγινε από τον Broca (1865), ο οποίος υπέδειξε ότι τόσο
η γλωσσική λειτουργία όσο και η δεξιοχειρία αποδίδονται στην
έμφυτη ανωτερότητα του αριστερού ημισφαιρίου στους
δεξιόχειρες. Υπέθεσε επίσης, ότι μπορεί να υπάρχουν άτομα στα
οποία το φαινόμενο αυτό αντιστρέφεται (αριστερόχειρες).
• Όσον αφορά την κυριαρχία του χεριού, σήμερα γνωρίζουμε ότι ο
έλεγχος της κινητικής λειτουργίας, ο έλεγχος δηλαδή της κίνησης
των άνω και κάτω άκρων, αλλά και όλων των άλλων μυϊκών
συστημάτων του σώματος, γίνεται από την κινητική περιοχή του
εγκεφάλου.
• Η περιοχή αυτή βρίσκεται στο βρεγματικό λοβό του εγκεφάλου
πίσω ακριβώς από την αύλακα του Rolando στην α’ βρεγματική
έλικα.

Σχήμα 4.
Η κύρια κινητική και
η κύρια
σωματαισθητική
περιοχή του
εγκεφάλου

• Αν και το νευρικό υπόστρωμα για την επικράτηση του
ενός ή του άλλου χεριού είναι ήδη παρόν από τη
γέννηση (Witelson, 1987), η δίχειρη δραστηριότητα
είναι χαρακτηριστική στα βρέφη, με μια προοδευτική
αύξηση της μονόχειρης δραστηριότητας και τα πρώτα
χρόνια της παιδικής ηλικίας.
• Όμοια, η πλευρίωση των γνωστικών λειτουργιών
γίνεται πιο διαφοροποιημένη με την αύξηση της
ηλικίας, καθώς οι γνωστικές διαδικασίες που
απαιτούνται γίνονται περισσότερο συμβολικές και
σύνθετες.
Η σχέση μεταξύ της προτίμησης χεριού και της

αντιπροσώπευσης των λειτουργιών,
δεν είναι ούτε ξεκάθαρη ούτε απόλυτη.
• Αν και η δεξιοχειρία είναι ο καλύτερος δείκτης πρόβλεψης της

αντιπροσώπευσης της γλωσσικής λειτουργίας από το αριστερό ημισφαίριο,
η αριστεροχειρία, δεν υποδεικνύει αντίστροφη αντιπροσώπευση της
γλώσσας κατά ένα απλό τρόπο.
• Ένας από τους βασικότερους λόγους που κάνει δύσκολη την προσπάθεια
να προβλέψουμε την εγκεφαλική οργάνωση των αριστερόχειρων ατόμων,
είναι το ότι υπάρχουν διαφορετικοί τύποι αριστερόχειρων. Υπάρχουν
εκείνοι οι οποίοι είναι φυσικά (γενοτυπικά) αριστερόχειρες και εκείνοι που
είναι συγκαλυμμένοι δεξιόχειρες.
• Τα αριστερόχειρα άτομα συνήθως υπεραντιπροσωπεύονται σε περιοχές
δραστηριοτήτων που εξαρτώνται από ικανότητες οι οποίες πιθανώς
εξυπηρετούνται από το δεξί ημισφαίριο, όπως η αρχιτεκτονική, η
εφαρμοσμένη μηχανική, η μουσική και οι πλαστικές τέχνες. Ακόμα, οι
αριστερόχειρες και οι αμφίχειρες αντιπροσωπεύονται δυσανάλογα μεταξύ
πολλών κλινικών πληθυσμών όπως τα άτομα που παρουσιάζουν
μαθησιακές δυσκολίες

Ενότητα 3:
Η ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗΣ ΠΡΟΤΙΜΗΣΗΣ
ΧΕΡΙΟΥ
Σκοπός της ενότητας
• Η διεξοδική εξέταση των θεωριών για την

αιτιολογία και την προέλευση της
ασύμμετρης χρήσης των χεριών.
Ενότητα 3: Η αιτιολογία της διαφορετικής προτίμησης χεριού 2

• Γενετικές θεωρίες
• Περιβαλλοντικές Θεωρίες.
Θεωρίες για την προτίμηση χεριού 1/2

• Η αιτιολογία και η προέλευση της ασύμμετρης χρήσης
των χεριών αποτελεί ζήτημα μακροχρόνιου
ερευνητικού ενδιαφέροντος και επιστημονικών
διενέξεων.
• Στις θεωρίες που θεωρούνται σήμερα ξεπερασμένες,
περιλαμβάνονται εκείνες που απέδιδαν την
αριστεροχειρία στην περιστροφική κίνηση της γης, στο
συναισθηματικό αρνητισμό, στην κακή συνήθεια ή
στην άσκηση των πολεμιστών, οι οποίοι προστάτευαν
την καρδιά κρατώντας την ασπίδα με το αριστερό χέρι
και το δόρυ ή το ξίφος με το δεξί χέρι.

Θεωρίες για την προτίμηση χεριού 2/2
Παρά την ιδιαίτερη σημασία που έχουν οι

διάφορες θεωρίες στο να φωτίσουν το
φαινόμενο της αριστεροχειρίας από μία
διαφορετική οπτική γωνία η καθεμία, η
πολυπαραγοντική αιτιολογία, ο συνδυασμός
δηλαδή στοιχείων από τις διάφορες θεωρίες
(γενετικοί-ανατομικοί παράγοντες σε
συνδυασμό με ψυχοκοινωνικές -
περιβαλλοντικές επιδράσεις) φαίνεται να
επικρατεί στις μέρες μας .
Τι γνωρίζουμε ? 1/2
Η πιθανότητα να γεννηθεί ένα αριστερόχειρο
παιδί, είναι:
• 0,02 όταν και οι δύο γονείς είναι δεξιόχειρες
• 0,17 όταν ο ένας γονέας είναι αριστερόχειρας
και
• 0,46 όταν και οι δύο γονείς είναι
αριστερόχειρες.

Τι γνωρίζουμε ? 2/2
Τα νεογνά εκδηλώνουν
επίσης μια μεγάλη
ποικιλία ασυμμετριών της
συμπεριφοράς όπως το
τονικό αντανακλαστικό του
αυχένα (tonic neck reflex)
που σχετίζονται με την
μετέπειτα προτίμηση
χεριού
Σχήμα 1. Το τονικό αντανακλαστικό του αυχένα
Γενετικές θεωρίες 1/2

Annett (1985). Προτείνει ότι η προτίμηση
χεριού προσδιορίζεται από ένα γονίδιο με δύο
αλληλόμορφα, με τους απογόνους να
λαμβάνουν ένα αλληλόμορφο από τον κάθε
γονέα.
Το υπερέχον αλληλόμορφο (RS+) προκαλεί μία
τάση προς την κυριαρχία του αριστερού
ημισφαιρίου για τις γλωσσικές λειτουργίες και
προς την δεξιοχειρία, ενώ το υποτελές
αλληλόμορφο (RS-) οδηγεί στην απουσία της
«δεξιόστροφης» τάσης.
Γενετικές θεωρίες 2/2
Mc Manus (1985). Ορίζει ως προϋπόθεση την
ύπαρξη ενός απλού γονιδίου με δύο
αλληλόμορφα.
Ο Mc Manus θεωρεί ότι τα δύο αλληλόμορφα
έχουν μάλλον προσθετική δράση στην
ετεροζυγωτική κατάσταση, παρά σχέση
υπεροχής/υποτέλειας και προεκτείνει το
περίπλοκο μοντέλο του στις προβλέψεις
λειτουργιών πολλαπλής κυριαρχίας.
Περιβαλλοντικές θεωρίες 1/5

• Αν και οι ακραίες περιβαλλοντικές θέσεις έχουν
απορριφθεί από την πλειονότητα των ερευνητών, η
προτίμηση χεριού μπορεί να τροποποιείται και να
μεταβάλλεται με βάση την εμπειρία και
περιβαλλοντικές επιρροές όπως οι επιδράσεις του
ενδομήτριου περιβάλλοντος, τα ατυχήματα, οι
εγκεφαλικές κακώσεις και η κοινωνική πίεση.
• Η εκδήλωση της προτίμησης προς το αριστερό ή το
δεξί χέρι μπορεί να προκαλείται από ένα μόνο από
τους παραπάνω παράγοντες, ή από κάποιο
συνδυασμό τους, ή είναι επίσης πιθανό αυτοί οι
παράγοντες να συσχετίζονται.

Α. Η σειρά της γέννησης και η πίεση κατά

τη γέννηση
O Bakan (1971) διαπίστωσε αυξημένη συχνότητα
εμφάνισης αριστεροχειρίας μεταξύ των ατόμων
που αποτελούν το πρώτο ή το τελευταίο κατά
σειρά γέννησης παιδί (για οικογένειες με
τέσσερα ή περισσότερα παιδιά), και υπέθεσε ότι
η αριστεροχειρία είναι η πιο διαδεδομένη και
ήπια κατάσταση που προκύπτει από την πίεση
και την ένταση της γέννησης.

Β. Ορμονικές επιδράσεις
Ένας δεύτερος τύπος περιβαλλοντικών παραγόντων,
ασχολείται με το ενδομήτριο περιβάλλον κατά τη
διάρκεια κρίσιμων φάσεων της ανάπτυξης του
εμβρύου. Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες θεωρίες
αυτού του τύπου έχει προταθεί από τους Geschwind
& Galaburda (1985) και υποστηρίζει ότι διαφορές
στα επίπεδα των ορμονών και ιδιαίτερα της
τεστοστερόνης κατά την εμβρυϊκή περίοδο,
αποτελούν την αιτία της διαφοροποιημένης
προτίμησης χεριού.

Γ. Ασύμμετρη θέση του εμβρύου στη μήτρα
Μια άλλη γοητευτική θεωρία σχετικά με την προέλευση της ημισφαιρικής
ασυμμετρίας στους ανθρώπους έχει προταθεί από τον Previc (1991).
Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία η προτίμηση χεριού σχετίζεται με την
ασύμμετρη τοποθέτηση του εμβρύου στη μήτρα κατά τη διάρκεια του
τελευταίου τριμήνου της κύησης. Στις περισσότερες περιπτώσεις η θέση του
εμβρύου ευνοεί την ανάπτυξη του αριστερού ωτόλιθου (τμήμα της
αιθουσαίας κατασκευής του έσω αυτιού που χρησιμεύει στη διατήρηση της
ισορροπίας του σώματος) και των νευρικών διόδων του. Αυτό με τη σειρά
του δημιουργεί μία τάση για τη χρησιμοποίηση του αριστερού μέρους του
σώματος για τον έλεγχο της στάσης του σώματος και του δεξιού μέρους του
σώματος για την εκούσια κινητική συμπεριφορά. Σύμφωνα μ’ αυτή την
θεωρία η αριστεροχειρία είναι το αποτέλεσμα μιας παρέκκλισης από την
τυπική τοποθέτηση του εμβρύου.

Δ. Παθολογική αριστεροχειρία
Ενώ ο Bakan, o Geschwind και οι συνεργάτες του πιστεύουν ότι
ουσιαστικά όλες οι περιπτώσεις αριστεροχειρίας είναι
παθολογικές, ο Satz (1972) έχει υποστηρίξει ότι στα άτομα που
εκδηλώνουν αριστεροχειρία, περιλαμβάνονται οι φυσιολογικοί
αριστερόχειρες (με την προτίμηση χεριού να προσδιορίζεται
γενετικά ή πολιτισμικά) και οι παθολογικοί αριστερόχειρες, εκείνοι
δηλαδή που παρουσιάζουν πρώιμη εγκεφαλική κάκωση. Οι
παθολογικοί αριστερόχειρες είναι αυτοί που ερμηνεύουν την
υψηλή συχνότητα εμφάνισης αριστεροχειρίας (17%) σε κλινικούς
πληθυσμούς (όπως τα νοητικώς καθυστερημένα και τα επιληπτικά
άτομα, βλ. Lucas, Rosenstein & Bigler, 1989). Πρώιμο εγκεφαλικό
τραύμα στο αριστερό ημισφαίριο, έχει προξενήσει νοητικές
ανεπάρκειες και μεταβολή της προτίμησης του χεριού.

Σχετικά πρόσφατα…
Μια ομάδα επιστημόνων στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης (Francks
et al., 2007), ανακάλυψε το πρώτο γονίδιο που φαίνεται να
αυξάνει την πιθανότητα να γεννηθεί κανείς αριστερόχειρας.
Κατά τη διάρκεια μια έρευνας σε εκατό οικογένειες που είχαν
δυσλεξικά παιδιά, με σκοπό τη εξέυρεση σχέσης ανάμεσα στη
δυσλεξία και την αριστεροχειρία, ανακάλυψαν πάνω στο χωμόσωμα
2, το γονίδιο με την κωδική ονομασία LRRTM1 (Leucine-rich repeat
transmembrane neuronal 1), το οποίο φαίνεται ότι διαδραματίζει
σημαντικό ρόλο στην κατανομή των διαφόρων λειτουργιών στον
εγκέφαλο, και συγκεκριμένα στο να ελέγχει ποιά σημεία του
εγκεφάλου αναλαμβάνουν τον έλεγχο λειτουργιών, όπως του λόγου
και των συναισθημάτων. Γι’ αυτό και θεωρείται ότι το LRRTM1, ίσως
αυξάνει ελαφρά και τον κίνδυνο ανάπτυξης ψυχικών ασθενειών
όπως η σχιζοφρένεια.
Συμπερασματικά….
θα μπορούσαμε να καταλήξουμε ότι η αιτιολογία και η
προέλευση της ασύμμετρης χρήσης των χεριών έχει
αναμφίβολα γενετική βάση, παρά τις δυσκολίες πλήρους
εξήγησής της, αλλά υποβάλλεται και σε κοινωνικούς
περιορισμούς.
Παρά την ιδιαίτερη σημασία που έχουν οι διάφορες θεωρίες
στο να φωτίσουν το φαινόμενο της αριστεροχειρίας από μία
διαφορετική οπτική γωνία η καθεμία, η πολυπαραγοντική
αιτιολογία, ο συνδυασμός δηλαδή στοιχείων από τις
διάφορες θεωρίες (γενετικοί-ανατομικοί παράγοντες σε
συνδυασμό με ψυχοκοινωνικές - περιβαλλοντικές
επιδράσεις) φαίνεται να επικρατεί στις μέρες μας και να
γίνεται ευρύτερα αποδεκτή.

Ενότητα 4:
Ο ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΔΕΞΙΟΧΕΙΡΙΑΣ - ΑΡΙΣΤΕΡΟΧΕΙΡΙΑΣ
Σκοποί της ενότητας
• Η γνωριμία με τους τρόπους αξιολόγησης της

προτίμησης χεριού
• Η ανάπτυξη δεξιοτήτων προσδιορισμού της
προτίμησης χεριού
Ενότητα 4: Ο προσδιορισμός δεξιοχειρίας – αριστεροχειρίας 2

Αξιολόγηση της προτίμησης χεριού
Ερωτηματολόγια προτίμησης
Μετρήσεις εκτέλεσης
Μάτια, αυτιά και πόδια
Ερωτηματολόγια προτίμησης χεριού
Πρέπει να αλλάζει η προτίμηση χεριού;
Ο προσδιορισμός
δεξιοχειρίας – αριστεροχειρίας 1/2
• Η επικράτηση του ενός ή του άλλου χεριού στον άνθρωπο
δεν είναι ένα απλό, μοναδικό φαινόμενο. Αποτελεί μάλλον
ένα συνεχές φαινόμενο με διαβαθμίσεις που εκτείνονται
από την ισχυρή αριστεροχειρία και διαμέσου της αμφιχειρίας
φθάνουν στην ισχυρή δεξιοχειρία.
• Η επικράτηση του ενός ή του άλλου χεριού μπορεί να
σχετίζεται με την πλευρική προτίμηση ή με την πλευρική
επιδεξιότητα.
• Η εκτίμηση ότι το χέρι που χρησιμοποιείται για τη γραφή
είναι αυτό που επικρατεί είναι συνήθως ορθή όσον αφορά
τους δεξιόχειρες, αλλά ταξινομεί λάθος το 40% περίπου των
αριστερόχειρων

Ο προσδιορισμός
δεξιοχειρίας – αριστεροχειρίας 2/2
• Υπάρχει έλλειψη συμφωνίας σχετικά με το πως η
επικράτηση του χεριού προσδιορίζεται και μετριέται.
• Πολλοί ερευνητές διαχωρίζουν τα άτομα απλά σε
δεξιόχειρες και αριστερόχειρες, ενώ άλλοι διακρίνουν
βαθμούς στη χρήση του ενός ή του άλλου χεριού
(ισχυρή, μέτρια ή ασθενή προτίμηση).
• Άλλοι συνενώνουν τα αμφίχειρα και τα αριστερόχειρα
άτομα σε μία ομάδα, τους «μη-δεξιόχειρες».
• Ορισμένοι χρησιμοποιούν τους όρους «αμφιδέξιοι»,
«μικτοί», «ασταθείς», «ασθενείς» δεξιόχειρες και
αριστερόχειρες εναλλακτικά
Ερωτηματολόγια προτίμησης
• Οι ερωτήσεις που απαιτούνται για τον έλεγχο της
προτίμησης χεριού θα πρέπει να
αντικατοπτρίζουν πολύ γνωστές και
συνηθισμένες δραστηριότητες.
• Η καταφανής διαφορά μεταξύ των δύο χεριών
που αποκαλύπτεται σε καλά καθιερωμένες
συνήθειες και δοκιμασίες, δεν εμφανίζεται σε
άγνωστες δοκιμασίες.
• Οι ερωτήσεις που απαιτούνται θα πρέπει επίσης
να διακρίνονται από εγκυρότητα και αξιοπιστία.
Ερωτηματολόγιο προτίμησης χεριού 1/2
Ερωτηματολόγιο προτίμησης χεριού της Annett
(Πηγή: Lezak, 1995)
Ονοματεπώνυμο: 
Φύλο: 
Ημερομηνία γέννησης: 
Εκπαίδευση: Δημοτικό ฀ Γυμνάσιο ฀ Λύκειο ฀ Πανεπιστήμιο ฀
Σημείωσε το χέρι που Πάντα το Συνήθως Καμία Συνήθως Πάντα

προτιμάς να χρησιμοποιείς αριστερό το αριστερό προτίμηση το δεξί το δεξί
1. Για να γράψεις
2. Για να πετάξεις μια μπάλα με
σκοπό να χτυπήσεις ένα στόχο
3. Για να παίξεις ένα παιχνίδι που
απαιτεί τη χρήση μιας ρακέτας
4. Στην κορυφή μιας σκούπας για να
σκουπίσεις τη σκόνη από το πάτωμα
5. Στην κορυφή ενός φτυαριού για
να μετακινήσεις άμμο
6. Για να ανάψεις ένα σπίρτο
7. Για να κρατήσεις ένα ψαλίδι και
να κόψεις το χαρτί
8. Για να κρατήσεις την κλωστή
και να την περάσεις μέσα από την
τρύπα της βελόνας
9. Για να μοιράσεις τα χαρτιά της
τράπουλας
10. Για να κρατάς το σφυρί και να
καρφώσεις ένα καρφί
11. Για να κρατήσεις την οδοντό-
βουρτσα, ενώ πλένεις τα δόντια σου
12. Για να ξεβιδώσεις το σκέπασμα
ενός βάζου
Ερωτηματολόγιο προτίμησης χεριού 2/2
 Είναι κάποιος από τους γονείς σου αριστερόχειρας;  Αν ναι, ποιός; 
 Πόσους αδελφούς έχεις και πόσες αδελφές; Αδελφοί  Αδελφές 
 Πόσοι/πόσες είναι αριστερόχειρες; Αδελφοί  Αδελφές 
 Όταν χρειάζεται να χρησιμοποιήσεις μόνο το ένα από τα δύο μάτια (π.χ. για να κοιτάξεις μέσα σε
ένα τηλεσκόπιο ή στην κλειδαρότρυπα) ποιό χρησιμοποιείς; 
Έχεις ποτέ υποστεί σοβαρό τραυματισμό στο κεφάλι; 

Μετρήσεις εκτέλεσης
Στις μετρήσεις εκτέλεσης, ζητείται από τα εξεταζόμενα άτομα να
πραγματοποιήσουν μία απλή κίνηση με το ένα χέρι, ενώ ταυτόχρονα
χρονομετρούνται.
Οι πιο συνήθεις δοκιμασίες αυτού του τύπου είναι:
• η δοκιμασία κίνησης ενός πασσάλου,
• μία δοκιμασία με μολύβι και χαρτί στην οποία ζητείται από τον εξεταζόμενο
να βάλει τελείες μέσα σε ένα αριθμό μικρών κύκλων όσο πιο γρήγορα
μπορεί και
• μία ακόμη δοκιμασία με μολύβι και χαρτί στην οποία ο εξεταζόμενος θα
πρέπει να βάλει ένα σημάδι στο κέντρο ενός στόχου που αποτελείται από
τέσσερις ομόκεντρους κύκλους.
Τα παιδιά κάτω των δέκα ετών, εξαιτίας ίσως των περιορισμένων αναγνωστικών
δυνατοτήτων τους, εμφανίζουν προβλήματα στο χειρισμό γραπτών
ερωτηματολογίων και οι δοκιμασίες επίδειξης φαίνεται να είναι ο πιο
αξιόπιστος τρόπος για την αξιολόγηση της προτίμησης χεριού τους.
Η δοκιμασία σκόπευσης
Σχήμα 1: Η δοκιμασία σκόπευσης για τον έλεγχο κυριαρχίας οφθαλμού.

Ο άνδρας εμφανίζει αριστερή κυριαρχία σκόπευσης (το χέρι του ευθυγραμμίζεται με το
αριστερό μάτι), ενώ η γυναίκα εμφανίζει δεξιά κυριαρχία σκόπευσης (το χέρι της
ευθυγραμμίζεται με το δεξί μάτι).
Μάτια, αυτιά και πόδια 1/2
Τα περισσότερα άτομα εμφανίζουν κυρίαρχο μάτι, αυτί και πόδι
κατά την εκτέλεση συγκεκριμένων δοκιμασιών.
Η προτίμηση για το ένα μάτι σε σχέση με το άλλο μπορεί να
μετρηθεί με πολλούς τρόπους. Οι πιο γνωστοί είναι η κυριαρχία
οξύτητας και η κυριαρχία σκόπευσης.
Η Updegroff μελέτησε τη σχέση μεταξύ κυριαρχίας χεριού και
κυριαρχίας οφθαλμού σε 74 παιδιά ηλικίας 2 ως 6 ετών και
διαπίστωσε ότι:
1. από τα δεξιόχειρα παιδιά, ποσοστό 72% ήταν δεξιόφθαλμα
2. από τα αριστερόχειρα παιδιά, ποσοστό 72% ήταν δεξιόφθαλμα
3. από τα δεξιόφθαλμα παιδιά, ποσοστό 95% ήταν δεξιόχειρα και
4. από τα αριστερόφθαλμα παιδιά, ποσοστό 21% ήταν
αριστερόχειρα
Μάτια, αυτιά και πόδια 2/2

Η κυριαρχία αυτιού και η κυριαρχία ποδιού έχουν επίσης
χρησιμοποιηθεί σε συνδυασμό με την κυριαρχία χεριού και αυτή του
ματιού στην προσπάθεια πληρέστερου προσδιορισμού της εγκεφαλικής
οργάνωσης ιδιαίτερα των αριστερόχειρων ατόμων.
Οι Porac και Coren (1981) μελέτησαν την προτίμηση χεριού, ποδιού,
αυτιού και ματιού σε 5.147 άτομα και βρήκαν:
• 72% των ατόμων εμφάνιζαν ισχυρή προτίμηση στο δεξί χέρι, ενώ το
3,9% είχαν ισχυρή προτίμηση στο αριστερό.
• 46% των ατόμων εμφάνιζαν ισχυρή προτίμηση στο δεξί πόδι, ενώ το
3,9% είχαν ισχυρή προτίμηση στο αριστερό πόδι.
Οι συσχετίσεις ανάμεσα στα τέσσερα είδη προτιμήσεων ήταν όλες
θετικές και στατιστικά σημαντικές, δείχνοντας ότι οι διάφορες
προτιμήσεις σχετίζονται.
Η μεγαλύτερη συσχέτιση ήταν μεταξύ προτίμησης χεριού και ποδιού αν
και καμία από τις συνάφειες δεν ήταν εξαιρετικά ισχυρή.

Πρέπει να αλλάζει η προτίμηση χεριού;
Κάθε δάσκαλος ή δασκάλα της πρώτης δημοτικού, έρχεται συχνά

μπροστά στο πρόβλημα, αν η προτίμηση χεριού ενός
αριστερόχειρου παιδιού θα έπρεπε να αλλάζει, ώστε να γράφει με
το δεξί του χέρι. Ιδιαίτερα αν το παιδί δε δείχνει ισχυρή και σαφή
προτίμηση στο αριστερό χέρι για όλες του τις δραστηριότητες.
Θα παρουσιασθεί μία απλή εκπαιδευτική διαδικασία, την οποία

μπορεί να εφαρμόσει ο κάθε εκπαιδευτικός για να εξετάσει την
προτίμηση χεριού ενός αριστερόχειρου παιδιού.
Ενότητα 5:
ΑΤΟΜΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΙΣ ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΕΣ
ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ
• Η διερεύνηση ατομικών διαφορών στις γνωστικές

ικανότητες και την εγκεφαλική οργάνωση.
• Ο προσδιορισμός των παραγόντων που σχετίζονται με
τις ατομικές διαφορές.
Ενότητα 5: Ατομικές διαφορές στις γνωστικές ικανότητες και στην εγκεφαλική οργάνωση 2
• Ατομικές διαφορές στις γνωστικές ικανότητες και στην εγκεφαλική
οργάνωση
• Πλευρίωση και γνώση
• Γνωστικές διαφορές μεταξύ δεξιόχειρων και αριστερόχειρων ατόμων. Η
υπόθεση του «γνωστικού συνωστισμού.
• Παράγοντες που επηρεάζουν τις επιδόσεις δεξιόχειρων και
αριστερόχειρων ατόμων
• Γνωστικές διαφορές μεταξύ των φύλων
• Εγκεφαλική Οργάνωση, Φύλο και Προτίμηση Χεριού
• Επιδράσεις του φύλου και της προτίμησης χεριού στη μορφολογία του
μεσολοβίου
• Διαημισφαιρικές αλληλεπιδράσεις και ο ρόλος του μεσολοβίου
Ατομικές διαφορές στις γνωστικές ικανότητες
και στην εγκεφαλική οργάνωση 1/2
Ένας από τους πιο προκλητικούς αλλά και
διαφεύγοντες στόχους της σύγχρονης
νευροεπιστήμης είναι η ανακάλυψη των
συστηματικών σχέσεων μεταξύ των
φυσιολογικών παρεκκλίσεων της εγκεφαλικής
οργάνωσης και των ατομικών διαφορών ως
προς τις γνωστικές λειτουργίες.
Ατομικές διαφορές στις γνωστικές ικανότητες

και στην εγκεφαλική οργάνωση 2/2
Βασική αρχή της ανθρώπινης νευροβιολογίας, για
την ασύμμετρη δηλαδή λειτουργική οργάνωση των
εγκεφαλικών ημισφαιρίων.
Η πιο εμφανής ασυμμετρία στην ανθρώπινη
συμπεριφορά είναι η διαφοροποίηση στην
προτίμηση χεριού.
Η κυριαρχία του αριστερού ημισφαιρίου σε
ποικίλες όψεις της γλωσσικής λειτουργίας είναι η
πιο εμφανής και η πιο συχνά μνημονευόμενη
γνωστική ασυμμετρία.
Πλευρίωση και γνώση 1/4
ΕΡΩΤΗΜΑ ????
Πώς η πλευρική εξειδίκευση αυτή καθ’ εαυτή
συντελεί στη γνώση και ειδικότερα, στην
αποτελεσματική εκτέλεση εκείνων των
γνωστικών εργασιών οι οποίες θεωρούνται ότι
βρίσκονται πιο ασύμμετρα τοποθετημένες στο
ένα ημισφαίριο απ’ ότι στο άλλο?

Υπάρχουν αρκετοί λόγοι για να αναμένουμε ότι
παρεκκλίσεις της φυσιολογικής εγκεφαλικής
οργάνωσης πιθανώς συμβάλλουν σε ατομικές και
ομαδικές διαφορές στις διάφορες ικανότητες.
Α. Υπάρχουν ενδείξεις ότι ειδικές γνωστικές
ικανότητες κληρονομούνται (Henderson, 1982).
Β. Οι ανθρώπινοι εγκέφαλοι διαφέρουν τόσο
μορφολογικά, όσο και σε σχέση με τον εντοπισμό
συγκεκριμένων γνωστικών λειτουργιών.
Η βασική στρατηγική δε θα μπορούσε να είναι

άλλη, από τον καθορισμό των ατόμων εκείνων
για τα οποία είναι γνωστό ή θεωρείται
δεδομένο, ότι διαφέρουν μεταξύ τους ως προς
την πλευρική εγκεφαλική οργάνωση και
σύγκριση στη συνέχεια αυτών των ατόμων με
τις κατάλληλες γνωστικές

Η πιο συνηθισμένη προσέγγιση του παραπάνω θέματος είναι η θεώρηση της
προτίμησης χεριού ως δείκτη της εγκεφαλικής πλευρίωσης και η σύγκριση
δεξιόχειρων και αριστερόχειρων ατόμων σε συγκεκριμένες γνωστικές
δοκιμασίες.
Η αιτιολογία είναι φανερή. Τα αριστερόχειρα άτομα εμφανίζουν ένα πιο
ευμετάβλητο πρότυπο εγκεφαλικής πλευρίωσης απ’ ότι τα δεξιόχειρα,
τουλάχιστον όσον αφορά την αντιπροσώπευση της γλώσσας. Κατά προσέγγιση,
τα αριστερόχειρα άτομα ως ομάδα δείχνουν ένα πιο συμμετρικό πρότυπο με την
γλωσσική κυριαρχία του αριστερού ημισφαιρίου να κυμαίνεται κατ’ εκτίμηση
μεταξύ 50 και 70 τοις εκατό, πολύ κάτω από το 95 τοις εκατό και πάνω, που
εκτιμάται η κυριαρχία του ίδιου ημισφαιρίου στους δεξιόχειρες.
Με μεγαλύτερη μεταβλητότητα της εγκεφαλικής πλευρίωσης στους
αριστερόχειρες, μια απευθείας σύγκριση των ατόμων αυτών με τους δεξιόχειρες
προσφέρει ένα κατάλληλο πλαίσιο για την εκτίμηση των γνωστικών συνεπειών
της μη τυπικής πλευρίωσης, ή πιο γενικά των σχέσεων μεταξύ εγκεφαλικής
πλευρίωσης και γνωστικών ικανοτήτων.
Γνωστικές διαφορές μεταξύ δεξιόχειρων και αριστερόχειρων ατόμων.
Η υπόθεση του «γνωστικού συνωστισμού» 1/2
• Levy (1969). Μελέτησε 15 αριστερόχειρες και 10
δεξιόχειρες άρρενες, μεταπτυχιακούς φοιτητές στο
Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνια. Οι αριστερόχειρες
παρουσίαζαν μέσο λεκτικό I.Q. 142 και μέσο πρακτικό I.Q.
117, στην κλίμακα νοημοσύνης ενηλίκων του Wechsler
(WAIS), ενώ για τους δεξιόχειρες οι βαθμοί ήταν 138 και
130 αντίστοιχα. Οι αριστερόχειρες δηλαδή εμφάνιζαν
μεγαλύτερη διαφορά μεταξύ λεκτικού και πρακτικού I.Q.
από τους δεξιόχειρες.
• Lansdell (1969), μελέτησε άτομα με επιληψία στο αριστερό
ημισφαίριο, που είχαν το κέντρο του λόγου στο δεξί
ημισφαίριο. Βρήκε ότι οι ασθενείς εμφάνιζαν μικρότερο
έλλειμμα στη λεκτική παρά στη μη-λεκτική επίδοση στο
Wechsler-Bellevue τεστ.
Γνωστικές διαφορές μεταξύ δεξιόχειρων και αριστερόχειρων ατόμων.

Η υπόθεση του «γνωστικού συνωστισμού» 2/2
• Βασισμένη σ’ αυτά τα ευρήματα η Levy πρότεινε ότι η
αμφίπλευρη οργάνωση των λειτουργιών της γλώσσας στους
αριστερόχειρες οδηγεί σε υπεράνω του μέσου όρου λεκτικές
ικανότητες, αλλά εξαιτίας της ελλιπούς εξειδίκευσης του
δεξιού ημισφαιρίου για τις χωροταξικές λειτουργίες, αυτό
έχει κάποιο κόστος για τις χωρικές ικανότητες.
• Αυτή η ερμηνεία του χωρικού ελλείμματος, είτε η αρχική του
αιτία είναι παθολογική είτε όχι, έχει χαρακτηρισθεί ως η
υπόθεση του «γνωστικού συνωστισμού, ένας όρος που
υποδηλώνει ότι η χωρική ικανότητα έχει συμβιβασθεί
(μερικώς παραγκωνισθεί) από το σχετικώς μεγαλύτερο
βαθμό δέσμευσης των νευρωνικών δικτύων του δεξιού
ημισφαιρίου από τη γλώσσα
Πίνακας 1. Ανασκόπηση των μελετών διερεύνησης διαφορών μεταξύ δεξιόχειρων
και αριστερόχειρων ατόμων σε λεκτικές και μη-λεκτικές δοκιμασίες 1/5
Μελέτη Δείγμα Δοκιμασία Αποτελέσματα

1. Annett & Turner (1974) Παιδιά ηλικίας Λαβύρινθος (WISC-WPPSI). Πηλίκο ανάγνωσης. Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και μικτών Δ.
5-11 ετών Ζωγράφισε - έναν - άνθρωπο. PPVT. Καμμία διαφορά μεταξύ Α και μικτών Α.
2. Bradshaw, Nettleton & Φοιτητές Πλήρης κλίμακα του WAIS. Λεκτικό IQ του WAIS. Δ υπερέχουν των Α.
Taylor (1981) Πρακτικό IQ του WAIS. Άρρενες υπερέχουν των θηλέων.
3. Briggs, Nebes & Φοιτητές Πλήρης κλίμακα του WAIS. Λεκτικό IQ του WAIS. Δ υπερέχουν Α και αμφίχειρων στην πλήρη
Kinsbourne (1976) Πρακτικό IQ του WAIS. Σειρά δοκιμασιών κλίμακα και στο λεκτικό IQ. Άρρενες
αναφερόμενων σε γνωστικούς παράγοντες και υπερέχουν των θηλέων σε ποσοτικούς
σε τεστ σχολικών δεξιοτήτων παράγοντες των τεστ σχολικών δεξιοτήτων.
4. Burnett, Lane & Φοιτητές Επιθεώρηση δεξιοτήτων των Guilford-Zimmerman Ασθενείς Δ και Δ υπερέχουν των ισχυρών Δ
Dratt (1982) και των Α. Ισχυροί Α υπερέχουν των ασθενών Α
Δ άρρενες υπερέχουν των Δ θηλέων.
5. Caplan & Kinsbourne Παιδιά ηλικίας Δοκιμασία ταιριάσματος λέξεων-σχημάτων, WISC-R Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α
(1981) 6-12 ετών (λεξιλόγιο, σχεδιασμός κύβων, ικανότητα ανάγνωσης).
6. Davis & Eliot (1994) Φοιτητές ETS Δοκιμασία μορφολογικής ολοκλήρωσης Α άνδρες και Δ γυναίκες υπερέχουν των
υπολοίπων ομάδων
7. Eme, Stone & Παιδιά ηλικίας WISC-R (Λεξιλόγιο - Ομοιότητες. Σχεδιασμός Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α στις
Izral (1978) 6-14 ετών κύβων - Συνάθροιση αντικειμένων) λεκτικές δοκιμασίες.
Δ υπερτερούν στις πρακτικές δοκιμασίες
8. Fagan-Dubin (1974) Παιδιά ηλικίας WISC (Λεκτικό IQ. Πρακτικό IQ) Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
5-6 ετών
9. Flick (1966) Παιδιά ηλικίας 4 ετών Λαβύρινθος. Αντιγραφή σχημάτων Δ υπερέχουν των Α.

10. Fenell, Satz, Van Der Abell, Μαθητές λυκείου Σχεδιασμός κύβων (WAIS) Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
Bowers & Thomas (1978) και φοιτητές Οπτικο-χωρικές δοκιμασίες (PMA)
11. Gibson (1973) Φοιτητές και WAIS (Λεκτικό IQ και Πρακτικό IQ) Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
ενήλικες
12. Gilbert (1977) Φοιτητές WAIS - Σχεδιασμός κύβων, συνάθροιση Καμμία διαφορά μεταξύ ισχυρών και ασθενών Δ
αντικειμένων και αναγνώριση προσώπων. και μεταξύ ισχυρών και ασθενών Α.
13. Glenn, Bradshaw & Παιδιά ηλικίας Ολοκλήρωση μερικώς σχεδιασμένων εικόνων Δ διαφέρουν από Α ως προς την κατεύθυνση
Sharp (1995) 3-12 ετών και την αλληλουχία της σχεδίασης.
14. Gregory, Alley & Φοιτητές Δοκιμασία συσχέτισης στο χώρο του DAT Δ υπερέχουν των Α.
Morris (1980)
15. Hardyck (1977) Φοιτητές Συσχετίσεις μέρους-όλου, μέρους-μέρους Καμμία διαφορά μεταξύ ισχυρών και ασθενών Δ
και όλου-όλου και μεταξύ ισχυρών και ασθενών Α.
16. Hardyck, Petrinovich & Παιδιά πρώτης έως Αντιγραφή γεωμετρικών σχημάτων, δοκιμασία Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
Goldman (1976) εκτός τάξης προσοχής κατά την ακοή, ταχύτητα και επιμονή,
δοκιμασίες σχολικής επίδοσης
17. Herrmann & Van Dyke (1978) Φοιτητές Περιστροφή και προσανατολισμός. Όμοιες και διαφορετικές Α υπερέχουν των Δ.
αντιλήψεις γεωμετρικών σχημάτων.
18. Hicks & Beveridge (1978) Φοιτητές Δοκιμασίες πολιτισμικώς ευνοικής ευφυίας (ρευστή). Δ υπερέχουν των Α στη ρευστή ευφυία.
Δοκιμασία συνεργατικού λεξιλογίου Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α
(αποκρυσταλλωμένη ευφυία). στην αποκρυσταλλωμένη ευφυία.
19. Inglis & Lawson (1984) Ενήλικες WAIS-R IQ. Λεκτικό IQ. Πρακτικό IQ. Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
20. Johnson & Harley (1980) Φοιτητές WAIS (Λεξιλόγιο, αριθμητική), Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
WAIS (Σχεδιασμός κύβων, ταίριασμα εικόνων) Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
Λεκτική δοκιμασία (Mill Hill) Α υπερέχουν των Δ και των αμφίχειρων.
Σκέψεις στο χώρο (flags test) Δ υπερέχουν των Α και των αμφίχειρων.
21. Kashihara (1979) Φοιτητές Κλίμακα νοημοσύνης του πανεπιστημίου του Kyoto NX Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α εκτός
(λεκτική, μη-λεκτική, αριθμητική, μνήμη) από τη δοκιμασία συνδιασμού σχημάτων.
22. Kocel (1980) Έφηβοι και ενήλικες Λεκτικοί, χωρικοί, μνημονικοί και αισθητικοί Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α. Οι θήλεις
συντελεστές υπερέχουν των αρρένων σε αισθητική και
λεκτική ταχύτητα. Οι άρρενες υπερέχουν
των θηλέων σε χωρικές ικανότητες.
23. Kutas, Mc Carthy & Φοιτητές Σχέσεις Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
Donchin (1975) μέρους-όλου
24. Mc Gee (1976) Φοιτητές Δοκιμασία νοητικών περιστροφών των Shepard-Mentzel Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
Γυναίκες Δ υπερέχουν των Α γυναικών.
25. Mc Glone & Davidson (1973) Φοιτητές Δοκιμασία συσχέτισης στο χώρο. Δ υπερέχουν των Α.
WAIS - σχεδιασμός κύβων.
26. Mc Keever (1986) Φοιτητές Λεκτική δοκιμασία (δοκιμασία λεξιλογίου Α υπερέχουν των Δ. Άρρενες υπερέχουν
των Shipley-Hartford) των θηλέων.
Περιστροφή κύβων (δοκιμασία πανομοιότυπων κύβων Δ υπερέχουν των Α. Άρρενες υπερέχουν
του Stafford) των θηλέων.

27. Mc Keever & Van Deventer Φοιτητές WAIS-Δοκιμασία κατανόησης παροιμιών και ομοιοτήτων. Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
(1977) Περιστροφή κύβων (δοκιμασία πανομοιότυπων κύβων Άρρενες υπερέχουν των θηλέων.
του Stafford)
28. Miller (1971) Φοιτητές Δοκιμασίες οπτικού χειρισμού σχημάτων Δ υπερέχουν των Α.
Λεκτική ευφυία Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
29. Nagae (1985a) Φοιτητές Ανάκληση θέσεων γραμμάτων Δ υπερέχουν των Α.
30. Nagae (1985b) Φοιτητές Εντοπισμός θέσης ερεθισμάτων στο ταχυστοσκόπιο Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
31. Nagae (1994) Φοιτητές Αναγνώριση και ανάκληση εικόνων Διαφορές προσέγγισης μεταξύ Δ και Α.
32. Natsopoulos & Xeromeritou Παιδιά ηλικίας PPVT (Peabody Picture Vocabulary Test) και επτά Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
(1989) 6-7 ετών ακόμα λεκτικές δοκιμασίες
33. Natsopoulos, Kiosseoglou Παιδιά τρίτης έως Εννιά χωρικές δοκιμασίες Α υπερέχουν των Δ.
& Xeromeritou (1992) έκτης τάξης
34. Nebes (1971) Φοιτητές και ενήλικες Σχέσεις μέρους-όλου, μέρους - μέρους και όλου-όλου Δ υπερέχουν των Α σε όλες τις συσχετίσεις
μέρους-όλου.
35. Nebes (1976) Φοιτητές Ανάκληση εικόνων. Αναγνώριση τυχαίων σχημάτων Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
36. Newcombe & Ratcliff (1973) Ενήλικες WAIS - Λεκτική και πρακτική κλίμακα (συντμημένη έκδοση) Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
37. Piazza (1980) Φοιτητές WAIS - Λεξιλόγιο και σχεδιασμός κύβων Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
38. Sanders, Wilson & Έφηβοι και ενήλικες Χωρικοί γνωστικοί παράγοντες Α άρρενες υπερέχουν Δ αρρένων.
Vandenberg (1982) Ευρωπαικής, Κινέζικης Α θήλεις κατώτερες Δ θηλέων.
και Ιαπωνικής Λεκτικοί γνωστικοί παράγοντες Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
καταγωγής
39. Sherman (1979) Παιδιά ένατης έως Δοκιμασία συσχέτισης στο χώρο του DAT Δ υπερέχουν των Α στην ενδέκατη βαθμίδα.
ενδέκατης βαθμίδας (Differential Aptitude Test) Καμμία διαφορά στις υπόλοιπες
40. Swanson, Kinsbourne & Παιδιά τέταρτης και Δοκιμασία στοιχειωδών νοητικών ικανοτήτων (PMA) Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α στην 4η βαθμίδα.
Horn (1980) έβδομης σχολικής Δ της 7ης βαθμίδας υπερέχουν των Α.
βαθμίδας Α και Δ υπερέχουν από τους αμφίχειρες.
41. Van Strien, Licht, Bouma & Φοιτητές Ανάγνωση λέξεων και ταίριασμα εικόνων Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α.
Bakker (1989) Το φύλο επηρεάζει τα αποτελέσματα.
42. Vlachos & Karapetsas (1994) Παιδιά ηλικίας Σύνθετο σχήμα των Rey-Osterrieth (αντιγραφή) Δ υπερέχουν των Α στις μεγαλύτερες ηλικίες.
5.5 έως 12.5 ετών Τα κορίτσια υπερέχουν των αγοριών
σε συγκεκριμένες ηλικιακές ομάδες.
43. Vlachos & Karapetsas Παιδιά ηλικίας Σύνθετο σχήμα των Rey-Osterrieth (μνημονική Δ υπερέχουν των Α σε όλες τις ηλικίες.
(in press) 5.5 έως 12.5 ετών αναπαραγωγή)
44. Yen (1975) Μαθητές γυμνασίου PMA (Thurstone). Δοκιμασία του διπλωμένου Δ υπερέχουν των Α. Οι άρρενες υπερέχουν
χαρτιού, των θηλέων στις χωρικές δοκιμασίες.
Νοητικές περιστροφές των Shepard-Metzler Καμμία διαφορά μεταξύ Δ και Α θηλέων.
Σημείωση: Δ = Δεξιόχειρα άτομα, Α = αριστερόχειρα άτομα
Γνωστικές διαφορές μεταξύ δεξιόχειρων και

αριστερόχειρων ατόμων.
Ερευνητική ανασκόπηση και άλλες θεωρίες 1/4
• Δεδομένα έχουν δείξει ότι υπάρχουν περισσότεροι αριστερόχειρες
φοιτητές σε σχολές αρχιτεκτονικής, μουσικής ή καλών τεχνών, απ’ ότι
σε σχολές φυσικών επιστημών (Peterson, 1979 -- Peterson και Lansky,
1974, 1977). Οι Mebert και Michel (1980) βρήκαν επίσης αυξημένα
ποσοστά προτίμησης του αριστερού χεριού στους καλλιτέχνες,
γεγονός που υποδηλώνει ότι οι οπτικοχωρικές και οι
οπτικοκατασκευαστικές λειτουργίες θα πρέπει να συνδέονται σθεναρά
με τα αριστερόχειρα άτομα.
• Κάτω από το πρίσμα αυτών των στοιχείων είναι δύσκολο να
συμφωνήσει κανείς με τη θεωρία της Levy (1969, 1976 -- Levy και
Reid, 1978), αν και τα αριστερόχειρα άτομα εμφανίζονται συχνότερα
ανεπαρκέστερα ως προς τις μη - λεκτικές και /ή οπτικο-χωρικές
δεξιότητες παρά στη λεκτική ικανότητα (Hardyck και Petrinovich, 1977
-- Mc Gee, 1979 -- Sanders και συν, 1982).
Σε αντίθεση με τη θεωρία της Levy, άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η
αριστεροχειρία συνδέεται συχνά με μαθηματική σκέψη (Annett και
Kilshaw, 1982) με υψηλότερη γενική ευφυϊα (Annett και Manning, 1989)
και μια υψηλή συχνότητα μαθηματικών και χωρικών ικανοτήτων
(Geschwind και Galaburda, 1985, 1987 -- βλ. επίσης Benbow, 1986 -- Kolata,
1983).
Ειδικότερα η Annett υποστήριξε ότι η προτίμηση των ανθρώπων προς το
δεξί χέρι και κατά συνέπεια προς το αριστερό ημισφαίριο για τον έλεγχο
του λόγου, προκαλεί φτωχές μαθηματικές, χωρικές και λεκτικές ικανότητες,
όπως τουλάχιστον αυτές μετρούνται με τα σχολικά τεστ και τα τεστ
νοημοσύνης. Έτσι κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα ισχυρώς δεξιόχειρα
άτομα, είτε άνδρες είναι είτε γυναίκες, βρίσκονται σε κίνδυνο ανάπτυξης
χαμηλών δεξιοτήτων, όπως φαίνεται από τη φτωχή τους επίδοση σε
χωροταξικές δοκιμασίες (Annett και Manning, 1989).

Σύμφωνα με τους Geschwind και Galaburda (1985, 1987) η ανάπτυξη του
αριστερού ημισφαιρίου πιθανώς καθυστερεί σε μεγαλύτερο βαθμό στους
αριστερόχειρες απ' ότι στους δεξιόχειρες, με αποτέλεσμα το αριστερό
ημισφαίριο να φθάνει σε μεγαλύτερο τελικό μέγεθος στους αριστερόχειρες,
κάτω από συνθήκες όπως η παρατεταμένη περίοδος κύησης και η
καθυστερημένη εφηβεία.
Ως αποτέλεσμα των παραπάνω, οι αριστερόχειρες θα μπορούσαν να
εμφανίζονται με αυξημένους αριθμούς σε επαγγέλματα που απαιτούν
υψηλές ικανότητες, συμπεριλαμβάνομένων κι αυτών στα οποία υψηλές
λεκτικές ικανότητες είναι απαραίτητες. Αλλά όταν η πλήρης ανάπτυξη δεν
ολοκληρώνεται εξαιτίας υπερβολικής καθυστέρησης της ανάπτυξης, ή
πρόωρου τερματισμού της εγκυμοσύνης, ή πρόωρης εφηβείας, μπορεί να
εμφανισθούν μαθησιακές δυσκολίες, ή σε ακραίες περιπτώσεις
υποδεέστερη λειτουργικότητα συνολικά.
Οι Annett και Geschwind αν και σαφώς διαφέρουν
μεταξύ τους, καταλήγουν σε όμοιες προβλέψεις οι
οποίες βρίσκονται σε οξεία αντίθεση με τις απόψεις
της Levy (1969, 1976) και υποστηρίζουν την
πιθανότητα ανωτερότητας των αριστερόχειρων από
τα δεξιόχειρα άτομα σε χωρικές ή/και λεκτικές
ικανότητες.
Η αντίθεση αυτή χαρακτηρίσθηκε από τους
Geschwind και Galaburda (1985) ως "η παθολογία
της ανωτερότητας".
Παράγοντες που επηρεάζουν τις επιδόσεις

δεξιόχειρων και αριστερόχειρων ατόμων
• Η ισχύς και η σταθερότητα της προτίμησης του χεριού έχει
επίσης εξετασθεί ως πιθανός μεσολαβητικός παράγοντας στην
εκδήλωση των γνωστικών ικανοτήτων.
• Μερικοί ερευνητές έχουν εξετάσει την οικογενειακή
αριστεροχειρία (την ύπαρξη δηλαδή αριστερόχειρων ατόμων
ανάμεσα στους στενούς συγγενείς ενός υποκειμένου).
• Διαφορετικά αποτελέσματα μπορεί να ευρεθούν, ανάλογα με
την ηλικία των υποκειμένων της έρευνας.
• Η σύσταση του δείγματος, το αν δηλαδή τα υποκείμενα
προέρχονται από κάποιες γνωστικά εξειδικευμένες κοινότητες
π.χ. φοιτητές, αρχιτέκτονες κ.λ.π. (Berenbaum, 1978), γεγονός
που φαίνεται να επηρεάζει τη λογική τους ικανότητα
(Harshman και συν., 1983) ή και άλλες ικανότητες, είναι
ιδιαίτερα σημαντική για την ερμηνεία των οποιωνδήποτε
αποτελεσμάτων.
Γνωστικές διαφορές μεταξύ των φύλων 1/2
• Όταν εξετάζεται η υπόθεση «πλευρίωσης - γνώσης», είναι ιδιαίτερα
σημαντικός ο έλεγχος του φύλου των υποκειμένων, αφού στους
ανθρώπους φαίνεται να υπάρχει σχέση μεταξύ φύλου και γνωστικών
ικανοτήτων.
• Ειδικότερα οι γυναίκες εκτελούν καλύτερα από τους άνδρες τις λεκτικές
εργασίες, ενώ το αντίθετο συμβαίνει με τις χωροταξικές εργασίες.
• Το φύλο των υποκειμένων θα μπορούσε να είναι όχι μόνο μία μη
ελεγχόμενη πηγή διαφορών, αλλά όπως μερικές έρευνες υποδηλώνουν
η επίδραση του φύλου από μόνη της θα μπορούσε να εξαρτάται από
την προτίμηση χεριού των υποκειμένων.
• Ο Bryden (1982) εκτιμά ότι η συχνότητα εμφάνισης κυριαρχίας του
δεξιού ημισφαιρίου για χωρικές διαδικασίες είναι υψηλότερη για τους
δεξιόχειρες άνδρες απ’ ότι για τις δεξιόχειρες γυναίκες. Υποστηρίζει ότι
οι θήλεις έχουν σε έκταση τόσες ασυμμετρίες όσες και οι άρρενες,
αλλά υπάρχουν περισσότερες γυναίκες με μια μη-τυπική κατεύθυνση
της ασυμμετρίας.
Γνωστικές διαφορές μεταξύ των φύλων 2/2

• Εναλλακτικές ερμηνείες υποστηρίζουν την ύπαρξη
διαφορών ανδρών και γυναικών στην οργάνωση της
γλώσσας μέσα στο αριστερό ημισφαίριο (Kimura, 1987).
• Τόσο η ομιλία όσο και οι χειρωνακτικές δραστηριότητες
αντιπροσωπεύονται περισσότερο εστιακά μέσα στο
αριστερό ημισφαίριο των γυναικών, με τις πρόσθιες
περιοχές του αριστερού ημισφαιρίου να είναι εξαιρετικά
σημαντικές. Στους άρρενες, η ομιλία προτείνεται ότι
αντιπροσωπεύεται στο αριστερό ημισφαίριο πιο διάχυτα,
με τις κρίσιμες περιοχές να εκτείνονται κάπως πιο πίσω
απ’ ότι στις γυναίκες.
• Μπορεί τέλος να υπάρχει η περίπτωση, όπου άρρενες και
θήλεις χρησιμοποιούν διαφορετικές στρατηγικές για να
προσεγγίσουν μια ποικιλία δραστηριοτήτων.
Εγκεφαλική Οργάνωση,
Φύλο και Προτίμηση Χεριού 1/5
• Ένας σημαντικός αριθμός βιολογικών ασυμμετριών έχουν
καταγραφεί και τεκμηριωθεί επιστημονικά τον τελευταίο
αιώνα.
• Ποικίλες τεχνικές έχουν χρησιμοποιηθεί για τον
προσδιορισμό των ανατομικών διαφορών στον ανθρώπινο
εγκέφαλο (μετρήσεις σημαντικών ανατομικών θέσεων κατά
την αυτοψία εγκεφάλων αποθανόντων ατόμων, μετρήσεις
σε ζώντα άτομα με τη χρήση απεικονίσεων μαγνητικού
συντονισμού (MRI) και άλλων ραδιολογικών τεχνικών και τη
μέτρηση ενδοκρανιακών σημείων πάνω στην εσωτερική
πλευρά του κρανίου). Επιπροσθέτως τα τελευταία χρόνια
έχει καταστεί δυνατή η παρατήρηση ασυμμετριών σε
περιοχές που προσδιορίστηκαν από την κυτταρική
αρχιτεκτονική ή την κυτταροαρχιτεκτονική δομή.
• Η σχισμή του Sylvius είναι πιο επιμήκης και το
ύψος του οπίσθιου άκρου της βρίσκεται
χαμηλότερα στο αριστερό ημισφαίριο, απ’ ότι
στο δεξί . Αυτή η ασυμμετρία είναι πιο έντονη
μεταξύ των δεξιόχειρων ατόμων απ’ ότι μεταξύ
των αριστερόχειρων (Hochberg & Le May, 1975).
• Νεώτερες έρευνες διαπιστώνουν ότι η
μορφολογία της σχισμής του Sylvius σχετίζεται
με την προτίμηση του χεριού στους άνδρες,
αλλά όχι και στις γυναίκες.
• Μία περιοχή του κροταφικού φλοιού γνωστή ως planum
temporale (η ανώτερη επιφάνεια του οπίσθιου τμήματος των
κροταφικών λοβών, η οποία στο αριστερό ημισφαίριο, αποτελεί
προέκταση της περιοχής του Wernicke) είναι συνήθως
μεγαλύτερη στο αριστερό ημισφαίριο.
• Η μορφολογική ασυμμετρία της planum temporale καθώς και
μίας παραπλήσιας περιοχής, της τριγωνικής μοίρας (pars
triangularis) έχει επιβεβαιωθεί και από μια πολύ πρόσφατη
μελέτη με τη χρήση MRI (Foundas, Leonard & Heilman, 1995), η
οποία διαπίστωσε επίσης ότι όταν τα υποκείμενα διακρίνονται σε
δεξιόχειρα και αριστερόχειρα τα πρώτα παρουσίαζαν μία
σημαντική ασυμμετρία προς τα αριστερά ενώ τα δεύτερα όχι.
Ασυμμετρίες στο μέγεθος της planum
temporale βρέθηκαν σε παιδιά και εφήβους
(Larsen, Hoien, Lundberg & Odegaad, 1990), ενώ
ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός
ότι αυτή η ανατομική ασυμμετρία εμφανίζεται
λιγότερο συχνά σε παιδιά και εφήβους με
αναπτυξιακή δυσλεξία (Hynd, Semrud -
Clikeman, Lorys, Novey & Eliopoulos, 1990).
• Αυτές οι ανατομικές ασυμμετρίες τείνουν να
είναι μεγαλύτερες και πιο συχνές στους
εγκεφάλους των δεξιόχειρων ατόμων, απ’ ότι
στους εγκεφάλους των μη δεξιόχειρων, ιδιαίτερα
αν λάβουμε υπόψη ότι πολλές ασυμμετρίες της
συμπεριφοράς τείνουν να είναι μεγαλύτερες και
πιο συχνές μεταξύ των δεξιόχειρων απ’ ότι μεταξύ
των μη-δεξιόχειρων ατόμων.
• Τέλος φαρμακολογικές και χημικές ασυμμετρίες
στους ανθρώπινους εγκεφάλους έχουν συνέπειες
στη συμπεριφορά.
Επιδράσεις του φύλου και της προτίμησης

χεριού στη μορφολογία του μεσολοβίου 1/4
Εικόνα 1: Το μεσόλοβιο
• Holloway & De Lacoste, (1986): στις γυναίκες η συνολική έκταση
της περιοχής του μεσολοβίου ήταν μεγαλύτερη απ’ ότι στους
άνδρες και ότι αυτός ο φυλετικός διμορφισμός πιθανώς να
σχετίζεται με διαφορές μεταξύ των δύο φύλων στην γνωστική
επίδοση.
• Witelson (1985): το μέγεθος της μεσο-οβελιαίας περιοχής του
μεσολοβίου διαφοροποιείται ανάλογα με την προτίμηση χεριού.
Ειδικότερα βρήκε ότι η μεσο-οβελιαία περιοχή του μεσολοβίου
ήταν κατά προσέγγιση 11% μεγαλύτερη στους εγκεφάλους των
αμφίχειρων ατόμων απ’ ότι στους εγκεφάλους των σταθερά
δεξιόχερων ατόμων.
• Witelson και Kigar (1987) και Witelson (1989): βρήκαν ότι το
οπίσθιο τμήμα του σώματος του μεσολοβίου και ειδικότερα ο
ισθμός, ήταν ιδιαίτερα μεγάλος στα αμφίχειρα άτομα, περίπου
19% μεγαλύτερος απ’ ότι στα δεξιόχειρα.

• Η γενική διαπίστωσή της είναι ότι οι ασυμμετρίες της
συμπεριφοράς που είναι χαρακτηριστικές των δεξιόχειρων
ατόμων είναι μικρότερες (κατά μέσο όρο) στα αμφίχειρα και στα
αριστερόχειρα άτομα.
• Τα ευρήματά σχετικά με το μέγεθος του μεσολοβίου
υποδηλώνουν, αν και εμμέσως, ότι η μορφολογία του
μεσολοβίου είναι πιθανό να σχετίζεται με ατομικές διαφορές σε
ασυμμετρίες της συμπεριφοράς.
• Η Witelson σημειώνει ότι το μεσολόβιο παίζει ένα σημαντικό
ρόλο στην ολοκλήρωση (ενοποίηση) πληροφοριών από την μία
πλευρά στην άλλη των ημισφαιρίων και προτείνει ότι η τάση
των αριστερόχειρων και των αμφίχειρων ατόμων μακριά από
την ημισφαιρική ασυμμετρία, πιθανώς να συνδέεται με
μεγαλύτερη ανατομική σύνδεση μεταξύ των ημισφαιρίων.
• Ανακεφαλαιώνοντας πρόσφατη μετα-ανάλυση 43
ερευνών (Driesen και Raz, 1995) έδειξε ότι το
απόλυτο μέγεθος του μεσολοβίου και το σπληνίο
είναι ελαφρώς μεγαλύτερο στον εγκέφαλο των
ανδρών απ’ ότι σε αυτό των γυναικών. Στην
περίπτωση όμως του συνόλου του μεσολοβίου, κι
όταν οι διαφορές μεταξύ των φύλων στο μέγεθος του
εγκεφάλου λαμβάνονται υπόψη, η κατεύθυνση των
διαφορών αντιστρέφεται.
• Η μετα-ανάλυση έδειξε επίσης ότι τα αριστερόχειρα
άτομα διαθέτουν ελαφρώς μεγαλύτερο μεσολόβιο
απ’ ότι τα δεξιόχειρα.
Διαημισφαιρικές αλληλεπιδράσεις
και ο ρόλος του μεσολοβίου 1/2
• Όταν εξετάζουμε την ημισφαιρική ασυμμετρία, θα πρέπει πάντα να
έχουμε κατά νου και την ενότητα του εγκεφάλου. Κι αυτό γιατί και τα δύο
εγκεφαλικά ημισφαίρια φαίνεται να εμπλέκονται σχεδόν σε κάθε μας
ενέργεια, δημιουργώντας τη δυνατότητα συγκρούσεων στην αντίληψη,
στη γνώση, στο συναίσθημα και στη δράση. Παρά την ύπαρξη όμως
αυτής της δυνατότητας, οι συγκρούσεις φαίνεται να είναι σπάνιες,
καθώς τα δύο ημισφαίρια αλληλεπιδρούν μεταξύ τους με ποικίλους
τρόπους.
• Σε ορισμένες διεργασίες, τα δύο ημισφαίρια είναι κυρίαρχα για
διαφορετικές συνιστώσες της διαδικασίας που απαιτείται για την
ολοκλήρωση αυτών των διεργασιών.
• Το μεσολόβιο αποτελεί τη μεγαλύτερη δέσμη ινών που συνδέει τα δύο
εγκεφαλικά ημισφαίρια, αποτελούμενη από τουλάχιστον 200
εκατομμύρια νευρικές ίνες (Hellige 1993). Συνεπώς δεν αποτελεί
έκπληξη το γεγονός ότι κατέχει σημαντική θέση στο συντονισμό της
δραστηριότητας των δύο ημισφαιρίων, αν και δεν υπάρχει πλήρης
συμφωνία σχετικά με τον ακριβή ρόλο του.
Διαημισφαιρικές αλληλεπιδράσεις
και ο ρόλος του μεσολοβίου 2/2
• Δεδομένης της τοπογραφικής του δομής, είναι φανερό ότι το
μεσολόβιο παίζει σημαντικό ρόλο στη μεταφορά πληροφοριών από το
ένα ημισφαίριο στο άλλο.
• Η αντίληψη λοιπόν ότι μια πολύτιμη λειτουργία του μεσολοβίου είναι το
να επιτρέπει τη μεταφορά πληροφοριών από το ένα ημισφαίριο στο
άλλο είναι αναμφισβήτητη, αλλά δεν υπάρχει πολύ μεγάλη συμφωνία
σχετικά με τον τρόπο που επιτυγχάνεται αυτό. Βασικό πρόβλημα
αποτελεί το αν οι διαημισφαιρικές συνδέσεις από την μία πλευρά το
μεσολοβίου ως την άλλη, είναι διεγερτικές ή ανασταλτικές.
• Το μεσολόβιο είναι πιθανότερο να εμπλέκεται σε πολλές και ποικίλες
όψεις της φυσιολογικής διημισφαιρικής συνεργασίας. Είτε αυτό
επιτυγχάνεται με διέγερση είτε με αναστολή στο νευρικό επίπεδο, το
μεσολόβιο σίγουρα κατέχει σπουδαίο ρόλο στη μεταφορά τουλάχιστον
συγκεκριμένων τύπων πληροφοριών από το ένα ημισφαίριο στο άλλο.
Την ίδια στιγμή μπορεί επίσης το μεσολόβιο να χρησιμεύει για τη μείωση
δυσπροσάρμοστων εγκάρσιων επικοινωνιών, μεταξύ αμοιβαίως
ασύμφωνων διεργασιών, λειτουργώντας σαν φραγμός μεταξύ των δύο
ημισφαιρίων.
Ενότητα 6:
ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΗ ΑΣΥΜΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ
ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ
Σκοπός ενότητας
Ο προσδιορισμός της σχέσης της εγκεφαλικής
ασυμμετρίας με τις μαθησιακές δυσκολίες και
άλλες αναπτυξιακές διαταραχές
Ενότητα 6: Εγκεφαλική ασυμμετρία και αναπτυξιακές διαταραχές 2
• Εγκεφαλική ασυμμετρία και μαθησιακές δυσκολίες
• Εγκεφαλική ασυμμετρία και δυσλεξία
• Αριστεροχειρία και αναπτυξιακές γλωσσικές
διαταραχές
• Εγκεφαλική πλευρίωση και αυτισμός
• Αριστεροχειρία και νοητική καθυστέρηση
• Αριστεροχειρία και τραυλισμός
• Προτίμηση χεριού και σύνδρομο Tourette

Αριστεροχειρία και αναπτυξιακές διαταραχές 1/4
Επί πολλά χρονιά πολλοί ερευνητές που εργάζονταν είτε

σε κλινικές είτε σε εργαστήρια, είχαν την άποψη ότι
υπάρχει μια ασυνήθιστα υψηλή συχνότητα εμφάνισης
αριστεροχειρίας μεταξύ εκείνων των παιδιών που
εμφανίζουν διάφορες παθολογίες.
Υποστηρίζεται συχνά, ότι οι αριστερόχειρες είναι

πιθανότερο να γίνουν κακοί αναγνώστες, να υποφέρουν
από αναπτυξιακές γλωσσικές διαταραχές ή να γίνουν
βραδύγλωσσοι ή αυτιστικοί.

• Geschwind και Behan (1982), εξέτασαν ένα μεγάλο αριθμό ενηλίκων και
ανέφεραν, ότι μόνο το 1,1% των σταθερών δεξιόχειρων ισχυρίστηκαν ότι
έχουν μαθησιακές δυσκολίες, ενώ αντίθετα το ισχυρίστηκαν το 11,8% των
σταθερών αριστερόχειρων.
• Schacter, Ransil & Geschwind (1987), εξέτασαν πάνω από 1.000
επαγγελματίες . Δήλωσαν ότι υποφέρουν από δυσλεξία το 3% των σταθερών
δεξιόχειρων, αλλά το 9% των αριστερόχειρων και των μη σταθερών
δεξιόχειρων ατόμων.
• Hallgren (1950) βρήκαν το ποσοστό αριστεροχειρίας 18% μεταξύ των
δυσλεξικών παιδιών, σε αντίθεση με 9% στην ομάδα ελέγχου.
• Rutter, Tizard και Whitmore (1970) αριστερόχειρες ήταν το 9% μιας ομάδας
που παρουσίαζε ειδική αναγνωστική καθυστέρηση, ενώ μόνο το 5% της
ομάδας ελέγχου.
• Annett και Turner (1974) αναφέρουν ότι υπάρχει υπερβολικός αριθμός
αριστερόχειρων ανάμεσα στα παιδιά σχολικής ηλικίας που παρουσιάζουν
καθυστέρηση στην ανάγνωση.

• Αντίθετα, οι περισσότερες μεγάλου μεγέθους μελέτες που έγιναν σε μη

επιλεγμένα δείγματα παιδιών του σχολείου, δεν έχουν βρει πολλές
αποδείξεις για μια συσχέτιση της αναγνωστικής ικανότητας με την
αριστεροχειρία.
• Satz και Fletcher (1987), αναφέρουν στοιχεία από 571 παιδιά, στα οποία η
προτίμηση χεριού και η αναγνωστική ικανότητα εκτιμήθηκαν στο τέλος της
δευτέρας τάξης. Τα 85 (δηλαδή το 14,9%) προτίμησαν το αριστερό χέρι για
την πλειονότητα των 10 δοκιμασιών που εξετάστηκαν, οι 481 (δηλαδή το
84,2%) προτίμησαν το δεξί χέρι και μόνο 5 (δηλαδή το 0,9%) χρησιμοποίησαν
το δεξί χέρι για τις 5 δραστηριότητες και το αριστερό για τις άλλες 5. Καμία
διαφορά δεν παρατηρήθηκε μεταξύ των 425 ισχυρά δεξιόχειρων και των 48
ισχυρά αριστερόχειρων παιδιών, τόσο στις μετρήσεις επίτευξης της
ανάγνωσης, όσο και στις εκτιμήσεις των δασκάλων για πιθανές δυσκολίες
μάθησης. Δεν αναφέρουν στοιχεία από τα 98 παιδιά (17%) που εκδήλωσαν
ποικίλους βαθμούς μικτής προτίμησης χεριού.
• Belmont και Birch (1965), απέτυχαν επίσης να βρουν διαφορές

προτίμησης χεριού μεταξύ καλών και κακών αναγνωστών, σε
ένα δείγμα από Σκωτσέζους.
• Lyle & Johnson, (1976) δε βρήκαν διαφορές στο επίπεδο
ανάγνωσης ανάμεσα σε δεξιόχειρα και αριστερόχειρα παιδιά
• Richardson & Filrej, (1979), συνέκριναν δεξιόχειρα και
αριστερόχειρα παιδιά και δε βρήκαν διαφορές στο επίπεδο
ανάγνωσης
• Pennington, Smith, Kimberling, Green και Haith (1987) δε
βρήκαν διαφορές στη συχνότητα εμφάνισης αριστεροχειρίας
μεταξύ της ομάδας των δυσλεξικών ατόμων και της ομάδας
ελέγχου.

Εγκεφαλική ασυμμετρία και αναπτυξιακές διαταραχές 1/3
• Η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην εγκεφαλική λειτουργία και στις γνωστικές
ικανότητες γίνεται φανερή από τους διαφορετικούς τρόπους που καθένα από
τα ημισφαίρια του εγκεφάλου εξυπηρετεί τις γνωστικές λειτουργίες και τους
μαθησιακούς μηχανισμούς (Geschwind, 1975 - Kinsbourne & Smith, 1974).
• Ο Broca, το 1861, ήταν ο πρώτος που απέδειξε τη δυνατότητα διαφορετικής
λειτουργίας των ημισφαιρίων.
• Εκτός από τις λειτουργίες του λόγου και πολλές άλλες γνωστικές λειτουργίες
ελέγχονται εξειδικευμένα από το ένα ή το άλλο εγκεφαλικό ημισφαίριο, έτσι
ώστε να μιλάμε σήμερα για το γενικότερο φαινόμενο της εγκεφαλικής
ασυμμετρίας, της διαφοροποιημένης δηλαδή λειτουργικής εξειδίκευσης των
• Αυτό που από πολύ νωρίς απασχόλησε τους επιστήμονες ήταν η διερεύνηση
του αν διαφορές στην εγκεφαλική ασυμμετρία μεταξύ των ατόμων, έχουν
σχέση με προβλήματα ή διαταραχές των γνωστικών ικανοτήτων τους……. Αν
δηλαδή μια διαταραγμένη ή ανεπαρκής πλευρίωση των γνωστικών
λειτουργιών στο επίπεδο των ημισφαιρίων μπορεί να προκαλεί ειδικές
κλινικές εικόνες όπως τις μαθησιακές δυσκολίες.
Ήδη το 1937 ο Orton υποστήριξε ότι τουλάχιστον για μια ομάδα

παιδιών με δυσλεξία που μελέτησε, υπήρχε κάποια διαταραχή στην
ημισφαιρική επικράτηση. Την υπόθεση αυτή τη στήριξε στις
ακόλουθες κλινικές παρατηρήσεις:
• Τα παιδιά αυτά παρουσίαζαν συχνά λάθη κατοπτρικού τύπου
(mirror-image errors), όπως b αντί d στην ανάγνωση γραμμάτων
και λέξεων.
• Επίσης είχαν μεγαλύτερο ποσοστό ασυμφωνίας στη χρηστική
πλευρίωση για το χέρι και το μάτι και μεγαλύτερη συχνότητα
αμφιχειρίας ή και αριστεροχειρίας σε σχέση με τα φυσιολογικά
παιδιά.

• Έτσι μπορεί κανείς να αναρωτηθεί για τις σχέσεις μεταξύ ωρίμανσης του
κεντρικού νευρικού συστήματος και πλευρίωσης των λειτουργιών στο
επίπεδο των ημισφαιρίων, μεταξύ διαταραγμένης πλευρίωσης και νοητικού
επιπέδου και τέλος για τη σχέση των μαθησιακών διαταραχών με τα
προηγούμενα.
• Τα τελευταία χρόνια τα ερωτήματα αυτά ήρθαν στην πρώτη γραμμή του
ενδιαφέροντος, με τη δημοσίευση της θεωρίας των Geschwind και Galaburda
(1987) για την εγκεφαλική πλευρίωση, η οποία προσφέρει ένα σύνθετο αλλά
και ελέγξιμο μοντέλο για την προέλευση και τις συσχετίσεις της εγκεφαλικής
πλευρίωσης.
• Οι παραπάνω ερευνητές ισχυρίστηκαν ότι υπάρχει σχέση ανάμεσα στην
προτίμηση χεριού, τη δυσλεξία και άλλες μορφές διαταραχών της γλώσσας.
Οι σκέψεις αυτές έχουν οδηγήσει σε νέο πρόσφατο κύμα ενδιαφέροντος για
τις επιπτώσεις της αριστεροχειρίας σε "ιδιαίτερους" πληθυσμούς παιδιών,
όπως είναι τα αυτιστικά και τα δυσλεξικά.
Αιτιολογία των μαθησιακών δυσκολιών 1/3

• Βιολογικοί, ψυχολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες έχουν μελετηθεί για τη
συμμετοχή τους στην αιτιολογία των μαθησιακών δυσκολιών, ενώ δεν υπάρχει
σήμερα καμιά αμφιβολία ότι οι νοητικές λειτουργίες σχετίζονται στενά με τη
δραστηριότητα του εγκεφάλου.
• Σχετικά με τους βιολογικούς παράγοντες, ενώ δεν παρουσιάζουν όλα τα παιδιά που
εμφανίζουν μαθησιακές δυσκολίες εγκεφαλική βλάβη ή δυσλειτουργία, ένα
σημαντικό μέρος της βιβλιογραφίας αντιμετωπίζει αυτές τις καταστάσεις σαν
συνώνυμες. Πάντως, όταν αυτές συνυπάρχουν είναι σημαντικό να δούμε πόσο η
οργανική βλάβη σχετίζεται με αντιληπτικές, γνωστικές, κινητικές ή και αισθητικό-
κινητικές διαταραχές.
• Η σχέση ανάμεσα στις δυσκολίες μάθησης και στη διατροφή προκαλεί επίσης το
ενδιαφέρον σχετικά με τη συμμετοχή βιολογικών παραγόντων σ’ αυτά τα φαινόμενα.
Έτσι, οι Scrimshaw & Cordon (1968) συσχετίζουν τη κακή διατροφή με την
επιβράδυνση στην ανάπτυξη των νοητικών λειτουργιών. Μελέτες δείχνουν ότι η κακή
διατροφή στα ζώα (Cravioto, De Licardie & Birch, 1966 - Stewart & Platt, 1968) και
στους ανθρώπους σε κρίσιμες περιόδους για την ανάπτυξή τους (Stoch & Smythe
1968), φαίνεται να έχει σαν αποτέλεσμα μικρότερο μέγεθος του εγκεφάλου και
επιβράδυνση της νοητικής ανάπτυξης. Για τον άνθρωπο, η κρίσιμη αυτή περίοδος
αφορά το τελευταίο τρίμηνο της ενδομήτριας και τον πρώτο χρόνο της εξωμήτριας
ζωής (Birch, 1970).
• Η συμμετοχή των κοινωνικών παραγόντων είναι δύσκολο να
εκτιμηθεί καθώς όλοι μαζί, ψυχολογικοί, βιολογικοί και
κοινωνικοί παράγοντες διαπλέκονται.
• Μολονότι φαίνεται ότι η ανάπτυξη του παιδιού στους
πρώτους 15 μήνες της ζωής δεν διαφέρει ανάλογα με την
κοινωνικοοικονομική κατάσταση της οικογένειας, υπάρχει
ένδειξη ότι μετά από τον 3ο - 4ο χρόνο ζωής, η απόδοση των
παιδιών σ’ έναν αριθμό δοκιμασιών (που ελέγχουν τις
νοητικές λειτουργίες) σχετίζεται με μεταβλητές που
θεωρούνται δείκτες κοινωνικοοικονομικής τάξης (Bayley,
1965).
• Ένα κοινά παραδεκτό σημείο στις περιπτώσεις των

μαθησιακών δυσκολιών, είναι ότι υπάρχει μία επιβράδυνση
(lag) στην ωρίμανση σε μία ή περισσότερες από τις
απαραίτητες διεργασίες για τη διαδικασία της μάθησης.
• Η επιβράδυνση αυτή εκτιμάται σε σχέση με τη χρονολογική
ηλικία. Η επιβράδυνση αυτή μπορεί να είναι συνολική, όπως
γίνεται στα βαριά καθυστερημένα παιδιά, τα οποία ανάλογα με
τη χρονολογική τους ηλικία παρουσιάζουν επιβράδυνση σε
πολλές λειτουργίες. Σύμφωνα όμως με τον ορισμό, οι
μαθησιακές δυσκολίες σχετίζονται με ειδική καθυστέρηση ή
δυσκολία.

Εγκεφαλική ασυμμετρία και μαθησιακές δυσκολίες 1/8
Τι είναι μαθησιακές δυσκολίες;
Οι μαθησιακές δυσκολίες μπορούν να οριστούν σαν μια διαταραχή στην
αντιληπτική, εννοιοποιητική, μνημονική και/ή εκφραστική διαδικασία
της μάθησης.
Αν και τέτοιες διαταραχές μπορούμε να τις συναντήσουμε σε κάθε
επίπεδο νοημοσύνης, ο όρος «μαθησιακές δυσκολίες» περιορίζεται σε
παιδιά με φυσιολογική νοημοσύνη.
Το παιδί με μαθησιακές δυσκολίες έχει δυσλειτουργία των διαδικασιών
που επιτρέπουν τη φυσιολογική μάθηση και τούτο προκαλεί ένα
βραδύτερο ρυθμό στην εκμάθηση μερικών ειδικών αντιληπτικο -
κινητικών ή γλωσσικών δοκιμασιών.
Γενικά τα προβλήματα αυτά γίνονται κατ’ αρχή αντιληπτά όταν το παιδί,
πηγαίνοντας στο σχολείο, αρχίζει ν’ ασχολείται με τις βασικές γνωστικές
διαδικασίες όπως συλλαβισμός, ανάγνωση, γραφή, αριθμητική.

Οι περισσότεροι ορισμοί που έχουν προταθεί, συγκρινόμενοι μεταξύ τους συμπεριλαμβάνουν τα
ακόλουθα σημεία:
Οι μαθησιακές δυσκολίες αφορούν:
1. Παιδιά σχολικής ηλικίας
2. Παιδιά με σχεδόν φυσιολογική ή ψηλή νοημοσύνη
3. Παιδιά που εμφανίζουν κάποια διαταραχή σε μία ή περισσότερες από τις βασικές
ψυχολογικές διαδικασίες που συμμετέχουν στη μάθηση, όπως στην αντίληψη και στη
γνωστική διεργασία.
4. Παιδιά που εμφανίζουν δυσκολία ή καθυστέρηση στην ανάπτυξη του λόγου.
5. Παιδιά που η μαθησιακή τους δυσκολία δε σχετίζεται με κάποια εγκεφαλική βλάβη, αλλά
μπορεί να σχετίζεται με κάποια ανεξακρίβωτη εγκεφαλική δυσλειτουργία του τύπου της
ελάχιστης εγκεφαλικής δυσλειτουργίας.
6. Παιδιά που οι δυσκολίες τους δεν οφείλονται πρωταρχικά σε αισθητικό-κινητική διαταραχή,
νοητική καθυστέρηση, συναισθηματικά προβλήματα ή στερητικό περιβάλλον.
7. Παιδιά που η δυσκολία τους συνοδεύεται συχνά με άρνηση για τη σχολική εκπαίδευση και
υποχωρεί με ειδική βοήθεια.
8. Είναι παιδιά που οι δυσκολίες τους απαιτούν ειδική εκπαίδευση. (Βλ. Τσανίρα, 1980)

• Ο Sammel Orton (1937) είναι ο πρώτος που επισήμανε

μια σχέση μεταξύ εγκεφαλικής ασυμμετρίας και
ειδικών μαθησιακών δυσκολιών.
• Παρά το γεγονός ότι η θεωρία του
συστηματοποιήθηκε μεταξύ 1925-1937, θεωρώντας τη
διαδικασία της ανάγνωσης σαν ένα μέρος των
σύνθετων γλωσσικών-γνωστικών λειτουργιών που
στηρίζονται στη λειτουργία του αριστερού
εγκεφαλικού ημισφαιρίου, συμφωνεί με σύγχρονες
αντιλήψεις σχετικά με την εγκεφαλική επικράτηση και
τη σχέση της με τις γνωστικές λειτουργίες όπου
συμπεριλαμβάνονται η ομιλία, η ανάγνωση, η γραφή,
ο συλλαβισμός.

• Εξαιρετικά σημαντική είναι η διάκριση που έκανε ο S. Orton,
ανάμεσα στις επίκτητες διαταραχές στην ανάγνωση στους
ενήλικες, μετά από αριστερή εγκεφαλική βλάβη και στις ειδικές
διαταραχές ανάγνωσης στα παιδιά, χωρίς καμιά σαφή
παθολογική βλάβη του ΚΝΣ.
• Τονίζοντας την ομοιότητα των λαθών στην ανάγνωση ανάμεσα
στις δύο αυτές ομάδες, υποστήριξε μια διαφορετική αιτιολογία
με σημείο αναφοράς πάντα το αριστερό εγκεφαλικό ημισφαίριο.
• Οι επίκτητες διαταραχές συνδέονται με βλάβη και καταλήγουν
σε απώλεια της ικανότητας ή διαταραχή της ανάγνωσης, ενώ οι
ειδικές διαταραχές στα παιδιά, σχετίζονται με κάποια φυσική
ανεπάρκεια ή μειονεξία (defect) που εμποδίζει τη φυσιολογική
επικράτηση του ενός εγκεφαλικού ημισφαιρίου και την
απόκτηση της ικανότητας για ανάγνωση.
• Ο Orton υποστήριξε ότι οι αντιστροφές και οι

κατοπτρικές εικόνες (mirror images) των γραμμάτων
και των λέξεων που παρατηρούνται στα παιδιά με
μαθησιακές δυσκολίες, οφείλονται στη σύγχυση που
επικρατεί από τον ανταγωνισμό των εικόνων στα δύο
ημισφαίρια λόγω της αδυναμίας για μια εγκεφαλική
επικράτηση του ενός ημισφαιρίου.
• Ονόμασε αυτή τη διαταραχή «στρεφοσυμβολία» για
να τη διαχωρίσει από τη συγγενή λεκτική τύφλωση, η
οποία αντιστοιχεί σ’ ένα νευροανατομικό έλλειμμα.
Σχήμα 1. Σχηματική αναπαράσταση της θεωρίας του Orton.

O Orton υπέθετε ότι ένα ερέθισμα αναπαριστάται με αντίθετο προσανατολισμό στα δύο
ημισφαίρια.
• Η βάση της θεωρίας του Orton, η «ατελής εγκεφαλική επικράτηση» είναι
μια υπόθεση που στηρίζεται στο γεγονός ότι διαταραχές του λόγου
προέρχονται συστηματικά από βλάβες του αριστερού ημισφαιρίου στους
δεξιόχειρες ενήλικες υποστηρίζοντας λιγότερο σαφή, μονόπλευρη
αντιπροσώπευση του λόγου στους αριστερόχειρες.
• Το γεγονός ότι τα παιδιά με δυσλεξία και φυσιολογική νοημοσύνη συχνά
παρουσιάζουν και διαταραχές ομιλίας (όπως π.χ. τραυλισμός) παρά την
απουσία νευρολογικής βλάβης, οδήγησε τον Orton να υποθέσει ότι ένας
μη παθολογικός μηχανισμός βρίσκεται πίσω από τη λειτουργική
οργάνωση του ημισφαιρίου.
• Το γεγονός επίσης ότι συχνά για τα παιδιά αυτά αναφέρει ότι έχουν
μεγαλύτερο ποσοστό αριστεροχειρίας ή μη σαφώς εγκαταστημένης
πλευρίωσης για το χέρι ή ακόμα έχουν σταυρωτή πλευρίωση για το χέρι
και το μάτι, αποτέλεσε για τον Orton τη βάση για την εξής υπόθεση: η
ίδια αμφιπλευρίωση συναντιέται στο επίπεδο του φλοιού (tertiary
zones) και είναι εκείνη που προκαλεί τον ανταγωνισμό μεταξύ των δύο
ημισφαιρίων στην αντίληψη των εικόνων και που οδηγεί σε
αντιστροφή γραμμάτων και λέξεων.
• Η υπόθεση του Orton ενισχύθηκε από τις θεωρίες

για την εξέλιξη της αντίληψης και των γνωστικών
λειτουργιών.
• Οι Tschirgi (1958) και Mach (1959) υποστηρίζουν
ότι η γνώση της θέσης στο χώρο και της
κατεύθυνσης (directionality), ικανότητα
απαραίτητη για τη διαδικασία της ανάγνωσης,
εξαρτάται από την ασυμμετρία του αντιληπτικού
συστήματος….. Έτσι, ένας εγκέφαλος συμμετρικός
και από τις δύο πλευρές δεν έχει τη δυνατότητα να
ξεχωρίσει ερεθίσματα που φτάνουν σε ομόλογα
σημεία.

Μαθησιακές δυσκολίες και μέθοδος διχωτικής ακοής 1/6
• Στις αρχές του 1960 η ανάπτυξη τεχνικών μεθόδων

που επιτρέπουν την εκτίμηση της ακουστικής και
οπτικής πλευρίωσης, προκαλεί το ενδιαφέρον για μια
επανεκτίμηση της θεωρίας του Orton.
• Η Kimura χρησιμοποίησε τη μέθοδο της διχωτικής
ακοής και έδειξε ότι ο κρίσιμος παράγοντας για την
ανωτερότητα του δεξιού αυτιού σε λεκτικά
ερεθίσματα, ήταν η εξειδίκευση των ημισφαιρίων στο
λόγο και όχι το γεγονός της αριστεροχειρίας ή
δεξιοχειρίας. Έγινε έτσι σαφές ότι το ετερόπλευρο
αυτί του επικρατούντος ημισφαιρίου ήταν το πιο
αποτελεσματικό, ανεξάρτητα από την πλευρίωση στο
χέρι.

• Taylor (1962), βρήκε επικράτηση δεξιού αυτιού σε κορίτσια ηλικίας 7-
11χρονών, με ή χωρίς μαθησιακό πρόβλημα, αλλά καμιά υπεροχή στην
απόδοση του δεξιού αυτιού σε αγόρια με το αντίστοιχο πρόβλημα. Θεώρησε
έτσι σαν πιθανή, μια εξελικτική επιβράδυνση του αριστερού ημισφαιρίου
σχετικά με τη λειτουργία του λόγου, σ’ αυτή την ομάδα.
• Kimura (1967) αναφέρει ότι βρέθηκε υπεροχή του δεξιού αυτιού σε μια ομάδα
αγοριών με μαθησιακό πρόβλημα, και συμπερασματικά κατέληξε ότι «μια
φυσιολογική εξελικτική επιβράδυνση (lag) απλώς επιτείνεται στα παιδιά με
μαθησιακές δυσκολίες»
• Sparrow και Satz (1970), μελέτησαν 40 αγόρια, ηλικίας 9-12 χρ. με ειδικές
μαθησιακές δυσκολίες, και μια ομάδα παιδιών, χωρίς μαθησιακές δυσκολίες.
Η αρχική ανάλυση των αποτελεσμάτων δείχνει ότι είναι ίδια η απόδοση του
δεξιού αυτιού στη διχωτική δοκιμασία και τις δύο ομάδες. Περαιτέρω όμως
στατιστική επεξεργασία έδειξε ότι, τουλάχιστον 4 φορές περισσότερο, τα
παιδιά με το μαθησιακό πρόβλημα είχαν επικράτηση αριστερού αυτιού (28%
αντί 8%).

• Bryden (1970) μελέτησε ένα πληθυσμό παιδιών με μαθησιακές δυσκολίες μαζί με παιδιά
χωρίς καμιά ειδική δυσκολία. Τα αποτελέσματα έδειξαν υπεροχή του δεξιού αυτιού και για
τις δύο ομάδες.
• Zurif και Carson (1970) εξέτασαν 14 αγόρια 10 χρόνων με μαθησιακές δυσκολίες. Δε βρήκαν
υπεροχή του δεξιού αυτιού. Στην πραγματικότητα υπήρχε τάση για υπεροχή του αριστερού
αυτιού.
• Satz, Rardin και Ross (1971) επιχειρούν να εξετάσουν αν η ασυμμετρία στην απόδοση
ανάμεσα στα δύο αυτιά, διαφέρει ανάλογα με την ηλικία στα παιδιά με μαθησιακό
πρόβλημα. Δόθηκε μια δοκιμασία διχωτικής ακοής σε μια ομάδα αγοριών ηλικίας 7-8
χρονών με μαθησιακές δυσκολίες και σε μια άλλη ομάδα που την αποτελούσαν αγόρια
ηλικίας 11-12 χρονών και για τις δύο αυτές ομάδες χρησιμοποιήθηκε ομάδα ελέγχου με
παιδιά της ίδιας ηλικίας, φύλου, φυλής, και δείκτη νοημοσύνης, όπως τα παιδιά της
πειραματικής ομάδας. Τα αποτελέσματα έδειξαν μια σημαντική επικράτηση του δεξιού
αυτιού σε όλες τις ομάδες αλλά ο βαθμός υπεροχής του δεξιού αυτιού ήταν σημαντικά
μεγαλύτερος στην ομάδα των φυσιολογικών παιδιών μεγαλύτερης ηλικίας. Τούτο
ερμηνεύτηκε σαν υποστήριξη της άποψης ότι η ωρίμανση και η λειτουργική πλευρίωση του
εγκεφάλου αυξάνει με την ηλικία, αλλά με βραδύτερο ρυθμό στα παιδιά με μαθησιακές
δυσκολίες.

• Witelson και Rabinovitch (1972) έδωσαν μια διχωτική δοκιμασία σε
μια ομάδα 24 παιδιών με μαθησιακές δυσκολίες, ηλικίας 8-13 ετών
και σε μια άλλη αντίστοιχη ομάδα φυσιολογικών παιδιών. Η
πλειοψηφία των παιδιών ήσαν αγόρια, 21 στην πρώτη ομάδα και
17 στη δεύτερη.
• Δε βρήκαν επικράτηση δεξιού αυτιού στην ομάδα των παιδιών με
μαθησιακές δυσκολίες. Στην πραγματικότητα υπήρξε μια ελαφρά
υπεροχή του αριστερού αυτιού.
• Αυτό οδήγησε τους συγγραφείς στο συμπέρασμα ότι «μερικά
παιδιά εμφανίζουν δυσλειτουργία αριστερού ημισφαιρίου και ότι
σε μερικές περιπτώσεις, οι λειτουργίες του λόγου έχουν
πλευριωθεί στο δεξιό ημισφαίριο» (pp422). Συνεχίζουν επίσης ότι
«η δυσλειτουργία του αριστερού ημισφαιρίου είναι ίσως κοινός
παράγοντας σε όλες τις περιπτώσεις των παιδιών της ομάδας
μελέτης, αλλά διαφέρει ο χρόνος έναρξης της δυσλειτουργίας, η
έκταση και/ή η θέση της βλάβης» (pp 432). Πάντως και οι ομάδα
των φυσιολογικών παιδιών απέτυχε να δείξει μια σημαντική
ασυμμετρία στην απόδοση ανάμεσα στα δύο αυτιά.

• Darby (1974). Πήρε μία ομάδα αγοριών, με σημαντικό πρόβλημα
ανάγνωσης, ηλικίας 7 χρ. τα οποία είχαν εξεταστεί στην ηλικία των 5,5 χρ.
με μια σειρά δοκιμασιών για την εξέλιξη των αντιληπτικών λειτουργιών
καθώς και με δοκιμασία διχωτικής ακοής. Τα παιδιά αυτά είχαν
πρόβλημα δυσλεξίας. Χρησιμοποιήθηκαν μάρτυρες με τα ίδια δεδομένα,
χωρίς να παρουσιάζουν κανένα πρόβλημα μάθησης και μια τρίτη ομάδα
παιδιών δυσλεκτικά, μεγαλύτερης όμως ηλικίας (11-12 χρ.).
• Τα αποτελέσματα για τα φυσιολογικά παιδιά δείχνουν ότι η
ασυμμετρία στην επίδοση δεξιού-αριστερού αυτιού αυξάνει με την
ηλικία, με μια σημαντική επικράτηση του δεξιού αυτιού στην ομάδα
των μεγαλύτερων παιδιών. Η τάση υπερίσχυσης ήταν φανερή από την
ηλικία των 5 χρόνων.
• Αντίθετα, για τα δυσλεκτικά παιδιά, υπάρχει ένα χάσμα στην εξέλιξη
που αφορά στην ασυμμετρία ανάμεσα στα δύο αυτιά χωρίς καμμιά
σημαντική επικράτηση του δεξιού αυτιού σε όλες τις ηλικίες. Τούτο
συμφωνεί με τη θεωρία των Satz και Sparrow (1970), που υποστηρίζει τον
ρόλο της ηλικίας στη σχέση ανάμεσα στην ικανότητα ανάγνωσης και
ασύμμετρης επίδοσης δεξιού-αριστερού αυτιού, και ειδικά στις
μεγαλύτερες ηλικίες, όταν η πλευρίωση του λόγου είναι πλέον
εγκατεστημένη.
Μαθησιακές δυσκολίες και εγκεφαλική πλευρίωση

• Τα περισσότερα άτομα που εμφανίζουν μικρές ενδείξεις
εγκεφαλικής ασυμμετρίας (ή ακόμα και αντεστραμμένη
ασυμμετρία) σε δοκιμασίες διχωτικής ακοής ή άλλες
μετρήσεις της εγκεφαλικής πλευρίωσης δεν παρουσιάζουν
ενδείξεις μαθησιακών προβλημάτων.
• Πολλά άτομα, με τέτοια προβλήματα έχουν φυσιολογική
πλευρίωση.
• Έτσι η μειωμένη εγκεφαλική πλευρίωση δεν μπορεί να
αποτελεί από μόνη της ούτε αναγκαίο, ούτε επαρκή
παράγοντα για την εμφάνιση μαθησιακών δυσκολιών.
• Οι μαθησιακές δυσκολίες αποτελούν μια πολυσύνθετη
κατηγορία προβλημάτων στην οποία μπορεί να
συνεισφέρουν πολλοί παράγοντες. Η εγκεφαλική
ασυμμετρία αποτελεί μόνο μία όψη των πολύπλοκων
εγκεφαλικών λειτουργιών που δημιουργούν το νευρολογικό
υπόστρωμα των μαθησιακών διαδικασιών
Εγκεφαλική ασυμμετρία και δυσλεξία 1/5
• Η αναπτυξιακή δυσλεξία αποτελεί μια ειδική
μαθησιακή δυσκολία του γραπτού λόγου.
• Όλες σχεδόν οι θεωρίες συμφωνούν ότι η δυσλεξία
είναι το αποτέλεσμα νευροβιολογικών
διαφοροποιήσεων στη λειτουργία του εγκεφάλου των
δυσλεξικών, οι οποίες οδηγούν σε γνωστικές διαφορές
στην επεξεργασία των πληροφοριών που ο εγκέφαλος
λαμβάνει από τις αισθήσεις, καθώς και ότι ένα
έλλειμμα στην φωνολογική επεξεργασία αποτελεί
κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα των δυσλεξικών.
• Με δεδομένη επίσης τη σημαντική ετερογένεια που
παρουσιάζουν τα παιδιά με δυσλεξία, είναι πολύ
πιθανό να ευθύνονται περισσότεροι του ενός
μηχανισμοί για την εμφάνισή της.

• Στα συγγράμματα που ασχολούνται με τη δυσλεξία, εμφανίζεται πολύ συχνά η εμπειρική άποψη
ότι μεταξύ των παιδιών που παρουσιάζουν αναπτυξιακή δυσλεξία υπάρχει μεγάλη συχνότητα
αριστερόχειρων ατόμων. Οι ισχυρές όμως αποδείξεις για την άποψη αυτή είναι σχετικά ασαφείς.
• Satz και Fletcher (1987) διαπίστωσαν ότι δεν υπάρχει καμία συσχέτιση ανάμεσα σ' αυτές τις δύο
μεταβλητές. Οι πιθανές θετικές ενδείξεις για μια τέτοια συσχέτιση προέρχονται συνήθως από
έρευνες με μικρό μέγεθος δείγματος, ενώ οι μεγάλες επιδημιολογικές έρευνες αποτυγχάνουν να
βρουν ενδείξεις για μια πιθανή σχέση μεταξύ προτίμησης χεριού και αναγνωστικής ικανότητας.
• Annett (1985), διαπιστώνει ότι υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις για αυξημένη συχνότητα εμφάνισης
αριστεροχειρίας στα άτομα με φτωχές αναγνωστικές ικανότητες.
• Bishop (1990), συνοψίζει τα δεδομένα 25 μελετών και συμπεραίνει ότι οι ενδείξεις για μια
συσχέτιση μεταξύ προτίμησης χεριού και αναγνωστικών διαταραχών είναι ασθενείς και
αντιφατικές. Σημειώνει όμως ότι τα στοιχεία της επηρεάζονται ισχυρά από την πολύ μεγάλη
Βρεττανική Εθνική Μελέτη για την Ανάπτυξη του Παιδιού (Bishop, 1984), στην οποία δεν
βρέθηκαν διαφορές στη συχνότητα εμφάνισης αριστεροχειρίας σε παιδιά με ειδικές
αναγνωστικές διαταραχές. Από τις εναπομείνασες 24 μελέτες της ανασκόπησής της, οι 17
αναφέρουν υψηλότερη συχνότητα εμφάνισης αριστεροχειρίας σε άτομα που εμφανίζουν
καθυστέρηση στην ανάγνωση και το συνολικό ποσοστό αριστεροχειρίας σ' αυτές τις μελέτες είναι
11,2% στα δυσλεξικά άτομα, σε αντίθεση με ποσοστό 5,8% στην ομάδα ελέγχου.

• Ο Hugdahl και οι συνεργάτες του (1990), δεν διαπίστωσαν αύξηση της συχνότητας της
αριστεροχειρίας σε μία μελέτη 105 δυσλεξικών παιδιών και αντίστοιχων
φυσιολογικών.
• Ο Tonnessen και οι συνεργάτες του (1993) εξέτασαν 734 δωδεκάχρονα παιδιά και
συγκρίνοντας τα αριστερόχειρα με τα δεξιόχειρα παιδιά, παρατήρησαν ότι το 20,3%
της πρώτης ομάδας και το 9,1% της δεύτερης ομάδας ήταν δυσλεξικά, γεγονός που
υποδηλώνει ότι το ποσοστό των παιδιών με δυσλεξία είναι δύο φορές υψηλότερο
μεταξύ των αριστερόχειρων απ' ότι μεταξύ των δεξιόχειρων ατόμων.
• Hynd και συν. (1990) παρατήρησαν ότι 3 από τα 10 δυσλεξικά παιδιά που εξέτασαν
ήταν αριστερόχειρα, ενώ δε συνέβαινε αυτό για κανένα από τα 10 που
χαρακτηρίζονταν από διάσπαση της προσοχής συνοδευόμενη από υπερικινητικότητα
και τα 10 παιδιά της ομάδας ελέγχου. Όμως, από ένα τόσο μικρό δείγμα είναι σχεδόν
αδύνατο να σκιαγραφήσουμε ακλόνητα αποτελέσματα.
• Gilger και συν (1992), βρήκαν ενδείξεις μιας αυξημένης συχνότητας εμφάνισης
αριστεροχειρίας στους συγγενείς των ατόμων με αναγνωστικές δυσκολίες στη μία
μόνο μελέτη και κατέληξαν έτσι στο συμπέρασμα, ότι η προτίμηση χεριού δεν
διαφοροποιείται συστηματικά σε σχέση με τις αναγνωστικές δυσκολίες.

• Με δεδομένα όλα αυτά τα συγκρουόμενα
αποτελέσματα είναι δύσκολο να καταλήξουμε σε
ακλόνητα συμπεράσματα.
• Η μελέτη της Bishop (1990) υποδεικνύει ότι η συχνότητα
εμφάνισης αριστεροχειρίας είναι δύο φορές μεγαλύτερη
στα δυσλεξικά άτομα απ' ότι στα φυσιολογικά, όταν η
δυσλεξία θεωρείται ότι αντικατοπτρίζεται από την φτωχή
αναγνωστική αλλά κατά τα άλλα φυσιολογική διανοητική
λειτουργία.
• Αν και οι έρευνες που ακολούθησαν τη μελέτη της
Bishop (1990) είναι επίσης αντιφατικές, εμφανίζουν την
τάση να αντανακλούν ένα ανάλογο πρότυπο.

• Συμπερασματικά, τα αποτελέσματα των ερευνών που
προαναφέρθηκαν, αλλά και μελετών λειτουργικής απεικόνισης
υποδηλώνουν ότι ίσως υπάρχουν μερικές ανεπάρκειες στις
διεργασίες του αριστερού ημισφαιρίου στα άτομα με δυσλεξία,
πράγμα που υποστηρίζει διαφοροποιήσεις στη δομή ή/και
επεξεργασία ανάμεσα στο δεξί και το αριστερό ημισφαίριο του
εγκεφάλου των δυσλεξικών ατόμων.
• Το γεγονός ότι η δυσλεξία σχετίζεται με ένα άτυπα
διαρθρωμένο εγκεφαλικό μηχανισμό για την ανάγνωση, σε
συνδιασμό με το ότι τα αριστερόχειρα άτομα εμφανίζουν ένα
πιο ευμετάβλητο πρότυπο εγκεφαλικής πλευρίωσης σε σχέση
με τους δεξιόχειρες, δικαιολογεί σε ένα βαθμό την ελαφρά
υψηλότερη συχνότητα εμφάνισης αριστεροχειρίας στα άτομα
με φτωχές αναγνωστικές ικανότητες που εμφανίζεται σε
πολλές έρευνες.
Αριστεροχειρία και αναπτυξιακές γλωσσικές διαταραχές

• Πολλά παιδιά που σε τελική ανάλυση έχουν δυσκολία στην εκμάθηση της ανάγνωσης, εμφανίζουν
πρώιμες αναπτυξιακές γλωσσικές διαταραχές που έχουν τη μορφή είτε εξασθενημένης
φωνολογίας, είτε σοβαρών γραμματικών δυσκολιών (Tallal & Katz, 1989).
• Ενώ μερικές πρωταρχικές αναφορές (π.χ. McAllister, 1937) υποδεικνύουν ότι η συχνότητα
εμφάνισης αριστεροχειρίας στα παιδιά με φωνολογικές διαταραχές είναι αρκετά υψηλή οι
μεταγενέστερες έρευνες έχουν προσφέρει συγκρατημένη μόνο υποστήριξη σ' αυτή την άποψη.
• Οι Neils και Aram (1986) καθώς και η Bishop (1990b) δεν βρήκαν σημαντικές διαφορές στην
προτίμηση χεριού μεταξύ παιδιών με γλωσσικές διαταραχές και φυσιολογικών, ενώ ο Ingram
(1959) αναφέρει ότι δεν βρήκε διαφορές μεταξύ των ομάδων στη συχνότητα εμφάνισης
αριστεροχειρίας, αλλά παρατήρησε ένα πολύ μεγαλύτερο ποσοστό παιδιών με ασθενή
εγκεφαλική ασυμμετρία μέσα στην ομάδα των παιδιών με γλωσσικές διαταραχές.
• Όμως ο Morley (1972) βρήκε ότι το 26% περίπου από ένα δείγμα 96 παιδιών με δυσκολίες
άρθρωσης ήταν αριστερόχειρες και το 14% είχαν ασθενή εγκεφαλική πλευρίωση.
• Συνεπώς μια αυξημένη συχνότητα εμφάνισης αριστεροχειρίας, μπορεί να παρουσιάζεται ειδικά
σε παιδιά που δείχνουν πρώιμα προβλήματα άρθρωσης, παρά να είναι το χαρακτηριστικό
όλων των αναπτυξιακών γλωσσικών προβλημάτων .

Εγκεφαλική πλευρίωση και αυτισμός 1/3
• Ο αυτισμός αποτελεί μία από τις πιο αινιγματικές
διαταραχές της συμπεριφοράς των παιδιών. Τα κλασσικά
συμπτώματα του αυτισμού συμπεριλαμβάνουν
ανικανότητα χρήσης του λόγου για επικοινωνία με το
φυσιολογικό τρόπο, στερεότυπες και επίμονες κινήσεις και
έλλειψη κοινωνικών σχέσεων και επαφών.
• Οι σύγχρονες όμως αντιλήψεις για τον αυτισμό,
συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον τους για την αιτιολογία του
αυτισμού στη δυσλειτουργία του εγκεφάλου. Αν και η
φύση αυτής της δυσλειτουργίας δεν είναι ξεκάθαρη,
αρκετοί ερευνητές έχουν προτείνει ότι η διαταραχή αυτή
πιθανώς έχει σχέση με ένα διαφοροποιημένο τρόπο
εμπλοκής των λειτουργιών του αριστερού ημισφαιρίου,
καθώς ένα από τα προεξέχοντα χαρακτηριστικά των
αυτιστικών παιδιών είναι η αποτυχία τους για φυσιολογική
κατάκτηση των μηχανισμών της γλώσσας.

• Σε αντίθεση με άλλες γλωσσικές διαταραχές, η σχέση μεταξύ εγκεφαλικής
πλευρίωσης και αυτισμού φαίνεται να είναι πιο καθαρή.
• Αν και οι ερευνητικές αποδείξεις δεν είναι πάρα πολλές, είναι όλες συνεπείς με
την άποψη ότι ο αυτισμός εμπλέκεται με μη φυσιολογικά πρότυπα
εγκεφαλικής ασυμμετρίας.
• Έτσι για παράδειγμα φαίνεται ορθή η αυξημένη συχνότητα εμφάνισης
αριστεροχειρίας στον αυτισμό.
• Το γενικό μοντέλο που προκύπτει είναι ότι τα αυτιστικά παιδιά δείχνουν
αυξημένη συχνότητα εμφάνισης αριστεροχειρίας (18% σύμφωνα με τους Fein
και συν, 1984) και την ίδια στιγμή εμφανίζουν ένα μειωμένο βαθμό στην
προτίμηση χεριού, έτσι ώστε το 36% (σύμφωνα με τους Fein και συν, 1984) να
αποτυγχάνουν να δείξουν σαφή προτίμηση σε κάποιο χέρι. Με άλλα λόγια το
52% των αυτιστικών παιδιών ήταν αριστερόχειρες ή δεν είχαν συγκεκριμένη
προτίμηση χεριού, γεγονός που υποδηλώνει διαφορές στην εγκεφαλική
ασυμμετρία φυσιολογικών και αυτιστικών παιδιών, χωρίς όμως να
γνωρίζουμε αν οι διαφορές αυτές έχουν την αιτία τους σε πρώιμη εγκεφαλική
κάκωση, σε γενετικούς παράγοντες ή και στα δύο.

• Οι Prior και Bradshaw (1979) εξέτασαν αυτιστικά παιδιά με μια
δοκιμασία διχωτικής ακοής και βρήκαν ότι δεν εμφανίζουν σαφές
πλεονεκτήματα στο δεξί αυτί. Επιπλέον οι Dawson, Finley, Phillips
και Galpert (1986) βρήκαν ότι τα αυτιστικά παιδιά δεν εμφανίζουν
την ασυμμετρία των προκλητών αντιδράσεων σε ακουστικά
ερεθίσματα που είναι χαρακτηριστική των φυσιολογικών παιδιών.
• Έτσι τα δεδομένα από αυτιστικά παιδιά φαίνεται να
υποδεικνύουν με πολύ σαφή τρόπο ότι ο αυτισμός σχετίζεται
τόσο με ανώμαλη προτίμηση χεριού, όσο και με διαταραγμένη
πλευρίωση των γλωσσικών λειτουργιών.
• Φαίνεται να υπάρχει και μια ευρύτερη αύξηση στη συχνότητα
εμφάνισης ασθενούς εγκεφαλικής πλευρίωσης και συνεπώς ο
αυτισμός μπορεί να συσχετίζεται περισσότερο με μια
ανεπάρκεια του φυσιολογικού μηχανισμού πλευρίωσης παρά
με μια ειδική αύξηση της αριστεροχειρίας.
Αριστεροχειρία και νοητική καθυστέρηση

• Η πλειοψηφία των ερευνών υποστηρίζει ότι η συχνότητα εμφάνισης αριστεροχειρίας
και αμφιχειρίας σε αυτό τον πληθυσμό είναι υψηλότερη από ότι στα τυπικώς
αναπτυσσόμενα άτομα (Batheja & McManus, 1985 -- Lewin, Kohen & Mathew, 1993).
• Ομάδες Ελλήνων ερευνητών (Vlachos & Karapetsas, 1999 -- Grouios, Sakadami, Poderi &
Alevriadou, 1999) εξέτασαν τη συχνότητα εμφάνισης αριστεροχειρίας και αμφιχειρίας σε
άτομα με νοητική καθυστέρηση και διαπίστωσαν σημαντικά υψηλότερα ποσοστά
αριστεροχειρίας και αμφιχειρίας στα νοητικώς καθυστερημένα παιδιά.
• Διαπιστώθηκε, επίσης, ότι τα ποσοστά σταθερής προτίμησης χεριού αυξάνονταν με
την ηλικία. Πιο συγκεκριμένα, οι Vlachos & Karapetsas (1999), βρήκαν ότι ενώ στην
ομάδα ελέγχου δεν εμφανίστηκαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στην εδραίωση
προτίμησης χεριού μεταξύ των δύο ηλικιακών ομάδων, στους μαθητές με σύνδρομο
Down η μεγαλύτερη ηλικιακή ομάδα εμφάνιζε στατιστικώς σημαντικά υψηλότερη
συχνότητα εδραιωμένης προτίμησης χεριού σε σχέση με τη νεαρότερη ομάδα.
• Η σημαντική καθυστέρηση που παρουσιάζουν τα παιδιά με σύνδρομο Down σε σχέση
με την ομάδα ελέγχου στην εδραίωση σαφούς προτίμησης χεριού, πιθανώς υποδηλώνει
ότι τα παιδιά με σύνδρομο Down παρουσιάζουν κάποια αναπτυξιακή επιβράδυνση ή
καθυστέρηση στην ημισφαιρική τους εξειδίκευση. Αυτή η σημαντική καθυστέρηση
στην ανάπτυξη και εδραίωση της εγκεφαλικής πλευρίωσης στα άτομα με Ν.Κ., αποτελεί
σύμφωνα με τους Geschwind και Galaburda (1987) έναν από τους παράγοντες που
ευθύνονται για τη μειωμένη λειτουργικότητα που εμφανίζουν τα άτομα αυτά.

Αριστεροχειρία και τραυλισμός 1/2
• Ο τραυλισμός είναι μια διαταραχή του προφορικού λόγου που αφορά το
ρυθμό, τη μελωδία και την ταχύτητα της ομιλίας ενός ατόμου.
• Τα περισσότερα άτομα έχουν πιθανώς ακούσει τον ισχυρισμό, ότι δεν
είναι συνετό ένα παιδί που δείχνει μια φυσική προτίμηση για το αριστερό
χέρι, να το πιέζουν οι γονείς για να χρησιμοποιήσει το δεξί του χέρι. Έχει
υποστηριχθεί ότι τέτοιες προσπάθειες έχουν ενδεχομένως σοβαρές
συνέπειες για την ανάπτυξη του παιδιού, μεταξύ των οποίων είναι και η
αύξηση του κινδύνου για εμφάνιση τραυλισμού στο παιδί.
• Ο Orton έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εγκαθίδρυση αυτής της άποψης.
Πίστευε ότι μερικές περιπτώσεις τραυλισμού είναι το αποτέλεσμα
ανταγωνισμού μεταξύ των εγκεφαλικών ημισφαιρίων για τον έλεγχο του
λόγου. Πιέζοντας ένα παιδί να αλλάξει το χέρι που χρησιμοποιεί και
ερχόμενοι ενάντια στη φυσική του προτίμηση, μπορεί να διαταράξουμε
την εγκεφαλική κυριαρχία με αποτέλεσμα το πρόβλημα του τραυλισμού.
Από την πρακτική του εμπειρία με παιδιά που είχαν πρόβλημα
τραυλισμού, ο Orton παρατήρησε ότι όταν επέτρεπε σε παιδιά που είχαν
πιεσθεί να χρησιμοποιήσουν το δεξί χέρι, να χρησιμοποιήσουν το χέρι
προς το οποίο είχαν φυσική προτίμηση, το τραύλισμα σταματούσε.
Αριστεροχειρία και τραυλισμός 2/2

• Η πλειονότητα των ερευνών φαίνεται να βρίσκει αποδείξεις είτε για αυξημένη συχνότητα
εμφάνισης αριστεροχειρίας, είτε για μειωμένο βαθμό δεξιοχειρίας στα άτομα με τραυλισμό
(Christensen & Sacco, 1989 - - Records, Heimbuch & Kidd, 1977 -- Rosenfield, 1980 - - Vaughn &
Webster, 1989).
• Οι Strub, Black και Naeser (1987) βρίσκουν αυξημένες ενδείξεις ανώμαλης κυριαρχίας στους
συγγενείς των τραυλών.
• Επιπροσθέτως ο Gotestam (1990) διαπίστωσε αυξημένη συχνότητα αριστεροχειρίας και
τραυλισμού στους αρχιτέκτονες, αν και δεν είναι σαφές ότι τα δύο αυτά στοιχεία έχουν κάποια
ειδική σχέση.
• Εις πείσμα τον παραπάνω στοιχείων η Bishop (1990) καταλήγει στην ανασκόπηση της, ότι ο
κύριος όγκος των πρόσφατων ερευνών βρίσκουν λίγα ή καθόλου αποδεικτικά στοιχεία για μια
αυξημένη συχνότητα μη δεξιοχειρίας στους τραυλούς.
• Ορισμένες μελέτες αναφέρουν μειωμένη ισχύ του δεξιού αυτιού σε λεκτικές διχωτικές
δοκιμασίες στους τραυλούς (Curry & Gregory, 1969 - - Sommers, Brady & Moore, 1975), αν και
δύο μικρότερου μεγέθους μελέτες απέτυχαν να επιβεβαιώνουν αυτά τα ευρήματα (Brady &
Berson, 1975 - - Slorach & Noehr, 1973).
• Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν τουλάχιστον λογικές αποδείξεις για τη
συσχέτιση τόσο μεταξύ της προτίμησης χεριού όσο και της μειωμένης πλευρίωσης του
αριστερού ημισφαιρίου για τις γλωσσικές λειτουργίες στους τραυλούς σε σύγκριση με τους
μη τραυλούς.

Προτίμηση χεριού και σύνδρομο Tourette
• Το σύνδρομο Tourette μια κατάσταση της συμπεριφοράς

που χαρακτηρίζεται από ακούσιες νευρικές συσπάσεις (τικ)
και άλλες επαναλαμβανόμενες κινήσεις, συνδυάζεται με
αυξημένη συχνότητα δυσλεξίας και τραυλισμού και ως
τέτοιο θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι είναι μία διαταραχή
που εμπλέκει τους γλωσσικούς μηχανισμούς.
• Αν και οι Shapiro, Shapiro και Wayne (1972) βρήκαν μια

πολύ υψηλή συχνότητα αριστεροχειρίας (35%) σε ασθενείς
με σύνδρομο Tourette, μία πολύ μεγαλύτερη μελέτη από
τους Comings και Comings (1987) απέτυχε να το
επιβεβαιώσει.
Εγκεφαλική ασυμμετρία και αναπτυξιακές διαταραχές

• Συνοψίζοντας την ενότητα μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι υπάρχουν
τουλάχιστον μετριοπαθείς ενδείξεις για μια συσχέτιση μεταξύ της
προτίμησης χεριού και ορισμένων αναπτυξιακών διαταραχών της
γλωσσικής λειτουργίας.
• Η αριστεροχειρία ή η ασαφής προτίμηση χεριού φαίνεται να είναι πιο
συχνή στη δυσλεξία, στον αυτισμό, στις διαταραχές της άρθρωσης και
στον τραυλισμό, αλλά όχι και σε άτομα που παρουσιάζουν το σύνδρομο
Tourette.
• Τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν αντικατοπτρίζουν μια αυξημένη
συχνότητα εμφάνισης των παραπάνω διαταραχών σε άτομα με ασθενή
εγκεφαλική πλευρίωση, παρά αύξηση του ποσοστού της αριστεροχειρίας
σ' αυτούς τους πληθυσμούς.
• Τέτοια δεδομένα υποδηλώνουν πιθανώς ότι σε όλες σχεδόν τις
περιπτώσεις αναπτυξιακών διαταραχών που παρουσιάσαμε έχουμε να
κάνουμε μάλλον με ένα κλονισμό των φυσιολογικών μηχανισμών της
εγκεφαλικής πλευρίωσης, παρά μια πραγματική αύξηση της
αριστεροχειρίας.

Ενότητα 7:
ΗΜΙΣΦΑΙΡΙΚΗ ΑΣΥΜΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ
Ο προσδιορισμός της σχέσης ημισφαιρικής ασυμμετρίας
και ψυχοπαθολογίας μέσα από κλινικές παρατηρήσεις,
συμπεριφοριστικές μελέτες και ηλεκτροφυσιολογικές έρευνες.
Ενότητα 7: Ημισφαιρική ασυμμετρία και ψυχοπαθολογία 2

• Κλινικές παρατηρήσεις
• Συμπεριφοριστικές και ηλεκτροφυσιολογικές μελέτες
• Αριστεροχειρία και ψυχιατρικές διαταραχές
• Ο ρόλος του αριστερού και του δεξιού ημισφαιρίου στην
παθολογία
Ημισφαιρική ασυμμετρία και ψυχοπαθολογία 1/3
• Η ψυχοπαθολογία είναι κλάδος της ιατρικής

που ασχολείται με τη μελέτη των
ψυχοπαθειών και τη θεραπεία τους.
• Οι ψυχοπάθειες είναι ψυχικές παθήσεις όπως
ψυχώσεις, νευρώσεις και διαταραχές των
ψυχικών λειτουργιών της αντίληψης, της
μνήμης, των συνειρμών και της βούλησης.

• Πολλοί ερευνητές τα τελευταία χρόνια άρχισαν να
διερευνούν την πιθανότητα ορισμένες ψυχιατρικές νόσοι,
ιδιαίτερα η σχιζοφρένεια και η κατάθλιψη, να σχετίζονται
με την ασύμμετρη εγκεφαλική λειτουργία.
• Οι πρώτες ενδείξεις οι οποίες υποδήλωναν μια τέτοια
συσχέτιση, προήλθαν από την κλινική μελέτη ασθενών με
εγκεφαλικές κακώσεις. Είχε παρατηρηθεί ότι
συμπτώματα όμοια με αυτά της σχιζοφρένειας είναι πιο
πιθανό να εκδηλωθούν μετά από τραύματα του αριστερού
ημισφαιρίου, ενώ συμπτώματα συναισθηματικών
διαταραχών (όπως π.χ. η κατάθλιψη) είναι πιθανότερο να
προκύψουν μετά από κακώσεις στο δεξί ημισφαίριο.
• Άλλες πάλι κλινικές μαρτυρίες έδιναν ιδιαίτερη έμφαση
στον ασύμμετρο ρόλο των δύο εγκεφαλικών
ημισφαιρίων στις διανοητικές ασθένειες.

• Αν και οι ενδείξεις από τις κλινικές μελέτες δεν ήταν
ιδιαίτερα ισχυρές, συνδυάζονταν σε μεγάλο βαθμό με τις
γενικότερες αντιλήψεις για τον τρόπο λειτουργίας του
αριστερού και του δεξιού ημισφαιρίου.
• Οι διαταραχές της σκέψης και οι λεκτικές ψευδαισθήσεις
που είναι συνήθη συμπτώματα της σχιζοφρένειας
ταιριάζουν με την άποψη ότι το αριστερό ημισφαίριο
αποτελεί το αναλυτικό γλωσσικό ήμισυ του εγκεφάλου.
• Από την άλλη πλευρά οι καταθλιπτικές διαταραχές
χαρακτηριστικές των συναισθηματικών ασθενειών, είναι
συνεπείς με την αντίληψη του δεξιού ημισφαιρίου ως
αυτού που ελέγχει τις μη λεκτικές λειτουργίες.

Κλινικές παρατηρήσεις 1/4
• Μια από τις πρώτες προσπάθειες για τη σύνδεση της ψυχοπαθολογίας με
την ημισφαιρική εξειδίκευση, έγινε από τον ψυχίατρο Pierre Flor - Henry
(1969) ο οποίος συνέκρινε τις περιπτώσεις 50 ατόμων με επιληψία στον
κροταφικό λοβό, οι οποίοι εμφάνιζαν επίσης και ψυχωτικά συμπτώματα, με
τις περιπτώσεις 50 ατόμων χωρίς ψυχωτικά συμπτώματα.
• Όταν υποδιαίρεσε τις δύο ομάδες ατόμων με βάση την εστιακή θέση της
επιληπτικής κρίσης στο αριστερό, στο δεξί ή και στα δύο ημισφαίρια,
διαπίστωσε σημαντικές διαφορές μεταξύ των ομάδων.
• Η ψυχωτική ομάδα είχε μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης του εστιακού
κέντρου της επιληψίας στο αριστερό ημισφαίριο, απ' ότι η μη ψυχωτική
ομαδα.
• Μια επιπλέον υποδιαίρεση της ψυχωτικής ομάδας με βάση τη φύση της
πάθησης, έδειξε ότι ένα εστιακό κέντρο στο αριστερό ημισφαίριο ήταν πιο
συχνό στη σχιζοφρένεια, ενώ ένα εστιακό κέντρο στο δεξί ημισφαίριο
εμφανιζόταν συχνότερα στις συναισθηματικές ψυχώσεις.

• Μια μελέτη εξέτασε τις πιθανές συνέπειες που μπορεί να
προκαλούν στη συμπεριφορά των ατόμων, εγκεφαλικά τραύματα
τα οποία υπέστησαν κατά τη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου Πολέμου
(Qualker & Jablon, 1961).
• Ο Πολυφασικός Κατάλογος Προσωπικότητας της Minnesota
(MMPI) χορηγήθηκε σ' αυτά τα άτομα, τα οποία ταξινομήθηκαν σε
δύο ομάδες με βάση το αν εμφάνιζαν ατέλειες στη γλωσσική
λειτουργία ως αποτέλεσμα του τραυματισμού τους.
• Οι ερευνητές διαπίστωσαν αυξημένη συχνότητα υψηλών βαθμών
στην κλίμακα σχιζοφρένειας των ΜΜΡΙ, στην ομάδα που
παρουσίαζε διαταραχές της γλωσσικής λειτουργίας.
• Διαχωρίζοντας λοιπόν τα υποκείμενα της έρευνας με βάση τη
γλωσσική ανεπάρκεια παρά τη θέση της εγκεφαλικής βλάβης, η
μελέτη αυτή έθεσε πιο άμεσα το ερώτημα για τη σχέση μεταξύ
των διαταραγμένων γλωσσικών κέντρων και της σχιζοφρένειας.

• Kλινικές ενδείξεις που μαρτυρούν τη εμπλοκή του δεξιού
ημισφαιρίου σε συναισθηματικές διαταραχές, προέρχονται από
ευρήματα με τη χρήση μονόπλευρου ηλεκτροσπασμικού σοκ
(electro convulsive shock - ECS), τεχνικής κατά την οποία
απελευθερώνεται ηλεκτρικό ρεύμα μέσω ηλεκτροδίων που είναι
τοποθετημένα στο κρανίο.
• Το ηλεκτροσπασμικό σοκ χρησιμοποιείται σε ορισμένες
περιπτώσεις για τη θεραπεία της κατάθλιψης και συχνά είναι
ιδιαίτερα αποτελεσματικό.
• Αν και η συμβατική θεραπεία είναι γενικώς αμφίπλευρη, ένας
σημαντικός αριθμός ερευνών έχουν αναφέρει οτι η
μεταθεραπευτική σύγχιση και η απώλεια της μνήμης που συχνά
συνοδεύουν το ECS μπορούν να μειωθούν με τη χρήση
ηλεκτροδίων τοποθετημένων μόνο στη μία πλευρά του κεφαλιού.
Επιπλέον όταν χρησιμοποιείται το μονόπλευρο ηλεκτροσόκ, είναι
πιο αποτελεσματικό όταν εφαρμόζεται στο δεξί ημισφαίριο.

• Οι ισχυρισμοί αυτοί έχουν σημαντικές επιπτώσεις για την πλευρίωση
των λειτουργιών στις συναισθηματικές παθήσεις.
• Αν η αποτελεσματικότητα το ECS για τη θεραπεία της κατάθλιψης,
διαφέρει ανάλογα με την πλευρά του εγκεφάλου στην οποία
εφαρμόζεται, αυτό θα αποτελεί ισχυρή απόδειξη της πλευριωμένης
φύσης της ασθένειας.
• Από τρείς μελέτες που διεξήχθησαν με ιδιαίτερη προσοχή και
συνέκριναν τα θεραπευτικά αποτελέσματα των δεξιών, αριστερών και
αμφίπλευρων ECS, οι δύο βρηκαν ότι η διέγερση του αριστερού
ημισφαιρίου ήταν λιγότερο αποτελεσματική στην ανακούφιση των
καταθλιπτικών ασθενών απ' ότι η διέγερση του δεξιού ημισφαιρίου,
ενώ η τρίτη μελέτη δε βρήκε διαφορές.
• Αν και τα αποτελέσματα των κλινικών μελετών δεν είναι εξ
ολοκλήρου σταθερά, η γενική εικόνα που προκύπτει απ' αυτά είναι
μία, σύμφωνα με την οποία η κατάθλιψη ανταποκρίνεται πιο
αποτελεσματικά στα ηλεκτροσπασμικά σοκ του δεξιού ημισφαιρίου
απ' ότι σε αυτά του αριστερού.

Συμπεριφοριστικές και ηλεκτροφυσιολογικές μελέτες 1/5
• Διάφορες συμπεριφοριστικές και ηλεκτροφυσιολογικές τεχνικές

έχουν χρησιμοποιηθεί για τη διερεύνηση του ρόλου της
εγκεφαλικής οργάνωσης στις διανοητικές ασθένειες.
• Yποστήριξη για το μοντέλο που αποδίδει τις νοητικές ασθένειες
σε δυσλειτουργία της πλευρίωσης, προέρχεται από μελέτες της
αντίδρασης προσανατολισμού, που μετριέται με τον
προσδιορισμό της αγωγιμότητας του δέρματος.
• Όταν ένα άτομο είναι σε ετοιμότητα και του παρουσιάζεται ένα
πρωτότυπο ερέθισμα, η αντίσταση του δέρματος στο χέρι του σε
ήπιο ηλεκτρικό ρεύμα μειώνεται. Το παραπάνω φαινόμενο είναι
μια από τις πολλές περιφερειακές φυσιολογικές μεταβολές που
λαμβάνουν χώρα όταν ένα άτομο προειδοποιείται για κάτι νέο ή
διαφορετικό. Όταν η παρουσίαση του νέου ερεθίσματος
επαναλαμβάνεται αρκετές φορές, η αντίδραση ελαττώνεται και
τότε λέμε ότι το νέο ερέθισμα έχει γίνει συνήθεια.

• Διάφορες συμπεριφοριστικές και ηλεκτροφυσιολογικές τεχνικές
έχουν χρησιμοποιηθεί για τη διερεύνηση του ρόλου της
εγκεφαλικής οργάνωσης στις διανοητικές ασθένειες.
• Yποστήριξη για το μοντέλο που αποδίδει τις νοητικές ασθένειες
σε δυσλειτουργία της πλευρίωσης, προέρχεται από μελέτες της
αντίδρασης προσανατολισμού, που μετριέται με τον
προσδιορισμό της αγωγιμότητας του δέρματος.
• Όταν ένα άτομο είναι σε ετοιμότητα και του παρουσιάζεται ένα
πρωτότυπο ερέθισμα, η αντίσταση του δέρματος στο χέρι του σε
ήπιο ηλεκτρικό ρεύμα μειώνεται. Το παραπάνω φαινόμενο είναι
μια από τις πολλές περιφερειακές φυσιολογικές μεταβολές που
λαμβάνουν χώρα όταν ένα άτομο προειδοποιείται για κάτι νέο ή
διαφορετικό. Όταν η παρουσίαση του νέου ερεθίσματος
επαναλαμβάνεται αρκετές φορές, η αντίδραση ελαττώνεται και
τότε λέμε ότι το νέο ερέθισμα έχει γίνει συνήθεια.

• Ο John Gruzelier και οι συνεργάτες του (1976) εξέτασαν την
αγωγιμότητα του δέρματος ως αντίδραση σε
επαναλαμβανόμενα ακουστικά ερεθίσματα, σε
σχιζοφρενικούς και καταθλιπτικούς ασθενείς.
• Οι περισσότεροι σχιζοφρενείς έδειξαν μικρή ή καμία
αντίδραση αγωγιμότητας στο αριστερό χέρι. Αντίθετα το
μέγεθος των αντιδράσεων των καταθλιπτικών ασθενών
ήταν μικρότερο για το δεξί χέρι απ' ότι για το αριστερό.
• O Gruzelier σημειώνει ότι αυτές οι προσανατολισμένες
αντιδράσεις πιστεύεται ότι ελέγχονται από το ομόπλευρο
ημισφαίριο, έτσι ώστε μια διαταραχή του αριστερού και
μια διαταραχή του δεξιού ημισφαιρίου να εμπλέκονται
αντίστοιχα με τα ευρήματά του για τη σχιζοφρένεια και
την κατάθλιψη.

• Ορισμένες ακόμα ενδείξεις που συμφωνούν με τη συσχέτιση της εγκεφαλικής
οργάνωσης με τις διανοητικές ασθένειες προέρχονται από εργασίες σχετικές με την
πλευρική κίνηση των ματιών. H κατεύθυνση των πλευρικών κινήσεων των ματιών
(Lateral Eye Movements - LEMs) μετά την παρουσίαση μιας ερώτησης αντικατοπτρίζουν
τη διαφοροποιημένη δραστηριότητα των εγκεφαλικών ημισφαιρίων. Πολλές μελέτες
έχουν αναφέρει μεγαλύτερη συχνότητα αριστερών πλευρικών κινήσεων των ματιών
μετά από ερωτήματα αναζήτησης σχέσεων στο χώρο.
• Σε μια μελέτη (Schweitzer, Becker & Welsh, 1978) 29 σχιζοφρενών και 31 φυσιολογικών
ατόμων, που ήταν όλοι δεξιόχειρες, παρουσιάστηκε μια σειρά λεκτικών / μη
συναισθηματικών, χωροταξικών / μη συναισθηματικών, λεκτικών / συναισθηματικών και
χωροταξικών / συναισθηματικών ερωτημάτων και κατεγράφησαν οι πλευρικές κινήσεις
των ματιών. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι ασθενείς που υπέφεραν από σχιζοφρένεια
παρουσίαζαν περισσότερες δεξιές πλευρικές κινήσεις των ματιών σε όλα σχεδόν τα
χωροταξικά / συναισθηματικά ερωτήματα.
• Αν κάποιος ερμηνεύσει τις πλευρικές κινήσεις των ματιών ως δείκτες μέτρησης της
εγκεφαλικής δραστηριότητας, τα παραπάνω ευρήματα υποδηλώνουν ότι οι
σχιζοφρενείς αξιοποιούν το αριστερό τους ημισφαίριο σε μεγαλύτερη έκταση απ' ότι
το δεξί, τόσο για ερωτήσεις στις οποίες οι διαδικασίες του αριστερού ημισφαιρίου
θεωρούνται πιο κατάλληλες, όσο και για ερωτήσεις που δεν θεωρούνται.
• Μια κάπως διαφορετική προσέγγιση της σχέσης μεταξύ εγκεφαλικής οργάνωσης και
διανοητικών παθήσεων έχει διατυπωθεί από τους Beaumont και Dimond (1972).
Ενδείξεις από μεταθάνατες εξετάσεις των εγκεφάλων, δείχνουν σημαντική αύξηση του
μεγέθους του μεσολοβίου σε άτομα που υπέφεραν από χρόνια σχιζοφρένεια. Οι
Beaumont και Dimond θεώρησαν ότι η αύξηση του μεσολοβίου αντικατοπτρίζει
αναπλήρωση της ελλειπούς διημισφαιρικής επικοινωνίας.
• Για να ελέγξουν αυτή την υπόθεση χρησιμοποίησαν αντικείμενα που παρουσιάστηκαν
με το ταχυστοσκόπιο πλευριωμένα στο ένα ημισφαίριο για μια χρονική στιγμή, και
ζήτησαν από τα εξεταζόμενα άτομα να αναγνωρίσουν τα ερεθίσματα που ήταν
γράμματα, αριθμοί και σχήματα. Κάτω από αυτή την κατάσταση, τα σχιζοφρενή άτομα
απέδιδαν το ίδιο καλά όσο και οι μη σχιζοφρενείς.
• Όταν όμως παρουσιάζονταν ταυτόχρονα δύο ερεθίσματα και η δοκιμασία εξέτασης είχε
τροποποιηθεί έτσι ώστε να απαιτεί αποφάσεις του τύπου "ίδιο" ή "διαφορετικό"
εμφανίστηκαν διαφορές μεταξύ των σχιζοφρενών και των άλλων ατόμων. Οι
μεγαλύτερες διαφορές διαπιστώθηκαν όταν καθένα από τα δύο ερεθίσματα του
ζεύγους παρουσιάστηκαν σε διαφορετικά ημισφαίρια. Μικρότερες διαφορές μεταξύ
των σχιζοφρενών και των φυσιολογικών ατόμων, παρατηρήθηκαν όταν τα δύο
ερεθίσματα παρουσιάστηκαν στο ίδιο ημισφαίριο.
Ενδοημισφαιρική έναντι διημισφαιρικής απόφασης
Σχήμα 1.
Ενδοημισφαιρική έναντι
διημισφαιρικής απόφασης
για το "ίδιο" και το
"διαφορετικό".
Α. Όταν και τα δύο ερεθίσματα παρουσιάζονται στο ένα ήμισυ του οπτικού πεδίου, προβάλλονται
απευθείας στο ένα ημισφαίριο.
Β. Όταν τα ερεθίσματα που πρέπει να συγκριθούν παρουσιάζονται σε διαφορετική πλευρά του
σημείου προσήλωσης, τότε επεξεργάζονται αρχικά από διαφορετικά ημισφαίρια. Η σύγκριση τέτοιων
ερεθισμάτων συνεπάγεται σε κάποιο βαθμό τη μεταφορά πληροφοριών διαμέσου του μεσολοβίου.
Οι Beaumont και Dimond (1972) υποστηρίζουν ότι η δυσκολία που παρουσιάζουν οι σχιζοφρενείς σ'
αυτή τη δοκιμασία που εμπλέκει και τα δύο ημισφαίρια είναι αποτέλεσμα μιας ατέλειας στην
επικοινωνία μεταξύ των δύο πλευρών, η οποία είναι μεγαλύτερη από αυτή που μπορεί να μετρηθεί
με βάση τα ελλείμματα μέσα σε κάθε ημισφαίριο.
Συμπεριφοριστικές και ηλεκτροφυσιολογικές μελέτες
Ο Flor - Henry (1976) χρησιμοποίησε ηλεκτροεγκεφαλογραφικές

μετρήσεις σε μια μελέτη 28 σχιζοφρενών, 18 μανιοκαταθλιπτικών
και 19 φυσιολογικών ατόμων, από τα οποία ζήτησε να εκτελέσουν
λεκτικές και οπτικοχωρικές δοκιμασίες.
Τα σχιζοφρενή άτομα εμφάνιζαν σημαντικά μεγαλύτερη
ηλεκτροεγκεφαλογραφική ισχύ στην αριστερή κροταφική περιοχή
απ' ότι τα φυσιολογικά άτομα, ενώ η ισχύς στο δεξί κροταφικό
πεδίο ήταν ανάλογη μ' αυτή των φυσιολογικών ατόμων.
Τα μανιοκαταθλπτικά όμως άτομα παρουσιάζαν μεγαλύτερη ισχύ
του ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος και στις δύο πλευρές του
εγκεφάλου απ' ότι τα φυσιολογικά άτομα, με τη δεξιά πλευρά να
δείχνει μεγαλύτερη ισχύ απ' ότι η αριστερή.
Αριστεροχειρία και ψυχιατρικές διαταραχές 1/2

• Ένας μεγάλος αριθμός ερευνητών έχει εξετάσει την
προτίμηση χεριού σε ασθενείς με σχιζοφρένεια.
• Παρά τις λίγες αντιφατικές αναφορές (Randolph,
Goldberg, Gold, Daniel & Weinberger, 1990 -- Taylor,
Dalton, Fleminger & Lishman, 1982), η πλειονότητα
των ερευνών και ιδιαίτερα αυτών που έχουν διεξαχθεί
με μεγάλη προσοχή και ακρίβεια, εισηγούνται ότι οι
ασθενείς που υποφέρουν από σχιζοφρένεια είναι
λιγότερο πιθανό να είναι δεξιόχειρες απ' ότι τα
άτομα που δεν υποφέρουν από ψυχιατρικές
διαταραχές (π.χ. Green, Satz,Smith & Nelson, 1989 --
Gur, 1977 --- Nelson, Satz, Green & Cicchetti 1993--
Shang - Ming και συν, 1985).

Αριστεροχειρία και ψυχιατρικές διαταραχές 2/2
• To ποσοστό μη δεξιοχειρίας ανάμεσα στου ασθενείς που υποφέρουν από σχιζοφρένεια
είναι περίπου 20% (Katsanis & Iacono, 1989 -- Shang - Ming και συν, 1985).
• Nasrallah & MacCalley - Whitters, 1982 -- Shang - Ming και συν, 1985, υποστηρίζουν ότι
η αριστεροχειρία εμφανίζεται ανάμεσα στους μανιοκαταθλιπτικούς ασθενείς, σε
ποσοστά ανάλογα με αυτά του γενικού πληθυσμού.
• Clementz, Iacono & Beiser, 1994 υποστηρίζουν ότι η συχνότητα εμφάνισης
αριστεροχειρίας είναι σημαντικά μεγαλύτερη μεταξύ των ατόμων που υποφέρουν από
σχιζοφρένεια, απ' ότι μεταξύ αυτών που δεν εμφανίζουν ψυχιατρικές διαταραχές. Η
ίδια μελέτη αποδεικνύει ότι η αυξημένη αριστεροχειρία είναι χαρακτηριστικό της
σχιζοφρένειας, ανάμεσα σε άτομα που υποφέρουν από ψυχιατρικές διαταραχές. Η
ομάδα των ατόμων που υπέφεραν από καταθλιπτικές παθήσεις, στην
πραγματικότητα βρέθηκε ότι είχε την τάση να είναι πιο δεξιόχειρη, απ' ότι τα άτομα
που δεν εμφάνιζαν ψυχιατρικές διαταραχές, ένα εύρημα σύμφωνο και με
προηγούμενες έρευνες.
• Tέτοια αποτελέσματα υποστηρίζουν την υπόθεση του Flor-Henry (1969) σχετικά με
δυσλειτουργία του μη κυρίαρχου ημισφαιρίου στις καταθλιπτικές ψυχώσεις.
Μερικές θεωρητικές σκέψεις

Στη σύντομη αυτή ανασκόπηση των στοιχείων εκείνων που υποδεικνύουν συσχέτιση
ανάμεσα στην εγκεφαλική ασυμμετρία και τις ψυχιατρικές διαταραχές, παρουσιάσαμε
διάφορους τρόπους με τους οποίους έχει διερευνηθεί το παραπάνω ερώτημα τόσο
πειραματικά όσο και κλινικά. Τρία διαφορετικά μοντέλα έχουν προταθεί από τους
ασχολούμενους με αυτό το ζήτημα ερευνητές, για τη φύση της παραπάνω σχέσης. Καθεμία
από τις μελέτες που παρουσιάσαμε μπορεί να ερμηνευθεί με βάση ένα ή περισσότερα απ'
αυτά τα μοντέλα.
1. Το μοντέλο του πλευρικού ελλείμματος, υποστηρίζει ότι ελλείμματα στο ένα ημισφαίριο
συνδυάζονται με συγκεκριμένους τύπους νοητικών διαταραχών. Τα ελλείμματα αυτά
πιστεύεται ότι είναι εξαιρετικά λεπτά και ανεπαίσθητα και απαιτούνται υψηλής ευαισθησίας
μετρήσεις της πλευρίωσης για την ανίχνευσή τους.
2. Το μοντέλο του γνωστικού στυλ, θεωρεί ότι ορισμένοι τύποι νοητικών διαταραχών
χαρακτηρίζονται από μη τυπικούς τρόπους επεξεργασίας των πληροφοριών, οι οποίοι είναι
αποτέλεσμα της μη άριστης χρήσης των λειτουργιών που συνδέονται με το κάθε ημισφαίριο.
Δεν υπάρχουν σύμφωνα μ' αυτό το μοντέλο ελλείμματα στα ημισφαίρια, αλλά οι
διαταραχές αποτελούν μάλλον τις συνέπειες των κατάλληλων τρόπων εμπλοκής των
3. Το μοντέλο της αλληλεπίδρασης, συνδέει την ψυχοπαθολογία με ένα πρόβλημα μεταξύ
των ημισφαιρίων, παρά με ένα πρόβλημα σε κάποιο από τα ημισφαίρια ή στο πρότυπο
εμπλοκής των ημισφαιρίων. Εδώ, η δυσκολία φαίνεται να βρίσκεται στην λανθασμένη
ανταλλαγή των πληροφοριών μεταξύ των δύο ημισφαιρίων.

Ημισφαιρική ασυμμετρία και διαταραχές
Είναι μάλλον πρόωρο να υποστηρίξουμε σαφώς το ένα μοντέλο σε σχέση με το
άλλο.
Στην πραγματικότητα αν και όλες οι ενδείξεις που παρουσιάστηκαν σ' αυτό το
κεφάλαιο καταδεικνύουν κάποια ανάμιξη της εγκεφαλικής ασυμμετρίας στην
ψυχοπαθολογία το κάθε κομμάτι μόνο του δεν είναι ιδιαίτερα ακαταμάχητο.
Όπως οι μαθησιακές δυσκολίες και ο τραυλισμός, έτσι και οι νοητικές παθήσεις
έχουν πιθανώς ένα μεγάλο αριθμό διαφορετικών αιτιών, πολλά από τα οποία
προκαλούν την ίδια γενική συμπτωματολογία.
Πιθανώς η εγκεφαλική ασυμμετρία να εμπλέκεται σε ορισμένους τύπους
σχιζοφρένειας και καταθλιπτικών παθήσεων, αλλά όχι σε όλους.
Αυτό που σίγουρα χρειαζόμαστε σήμερα είναι καλύτερες μεθόδους για την
υποδιαίρεση των ασθενών στις κατάλληλες ομάδες και είναι δυνατό οι
μετρήσεις της εγκεφαλικής πλευρίωσης από μόνες τους να αποτελούν πολύ
χρήσιμα εργαλεία γι' αυτό το σκοπό.
Ο ρόλος του αριστερού και του δεξιού

ημισφαιρίου στην παθολογία 1/2
• Οι παθολογίες που παρουσιάστηκαν σ' αυτό αλλά και
στο προηγούμενο κεφάλαιο είναι διάφορες και
ποικίλουν από τον τραυλισμό ως τη σχιζοφρένεια.
• Σε κάθε περίπτωση πιστεύεται ότι υπάρχει κάποιου
είδους ανωμαλία της εγκεφαλικής πλευρίωσης, η
οποία όμως δεν είναι κατηγορηματικά
αποδεδειγμένη.
• Πριν ξεκινήσουν οι προσπάθειες εφαρμογής των
ερευνητικών ευρημάτων στην θεραπεία των ατόμων
με προβλήματα όπως αυτά που προαναφέρθηκαν, θα
πρέπει να είμαστε σίγουροι ότι τα ευρήματα αυτά
είναι πλήρως επικυρωμένα.

Ο ρόλος του αριστερού και του δεξιού
ημισφαιρίου στην παθολογία 2/2
• Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να αναγνωρίζουμε σε κάθε περίπτωση ότι πολλές
δυσλειτουργίες είναι πιθανό να έχουν περισσότερες από μια αιτιολογίες.
• Το να θεωρήσουμε δεδομένο ότι όμοια συμπτώματα προέρχονται πάντα από
τις ίδιες αιτίες, αποτελεί χονδροειδή υπεραπλούστευση των περίπλοκων
σχέσεων εγκεφάλου και συμπεριφοράς.
• Η ανωμαλία της εγκεφαλικής ασυμμετρίας μπορεί να εμπλέκεται σε
κάποιους, αλλά όχι σε όλους, τους τύπους μιας ασθένειας.
• Είναι επίσης σημαντικό να έχουμε στο νου μας το γεγονός ότι μια ανωμαλία της
πλευρίωσης μπορεί να μην είναι από μόνη της επαρκής, ώστε να δημιουργήσει
ένα συγκεκριμένο πρόβλημα και πρέπει πιθανώς να επιδράσουν και οι άλλοι
παράγοντες την ίδια στιγμή πριν εμφανιστεί κάποια διαταραχή.
• Όπως άλλωστε έχουμε δει σε προηγούμενες ενότητες, ένα πλήρες φάσμα των
τύπων της εγκεφαλικής πλευρίωσης παρατηρείται σε φυσιολογικά άτομα,
γεγονός που υποδηλώνει ότι ιδιαίτερα πρότυπα εγκεφαλικής πλευρίωσης δεν
αποτελούν εκ προοιμίου επαρκείς αιτίες για την εμφάνιση συγκεκριμένων
διαταραχών.
Ενότητα 8:
ΑΡΙΣΤΕΡΟΧΕΙΡΙΑ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΚΑΙ ΕΠΙΔΟΣΗ
Σκοπός της ενότητας
Η εξέταση των διαφοροποιήσεων μεταξύ ομάδων
στη νοημοσύνη και στην ανάπτυξη ικανοτήτων
Ενότητα 8: Αριστεροχειρία νοημοσύνη και επίδοση 2
• Οι αριστερόχειρες ή οι δεξιόχειρες είναι
περισσότερο έξυπνοι;
• Nοημοσύνη και επίδοση
• Η ανάπτυξη των οπτικοκινητικών δεξιοτήτων
στο δεξιόχειρο και στο αριστερόχειρο παιδί
• Διαφορές μεταξύ ομάδων στη νοημοσύνη και
στην ανάπτυξη των ικανοτήτων

Νοημοσύνη και επίδοση 1/6
• Τα άτομα διαφέρουν μεταξύ τους στην ικανότητα να
κατανοούν σύνθετες ιδέες, να προσαρμόζονται
αποτελεσματικά στο περιβάλλον, να μαθαίνουν από την
εμπειρία, να χρησιμοποιούν διάφορα είδη
συλλογισμού, να υπερπηδούν εμπόδια με τη σκέψη
τους.
• Αν και αυτές οι ατομικές διαφορές μπορούν να είναι
ουσιαστικές, δεν είναι ποτέ τελείως συνεπείς: η
δεδομένη νοητική επίδοση ενός ατόμου θα ποικίλει
ανάλογα με τις περιστάσεις ή τους διάφορους τομείς,
καθώς αξιολογείται με διαφορετικά κριτήρια.

• Στις σύγχρονες κοινωνίες το δύσκολο και
αμφισβητούμενο από πολλούς ρόλο της
αξιολόγησης, έχουν αναλάβει οι ψυχολόγοι και
το εκπαιδευτικό σύστημα.
• Βασικό κριτήριο είναι η νοημοσύνη και η
επίδοση των παιδιών στο σχολείο και στις
εξετάσεις και το κύριο για το σκοπό αυτό
εργαλείο είναι τα διάφορα τεστ.

• Πολλοί σύγχρονοι θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι υπάρχουν πολλές
διαφορετικές νοημοσύνες (συστήματα ικανοτήτων) εκ των οποίων
μόνο λίγες μπορούν να μετρηθούν από τα τυπικά ψυχομετρικά τεστ .
• Άλλοι δίνουν έμφαση στο ρόλο του πολιτισμικού περιβάλλοντος και ως
προς τη δημιουργία διαφορετικών αντιλήψεων για τη νοημοσύνη αλλά
και ως προς την απόκτηση νοητικών δεξιοτήτων.
• Οι εξελικτικοί ψυχολόγοι ακολουθούν μια άλλη προσέγγιση:
ενδιαφέρονται για τις ποιοτικές αλλαγές που υφίσταται η νοημοσύνη
από ηλικία σε ηλικία.
• Οι ψυχομετρητές έχουν μελετήσει τις ποσοτικές αλλαγές που
υφίσταται η νοημοσύνη των ατόμων και ιδιαίτερα των παιδιών, με την
πάροδο της ηλικίας και τις ατομικές διαφορές ως προς την ποσοτική
αυτή πλευρά της νοημοσύνης. Με τη βοήθεια ποικίλων ψυχομετρικών
κλιμάκων επιχειρούν να καθορίσουν τι μπορεί να κάνει στο νοητικό
τομέα το μέσο παιδί κάθε ηλικίας και πως διαφέρουν στη νοητική
ικανότητα τα παιδιά της ίδιας ηλικίας. Παράλληλα επιδιώκουν να
καθορίσουν τους παράγοντες και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε
παιδιού που δημιουργούν τις διαφορές αυτές.

• Αρχικός σκοπός της κατασκευής των κλιμάκων νοημοσύνης
ήταν η πρόβλεψη της σχολικής μάθησης. Πολλά από τα
περισσότερο ευρέως χρησιμοποιούμενα τεστ δεν έχουν σκοπό
να μετρήσουν την ευφυΐα αυτή καθαυτή, αλλά μια στενά
συνδεδεμένη με αυτήν έννοια, δηλαδή τη σχολική ικανότητα, τη
σχολική επίτευξη, ειδικές ικανότητες κ.α.
• Tο γενικό νοητικό πηλίκο έχει υψηλή θετική συνάφεια με τους
βαθμούς που παίρνουν τα παιδιά στα σχολικά μαθήματα.
• Η μέση συνάφεια ανάμεσα στο νοητικό πηλίκο και στη σχολική
επίδοση είναι περίπου +0,60. Μεγαλύτερη συνάφεια με τη
νοημοσύνη (περίπου +0,75) έχουν τα γλωσσικά μαθήματα
(ανάγνωση, ορθογραφία). Ακολουθούν οι Φυσική και η Χημεία
(περίπου +0,65), η ιστορία και η γεωγραφία (περίπου +0,50), η
αριθμητική και η γεωμετρία (περίπου +0,40), η μουσική και οι
τέχνες (+0,25).

• Η επιτυχημένη σχολική μάθηση όμως, εξαρτάται από
πολλά προσωπικά χαρακτηριστικά, όπως η επιμονή, το
ενδιαφέρον για το σχολείο και η θέληση για μελέτη, κι όχι
μόνο από τη νοημοσύνη.
• Η συνάφεια ανάμεσα στις μετρήσεις της νοημοσύνης και
στη σχολική επίδοση, υπάρχει μόνο στον παραδοσιακό
τύπο σχολείου, όπου επικρατεί ανταγωνιστική
ατμόσφαιρα και η σχολική εργασία βασίζεται περισσότερο
στην ερμηνεία και κατανόηση του προφορικού λόγου στην
μνήμη και στην κρίση. Σε έναν ελεύθερο όμως και
δημιουργικό τύπο σχολείου, όπου η σχολική εργασία
βασίζεται στην ευρετική μέθοδο και στη δημιουργική λύση
προβλημάτων, ο βαθμός συνάφειας ανάμεσα στο γενικό
δείκτη νοημοσύνης και στην πρόοδο στο σχολείο,
ασφαλώς θα είναι μικρότερος.

• Φαίνεται πως ότι μαθαίνουν τα παιδιά στο σχολείο δεν εξαρτάται μόνο
από την ευφυία ή τις ατομικές τους ικανότητες, αλλά επίσης και από τις
πρακτικές διδασκαλίας και αυτό που πραγματικά διδάσκεται.
• Το πρόβλημα επίσης της σταθερότητας της νοημοσύνης, κατά πόσο
δηλαδή η νοημοσύνη παραμένει σταθερή μέσα στο χρόνο, μας οδηγεί
μπροστά στο δεοντολογικό προβληματισμό αν είναι ηθικά θεμιτό και
επιστημονικά επιτρεπτό, στηριζόμενοι στην επίδοση ενός
συγκεκριμένου τεστ μια δεδομένη χρονική στιγμή να εξάγουμε γενικά
συμπεράσματα για τη νοημοσύνη ενός παιδιού.
• Εκείνο που μετράνε τα διάφορα τεστ, ανάλογα με την ηλικία, είναι η
παρούσα κατάσταση. Κάποια μελλοντική αλλαγή θεωρείται πολύ
πιθανή. Η σταθερή, άκαμπτη και αμετάβλητη νοημοσύνη είναι ένας
μύθος. Από μια ορισμένη όμως ηλικία, τη μέση παιδική συνήθως, είναι
σχετικά σταθερή. Οι μεταβολές που εμφανίζονται προς τα πάνω ή προς
τα κάτω, οφείλονται σε ποικίλους παράγοντες γενετικούς και
περιβαλλοντικούς.

Αριστεροχειρία νοημοσύνη και επίδοση
• Η σχέση της αριστεροχειρίας με τη νοημοσύνη, την
ευφυία και την εκπαιδευτική επίδοση, έχει
προσελκύσει όχι μόνο τη μεγάλη προσοχή της
επιστημονικής κοινότητας, αλλά έχει προσεγγιστεί με
ιδιαίτερο ενδιαφέρον από τους εκπαιδευτικούς, τους
γονείς και τους συγγενείς αριστερόχειρων ατόμων.
• Η σχέση αυτή αποκτά ιδιαίτερη σημασία κάτω από
το βάρος των αρνητικών - επί πολλές εκατοντάδες
χρόνια - αντιλήψεων που ακολουθούσαν τη χρήση
του αριστερού χεριού αλλά και των πιο σύγχρονων
απόψεων που συσχετίζουν την αριστεροχειρία με
μαθησιακές δυσκολίες και αναπτυξιακές γλωσσικές
διαταραχές.
Η ανάπτυξη των οπτικοκινητικών δεξιοτήτων 1/4

• Λέγοντας οπτικοκινητική ανάπτυξη, εννοούμε την
ανάπτυξη εκείνων των δεξιοτήτων που επιτρέπουν στα
παιδιά να αντιλαμβάνονται, επεξεργάζονται και εκτελούν
προγραμματισμένες κινήσεις.
• Η ικανότητα αυτή είναι μια πολύπλοκη και σύνθετη
αναπτυξιακή λειτουργία που προϋποθέτει όχι μόνο
φυσιολογικούς αισθητηριακούς, κινητικούς και γνωστικούς
μηχανισμούς, αλλά ταυτόχρονα είναι απαραίτητος και ο
σωστός συντονισμός τους, προκειμένου να σχεδιαστεί και
να εκτελεστεί ορθά η προγραμματισμένη κίνηση.
• Όπως γίνεται κατανοητό η εκμάθηση και κατάκτηση του
γραπτού λόγου από τα παιδιά και ειδικότερα η
γραφοκινητική ικανότητα εξαρτάται άμεσα από την
ανάπτυξη των οπτικοκινητικών δεξιοτήτων.
Αρκετές έρευνες τα τελευταία χρόνια προσπάθησαν να διερευνήσουν
τη σχέση των οπτικοκινητικών δεξιοτήτων με τη σχολική επιτυχία και
να αξιολογήσουν τα αποτελέσματα της οπτικοκινητικής επίδοσης ως
άξονες πρόβλεψης ανάλογης επίδοσης στην ανάγνωση, τη γραφή, τα
μαθηματικά και άλλες σχολικές δραστηριότητες.
Αν και έχει σαφώς αποδειχθεί ότι η ικανότητα αναπαραγωγής απλών
γεωμετρικών σχημάτων εμφανίζεται με μία προβλέψιμη σειρά
μεταξύ των ηλικιών 3 και 7 ετών (Gesell, 1948), πιο σύνθετα σχήματα
που απαιτούν σημαντικά προηγμένη οργάνωση, δε μπορούν να
αντιγραφούν με ακρίβεια και αποτελεσματικότητα μέχρι την ηλικία
των 10 ή 12 ετών (Berry, 1967 -- Koppitz, 1975).
Η ικανότητα αντιγραφής από ένα πρότυπο συνεπάγεται δημιουργική
δραστηριότητα ελεγχόμενη από κανόνες.
Τα παιδιά ηλικίας 4 και 5 ετών αναπτύσσουν και χρησιμοποιούν

μία σειρά από κανόνες που τα καθιστούν ικανά να
προσδιορίσουν το από που θα ξεκινήσουν (κανόνες εκκίνησης)
και πως θα προχωρήσουν (κανόνες εξέλιξης), όταν αντιγράφουν
γράμματα ή απλά σχήματα (Goodnow & Levine 1976 -- Kirk,
1981).
Η εκτροπή από αυτούς τους κανόνες φαίνεται να είναι το
αποτέλεσμα της συνθετικότητας του προτύπου (Ninio &
Lieblich, 1976) και της κίνησης που απαιτείται για την
εκπλήρωση των κανόνων (Kirk, 1981). Οι ηλικιακές αλλαγές στη
χρήση των κανόνων έχουν αποδοθεί σε αλλαγές στη γνωστική
ικανότητα (Ninio & Lieblich, 1976).

• Vance, Fuller και Lester (1986) οι επιδόσεις των μαθητών του Δημοτικού
στην αντιληπτικο-διαγνωστική δοκιμασία της Minnesota (MPDT-R),
αποτελούν καλούς δείκτες πρόβλεψης της ακαδημαϊκής τους επίδοσης.
• Nielson και Sapp (1991) οι επιδόσεις στο Bender-Gestalt τεστ
προβλέπουν τις επιδόσεις σε ανάγνωση και αριθμητική για ένα δείγμα
παιδιών με χαμηλό βάρος κατά τη γέννησή τους.
• Berninger (1992) οι μετρήσεις της οπτικοκινητικής ολοκλήρωσης ήταν
από τους καλύτερους δείκτες της επιτυχούς επίτευξης του συλλαβισμού
σε παιδιά πρώτης έως τρίτης τάξης.
• Sturniolo και Galletti (1994) εξετάζοντας παιδιά με ιδιοπαθή επιληψία,
βρήκαν ότι η σχολική τους αποτυχία σχετιζόταν με υψηλά επίπεδα
οπτικοκινητικής εξασθένησης
• Goldstein και Britt (1994) βρήκαν θετική συσχέτιση ανάμεσα στην
επιτυχία παιδιών του δημοτικού σχολείου στη δοκιμασία
οπτικοκινητικών δεξιοτήτων και την επίδοσή τους στα μαθηματικά.
Η έρευνα 1/2
• Η ουσιαστική συμμετοχή των οπτικοκινητικών δεξιοτήτων στην
σχολική επιτυχία των μαθητών, όπως διαφαίνεται από αρκετές
μελέτες μας ώθησε στην προσπάθεια για τη διερεύνηση του
τρόπου με τον οποίο αναπτύσσονται αυτές οι δεξιότητες κατά
τη διάρκεια της σχολικής εκπαίδευσης και στην απόπειρα
εντοπισμού τυχόν διαφορών στην αναπτυξιακή αυτή πορεία
μεταξύ δεξιόχειρων και αριστερόχειρων παιδιών, που θα
μπορούσαν να μας οδηγήσουν σε χρήσιμα συμπεράσματα
σχετικά με την εκπαιδευτική τους παρουσία.
• Η συγκεκριμένη οπτικοκινητική δεξιότητα που εξετάσθηκε, ήταν
η ικανότητα αντιγραφής και μνημονικής αναπαραγωγής ενός
σύνθετου οπτικού ερεθίσματος. Η αναπαραγωγή ενός σχήματος
απαιτεί αντιληπτική και δημιουργική ικανότητα από το παιδί.
Αρχικά απαιτείται οπτική αντίληψη αναγνώρισης, στη συνέχεια
γνωστική επεξεργασία και τελικά δημιουργική κινητική
έκφραση.

Η έρευνα 2/2
• Το σύνθετο σχήμα των Rey-Osterrieth (R.O.C.F.)
επιλέχθηκε ως το πιο κατάλληλο εργαλείο για την
πειραματική διερεύνηση της αναπτυσσόμενης
οπτικοκινητικής ικανότητας, καθώς κανένα από τα
συστατικά του μέρη δε βρίσκεται μέσα στη γραφική
ικανότητα ενός εξάχρονου παιδιού, με αποτέλεσμα η
αναπαραγωγή του από ένα παιδί να απαιτεί τόσο
οργανωτική και γνωστική ικανότητα, όσο και αισθητικο-
κινητικό συντονισμό.
• Άλλο πλεονέκτημά του είναι ότι η επιτυχής αναπαραγωγή
του απαιτεί τη συμμετοχή και των δύο ημισφαιρίων,
όποτε είναι δυνατόν να εξετασθεί ο ρόλος που το
αριστερό και το δεξί ημισφαίριο διαδραματίζουν κατά την
εκτέλεση ενός τέτοιου έργου.
Το σχήμα των Rey-Osterrieth
Σχήμα 1.
Πίνακας 1: Χαρακτηριστικά του δείγματος
Το σχήμα των Rey-Osterrieth 2/2
Σχήμα 2.
Πίνακας 2: Μέση οπτικινητική επίδοση κατά την αντιγραφή
του ROCF ανά ηλικιακή ομάδα, φύλο και προτίμηση χεριού
Διάγραμμα 1: Οπτικοκινητική επίδοση

Διάγραμμα 2: Γραφοκινητική επίδοση
Διάγραμμα 3: Γραφοκινητική επίδοση

Τα συμπεράσματα και η εκπαιδευτική τους αξία 1/6
• Η ιδιαίτερη εκπαιδευτική αξία των αποτελεσμάτων μας

έγκειται στους παρατηρούμενους διαφορετικούς ρυθμούς
ανάπτυξης των οπτικοκινητικών δεξιοτήτων ανάμεσα στις
διάφορες ομάδες παιδιών.
• Δεδομένου ότι η επιτυχής αναπαραγωγή του ROCF απαιτεί
τη συμβολή και τη συνεργασία και των δύο εγκεφαλικών
ημισφαιρίων πιστεύουμε ότι οι διαφορές που
παρατηρήσαμε μπορούν να αποδοθούν σε διαφορές
στους ρυθμούς ωρίμανσης συγκεκριμένων
εγκεφαλικών δομών, που επιτρέπουν διαφορετικούς
βαθμούς συνεργασίας των εγκεφαλικών ημισφαιρίων και
σιγά-σιγά τη λειτουργική αρτιότητα του εγκεφάλου.
• Η παρατηρούμενη αύξηση της οπτικοκινητικής

επίδοσης μεταξύ των ηλικιών 5,5 και 9,5 ετών,
φαίνεται να σχετίζεται με σχεδόν παράλληλες
αναπτυξιακές μεταβολές της εγκεφαλικής
ωρίμανσης και ιδιαίτερα στη μυελινοποίηση του
μεσολοβίου, που έχουν ως πιθανό αποτέλεσμα την
καλύτερη διημισφαιρική επικοινωνία και ως
επακόλουθο αλλαγές στους τρόπους και στις
στρατηγικές με τις οποίες τα παιδιά της σχολικής
ηλικίας αντιμετωπίζουν το σύνθετο πρόβλημα της
αναπαραγωγής του ROCF.

• Τα συμπεράσματά μας συμβαδίζουν με σύγχρονα ηλεκτρο-

εγκεφαλογραφικά δεδομένα που τεκμηριώνουν την ασυνέχεια τόσο της
γνωστικής όσο και της νευροβιολογικής ανάπτυξης του ανθρώπου.
• Οι Hudspeth και Pridram (1992) υποστηρίζουν ότι η εγκεφαλική
ωρίμανση και η ανάπτυξη των εγκεφαλικών ημισφαιρίων προχωρά με
ένα ασυνεχή τρόπο και διακρίνεται σε περιόδους έντονης ανάπτυξης
και περιόδους ισορροπίας και καταλήγουν ότι οι βασικοί σταθμοί της
εγκεφαλικής ανάπτυξης βρίσκονται σε στενή συσχέτιση με τα στάδια
που έχουν οριοθετηθεί από την θεωρία του Piaget για την γνωστική
ανάπτυξη του ανθρώπου.
• Οι χρονικές περίοδοι έντονης εγκεφαλικής ανάπτυξης που
περιγράφονται στην προαναφερθείσα μελέτη έχουν επίσης μεγάλη
συνάφεια με την πορεία ανάπτυξης των οπτικοκινητικών δεξιοτήτων
όπως σκιαγραφείται από τα αποτελέσματά μας.
• Η προτίμηση χεριού και το φύλο φαίνεται

λοιπόν ότι επηρεάζουν σημαντικά τους
ατομικούς ρυθμούς ανάπτυξης των
ικανοτήτων κάθε παιδιού.
• Η ηλικία των 8 ετών για τα δεξιόχειρα και των
9 ετών για τα αριστερόχειρα παιδιά πρέπει να
είναι καθοριστική για την ανάπτυξη των
οπτικοκινητικών δεξιοτήτων και την επιτυχή
ακαδημαϊκή τους παρουσία.

• Το αποτέλεσμα αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία αν λάβουμε υπόψη και τα
ευρήματα μελέτης με το ίδιο εργαλείο (Waber και Bernstein, 1995), που
διαπιστώνει ότι ενώ τα φυσιολογικά παιδιά εμφάνιζαν σημαντική πρόοδο στη
ικανότητα αναπαραγωγής του ROCF μεταξύ των ηλικιών 8 και 9 ετών, κάτι
τέτοιο δεν συμβαίνει με τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες των οποίων τα
έργα παραμένουν στο επίπεδο των φυσιολογικά 8χρονων παιδιών μέχρι τα
πρώτα χρόνια της εφηβείας.
• Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την άποψη, που τόσο μία από τις πρώτες
νευροψυχολογικές μελέτες που έγιναν στην Ελλάδα (Τσανίρα, 1980), όσο και η
διεθνής βιβλιογραφία (Springer & Deutch, 1989) έχουν καταγράψει, ότι
υπάρχουν μεγαλύτερα ποσοστά αριστεροχειρίας μεταξύ των ατόμων που
παρουσιάζουν μαθησιακές δυσκολίες και ότι τα παιδιά που εμφανίζουν
μαθησιακές δυσκολίες πιθανότατα παρουσιάζουν μια «ανώμαλη» οργάνωση
των ημισφαιρικών λειτουργιών, με την έννοια μιας πιο χαλαρής πλευρίωσης
των γνωστικών λειτουργιών - όπως άλλωστε συμβαίνει και με τα αριστερόχειρα
άτομα - δίνει ιδιαίτερη αξία στα αποτελέσματά μας και δημιουργεί
επιπρόσθετες σκέψεις για τον τρόπο χειρισμού αυτών των ατόμων από το
εκπαιδευτικό σύστημα.

• Αριστερόχειρα λοιπόν και δεξιόχειρα παιδιά έχουν διαφορετικές
δυνατότητες σε διαφορετικά στάδια της ανάπτυξης και παρουσιάζουν
ποικίλες διαφοροποιήσεις τόσο κατά τη γνωστική τους ανάπτυξη όσο
και κατά την ανάπυξη ειδικών ικανοτήτων, οι οποίες πολλές φορές
αντανακλούν σε διάφορες όψεις της σχολικής επίδοσης.
• Γονείς και δάσκαλοι πρέπει να είναι ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένα και
κατάλληλα ενημερωμένοι για τον τρόπο και τους ιδιαίτερους ρυθμούς
μάθησης δεξιόχειρων και αριστερόχειρων παιδιών, να απαιτούν από τα
παιδιά πράγματα που συμφωνούν με τις δυνατότητές τους, να
εκμεταλλεύονται τις ιδιαίτερες περιόδους έντονης ανάπτυξης των
ικανοτήτων τους και να τους παρέχουν τα κατάλληλα μέσα και το
βέλτιστο εκπαιδευτικό περιβάλλον για την αξιοποίηση των
δυνατοτήτων τους.
• Γιατί αν η φύση και η γενετική κληρονομιά προσδιορίζουν σε μεγάλο
βαθμό τη νοημοσύνη και τις ικανότητες ενός ατόμου, είναι σίγουρο ότι
οι περιβαλλοντικοί παράγοντες και ιδιαίτερα η σχολική εκπαίδευση
μπορούν να επηρεάσουν καθοριστικά την δυνατότητα, τους ρυθμούς
και το βαθμό ανάπτυξης των όποιων ικανοτήτων.

Διαφορές μεταξύ ομάδων στη νοημοσύνη
και στην ανάπτυξη ικανοτήτων 1/3
Στο σημείο και με αφορμή τις διαφορές που διαπιστώσαμε
στην έρευνά μας τόσο μεταξύ των φύλων όσο και μεταξύ
δεξιόχειρων κι αριστερόχειρων ατόμων, θεωρούμε
απαραίτητο να σημειώσουμε ότι οι όποιες διαφορές μεταξύ
των μέσων όρων στις επιδόσεις δύο ή περισσοτέρων ομάδων
δε μας οδηγούν σε άμεσα συμπεράσματα για τα άτομα που
απαρτίζουν αυτές τις ομάδες.
Αυτό που έχει σημασία για το κάθε άτομο που θα
συναντήσουμε είναι η ιδιαίτερη επίδοση αυτού του ατόμου,
όχι ο μέσος όρος κάποιας ομάδας αναφοράς στην οποία
τυχαίνει να ανήκει.
Η δέσμευση να αξιολογούμε τα άτομα με βάση την
προσωπική τους αξία έχει κυρίαρχη σημασία σε μια
δημοκρατική κοινωνία.

Οι γενικεύσεις σχετικά με τις διαφορές ως προς τους μέσους όρους
υποδηλώνουν απλή πιθανότητα μόνο και, επ’ ουδενί, βεβαιότητα.
Για παράδειγμα στην έρευνα που περιγράψαμε παραπάνω, το μόνο
που μπορεί κανείς να ισχυριστεί είναι ότι τα δεξιόχειρα παιδιά
αναμένεται να σημειώσουν καλύτερες επιδόσεις απ’ τα αριστερόχειρα,
κατά την αντιγραφή του ROCF , σε συγκεκριμένες ηλικιακές βαθμίδες.
Αν όμως πρόκειται να αποφανθούμε για την επίδοση ενός
συγκεκριμένου δεξιόχειρου ή αριστερόχειρου παιδιού, ενός αγοριού ή
ενός κοριτσιού, πρέπει προηγουμένως να κάνουμε ατομική
αξιολόγηση της περίπτωσης.
Τους παραπάνω λόγους πρέπει να είχε υπόψη του ο Samuel Johnson, ο
οποίος, όταν ρωτήθηκε ποιοί είναι εξυπνότεροι οι άνδρες ή οι
γυναίκες, απάντησε: «Ποιον συγκεκριμένο άνδρα και ποια
συγκεκριμένη γυναίκα εννοείτε;».

Για να μπορέσει λοιπόν το κάθε άτομο να πλησιάσει όσο γίνεται περισσότερο το
μέγιστο των δυνατοτήτων του, τόσο για ατομική ανάπτυξη, όσο και για εξειδικευμένη
προσφορά στην κοινωνία, θα πρέπει οι ατομικές διαφορές και οι ειδικές ικανότητες
που τυχόν παρουσιάζει να λαμβάνονται υπόψη και να αξιοποιούνται κατάλληλα
από την εκπαιδευτική διαδικασία (Ξωχέλλης, 1991). Κι αυτό, αφού σύμφωνα με τον Ι.
Παρασκευόπουλο (1992, σ. 138), ένας τομέας στον οποίο οι ατομικές διαφορές
βρίσκουν καταφανή έκφραση είναι η σχολική επίδοση.
Κάθε μαθητής έχει υψηλή επίδοση σε ορισμένα μόνο μαθήματα, ενώ σε άλλα
παρουσιάζει μέτρια ή χαμηλή επίδοση, γιατί κάθε μάθημα έχει, μέχρις ενός βαθμού,
μία ιδιομορφία και η εκμάθησή του απαιτεί διαφορετικές ικανότητες. Είναι φυσικό
λοιπόν κάθε μαθητής να παρουσιάζει ένα διαφορετικό «προφίλ» σχολικής
επίδοσης, το οποίο βασικά αντικατοπτρίζει τις ατομικές του διαφορές στις διάφορες
γνωστικές λειτουργίες, τις ειδικές ικανότητες και την προσωπικότητα.
Η γνώση λοιπόν των διαφορών μεταξύ διαφόρων ομάδων, αποτελεί βασική
προϋπόθεση για την κατάλληλη διαφοροποίηση των προγραμμάτων και των
μεθόδων διδασκαλίας, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η πληρέστερη αντιμετώπιση των
εκπαιδευτικών αναγκών του κάθε ατόμου, και να πάψει το σχολείο να λειτουργεί
όπως το παρομοιάζει ο Snow (1986) σαν το κρεβάτι του Προκρούστη, όπου θα πρέπει
όλοι οι μαθητές να προσαρμόζονται σε ένα συγκεκριμένο σύστημα.
Ενότητα 9:
ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΚΑΙ Η ΓΡΑΦΗ
ΤΩΝ ΑΡΙΣΤΕΡΟΧΕΙΡΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ
• Η διερεύνηση της σχέσης προτίμησης χεριού
με την κατεύθυνση γραμμών και τη
σχεδιαστική επίδοση
• Η διερεύνηση σχεδιαστικών επιδόσεων,
μεταγνωστικών εμπειριών και προτίμησης
χεριού
• Η γραφή, οι δυσκολίες της και η σχέση τους
με την προτίμηση χεριού
Ενότητα 9: Το σχέδιο και η γραφή των αριστερόχειρων παιδιών 2
• Προτίμηση χεριού και κατεύθυνση γραμμών
• Προτίμηση χεριού και σχεδιαστική επίδοση
• Σχεδιαστικές επιδόσεις, μεταγνωστικές
εμπειρίες και προτίμηση χεριού
• Η γραφή, οι δυσκολίες της και η σχέση με την
προτίμηση χεριού

Το σχέδιο και η γραφή των
αριστερόχειρων παιδιών 1/3
Η ηλικία, το φύλο και η προτίμηση χεριού, αλληλεπιδρούν
και δημιουργούν ποικίλες διαφοροποιήσεις μεταξύ των
ατόμων της σχολικής ηλικίας, κατά την ανάπτυξη των
οπτικοκινητικών δεξιοτήτων.
Ως αποτέλεσμα δεξιόχειρα και αριστερόχειρα παιδιά
παρουσιάζουν κατά τη διάρκεια της ακαδημαϊκής τους
πορείας διαφορετικές δυνατότητες και ρυθμούς
ανάπτυξης των οπτικοκινητικών τους δεξιοτήτων που
μπορούν να αποδοθούν σε νευροβιολογικούς κυρίως
παράγοντες.

Οι διαφορετικές πορείες της οπτικοκινητικής ανάπτυξης,
σαφώς επηρεάζουν ποικίλες όψεις της σχολικής επίδοσης
των παιδιών τόσο σε γνωστικούς όσο και σε μη γνωστικούς
τομείς που σχετίζονται με τις οπτικοκινητικές δεξιοτήτες,
όπως:
• η ταχύτητα και η ποιότητα της γραφής των παιδιών,
• η ανάπτυξη των σχεδιαστικών ικανοτήτων τους,
• η διαδικασία της σχεδίασης και η ποιότητα των σχεδίων
τους.

Τα ζητήματα αυτά απασχολούν πολύ συχνά σήμερα τόσο
τους γονείς όσο και τους εκπαιδευτικούς καθώς υπάρχει
διάχυτη στην κοινωνία η άποψη ότι οι αριστερόχειρες
δυσκολεύονται περισσότερο από τους δεξιόχειρες κατά τη
γραφή και ως εκ τούτου κάνουν χειρότερα γράμματα και
παράγουν πιο δυσανάγνωστα κείμενα, ……
…. ενώ από την άλλη πλευρά έχουν ιδιαίτερες ικανότητες
και μπορούν να διακριθούν στο χώρο του σχεδίου.
Λόγοι διερεύνησης της σχέσης προτίμησης

χεριού και σχεδιαστικής ικανότητας
• Αν θεωρήσουμε τη σχεδίαση ως μια σύνθετη γνωστική-
κινητική δοκιμασία, στην οποία ο προγραμματισμός και
η αλληλουχία των κινήσεων παίζουν καθοριστικό ρόλο,
τότε η προτίμηση χεριού συνιστά έναν από τους
πιθανούς παράγοντες διαφοροποίησης της σχεδιαστικής
επίδοσης των παιδιών.
• Επίσης, εξαιτίας της μεγαλύτερης μεταβλητότητας της
εγκεφαλικής πλευρίωσης στους αριστερόχειρες, μια
απευθείας σύγκριση των ατόμων αυτών με τους
δεξιόχειρες προσφέρει ένα κατάλληλο πλαίσιο για την
εκτίμηση των γνωστικών συνεπειών της μη τυπικής
πλευρίωσης, ή πιο γενικά των σχέσεων μεταξύ
εγκεφαλικής πλευρίωσης και γνωστικών ικανοτήτων
(Lewis & Harris, 1990).
Προτίμηση χεριού και σχεδιαστική επίδοση:
Ερευνητικά δεδομένα από τον ελληνικό χώρο 1/19
• Oι περισσότερες έρευνες σχετικά με το σχέδιο επικεντρώνονται
στη μελέτη της κατεύθυνσης των γραμμών που σχεδιάζουν οι
αριστερόχειρες και δεξιόχειρες και λείπουν από τη διεθνή
βιβλιογραφία εμπειρικά δεδομένα που να αναφέρονται στις
σχεδιαστικές επιδόσεις των δύο αυτών ομάδων.
• Για να καλύψει αυτό το κενό μια ερευνητική ομάδα στο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας (Μεταλλίδου, Μπονώτη, & Βλάχος,
2003, Vlachos, & Bonoti, 2004a, Bonoti, Vlachos, & Metallidou,
2005) επιχείρησε να συγκρίνει τη σχεδιαστική επίδοση
δεξιόχειρων και αριστερόχειρων παιδιών, έτσι όπως αυτή
εκδηλώνεται στη δημιουργία συγκεκριμένων σχεδιαστικών
θεμάτων.
• Ειδικότερα επιχείρησε να μελετήσει την ικανότητα των παιδιών να
δημιουργούν σχέδια με τα οποία είναι εξοικειωμένα και σχέδια
που απαιτούν υψηλότερο επίπεδο σχεδιαστικής ικανότητας.

Θεωρητικό Υπόβαθρο
• Σύγχρονες έρευνες που τονίζουν τις γνωστικές πτυχές
της σχεδιαστικής διαδικασίας (Dennis, 1992. Karmiloff-
Smith, 1990. Thomas & Silk, 1997).
• Έρευνες που συσχετίζουν τη μειωμένη σχεδιαστική
επίδοση με την εμφάνιση μαθησιακών δυσκολιών
(Mati-Zisi & Zafiropoulou, 2001. Mati-Zisi et al, 1998).
• Σχέδια ασθενών με κάκωση στο δεξί ημισφαίριο
διαφέρουν από σχέδια ασθενών με τραύματα στο
αριστερό ημισφαίριο (Gainotti et al, 1972. Kirk &
Kertesz, 1989).
• Υψηλά αναφερόμενα ποσοστά αριστερόχειρων
αρχιτεκτόνων (Peterson & Lansky, 1974) και
αριστερόχειρων ζωγράφων (Μebert & Michel, 1980).
• Αναφερόμενες διαφορές στη χωρική ικανότητα
αριστερόχειρων και δεξιόχειρων ατόμων (Lewis &
Harris, 1990)
• Μεταξύ των αγοριών η αριστεροχειρία συσχετίζεται
με χαμηλή χωρική ικανότητα, ενώ μεταξύ των
κοριτσιών συνδέεται με υψηλότερη χωρική ικανόητα
(Harshman & Hampson, 1983).

• Επίσης μελέτες που έχουν δείξει ότι οι δεξιόχειρες είναι σε γενικές γραμμές
πιο ισχυρά πλευριωμένοι (βλ. Gabbard, Iteya & Rabb, 1997). Για παράδειγμα,
πρόσφατα δεδομένα λειτουργικής απεικόνισης εγκεφάλου έχουν δείξει ότι το
αριστερό ημισφαίριο των δεξιόχειρων είναι εξειδικευμένο για τον έλεγχο
γνωστικών – κινητικών έργων και στα δύο χέρια (Haaland & Harrington, 1996.
Kawashima et al, 1993. Kim et al, 1993. Mattay et al, 1996).
• Αντίθετα οι αριστερόχειρες θεωρείται ότι εμφανίζουν λιγότερο σαφείς
ημισφαιρικές ασυμμετρίες απ’ ότι οι δεξιόχειρες (Bishop, 1990. Gabbard,
Iteya, & Rabb, 1997. Hellige et al, 1995).
• Ως εκ τούτου, μια σημαντική επίδραση της προτίμησης χεριού σε μια
γνωστική-κινητική δοκιμασία όπως είναι η σχεδίαση, θα μπορούσε να
ερμηνευτεί λαμβάνοντας υπόψη τη σχέση προτίμησης χεριού και
εγκεφαλικής ασυμμετρίας.

Στόχος της παρούσας έρευνας
Α. Να συγκρίνει τη σχεδιαστική ικανότητα των δεξιόχειρων και
αριστερόχειρων παιδιών, έτσι όπως αυτή εκδηλώνεται στη δημιουργία
συγκεκριμένων σχεδίων (απλών και σύνθετων).
Β. Να διερευνήσει την αλληλουχία των κινήσεων και πιο συγκεκριμένα
τη σειρά με την οποία αριστερόχειρα και δεξιόχειρα παιδιά δημιουργούν
τα σχεδιαζόμενα μέρη προκειμένου να εντοπιστούν πιθανές
διαφορετικές στρατηγικές κατά τη διαδικασία της σχεδίασης.
Γ. Η διερεύνηση πιθανών διαφορών μεταξύ των δεξιόχειρων-
αριστερόχειρων παιδιών:
1. στο βαθμό ενεργοποίησης ορισμένων μεταγνωστικών αισθημάτων
και εκτιμήσεων πριν και μετά τη σχεδιαστική επίδοση και
2. στο πρότυπο των σχέσεων αυτών των εμπειριών με την επίδοση.

Υποθέσεις
1. Υπάρχει διαφοροποίηση στη σχεδιαστική επίδοση των παιδιών,
και ιδιαίτερα στα σύνθετα έργα στα οποία ο προγραμματισμός
και η αλληλουχία των κινήσεων παίζουν καθοριστικό ρόλο
2. Οι αριστερόχειρες μαθητές αναμενόταν να σχεδιάζουν τις
οριζόντιες γραμμές από τα δεξιά προς τα αριστερά, ενώ οι
δεξιόχειρες από τα αριστερά προς τα δεξιά
3. Δεν αναμενόταν να υπάρχουν σημαντικές διαφορές στην
σχεδίαση των κάθετων γραμμών.
4. Δεν αναμέναμε ιδιαίτερα ευδιάκριτες διαφορές στη δημιουργία
κύκλου, οι οποίες να οφείλονται στην προτίμηση χεριού.
5. Ενδεχόμενες διαφορές στη σχεδιαστική επίδοση ή στη
σχεδιαστική διαδικασία μεταξύ δεξιόχειρων και αριστερόχειρων
μαθητών συσχετίζονται με διαφορετικές μεταγνωστικές
εμπειρίες.
• Στην έρευνα συμμετείχαν 91 δεξιόχειρες και 91
αριστερόχειρες μαθητές και μαθήτριες της Β, της Δ,
και της ΣΤ τάξης του Δημοτικού σχολείου.
• Κανένα από τα παιδιά δεν είχε σοβαρά προβλήματα
μάθησης και συμπεριφοράς, ούτε εμφάνιζε
αισθητηριακές ή κινητικές μειονεξίες σύμφωνα με τις
εκτιμήσεις των δασκάλων τους και τα ιατρικά αρχεία
του σχολείου.
• Ο προσδιορισμός της προτίμησης χεριού έγινε με
βάση τις δέκα δοκιμασίες του Ερωτηματολογίου
Προτίμησης Χεριού του Εδιμβούργου (Edinburgh
Handedness Inventory) του Oldfield (1971).

 Σχεδιαστικά Έργα
Πρώτο Επίπεδο Δυσκολίας
1. Ζωγράφισε έναν άνθρωπο
2. Ζωγράφισε ένα σπίτι
Δεύτερο επίπεδο δυσκολίας
1. Ζωγράφισε έναν άνθρωπο μέσα σε μια
βάρκα
2. Ζωγράφισε ένα δέντρο πίσω από ένα σπίτι
Κατά τη σχεδιαστική διαδικασία καταγραφή:

της κατεύθυνσης των οριζόντιων και κάθετων γραμμών
της φοράς των σχεδιαζόμενων κύκλων
της αλληλουχίας κινήσεων, δηλαδή τη σειρά σχεδίασης
των συστατικών σχεδίων της εικόνας

Μεταγνωστικές εμπειρίες
Η μέτρηση των μεταγνωστικών εμπειριών πραγματοποιήθηκε
πριν και μετά τη σχεδίαση του κάθε έργου.
Ζητήθηκε από τα παιδιά να εκτιμήσουν με βάση μια
τετράβαθμη κλίμακα πριν τη σχεδίαση οποιουδήποτε έργου τη
συχνότητα με την οποία σχεδιάζουν γενικά και στη συνέχεια
πριν από τη σχεδίαση του κάθε έργου να εκτιμήσουν τη
συχνότητα με την οποία σχεδιάζουν το καθένα από τα τέσσερα
συγκεκριμένα θέματα. Επίσης, να αναφέρουν το αίσθημα
δυσκολίας που βίωναν πριν τη σχεδίαση του έργου και μετά τη
σχεδίασή του.

Τα αποτελέσματα
• Οι διαφορές στις σχεδιαστικές επιδόσεις των
αριστερόχειρων και δεξιόχειρων παιδιών δεν ήταν
στατιστικά σημαντικές σε καμία περίπτωση,
διαψεύδοντας έτσι την πρώτη υπόθεση.
• Με άλλα λόγια, βρέθηκε ότι η σχεδιαστική επίδοση
των παιδιών έτσι όπως μπορεί να εκτιμηθεί με βάση
το εξελικτικό επίπεδο των σχεδίων που παράγουν
δεν επηρεάζεται από την προτίμηση χεριού.

Σχέδιο Σχέδιο
Ανθρώπου σε Δέντρου μπροστά
Ανθρώπου Σπιτιού
βάρκα από σπίτι
Αριστερόχειρες 3,11 2,83 3,01 2,91
Δεξιόχειρες 3,22 2,86 3,26 3,18
Πίνακας 1: Μέσοι όροι των επιδόσεων στα σχεδιαστικά έργα ανά προτίμηση χεριού

Ανθρώπου Δέντρου μπροστά
Ανθρώπου Σπιτιού
σε βάρκα από σπίτι
Κορίτσια 3,42* 2,96 3,16 3,09
Αγόρια 2,98* 2,76 3,12 3,01
Πίνακας 2: Μέσοι όροι των επιδόσεων στα σχεδιαστικά έργα ανά φύλο (* p<0.05)

Από τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας δεν διαπιστώθηκαν στατιστικά
σημαντικές διαφορές μεταξύ δεξιόχειρων και αριστερόχειρων παιδιών στη
σχεδιαστική επίδοση, όπως αναμενόταν από την πρώτη υπόθεση, ούτε στα απλά,
αλλά ούτε στα σύνθετα έργα που απαιτούν σωστή τοποθέτηση των σχεδιαζόμενων
μερών στο χώρο.
• Το γεγονός αυτό μπορεί να υποδηλώνει ότι είτε δεν υπάρχουν διαφορές στη
λειτουργική συμμετοχή των δύο εγκεφαλικών ημισφαιρίων στη σχεδιαστική
διαδικασία, είτε οι τυχόν υπάρχουσες διαφορές είναι πολύ μικρές ώστε να
επηρεάσουν τη συνολική επίδοση δεξιόχειρων και αριστερόχειρων παιδιών.
• Επίσης, τα σχεδιαστικά έργα τα οποία χρησιμοποιήθηκαν ενδεχομένως να μην
απαιτούσαν υψηλό επίπεδο οπτικο-χωρικής ικανότητας, με αποτελέσματα να μην
επιτρέψουν την ανάδειξη της προβλεπόμενης υπεροχής των αριστερόχειρων
παιδιών.
• Τέλος, η απουσία διαφορών στις σχεδιαστικές επιδόσεις στο ότι η μέθοδος
αξιολόγησης που χρησιμοποιήθηκε δεν ήταν τόσο ευαίσθητη στο να καταγράψει
τυχόν ποιοτικές διαφοροποιήσεις που αφορούν στην προοπτική, τη σκιαγράφηση
και γενικά στοιχεία που παραπέμπουν στην αισθητική πληρότητα των σχεδίων και
τα οποία διακρίνουν τις επιδόσεις των ζωγράφων και των αρχιτεκτόνων.

Εικόνα 1:
Σχέδια αριστερόχειρων
και δεξιόχειρων

• Δεν παρατηρήθηκε επίσης καμία διαφορά ως προς την αλληλουχία των
κινήσεων και ιδιαίτερα στη σειρά με την οποία αριστερόχειρες και
δεξιόχειρες δημιουργούν τα σχεδιαζόμενα μέρη της εικόνας. Το γεγονός
αυτό μπορεί να υποδηλώνει ότι οι δύο ομάδες χρησιμοποιούν κοινές
στρατηγικές κατά τη σχεδιαστική διαδικασία. Κάτι τέτοιο, θα μπορούσε
να ερμηνεύσει σε κάποιο βαθμό την απουσία ποσοτικών διαφορών στα
σχέδια που παρήγαγαν τα αριστερόχειρα και δεξιόχειρα παιδιά.
• Όσον αφορά την κατεύθυνση των γραμμών, η ανάλυση των δεδομένων
έδειξε ότι η μόνη σημαντική διαφοροποίηση που μπορεί να αποδοθεί
στην επίδραση της προτίμησης χεριού παρατηρείται στην κατεύθυνση
των οριζόντων γραμμών επαληθεύοντας την τρίτη υπόθεση, αλλά και
παλαιότερα ερευνητικά δεδομένα.

• Η επίδραση της προτίμησης χεριού στις μεταγνωστικές εμπειρίες εμφανίστηκε
σημαντική μόνο το αίσθημα δυσκολίας πριν τη σχεδίαση του πιο σύνθετου έργου (ένα
δέντρο μπροστά από ένα σπίτι) όπου οι δεξιόχειρες ανέφεραν σημαντικά χαμηλότερο
αίσθημα δυσκολίας (ΜΟ=1.90) από ό,τι οι αριστερόχειρες (ΜΟ=2.26).
• Οι σχέσεις των επιδόσεων και των μεταγνωστικών εμπειριών ανά προτίμηση χεριού
έδειξαν ότι στην περίπτωση των αριστερόχειρων παιδιών το αίσθημα δυσκολίας πριν
τη σχεδίαση βρέθηκε να συσχετίζεται αρνητικά με την επίδοση στα τρία από τα
τέσσερα έργα (όχι στο έργο του σπιτιού).
• Αναφορικά με τις σχέσεις μεταξύ των μεταγνωστικών εμπειριών ανά προτίμηση
χεριού.
α) Τα αισθήματα δυσκολίας πριν και μετά τη σχεδίαση των έργων συσχετίζονται
αρνητικά με το αίσθημα της αρέσκειας και την εκτίμηση της ορθότητας κυρίως στην
ομάδα των δεξιόχειρων.
β) Στην ομάδα των αριστερόχειρων το αίσθημα δυσκολίας πριν τη σχεδίαση
συσχετίζεται αρνητικά με την εκτίμηση της ορθότητας μόνο στην περίπτωση των δύο
έργων που αφορούν τη σχεδίαση σπιτιού (εύκολο και δύσκολο).

• Ως προς τη σχέση της επίδοσης με τις μεταγνωστικές εμπειρίες, σε λίγες
μόνο περιπτώσεις βρέθηκαν σημαντικές συσχετίσεις, Τα αποτελέσματα αυτά
μπορεί να οφείλονται στο ότι τα παιδιά σε αυτές τις ηλικίες δεν έχουν
διαμορφώσει ακόμη ένα σύστημα κριτηρίων για την αξιολόγηση της επίδοσής
τους.
• Παρόλο που δε βρέθηκαν διαφορές μεταξύ δεξιόχειρων-αριστερόχειρων στις
σχεδιαστικές επιδόσεις, βρέθηκε να διαφοροποιείται το πρότυπο των
σχέσεων της επίδοσης με τις μεταγνωστικές εμπειρίες αλλά και των
μεταγνωστικών εμπειριών μεταξύ τους. Είναι χαρακτηριστική η αρνητική
συσχέτιση του αισθήματος δυσκολίας με τις επιδόσεις σε τρία από τα
τέσσερα έργα μόνο στην ομάδα των αριστερόχειρων παιδιών.
• Οι σχέσεις αυτές υποδηλώνουν καταρχήν το μεσολαβητικό ρόλο του
αισθήματος δυσκολίας κατά τη διαδικασία της ενασχόλησης με το σχέδιο
στην περίπτωση των αριστερόχειρων. Ένα υψηλό αίσθημα δυσκολίας από την
πλευρά των παιδιών κατά την ενασχόλησή τους με μια περιοχή γνώσης
μακροπρόθεσμα μπορεί να οδηγήσει σε λιγότερο θετικές κρίσεις για το
αποτέλεσμα της δράσης και ενδεχομένως σε μείωση των επιδόσεων.

Εικόνα 2: Σχέδια ανθρώπου αριστερόχειρα και δεξιόχειρα αγοριού

Εικόνα 3. Σχέδια δένδρου μπροστά από το σπίτι αριστερόχειρα και δεξιόχειρα κοριτσιού
Επίδραση της προτίμησης χεριού στην εμφάνιση

δυσκολιών γραφής στο σχολείο 1/11
• Η έρευνα έχει δείξει αυξημένη συχνότητα μη δεξιοχειρίας ανάμεσα στα παιδιά
που παρουσιάζουν νευροαναπτυξιακές διαταραχές ή μαθησιακές δυσκολίες. Οι
Waber & Berstein (1994) διαπιστώνουν ότι η δυσγραφία είναι το πιο συχνό
παράπονο των μαθητών με μαθησιακές δυσκολίες.
• Η ανασκόπηση των ερευνητικών δεδομένων που εξετάζουν τη σχέση προτίμηση
χεριού και γραφής, δίνει αντικρουόμενα αποτελέσματα.
• Άλλοι ερευνητές δε διαπιστώνουν διαφορές μεταξύ δεξιόχειρων και
αριστερόχειρων στην ταχύτητα γραφής και στα ποιοτικά χαρακτηριστικά της
γραφής, ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι οι δεξιόχειρες γράφουν ταχύτερα και με
πιο ευανάγνωστα γράμματα από τους αριστερόχειρες (Mergl et al., 1999;
Simner, 1984; Tarnopol and Feldman, 1987; Ziviani, 1984; Ziviani and Elkins,
1986).
• Άλλες πάλι έρευνες έδειξαν ότι οι δυο ομάδες διαφέρουν μόνο στην
κατεύθυνση σχεδίασης των οριζόντιων γραμμών (Glenn et al., 1995; Scheirs,
1990).

Στόχος της παρούσας έρευνας
Είναι η μελέτη της επίδρασης της προτίμησης χεριού στην επίδοση γραφής των παιδιών
και η ερμηνεία πιθανών διαφορών με βάση:
Α. Νευροπαθολογική θεωρία
Μια υποομάδα των αριστερόχειρων χαρακτηρίζεται από πρώιμη βλάβη στο αριστερό
ημισφαίριο και μη τυπική ημισφαιρική αντιπροσώπευση για τη γλώσσα. Έτσι ανάμεσα
στους αριστερόχειρες περιλαμβάνεται ένα ποσοστό δυνητικά παθολογικό, το οποίο
πιθανώς παρουσιάζει μειωμένη επίδοση σε διάφορες γνωστικές δοκιμασίες (Bishop,
1990; Coren & Halpern, 1991; Satz et al., 1985).
Β. Ορμονική - Αναπτυξιακή θεωρία
Υπάρχει ουσιαστική σχέση ανάμεσα στην παρατεταμένη ανάπτυξη του αριστερού
ημισφαιρίου, τη μειωμένη δεξιοχειρία, διάφορες μαθησιακές διαταραχές κι άλλες
καταστάσεις, οι οποίες καθοδηγούνται από την προγεννητική επίδραση της εμβρυϊκής
τεστοστερόνης στο αναπτυσσόμενο νευρικό σύστημα (Geschwind & Galaburda, 1987).
Η έρευνα έχει επίσης δείξει αυξημένη συχνότητα μη δεξιοχειρίας ανάμεσα στα παιδιά
που παρουσιάζουν νευροαναπτυξιακές διαταραχές. Οι Waber & Berstein (1994)
διαπιστώνουν ότι η δυσγραφία είναι το πιο συχνό παράπονο των μαθητών με
μαθησιακές δυσκολίες.

Υποθέσεις
1η Η θέση της νευροπαθολογικής θεωρίας ότι η ομάδα των αριστερόχειρων
περιλαμβάνει περισσότερες παθολογικές περιπτώσεις, μας οδηγεί στην
πρόβλεψη ότι η επίδοσή τους στη γραφή θα είναι κατώτερη από αυτή των
δεξιόχειρων.
Η καθυστερημένη ανάπτυξη του αριστερού ημισφαιρίου στους αριστερόχειρες
όπως προτείνουν οι Geschwind & Galaburda θα μπορούσε να οδηγήσει σε δύο
ακόμα υποθέσεις:
2η Νεότεροι και μεγαλύτεροι αριστερόχειρες μαθητές εμφανίζουν

διαφορετικές επιδόσεις στη γραφή από τους δεξιόχειρες συνομηλίκους τους.
3η Οι αριστερόχειρες μαθητές υπερτερούν μέσα στους «κλινικούς»
πληθυσμούς δηλ. στα παιδιά που παρουσιάζουν επιδόσεις στη γραφή κατά δύο
τυπικές αποκλίσεις κάτω από το μέσο όρο της ηλικίας τους.

Δείγμα
91 δεξιόχειρες και 91 αριστερόχειρες μαθητές,
ηλικίας 7-12 ετών,
εξισωμένοι κατά ζεύγη ως προς την ηλικία,
το φύλο και το κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο.

Διαδικασία
Προσδιορισμός προτίμησης χεριού:
Edinburgh Handedness Inventory (Oldfield, 1971)
Δοκιμασίες γραφή
Xορηγήθηκε η προσαρμοσμένη στα ελληνικά κλίμακα γραφής της συστοιχίας
νευροψυχολογικών δοκιμασιών Luria-Nebraska (Golden, 1981). Οι μαθητές
εξετάστηκαν
• σε 2 δοκιμασίες αυθόρμητης γραφής (γράψε το ονοματεπώνυμό σου καθώς
και αυτό της μητέρας σου),
• σε 2 δοκιμασίες αντιγραφής (μικρών και κεφαλαίων γραμμάτων, φωνημάτων,
λέξεων και προτάσεων),
• σε 2 δοκιμασίες καθ’ υπαγόρευση γραφής (γραμμά-των, λέξεων και
προτάσεων) &
• στην ταχύτητα της γραφής (γράψε τη λέξη εκδρομή όσο περισσότερες φορές
μπορείς μέσα σε 30 δευτερόλεπτα)

Αξιολόγηση
• Τα γραπτά των παιδιών αξιολογήθηκαν στις δοκιμασίες γραφής
ως προς τη θέση των γραμμάτων, τη μορφή και τη σύνθεσή
τους.
• Η βαθμολογία διέφερε ανάλογα με την ηλικία και κυμαίνονταν
από τους 0 βαθμούς (κανένα λάθος) ως τους 2 βαθμούς.
• Οι αξιολογήσεις βασίστηκαν στο άθροισμα των βαθμών στις
δοκιμασίες γραφής. Έτσι η συνολική βαθμολόγηση κυμαινόταν
από 0 έως 12 για τις συνολικά 6 δοκιμασίες.
• Η αξιολόγηση της ταχύτητας γραφής βασίστηκε στον αριθμό
επαναλήψεων της λέξης «εκδρομή».

Ηλικιακή ομάδα Δεξιόχειρες Αριστερόχειρες Σύνολο
No Εύρος ηλικιών M SD M SD M SD
(έτη)
1 7-8 2.43 2.32 3.37 3.65 2.90 3.07
2 9-10 2.44 2.72 2.84 2.94 2.64 2.82
3 11-12 1.00 1.82 1.75 2.82 1.38 2.38
Σύνολο 2.05 2.41 2.76 3.24 2.41 2.87
Πίνακας 3. Επίδοση στη γραφή ανά ηλικιακή ομάδα και προτίμηση χεριού

Επίδοση Αριστερόχειρες Δεξιόχειρες Σύνολο Αναλογία

στη γραφή f % f % f % (Αριστερόχειρες
προς
Δεξιόχειρες)
Καλοί γραφείς 55 30.2 62 34.1 117 64.3 0.89
Μέτριοι γραφείς 28 15.4 28 15.4 56 30.8 1.00

Φτωχοί γραφείς 8 4.4 1 0.5 9 4.9 8.00
Σύνολο 91 50 91 50 182 100 100
Πίνακας 4. Κατανομή αριστερόχειρων και δεξιόχειρων μαθητών σε τρεις υποομάδες

ανάλογα με την επίδοση στη γραφή

Η έλλειψη ποσοτικών διαφορών (Υπόθεση 1) υποδηλώνει ότι δεν υπάρχει
σημαντική επίδραση της προτίμησης χεριού στις δεξιότητες γραφής (επίδοση
και ταχύτητα), επιβεβαιώνοντας προηγούμενες έρευνες.
Παρά την απουσία στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ των δύο ομάδων,
διαπιστώσαμε ότι:
α. τα δεξιόχειρα παιδιά παρουσιάζουν καλύτερη επίδοση από τους

αριστερόχειρες συμμαθητές τους σε όλες τις ηλικιακές ομάδες
β. οι δεξιόχειρες εμφανίζουν αξιοσημείωτη βελτίωση της επίδοσης τους
μετά την ηλικία των δέκα ετών ενώ η βελτίωση των αριστερόχειρων παιδιών
είναι πιο αργή (Υπόθεση 2), γεγονός που πιθανά υποδηλώνει καθυστέρηση
στην ωρίμανση του αριστερού ημισφαιρίου στους αριστερόχειρες πέρα από
την ηλικία του δημοτικού σχολείου

Τέλος διαπιστώθηκε ιδιαίτερα αυξημένη συχνότητα εμφάνισης

αριστερόχειρων παιδιών ανάμεσα στους φτωχούς γραφείς
(Υπόθεση 3).
Αυτό το εύρημα έρχεται να ενισχύσει προηγούμενους ισχυρισμούς

ότι οι αριστερόχειρες απαρτίζονται από ετερογενείς ομάδες
υποκειμένων που απλώνονται όλο σε όλο το εύρος των
ικανοτήτων, με σημαντικά περισσότερα άτομα να παρουσιάζουν
χαμηλότερες επιδόσεις και λιγότερα άτομα να εμφανίζουν
υψηλότερες επιδόσεις σε σχέση με τους δεξιόχειρες.

Συνολικά τα αποτελέσματα της παραπάνω μελέτης (Vlachos &

Bonoti, 2004) υποδεικνύουν ότι δεν υπάρχει ισχυρή επίδραση
της προτίμησης χεριού στις γραφικές ικανότητες (επίδοση και
ταχύτητα).
Η δεξιότητα της γραφής υφίσταται σημαντική βελτίωση κατά τη
διάρκεια της παιδικής ηλικίας, ανεξάρτητα από την προτίμηση
χεριού, τουλάχιστον στον γενικό πληθυσμό.

Ενότητα 10:
ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΗ ΑΣΥΜΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
Να δώσουμε απάντηση σε ερωτήματα, που
απασχολούν όσους ασχολούνται με τις
επιπτώσεις της έρευνας του εγκεφάλου στην
καθημερινή ζωή και στην εκπαίδευση.
Ενότητα 10: Εγκεφαλική ασυμμετρία και εκπαίδευση 2

• Η επεξεργασία των πληροφοριών από τα
εγκεφαλικά ημισφαίρια
• Η εκπαίδευση των ημισφαιρίων και η
ανάπτυξη της δημιουργικότητας
• Τεχνικές διδασκαλίας και στρατηγικές
μάθησης
Εγκεφαλική ασυμμετρία
Οι καθημερινά αυξανόμενες γνώσεις και πληροφορίες
γύρω από το θέμα της εγκεφαλικής ασυμμετρίας, είναι
φυσικό να οδηγήσουν σε θεωρίες και υποθέσεις σχετικά με
τις ενδεχόμενες επιπτώσεις αυτής της ασυμμετρίας στην
καθημερινή συμπεριφορά.
Μήπως διαφορές στην εξειδίκευση των ημισφαιρίων
αντικατοπτρίζουν διαφορετικούς τρόπους σκέψης στα
φυσιολογικά άτομα;
Μήπως ορισμένα άτομα βασίζονται περισσότερο στην
αριστερή πλευρά του εγκεφάλου, ενώ άλλα στη δεξιά;
Αξιοποιεί το εκπαιδευτικό σύστημα όλες τις δυνατότητες του
ανθρώπινου εγκεφάλου ή μήπως καλλιεργεί ιδιαίτερα έναν
συγκεκριμένο τρόπο σκέψης;

Η επεξεργασία των πληροφοριών
από τα εγκεφαλικά ημισφαίρια
• Υπάρχουν σήμερα αποδείξεις ότι μετά από χειρουργική
διατομή των δύο εγκεφαλικών ημισφαιρίων, η μάθηση και η
μνήμη μπορούν να διατηρούνται ξεχωριστά στο αριστερό και
στο δεξί ημισφαίριο.
• Το κάθε ήμισυ του εγκεφάλου ενός ασθενή που έχει υποστεί
χειρουργική διατομή του μεσολοβίου, είναι ικανό να αισθανθεί,
να παρατηρήσει και πιθανώς να συλλάβει εννοιολογικά ένα
αντικείμενο ή κάποιο γεγονός ανεξάρτητα από το άλλο μισό.
• Επιπλέον, σχεδόν σε κάθε απόπειρα μελέτης των ημισφαιρικών
διεργασιών, συμπεριλαμβανομένων και των μελετών που
χρησιμοποιούν φυσιολογικά άτομα, τα ευρήματα υποστηρίζουν
την ύπαρξη ημισφαιρικών διαφορών.

από τα εγκεφαλικά ημισφαίρια 1/8
Υπάρχει ιδιαίτερη δυσκολία στο χαρακτηρισμό

αυτών των διαφορών και ορισμένοι μιλούν για
διάκριση λεκτικών-μη λεκτικών διεργασιών.
Άλλοι θεωρούν ότι τα δύο μισά του εγκεφάλου
διαφέρουν ως προς τον τρόπο που χειρίζονται
τις πληροφορίες.

Τα χαρακτηριστικά που αποδίδονται συχνότερα στα δύο εγκεφαλικά ημισφαίρια,
μπορούν να διακριθούν σε πέντε κύριες ομάδες που δημιουργούν ένα τύπο
ιεραρχίας. Κάθε χαρακτηρισμός συνήθως περιλαμβάνει τα χαρακτηριστικά που
βρίσκονται από πάνω του και προχωρά και πέρα απ’ αυτά.
Αριστερό ημισφαίριο Δεξί ημισφαίριο

λεκτικό μη λεκτικό, οπτικοχωρικό
διαδοχικό, χρονικό, ψηφιακό ταυτόχρονο, χωρικό, αναλογικό
λογικό, αναλυτικό ολιστικό, συνθετικό
ορθολογιστικό διαισθητικό
δυτική σκέψη ανατολική σκέψη

Η άποψη ότι τα δύο ημισφαίρια είναι
εξειδικευμένα για διαφορετικούς τρόπους
σκέψης, έχει οδηγήσει στην έννοια της
ημισφαιρικότητας, στη θέση δηλαδή ότι ένα
άτομο βασίζεται περισσότερο σε ένα
συγκεκριμένο τρόπο σκέψης ή με άλλα λόγια
βασίζεται περισσότερο στο ένα ημισφαίριο απ’
ότι στο άλλο (Springer & Deurch, 1989).

• Η επικράτηση του ενός ημισφαιρίου είναι
περισσότερο έκδηλη σε δεξιόχειρες ενήλικες
άνδρες, ενώ η τάση συμμετρίας είναι
μεγαλύτερη στις γυναίκες .
• Οι γυναίκες πετυχαίνουν σταθερά υψηλότερη
βαθμολογία σε λεκτικές δοκιμασίες και
χαμηλότερη σε χωρoταξικές σε σχέση με τους
άντρες.

Η διαφοροποίηση του εγκεφάλου ανάλογα με το φύλο επιτυγχάνεται με τη δράση των ορμονών των γονάδων.
Αρσενικός  τεστοστερόνη  ΚΝΣ  Αρρενοποίηση του εγκεφάλου

οργανισμός (3ο – 4ος μήνας κύησης)
Τεστοστερόνη  οιστραδιόλη  σύμπλεγμα  στον πυρήνα  αλληλεπιδρά με

στον με ειδικούς του κυττάρου τα γονίδια και
εγκέφαλο υποδοχείς επηρεάζει την
την πρωτεϊνική
σύνθεση

Αν και οι κοινωνικοί παράγοντες παίζουν προφανώς κάποιο ρόλο, έχει
προταθεί ότι οι διαφορές μεταξύ των δύο φύλων που αφορούν λεκτικές και
χωροταξικές ικανότητες, αλλά και γενικότερες επιδόσεις, οφείλονται σε
διαφορές ρυθμού ωρίμανσης.
Οι γυναίκες ωριμάζουν γρηγορότερα από τους άνδρες.
• Το νεογέννητο κορίτσι είναι 4 εβδομάδες πιο ώριμο από το νεογέννητο
αγόρι.
• Το κορίτσι περπατάει, μιλάει και εξελίσσεται ψυχοκινητικά γρηγορότερα
από το αγόρι.
• Κορίτσια της ίδιας ηλικίας είναι σ’ όλες τις φάσεις σχολικής ηλικίας
περισσότερο ώριμα τόσο φυσικά όσο και συναισθηματικά, και μπαίνουν
στην εφηβεία σε νεαρότερη ηλικία (2-3 χρόνια νωρίτερα) από τα
αγόρια.

Έχει προταθεί ότι οι διαφορές μεταξύ των δυο φύλων που αφορούν λεκτικές
και χωροταξικές ικανότητες, αλλά και γενικότερες επιδόσεις οφείλονται σε
διαφορετικούς ρυθμούς ωρίμανσης
Η γρηγορότερη ωρίμανση στις γυναίκες σημαίνει:
α) μικρότερη τελική πλαγίωση ( ή χαμηλότερη εξειδίκευση των ημισφαιρίων ) και
β) μεγαλύτερη ανάπτυξη του λόγου (γεγονός που πιθανώς οδηγεί σε περισσότερες
γυναίκες συγγραφείς )
Η παρατεταμένη ωρίμανση στους άντρες οδηγεί:

α) σε ισχυρότερη πλαγίωση ή υψηλότερη εξειδίκευση των ημισφαιρίων
β) σε μεγαλύτερη ανάπτυξη οπτικο-χωρικοταξικών ικανοτήτων και δημιουργικής σκέψης
(που πιθανώς οδηγεί σε περισσότερους άντρες μουσικούς, ζωγράφους, αθλητές)
γ) σε υψηλότερο κίνδυνο ανάπτυξης δυσλειτουργιών αναφορικά με την εδραίωση των
λεκτικών ικανοτήτων.

• Η ενήλικη γυναίκα διαθέτει δυο ημισφαίρια λιγότερο
εξειδικευμένα, άρα με μεγαλύτερη τάση συμμετρίας
και κατά συνέπεια περισσότερο συνεργαζόμενα
(πιθανώς παράγων υπεροχής των γυναικών σε
ακρίβεια, ταχύτητα και σαφήνεια σε λεκτικές
δοκιμασίες και στην καθημερινή κοινή λογική).
• Ο ενήλικας άντρας διαθέτει δυο ημισφαίρια
περισσότερο εξειδικευμένα, άρα πιο ανεξάρτητα
λειτουργούντα, περισσότερο απομονωμένα και
λιγότερο συνεργαζόμενα, με πιθανό προτέρημα τη
μεγαλύτερη ανάπτυξη των οπτικο-χωροταξικών
ικανοτήτων και την ολιστική προσέγγιση τύπου δεξιού
ημισφαιρίου.
Διαφορετική η «καλωδίωση»
γυναικείου και ανδρικού εγκεφάλου 1/6
Σημαντικές διαφορές ως προς την «καλωδίωση» του εγκεφάλου ανδρών και
γυναικών εντόπισε πρόσφατη μελέτη, ενισχύοντας παλαιά στερεότυπα για τα
δυνατά και αδύνατα σημεία των δύο φύλων.
Η συγκριτική απεικόνιση της «συνδεσμολογίας» σχεδόν 1.000 εγκεφάλων (521
γυναικών και 428 ανδρών), ηλικίας 8 - 22 ετών έδειξε ότι στον εγκέφαλο των
ανδρών υπάρχουν περισσότερες νευρικές συνάψεις μεταξύ του πρόσθιου και του
οπίσθιου λοβού του εγκεφάλου. Αυτό σημαίνει ότι ο ανδρικός εγκέφαλος είναι
δομημένος έτσι ώστε να διευκολύνει τη διασύνδεση ανάμεσα στην αντίληψη και
στη συντονισμένη δράση των κινήσεων.
Από την άλλη, ο εγκέφαλος των γυναικών έχει σαφώς μεγαλύτερη «καλωδίωση»
μεταξύ του αριστερού και του δεξιού ημισφαιρίου, πράγμα που διευκολύνει την
επικοινωνία ανάμεσα στη λογική ανάλυση και στη διαίσθηση.
Η χαρτογράφηση του ανθρωπίνου εγκεφάλου δείχνει μια ξεκάθαρη διαφορά -και
συμπληρωματικότητα- στην αρχιτεκτονική του και αυτή η διαφορετική
νευρωνική βάση εξηγεί γιατί οι άνδρες υπερέχουν σε ορισμένα πράγματα και οι
γυναίκες σε άλλα.

Εικόνα 1.
Φαίνονται οι
διαφορές
στην
καλωδίωση
μεταξύ
ανδρών (μπλε
χρώμα) και
γυναικών
(πορτοκαλί)
Credit: Proceedings of
the National Academy
of Sciences
Τα πλεονεκτήματα ανδρών και γυναικών
Σύμφωνα με τους ερευνητές, κατά μέσο όρο οι άνδρες
μαθαίνουν και εκτελούν καλύτερα μια μεμονωμένη
εργασία, όπως να κάνουν ποδήλατο ή να
προσανατολίζονται στον χώρο (π.χ. διαβάζοντας χάρτες).
Από την άλλη, οι γυναίκες έχουν καλύτερη προσοχή,
ανώτερη μνήμη και συναισθηματική νοημοσύνη, καθώς
και μεγαλύτερες κοινωνικές δεξιότητες, με αποτέλεσμα να
είναι καλύτερα εφοδιασμένες για εργασίες που απαιτούν
να γίνουν πολλά πράγματα ταυτόχρονα ή να βρεθούν
λύσεις μέσα από ομαδική εργασία.

Όσον αφορά την «καλωδίωση» μεταξύ των δύο ημισφαιρίων,
κατ' εξαίρεση στους άνδρες αυτή είναι μεγαλύτερη μόνο
στην παρεγκεφαλίδα, που αφορά τον έλεγχο των κινήσεων,
ενώ αντίθετα σε αυτή την περιοχή οι γυναίκες έχουν
περισσότερες συνδέσεις μέσα σε κάθε ημισφαίριο
ξεχωριστά.
Αυτό δίνει ένα πλεονέκτημα στους άνδρες αναφορικά με τον
έλεγχο των μυών τους και τη συντονισμένη αισθητικοκινητική
αντίληψη, κάτι που τους επιτρέπει για παράδειγμα να
μάθουν ευκολότερα να κάνουν καλό σκι.
Όσον αφορά την «καλωδίωση» μεταξύ των δύο ημισφαιρίων, κατ'
εξαίρεση στους άνδρες αυτή είναι μεγαλύτερη μόνο στην
παρεγκεφαλίδα, που αφορά τον έλεγχο των κινήσεων, ενώ αντίθετα σε
αυτή την περιοχή οι γυναίκες έχουν περισσότερες συνδέσεις μέσα σε
κάθε ημισφαίριο ξεχωριστά.
Αυτό δίνει ένα πλεονέκτημα στους άνδρες αναφορικά με τον έλεγχο των
μυών τους και τη συντονισμένη αισθητικοκινητική αντίληψη, κάτι που
τους επιτρέπει για παράδειγμα να μάθουν ευκολότερα να κάνουν καλό
σκι.
Όσο μεγαλώνουν τα αγόρια και τα κορίτσια, τόσο οι διαφορές στους
εγκεφάλους τους γίνονται πιο αισθητές, ενώ πριν την ηλικία των 13 ετών
είναι πολύ λιγότερες, δηλαδή οι εγκέφαλοι των δύο φύλων στην παιδική
ηλικία μοιάζουν περισσότερο μεταξύ τους.
Σημαντικές γενετικές διαφορές
Την ύπαρξη βιολογικών διαφορών δείχνει και μια άλλη πρόσφατη έρευνα, που
διαπίστωσε ότι τα γονίδια εκφράζονται με διαφορετικό τρόπο στον ανδρικό
εγκέφαλο από ό,τι στον γυναικείο. Μια σειρά από, μετά θάνατον, αναλύσεις σε
100 άτομα έδειξε σημαντικές γενετικές διαφορές μεταξύ των δύο φύλων.
Αυτό μπορεί να εξηγεί γιατί παρατηρούνται διαφορές μεταξύ ανδρών-γυναικών,
όσον αφορά τις νευροψυχικές διαταραχές, όπως ο αυτισμός, ο οποίος πλήττει
περίπου πενταπλάσια αγόρια σε σχέση με τα κορίτσια. Μια θεωρία μάλιστα
υποστηρίζει ότι, στην ουσία ο αυτισμός είναι μια έκφραση του «ακραίου
αρσενικού εγκεφάλου», ο οποίος αποτυγχάνει πλήρως να ανοιχτεί
συναισθηματικά στους γύρω του.
Οι αμερικανοί ερευνητές, που έκαναν την παρούσα έρευνα τόνισαν ότι η μελέτη
των διαφορών στην εγκεφαλική «συνδεσμολογία» μεταξύ των δύο φύλων
μπορεί να ρίξει φως στις ρίζες διαφόρων νευρολογικών παθήσεων.

από τα εγκεφαλικά ημισφαίρια
• Λίγο πολύ, όλοι λειτουργούμε ως ένα βαθμό, άλλοτε με το δεξί και
άλλοτε με το αριστερό ημισφαίριο, όμως χρησιμοποιούμε το ένα
ημισφαίριο περισσότερο από το άλλο.
• Για παράδειγμα, μπορεί να έχουμε κυρίαρχο το δεξί ημισφαίριο γεγονός
που σημαίνει ότι είναι αυτό που προτιμάμε περισσότερο ή ότι είναι το
δυνατότερο από τα δύο ημισφαίρια. Είναι δηλαδή αυτό που
επεξεργάζεται συχνότερα τις περισσότερες από τις πληροφορίες που
δεχόμαστε.
• Αυτό όμως δεν αποκλείει τη χρήση και του αριστερού ημισφαιρίου.
Μπορεί για παράδειγμα να χρησιμοποιούμε το δεξί ημισφαίριο για το
εξήντα τοις εκατό των περιπτώσεων και το αριστερό για το υπόλοιπο
σαράντα.
• Επομένως κυρίαρχο ημισφαίριο είναι αυτό που επεξεργάζεται με
μεγαλύτερη ευχέρεια τα διάφορα ερεθίσματα.

Η εκπαίδευση των ημισφαιρίων
και η ανάπτυξη της δημιουργικότητας 1/18
• Τα δυο ημισφαίρια δέχονται, οργανώνουν και
επεξεργάζονται την πληροφορία κατά διαφορετικούς
τρόπους.
• Το αριστερό ημισφαίριο που ονομάζεται και «κυρίαρχο»
επεξεργάζεται τις πληροφορίες κατά τρόπο αναλυτικό-
γραμμικό (π.χ.εκτελεί μαθηματικές πράξεις).
• Το δεξί ημισφαίριο επεξεργάζεται συνήθως γεωμετρικά
σχήματα, εικόνες και μουσικούς ήχους κατά τρόπο
συνθετικό- ολιστικό δηλ. τα μέρη αποκτούν νόημα μέσα
από τη σχέση τους με τα άλλα μέρη.

• Οι στρατηγικές μάθησης στο σύγχρονο εκπαιδευτικό
σύστημα αναφέρονται κατά κανόνα (αν όχι κατ’
αποκλειστικότητα) στο αριστερό ομιλούν
ημισφαίριο.
• Το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα δυσχεραίνει τη
μάθηση σε παιδιά με κυρίαρχο το δεξί ημισφαίριο.
• Υπάρχει όμως συνείδηση και πέρα από τη λεκτική-
αναλυτική σκέψη όπως π.χ. στους αθλητές, χορευτές,
ζωγράφους και στην εκμάθηση του σκι, του
ποδηλάτου κ.α.
• Εdwards: Η ικανότητα ενός ατόμου να ζωγραφίζει,
ελέγχεται από τον τρόπο επεξεργασίας της οπτικής
πληροφορίας.
• Ο κοινός τρόπος επεξεργασίας των οπτικών
πληροφοριών, είναι ο λεκτικός-συμβολικός τρόπος
χαρακτηριστικός της λειτουργίας του αριστερού
ημισφαιρίου. Ο τρόπος που απαιτείται στο σχέδιο είναι
ο συνθετικός -ολιστικός με ευαισθητοποιημένη την
αντίληψη του χώρου, χαρακτηριστικός τρόπος
λειτουργίας του δεξιού ημισφαιρίου.
• Σχεδιασμός με το δεξί ημισφαίριο σημαίνει ότι συνδέει
κανείς τον εαυτό του με το ουσιαστικό περιεχόμενο του
σχεδίου χωρίς να παρεμβάλλει λέξεις.

• «Δυσκαλλιτεχνία»: Το φαινόμενο όπου τα παιδιά
ζωγραφίζουν σαν παιδιά και οι ενήλικοι επίσης σαν
παιδιά.
• Αποδίδεται στην παντελή έλλειψη εκπαίδευσης του
δεξιού ημισφαιρίου με το τρέχον εκπαιδευτικό
σύστημα.
• Δεν έχουμε μάθει να σχεδιάζουμε, γιατί δεν έχουμε
μάθει να «βλέπουμε» το πραγματικό αντικείμενο,
αλλά τη μεταφρασμένη οπτική αντίληψη σε «λέξεις-
σύμβολα».
Ένας καλλιτέχνης απενεργοποιεί τη λεκτική
ταξινόμηση τύπου αριστερού ημισφαιρίου και
δραστηριοποιεί την ολιστική αντίληψη εικόνας
τύπου δεξιού ημισφαιρίου, έτσι ώστε να βλέπει
την εικόνα «όπως είναι» κι όχι όπως τη φαντάζεται
δια μέσου λέξεων και συμβόλων.
Η δημιουργικότητα λοιπόν του καλλιτέχνη
βασίζεται σύμφωνα με την Edwards σε λειτουργίες
του δεξιού / μη λεκτικού ημισφαιρίου.

Τα δημιουργικά άτομα που φαίνεται να
βασίζονται στις λειτουργίες του δεξιού
ημισφαιρίου, βρίσκονται σε μειονεκτική θέση
μέσα στο σημερινό σχολείο, γιατί ενώ το παιδί
αυτό έχει μεγάλες δυνατότητες, εφευρετικότητα
και πρωτοτυπία και θα μπορούσε να εξελιχθεί σε
ένα δυναμικό παραγωγικό άτομο, βρίσκεται
συνήθως στο περιθώριο της σχολικής ζωής
καθώς το εκπαιδευτικό σύστημα δε του δίνει τις
ευκαιρίες ανάδειξης των δυνατοτήτων του.

• Έχει διαπιστωθεί ότι περί την Δ’ τάξη του δημοτικού
σχολείου τα παιδιά παρουσιάζουν μια αισθητή κάμψη
στις δημιουργικές τους ικανότητες.
• Ενώ στις προηγούμενες ηλικίες υπάρχει μια αυξανόμενη
πρωτοτυπία στις συλλήψεις και δράσεις του παιδιού,
περί το 9ο έτος παρατηρείται μια απότομη πτώση.
• Το φαινόμενο αυτό μπορεί να αποδοθεί κυρίως στη
διαδικασία της κοινωνικοποίησης και της συμμόρφωσης
προς ορισμένα πρότυπα - στερεότυπα συμπεριφοράς
που η σχολική ζωή επιβάλλει στο παιδί τόσο στον τρόπο
του σκέπτεσθαι όσο και στις καθημερινές εκδηλώσεις
(Παρασκευόπουλος, 1985).

• Barbara Vitale (παιδαγωγός): Τα παιδιά που
λειτουργούν σχεδόν πάντα με το δεξί ημισφαίριο,
συχνά αποτυγχάνουν στο σχολείο, γεγονός που
οφείλεται στη μεθοδολογία μάθησης που
χρησιμοποιείται σήμερα και στηρίζεται σε
λειτουργίες του αριστερού ημισφαιρίου.
• Τα παιδιά με κυρίαρχο το δεξί ημισφαίριο συχνά
έχουν καλές επιδόσεις στον αθλητισμό ή σε κάποια
καλλιτεχνική δραστηριότητα.

Barbara Vitale (παιδαγωγός): Τα παιδιά που λειτουργούν σχεδόν πάντα με το
δεξί ημισφαίριο
• Μαθαίνουν ακολουθώντας πορεία από το ολικό στο μερικό.
• Συχνά δε μπορούν να βάλουν σε τάξη τις σκέψεις τους
• Χρειάζονται άμεση επαφή με το νέο ερέθισμα για να το συνειδητοποιήσουν,
ενώ το σύμβολο δεν επαρκεί.
• Συμπεριφέρονται συχνά παρορμητικά.
• Δεν είναι ιδιαίτερα ομιλητικά και συχνά εκφράζονται περιφραστικά.
• Δεν συνειδητοποιούν τα χρονικά όρια.
• Ονειροπολούν και παίρνουν στα σοβαρά παράλογους συλλογισμούς άλλων.
• Μετρούν με τα δάκτυλα.
• Βρίσκονται σε διαρκή κίνηση και μοιάζουν υπερκινητικά .
• Στέκουν όρθια ή πρέπει να κινούνται για να μάθουν.

Πολλά από αυτά τα άτομα είναι συχνά

αριστερόχειρα και για να διευκολυνθούν
στην μάθηση χρειάζονται στρατηγικές που
να εμπλέκουν τόσο το αριστερό όσο και το
δεξί ημισφαίριο, με λεκτικά, οπτικά,
ακουστικά, απτικά, κιναισθητικά, γευστικά
και οσφρητικά πρότυπα.

Η Vitale (1982) έχει προτείνει μεθόδους εκμάθησης λέξεων από παιδιά με δεξί
κυρίαρχο ημισφαίριο:
• Γραφή με το φακό στο σκοτάδι στον τοίχο.
• Γραφή της λέξης με χρησιμοποίηση διαφορετικού χρώματος για κάθε γράμμα.
• Γραφή λέξης με το δάχτυλο πάνω στο χώμα.
• Γραφή της λέξης στον αέρα με ανοιχτά κι ύστερα με κλειστά μάτια.
• Γραφή με οδοντογλυφίδες.
• Γραφή λέξης κατακόρυφα.
• Να φέρει τη λέξη στο μυαλό του με κλειστά μάτια και μετά να φέρει το
αντικείμενο στο μυαλό του.
• Να νιώσει τη λέξη με την αφή (ανάγλυφα γράμματα).
• Να φανταστεί τα γράμματα της λέξης σαν εμπόδια (να μπουσουλίσει κάτω
από το π, να πηδήξει πάνω από το υ, να περάσει μέσα από το ο, να
σκαρφαλώσει πάνω στο ε).

Τα παιδιά που λειτουργούν κυρίως με το δεξί
ημισφαίριο έχουν δυσκολία στο να εκτιμήσουν το
χρόνο και στο να μάθουν την ώρα.
Μια αποτελεσματική μέθοδος είναι «το σώμα
ρολόι». Το κεφάλι τους είναι ο αριθμός 12 και τα
πόδια το 6, ενώ τα χέρια τους είναι οι δείκτες του
ρολογιού. Η ώρα είναι 12:00 όταν και τα δύο χέρια
είναι τεντωμένα πάνω από το κεφάλι.
Αυτή η αναφορά στο σώμα τους, με τα κιναισθητικά
ερεθίσματα σε κάθε αλλαγή των χεριών-δεικτών του
ρολογιού, βοηθάει την αντίληψη της ώρας από το
δεξί ημισφαίριο.
Δραστηριότητα Αφής
Το σύστημα της αφής είναι το σύστημα των πληροφοριών που έχουν την
προέλευσή τους το δέρμα μας, στις κινήσεις των αρθρώσεών μας και
γενικά στην κίνηση του σώματος μας στο χώρο.
Αν και το σύστημα αφής ενεργοποείται κάθε φορά που κινείται το σώμα,
λειτουργεί σε μεγαλύτερο βαθμό όταν παρεμποδίσουμε την οπτική
αντίληψη, με το κλείσιμο των ματιών. Όλες οι ασκήσεις που ακολουθούν
πρέπει να γίνουν πρώτα με τα μάτια των παιδιών ανοιχτά και μετά να
επαναληφθούν πολλές φορές με τα μάτια τους κλειστά.
• Γράψιμο στον αέρα.
• Κίνηση του σώματος για τον σχηματισμό μιας μορφής, ενός αριθμού ή
ενός γράμματος.
• Γράψιμο στην πλάτη του παιδιού.
• Βάδισμα για τον σχηματισμό ενός αριθμού γράμματος, ή λέξης και
• Κίνηση του σώματος για τον σχηματισμό της εικόνας ενός συμβόλου ή
ομάδας συμβόλων.
Οπτικά Πρότυπα
Τα παιδιά που λειτουργούν με το δεξί ημισφαίριο συχνά είναι οπτικοί τύποι.
Έχουν την ανάγκη να δουν μια εικόνα του τελικού αποτελέσματος για να
συνειδητοποιήσουν τι πρόκειται να κάνουν. Δάσκαλοι και γονείς μπορούν να
βοηθήσουν εδώ με τους ακόλουθους τρόπους:
• Όταν ζητάτε απ' το παιδί να φτιάξει ένα συναρμολογούμενο χειροτέχνημα,
δείξτε του πρώτα ένα ολοκληρωμένο ομοίωμα του.
• Όταν ζητάτε απ' το παιδί να χρησιμοποιήσει μια νέα μέθοδο, κάντε του
πρώτα ένα παράδειγμα.
• Λύστε το πρώτο πρόβλημα στο τετράδιο της αριθμητικής του ή στο βιβλίο
ασκήσεων.
• Τοποθετήστε στο δωμάτιο πίνακες με οδηγίες που να υπενθυμίζουν στο παιδί
πως να γράφει τα στοιχεία του προβλήματος στα χαρτιά του.
• Αν χρησιμοποιείτε το "γράψιμο με χρώμα" πολύ, να θυμάστε να δίνετε πάντα
βοηθητικό οπτικό σημάδι. Για παράδειγμα, αν τα παιδιά χρησιμοποιούν
κίτρινους φακέλους για να βάζουν τα χαρτιά της αριθμητικής τους, τότε
χρησιμοποιήστε ένα κίτρινο κουτί όταν παραδίνουν τη δουλειά τους στην
αριθμητική.

Τρώγοντας Χρώμα
Κάθε φορά που ο γονιός ή ο δάσκαλος ενεργοποιεί και ένα μεγαλύτερο
επίπεδο αντίληψης, δυναμώνει παράλληλα και η λειτουργία της μάθησης. Η
γεύση και η όσφρηση αποτελούν δύο πρωταρχικά συστήματα αντίληψης.
Χρησιμοποιώντας ζελέδες με διαφορετικά χρώματα και γεύσεις,
δημιουργείτε την ευκαιρία πολλαπλής αίσθηση του χρώματος με την όραση,
την όσφρηση και τη γεύση. Έχοντας μαζέψει πολλά διαφορετικά πακέτα
χρωματιστών ζελέ φρούτων, πείτε στα παιδιά να ανοίξουν κάθε πακέτο και
να το μυρίσουν. Πείτε τους να διακρίνουν τις διαφορές στις μυρωδιές.
Πείτε τους να κλείσουν τα μάτια τους και να φανταστούν κάθε χρώμα
καθώς το μυρίζουν.
Αφήστε τα παιδιά να διαλέξουν τη γεύση που το καθένα επιθυμεί να
φτιάξει. Όταν παρασκευαστεί το ζελέ είναι έτοιμη δώστε τους πλαστικά
πηρούνια να τη δοκιμάσουν.
Αν το ζελέ έχει γεύση φρούτου, κρατήστε ένα πραγματικό φρούτο στο χέρι.
Έχει μεγάλη σημασία να επαναλαμβάνετε το όνομα του χρώματος μετά από
κάθε εμπειρία - κατά τη διάρκεια της άσκησης - τόσο εσείς όσο και τα
παιδιά σας.
Γράψιμο με την Αφή

Η γραφή με την αφή προϋποθέτει ότι τα παιδιά αντιλαμβάνονται τα
αισθητικά ερεθίσματα που δέχονται στα άκρα των δαχτύλων τους. Για τον
σκοπό αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί οποιοδήποτε στερεό αντικείμενο.
Γράψτε μια άγνωστη λέξη πάνω σ' ένα χαρτί και τοποθετήστε το χαρτί κάτω
από ένα κομμάτι τζάμι. Πείτε σε κάθε παιδί να "περάσει" τη λέξη με το
δείχτη του κυρίαρχου χεριού του. Η άσκηση πρέπει να γίνει πρώτα με τα
μάτια ανοιχτά και μετά με τα μάτια κλειστά.
Κόψτε γράμματα, αριθμούς ή λέξεις από διάφορους τύπους γυαλόχαρτου με
απαλή ή τραχιά επιφάνεια. Βάλτε πάλι κάθε παιδί να περάσει τη λέξη με τον
δέικτη του κυριάρχου χεριού του.
Πείτε στα παιδιά να κρατήσουν τα γράμματα ή τους αριθμούς πίσω απ' τις
πλάτες τους και να προσπαθήσουν να τα αναγνωρίσουν με την αφή και
μόνο.
Μπορείτε να δώσετε στα παιδιά ένα μικρό δίσκο ή κουτί με άμμο, μέσα στο
οποίο να αντιγράψουν γράμματα, λέξεις ή αριθμούς από κάποιο οπτικό
μοντέλο.
Χρησιμοποιήστε ένα κασετόφωνο για να δώσετε στα παιδιά και το
ακουστικό ερέθισμα.
Τέτοιες στρατηγικές μάθησης είναι απαραίτητες για
την κινητοποίηση του συνόλου των ικανοτήτων όλων
των παιδιών και την ολοκληρωμένη εκπαίδευσή τους.
Είναι όμως επιτακτική η χρήση τους αν θέλουμε να
βοηθήσουμε τα παιδιά που λειτουργούν κυρίως με το
δεξί ημισφαίριο, πολλά από τα οποία είναι
αριστερόχειρα, να ξεδιπλώσουν τις δυνατότητες και
τις ιδιαιτερότητές τους, να τις εκμεταλλευτούν στο
μέγιστο και να αποκτήσουν ισότιμη συμμετοχή στο
εκπαιδευτικό μας σύστημα.

Παρ’ όλα τα οπτικά βοηθήματα που χορηγούνται μαζί με τα θεωρητικά κείμενα
στους μαθητές, καμιά προσπάθεια ισόρροπης ανάπτυξης μεταξύ λεκτικής και
διαισθητικής σκέψης δεν γίνεται σήμερα στα σχολεία, και δεν επιτυγχάνεται η
συμμετοχή και η ισότιμη συμβολή και των δύο ημισφαιρίων στη διαδικασία
μάθησης.
Θα μπορούσαν ν’ αναπτύσσονται θέματα φαντασίας, αισθητηριακής
αντίληψης, δεξιοτεχνίας, δημιουργικότητας, διαίσθησης, εφευρετικότητας,
καλλιτεχνικής αντίληψης και έκφρασης, κινησιολογίας, εξωλεκτικής συνείδησης
και επικοινωνίας, ενδοσκόπησης, αυτοσυγκέντρωσης και στοχασμού.
Υπέρ τη σύνδεσης της εκπαίδευσης με το καινούργιο και το δημιουργικό
τάσσονται πολλοί διακεκριμένοι ψυχολόγοι και παιδαγωγοί (π.χ. Piaget) που
αναφέρει ότι ο κύριος σκοπός της αγωγής είναι να δημιουργήσει ανθρώπους
ικανούς στην πραγματοποίηση νέων επιτεύξεων, ανθρώπους που να είναι
δημιουργικοί, εφευρετικοί, εξερευνητές.
• Το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα εκπαίδευσης
ασχολείται με την ανάπτυξη λεκτικών και λογικών
ικανοτήτων σειριακού τύπου, δηλ. απευθύνεται στο
αριστερό ημισφαίριο.
• Η εξωλεκτική πλευρά της γνώσης σχεδόν αγνοείται, ενώ
η διαισθητική σκέψη αποθαρρύνεται στο σχολείο.
• Όσο προοδεύει το παιδί στο σχολείο, τόσο οι
δημιουργικές – καλλιτεχνικές του επιδόσεις (π.χ.
ζωγραφική) χάνουν τη γνησιότητά τους και γίνονται
στερεότυπες.

Ο πραγματικός ανασχηματισμός της εκπαίδευσης, απαιτεί

από το σύστημα, τους δασκάλους και τους γονείς, να
διεγείρουν τόσο τη λεκτική, όσο και την εξωλεκτική σκέψη
των μαθητών, να τους μάθουν να αισθάνονται την εξωλεκτική
τους συνείδηση και να σέβονται τη διαίσθηση και την
εξωλεκτική νοητική διαδικασία.
Σ’αυτή τη νοητική διαδικασία στοχεύει η στρατηγική
διδασκαλίας βασικών επιστημών μέσα από το «πείραμα» και
την «εμπειρική παρατήρηση».

Η «διαίσθηση» και η «λογική» απορρέουν από τη
λειτουργία διαφορετικών εγκεφαλικών
υποσυστημάτων, που λειτουργούν ανεξάρτητα και
με τα σημερινά δεδομένα μοιάζει να εντοπίζονται
στο δεξί και αριστερό ημισφαίριο αντίστοιχα.
Το δημιουργικό άτομο χρησιμοποιεί τη λεκτική
λογική σαν εργαλείο και τη διαίσθηση σαν πηγή
έμπνευσης (Einstein, Mozart).

Την αρμονική συνεργασία των δύο εγκεφαλικών
ημισφαιρίων απεικονίζει σύμφωνα με τον Σ.
Λυμπεράκη (1997) ο ελληνικός κλασικός
πολιτισμός .
Περιέχει τόσο λεκτικά όσο και διαισθητικά
στοιχεία, όπου τα «λόγια» υπάρχουν στα έργα
(πόση ποίηση π.χ. υπάρχει στον Παρθενώνα!) και
τα έργα μέσα στα λόγια (π.χ. επική ποίηση) και
συνδυάζει αυτό που σήμερα θα ονομάζουμε
δυτική και ανατολική σκέψη.
Ενότητα 11:
ΟΡΜΟΝΕΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ
– Γνωριμία με τις ορμόνες και το ενδοκρινικό
σύστημα
– Μελέτη των επιδράσεων του ενδοκρινικού
συστήματος με τη συμπεριφορά
Ενότητα 11: Ορμόνες και συμπεριφορά 2

• Ορμόνες και ενδοκρινικό σύστημα
• Ενδοκρινικό σύστημα και συμπεριφορά
Το ενδοκρινικό (ορμονικό) σύστημα 1/5
• Το ενδοκρινικό σύστημα είναι το δεύτερο

μεγάλο σύστημα επικοινωνίας στο σώμα μετά το
νευρικό.
• Οι κυριότεροι ενδοκρινείς αδένες είναι η
πρόσθια υπόφυση (αδενοϋπόφυση), ο
θυροειδής, οι παραθυροειδείς, το πάγκρεας, τα
επινεφρίδια (φλοιός και μυελός), οι ωοθήκες και
οι όρχεις.

Σχήμα 1.
Η θέση των κύριων
ενδοκρινικών αδένων
ανάμεσα στα κύρια
όργανα του
ανθρώπινου
σώματος.
Ενδοκρινείς αδένες 1/2

ΕΠΙΦΥΣΗ Αδένας στο πίσω μέρος του εγκεφάλου. Ανιχνεύει το φως και
εκκρίνει την ορμόνη μελατονίνη.
ΥΠΟΦΥΣΗ Αδένας βάρους 0,50 γραμμαρίων, στη βάση του κρανίου, που
παίζει ρόλο διευθυντού ορχήστρας, αφού με τις ορμόνες που εκκρίνει ρυθμίζει
τη λειτουργία άλλων αδένων.
Εκκρίνει τη στιμουλίνη για τη λειτουργία άλλων αδένων, τη μελανίνη για το
χρώμα του δέρματος, την ορμόνη της αναπτύξεως (γιγαντισμός –νανισμός), την
ορμόνη διεγέρσεως του θυρεοειδούς, διεγέρσεως των επινεφριδίων, την
οκυτοκίνη για τη μυϊκή δραστηριότητα, την αντιδιουρητική – αύξηση ή μείωση
της αρτηριακής πίεσης, την προλακτίνη που ρυθμίζει τη διαμόρφωση των
μαστών και του γάλακτος στις γυναίκες.
ΘΥΡΕΟΕΙΔΗΣ Εκκρίνει τη θυροξίνη που αυξάνει τη μεταβολική
δραστηριότητα των κυττάρων και την καλτσιτονίνη που η έλλειψή της
δημιουργεί βρογχοκήλη, ηλιθιότητα, νωθρότητα, ευνοεί την απόθεση
ασβεστίου στα οστά.
ΠΑΡΑΘΥΡΕΟΕΙΔΕΙΣ Εκκρίνουν ορμόνη η οποία ελέγχει το ποσοστό του
ασβεστίου στα οστά και τη χρήση του φωσφόρου από το κύτταρο. Η έλλειψή
της προκαλεί δυσλειτουργία στο νευρικό και μυϊκό σύστημα.

Ενδοκρινείς αδένες 2/2
ΘΥΜΟΣ Παράγει τη θυμοσίνη, που συμβάλλει στο
σχηματισμό αντισωμάτων.
ΕΠΙΝΕΦΡΙΔΙΑ – ΝΕΦΡΑ Παράγουν την κορτιζόνη - ορμόνη
άγχους, την κορτικοστερόνη – υδροκορτιζόνη που διεγείρει το
σχηματισμό υδατανθράκων, την αλδοστερόνη που ρυθμίζει
τη στάθμη των αλάτων, την αδρεναλίνη που προκαλεί
συναγερμό στον οργανισμό ( αύξηση πίεσης-παλμών-
γλυκόζης στο αίμα, για άμυνα) και την νορεπινεφρίνη που
προκαλεί τα αντίστροφα.
ΠΑΓΚΡΕΑΣ Παράγει την ινσουλίνη που ρυθμίζει το σάκχαρο
στο αίμα, και τη γλυκαγόνο.
ΩΟΘΗΚΕΣ Παράγουν τις οιστρογενείς ορμόνες που
διατηρούν τη νεότητα των γυναικών και την προγεστερόνη.
ΟΡΧΕΙΣ Παράγουν την τεστοστερόνη και άλλα ανδρογόνα.

• Η λειτουργία των περισσοτέρων ενδοκρινών
αδένων ελέγχεται από την υπόφυση.
• Η υπόφυση βρίσκεται στη βάση του κρανίου και
η λειτουργία της ρυθμίζεται από τον υποθάλαμο
(τμήμα του κεντρικού νευρικού συστήματος).
• Ο υποθάλαμος με τη σειρά του δέχεται ώσεις
από όλες σχεδόν τις περιοχές του νευρικού
συστήματος.

• Η ρύθμιση της πλειοψηφίας των ορμονών γίνεται
με διαταγές που ακολουθούν την οδό:
Yποθάλαμος- Υπόφυση-Αδένας στόχος-Ορμόνη.
• Η ρύθμιση αυτή της έκκρισης των ορμονών δεν
γίνεται μόνο από το κέντρο προς την περιφέρεια.
• Με τη σειρά της η λειτουργία των οργάνων του
βασικού αυτού άξονα επηρεάζεται και
τροφοδοτείται από τα αποτελέσματα της δράσης
τους.
Οι ορμόνες της υπόφυσης

Ορμόνες Θέση παραγωγής Στόχος Λειτουργία
Πρόσθιος λοβός Ρύθμιση εκκρίσεων θυρεοειδούς (ορμόνες) που
Θυρεοειδής
Θυρεοτροπίνη (TSH) υπόφυσης ελέγχουν την κατανάλωση οξυγόνου και τον
αδένας
(Αδενοϋπόφυση) μεταβολικό ρυθμό.
Ρύθμιση των επινεφριδίων που παράγουν ορμόνες
Φλοιός (αδρεναλίνη, νοραδρεναλίνη) που επηρεάζουν την
Αδρενοκορτικοτροπίνη (ACTH) Αδενοϋπόφυση
επινεφριδίων καρδιά, το αναπνευστικό και κυκλοφοριακό
σύστημα, το άγχος.
Ρυθμίζει τον αναπαραγωγικό κύκλο στις γυναίκες
(σε συνδυασμό με την LH) και την έκκριση
θηλυκών γεννητικών ορμονών (οιστρογόνα,
Ωοθυλακιοτροπίνη (FSH) Αδενοϋπόφυση Ωοθήκες, όρχεις
προγεστερόνη). Στα αρσενικά, οι δύο ορμόνες
(FSH και LH) ρυθμίζουν την παραγωγή
τεστοστερόνης κλπ
Ωχρινοτρόπος (LH) Αδενοϋπόφυση Ωοθήκες, όρχεις Λειτουργεί σε συνδυασμό με την FSH.
Αυξητική ορμόνη (GH) Αδενοϋπόφυση Πολλά μέρη Ρυθμίζει την ανάπτυξη του σώματος στα παιδιά.
Προλακτίνη Αδενοϋπόφυση Στήθος Προωθεί την παραγωγή γάλακτος από τα στήθη.
Αντιδιουρητική
Υποθάλαμος -
ορμόνη(Βαζοπρεσίνη) Νεφρά Ρυθμίζει το ισοζύγιο υγρών του σώματος.
Νευροϋπόφυση
Γεννητικά
Υποθάλαμος -
Ωκυτοκίνη όργανα Βοηθά τη φυσιολογική γέννα
Νευροϋπόφυση
γυναίκας

Ορμόνες 1/3
• Οι ορμόνες είναι χημικά μηνυματοφόρα μόρια που
παράγονται σε ένα τμήμα του οργανισμού και
μεταδίδονται σε ένα άλλο που μπορεί να βρίσκεται
μακριά από το σημείο παραγωγής.
• Εκκρίνονται από εξειδικευμένους ιστούς
(ενδοκρινείς αδένες) και ενεργούν σε κύτταρα-
στόχους του ίδιου οργανισμού.
• Αν και τα ορμονικά μόρια έρχονται σε επαφή με
όλους τους ιστούς του σώματος, μόνο τα κύτταρα
που περιέχουν υποδοχείς ειδικούς για την ορμόνη
επηρεάζονται απ’ αυτήν.
Ορμόνες 2/3
• Κυκλοφορούν στο αίμα και μεταδίδουν

μηνύματα ή σήματα σε ειδικά μέρη του σώματος
(λέγονται και στόχοι) που είναι φτιαγμένα να
αποκρίνονται σε ελάχιστη ποσότητα ορμόνης.
• Όταν οι ορμόνες μπαίνουν στο αίμα που περνάει
τους αδένες που τις παράγουν, μιλάμε για
ενδοκρινείς αδένες.

Ορμόνες 3/3
• Επειδή το ποσό της ορμόνης που παράγεται από
ένα ενδοκρινή αδένα είναι γενικά πολύ μικρό, η
συγκέντρωσή της στο αίμα παραμένει χαμηλή. Τα
κύτταρα στόχοι όμως είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα
στην ορμόνη.
• Επειδή η έκκριση και η κυκλοφορία ορμονών είναι
σχετικά αργές πορείες, τα ενδοκρινή συστήματα
είναι κατάλληλα για ρυθμιστικές λειτουργίες
διαρκείας λεπτών, ωρών ή ημερών (π.χ. έλεγχος
σεξουαλικής δραστηριότητας, αναπαραγωγικών
κύκλων, ρύθμιση σακχάρου κ.α.)
Χαρακτηριστικά των ορμονών

1. Παράγονται και εκκρίνονται στην κυκλοφορία από
ενδοκρινή κύτταρα σε ίχνη.
2. Μεταφέρονται από το αίμα στους ιστούς-στόχους.
3. Αντιδρούν με ειδικούς υποδοχείς που βρίσκονται
στα κύτταρα στόχους.
4. Ενεργούν σε καταλυτικές ποσότητες, προκαλώντας
συχνά την ενεργοποίηση ειδικών ενζύμων.
5. Μια ορμόνη μπορεί να έχει πολλαπλές επιδράσεις
πάνω στον ίδιο ιστό-στόχο.

Οι ορμόνες των γονάδων
ή γεννητικές ορμόνες 1/3
• Οι γεννητικές ορμόνες παράγουν στον άντρα στους
όρχεις (τεστοστερόνη) και στις γυναίκες στις ωοθήκες
(οιστρογόνα και προγεστερόνη), ενώ μικρές ποσότητες
ανδρογόνων και οιστρογόνων παράγονται και στα δυο
φύλα από τον φλοιό των επινεφριδίων.
• Η έκκριση των γεννητικών ορμονών γίνεται κάτω από τον
έλεγχο της υπόφυσης.
• Για το σκοπό αυτό η υπόφυση εκκρίνει τις γοναδοτρόπους
ορμόνες (ωοθυλακιοτρόπο και ωχρινοτρόπο). Με τη
σειρά της η έκκριση των γοναδοτροπινών ελέγχεται από
τον υποθάλαμο, ενώ ο υποθάλαμος αναστέλεται από την
επίδραση μεγάλων ποσοτήτων γεννητικών ορμονών.

• Η ανάπτυξη των όρχεων έχει σαν αποτέλεσμα
έκκριση τεστοστερόνης και η παρουσία
τεστοστερόνης την ανάπτυξη ανδρικών οργάνων
άρρενος. Δηλ. ο καθοριστικός παράγοντας για την
ανάπτυξη ανδρικών ή γυναικείων γεννητικών
οργάνων και χαρακτηριστικών είναι η παρουσία ή η
απουσία στο έμβρυο τεστοστερόνης.
• Οι γεννητικές ορμόνες παράγουν στον άντρα στους
όρχεις (τεστοστερόνη) και στις γυναίκες στις
ωοθήκες (οιστρογόνα και προγεστερόνη), ενώ
μικρές ποσότητες ανδρογόνων και οιστρογόνων
παράγονται και στα δυο φύλα από τον φλοιό των
επινεφριδίων.
• Με βάση μελέτες σε ζώα οι ερευνητές κατέληξαν
στο συμπέρασμα ότι, εφόσον υπάρχουν
ανδρογόνα στην κρίσιμη εμβρυϊκή και
μετεμβρυϊκή περίοδο ο υποθάλαμος αναπτύσσει
«κυκλώματα» που καθορίζουν το άρρεν πρότυπο
σεξουαλικής και ορμονικής συμπεριφοράς.
• Όταν λείπουν τα ανδρογόνα την αντίστοιχη περίοδο
τα «κυκλώματα» του υποθαλάμου παραμένουν σε
λειτουργία θήλεος.
• Παρόμοια αποτελέσματα με αυτά που προκύπτουν
σε ζώα έχουμε και από την μελέτη ανθρώπων με εκ
γενετής ανωμαλίες στο ενδοκρινικό σύστημα.
Οι επιδράσεις των ορμονών

Πίνακας 1:Oι κυριότερες επιδράσεις των ορμονών στα σπονδυλωτά
Επίδραση Επίδραση στους Ορμόνες
Ιστούς στόχους
Κινητική Σύσπαση μυών Επινεφρίνη,
Οκυτοκίνη
Ρύθμιση συγκεντρώσεως και Μελατονίνη
κατανομής χρωστικών
Έκκριση εξωτερικών αδένων Εκκριματίνη,
Γαστρίνη
Έκκριση ενδοκρινών αδένων ACTH, TSH, LH,
εκλυτικοί παράγοντες
Μεταβολική Έλεγχος του μεταβολικού ρυθμού. Θυρεοειδικές ορμόνες
Διατήρηση ισοζυγίου υδατανθράκων Ινσουλίνη,αυξητική
και πρωτεϊνών ορμόνη,
γλυκοκορτικοειδή,
γλυκανόλη
Διατήρηση ισοζυγίου ύδατος και ADH,αλδοστερόνη
ηλεκτρολυτών
Διατήρηση ισοζυγίου ασβεστίου και Παραθορμόνη,
φοσφώρου καλσιτονίνη, βιταμίνη
D3
Μορφογενετική Γενική σωματική αύξηση Αυξητική ορμόνη
Έκδυση πτερών Θυροξίνη κορτικοειδή
Μεταμόρφωση Θυροξίνη
Αναγέννηση GH
Ωρίμανση γονάδων FSH
Απελευθέρωση γαμετών LH
Διαφοροποίηση γεννητικών Ανδρογόνα
σωληναρίων
Ανάπτυξη δευτερογενόντων Οιστρογόνα και
χαρακτηριστικών φύλου ανδρογόνα
Συμπεριφορά Τροφικές επιδράσεις στην ανάπτυξη Οιστρογόνα,
του νευρικού συστήματος Προγεστερόνη
Ευαισθητοποίηση σε ειδικούς Ανδρογόνα
ερεθισμούς
Πρόκληση ειδικής συμπεριφοράς Προλακτίνη

Ορμόνες και συμπεριφορά 1/2
• Οι ορμόνες μας κυβερνούν, επηρεάζοντας τη
συμπεριφορά μας, και αλλάζοντάς μας σε
κάθε δεκαετία της ζωής μας.
• Λειτουργούν ως φίλτρα νεότητας, ενέργειας
και ερωτικής διάθεσης, ελέγχουν σε μεγάλο
βαθμό τον τρόπο που αντιδρούμε στα
ερεθίσματα του περιβάλλοντος και είναι
υπεύθυνες για το πώς αισθανόμαστε.
Ορμόνες και συμπεριφορά 2/2

• Η παραγωγή της αυξητικής ορμόνης από τον
οργανισμό μειώνεται συνεχώς μετά την ηλικία των
25 ετών, με αποτέλεσμα, όταν φτάσουμε στο 65ο
έτος της ηλικίας μας, να έχει πέσει στο 1/3 των
αρχικών της επιπέδων.
• Η ωκυτοκίνη, η λεγόμενη «ορμόνη της αγάπης»,
αυξάνεται όχι μόνο κατά τη διάρκεια του τοκετού
και του θηλασμού, αλλά και όταν φιλιόμαστε,
αγκαλιαζόμαστε ή κάνουμε σεξ.
• Τα νεύρα συνδέονται με τη σεροτονίνη, ο ύπνος με
τη μελατονίνη και το βάρος με τη λεπτίνη.
Κορτιζόλη
Ρόλος: Ονομάζεται και «ορμόνη του στρες», επειδή
όταν νιώθουμε ότι κινδυνεύουμε ή βιώνουμε
συνθήκες ψυχολογικής πίεσης ο υποθάλαμος του
εγκεφάλου μας δίνει εντολή στα επινεφρίδια να
παραχθεί η συγκεκριμένη ορμόνη, ώστε να
αντιμετωπίσουμε την κατάσταση.
▲ Up Προκαλεί παχυσαρκία, με συσσώρευση του
λίπους κυρίως στη κοιλιά, αυξάνει τη χοληστερίνη
και το σάκχαρο και συμβάλλει στην πτώση του
ανοσοποιητικού μας συστήματος.
▼ Down Μπορεί να προκαλέσει απώλεια βάρους,
εξάντληση, υπόταση ή υπογλυκαιμία.
Αδρεναλίνη
Ρόλος: Παράγεται στον εγκέφαλο και στα
επινεφρίδια και βοηθάει τον οργανισμό να
αντιμετωπίσει το ψυχολογικό και το σωματικό
στρες.
▲ Up Μπορεί να προκαλέσει ταχυκαρδίες και
υπέρταση και να αυξήσει τα επίπεδα σακχάρου
στο αίμα.
▼ Down Ενδεχομένως να προκαλέσει αύξηση
του βάρους μας.

Μελατονίνη
Ρόλος: Γνωστή ως «ορμόνη του ύπνου», η
μελατονίνη μάς βοηθά να γνωρίζουμε πότε είναι
ώρα να κοιμηθούμε και πότε να ξυπνήσουμε.
Έχει επίσης την ιδιότητα να βελτιώνει τη
διάθεσή μας και να προσφέρει ευεξία.
▲ Up Δεν έχει σημαντικές συνέπειες.
▼ Down Παρατηρούνται διαταραχές ύπνου και
έλλειψη ενέργειας.
Ινσουλίνη
Ρόλος: Παράγεται στο πάγκρεας και επηρεάζει τον
μεταβολισμό των σακχάρων και των λιπών.
▲ Up Μπορεί να προκαλέσει υπογλυκαιμία και
μελάγχρωση (εμφάνιση σκούρων κηλίδων στο
δέρμα) στις περιοχές τριβής (π.χ. αυχένας,
αγκώνες, κόμποι δαχτύλων). Επιπλέον, αυξάνεται
με την αύξηση του βάρους, γιατί η παχυσαρκία
προκαλεί αντίσταση στη δράση της.
▼ Down Προκαλεί υπεργλυκαιμία.
Αυξητική ορμόνη
Ρόλος: Έχει αναβολική δράση.
▲ Up Αυξάνει τη μυϊκή μάζα και την αντοχή,
ενώ μπορεί να προκαλέσει και την εμφάνιση
σακχαρώδους διαβήτη.
▼ Down Σχετίζεται με απώλεια μυϊκής μάζας,
αίσθημα κόπωσης και χαμηλό ανάστημα στα
παιδιά.
Τ3 και Τ4
Ρόλος: Οι ορμόνες του θυρεοειδούς
ενεργοποιούν μεταξύ άλλων τον μεταβολισμό
και είναι πολύ σημαντικές για τη λειτουργία του
εγκεφάλου.
▲ Up Μπορεί να προκαλέσουν ταχυκαρδίες,
υπέρταση, υπερένταση και απώλεια βάρους.
▼ Down Ενδεχομένως να εμφανιστεί κόπωση,
υπνηλία, δυσκοιλιότητα, ατονία σωματική και
πνευματική, αύξηση βάρους.

Ωκυτοκίνη
Ρόλος: Η «ορμόνη της αγάπης» εκκρίνεται όταν
αγκαλιαζόμαστε, φιλιόμαστε, κάνουμε σεξ ή
φροντίζουμε ένα μωρό και συνδέεται με το
αίσθημα της στοργής που νιώθουν οι μητέρες
για τα παιδιά τους.
▲ Up Δεν αναφέρονται συγκεκριμένα
προβλήματα.
▼ Down Μπορεί να δυσκολέψει την έναρξη και
την ολοκλήρωση του φυσιολογικού τοκετού.
Λεπτίνη
Ρόλος: Η λεπτίνη παράγεται στον λιπώδη ιστό
και μέσω της κυκλοφορίας του αίματος φτάνει
στον εγκέφαλο, όπου μειώνει την όρεξη, ενώ
είναι απαραίτητη για τη σεξουαλική ωρίμαση
και την έναρξη της εφηβείας στα κορίτσια.
▲ Up Μειώνει την όρεξη και βελτιώνει τον
μεταβολισμό.
▼ Down Η έλλειψή της μπορεί να οδηγήσει σε
παχυσαρκία.

Οιστρογόνα & προγεστερόνη
Ρόλος: Οι γυναικείες ορμόνες, δηλαδή τα οιστρογόνα και
η προγεστερόνη, που παράγονται κυρίως στις ωοθήκες,
είναι υπεύθυνες για την ωορρηξία, την πρόκληση της
περιόδου και τα δευτερογενή χαρακτηριστικά του
γυναικείου φύλου, ενώ σχετίζονται με τη γονιμότητα και
τη λίμπιντο.
▲ Up Στους άνδρες ενδεχομένως να προκαλέσει
γυναικομαστία και θηλεο-ποίηση.
▼ Down Μπορεί να εμφανιστούν συμπτώματα
εμμηνόπαυσης, όπως απώλεια οστικής μάζας,
διαταραχές του ύπνου και της μνήμης, εξάψεις και
νυχτερινές εφιδρώσεις, ξηρότητα στον κόλπο και στο
δέρμα.
Τεστοστερόνη
Ρόλος: Αποτελεί τη βασική ανδρική ορμόνη, η οποία
παράγεται όμως και στις γυναίκες, κυρίως στα
επινεφρίδια και τις ωοθήκες. Συνδέεται με την
ανάπτυξη και διατήρηση του μυϊκού συστήματος,
την αύξηση του ασβεστίου στα οστά και τη ρύθμιση
της λίμπιντο.
▲ Up Μπορεί να προκαλέσει αύξηση της μυϊκής
μάζας και της τριχοφυΐας στο πρόσωπο και το σώμα
ή τριχόπτωση στο κεφάλι, διαταραχές στον κύκλο,
εκνευρισμό και επιθετικότητα.
▼ Down Σχετίζεται με κόπωση, μειωμένη λίμπιντο
και διαταραχές στη διάθεση.
Ορμόνες των γονάδων
Συμπεριφορά και νευρική ανάπτυξη 1/23
Πάρα πολλές μελέτες, σε πολλά είδη θηλαστικών,

έχουν δείξει ότι οι ορμόνες των γονάδων, δηλαδή
οι ορμόνες που παράγονται και εκκρίνονται από
τους όρχεις και τις ωοθήκες, διαδραματίζουν
κυρίαρχο ρόλο στην ανάπτυξη διαφορών
ανάμεσα στα δύο φύλα τόσο στο επίπεδο της
μορφολογίας αλλά και στο επίπεδο των
λειτουργιών του εγκεφάλου και της
συμπεριφοράς.

Τόσο στους άρρενες όσο και στις θήλεις η παρουσία υψηλών
επιπέδων ανδρογόνων, σε κρίσιμα στάδια της ανάπτυξης, σχετίζεται
με τυπικά αρσενικές συμπεριφορές.
Για παράδειγμα, θηλυκά ποντίκια αλλά και ανώτερα θηλαστικά που
εκτέθηκαν σε υψηλά επίπεδα ανδρογόνων, πριν αλλά και μετά τη
γέννηση, είναι πιθανότερο απ’ ότι τα ζώα που δεν εκτέθηκαν σε αυτές
τις ορμόνες να προσεγγίζουν άλλα θηλυκά ως ερωτικούς συντρόφους
και λιγότερο πιθανό να είναι σεξουαλικώς δεκτικά στους άρρενες, ενώ
αρσενικοί ποντικοί που στερήθηκαν ανδρογόνων κατά τη διάρκεια
αυτών των ευαίσθητων περιόδων εμφανίζουν τον αντίθετο τύπο
σεξουαλικής συμπεριφοράς.
Επιπροσθέτως περιοχές του εγκεφάλου που εμπλέκονται με τη
σεξουαλική συμπεριφορά και ιδιαίτερα ο υποθάλαμος εμφανίζουν
διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα και μεταβολές ανάλογα με το
πλεόνασμα ή τη μειωμένη ποσότητα αρρενοποιητικών ορμονών
(Breedlove,1994).

Οι ορμόνες των γονάδων επηρεάζουν επίσης και μη σεξουαλικές
συμπεριφορές.
Στα ποντίκια και τα ανώτερα θηλαστικά η έκθεση σε υψηλά επίπεδα
ανδρογόνων κατά τη διάρκεια κρίσιμων περιόδων της ανάπτυξης του
εγκεφάλου, σχετίζεται με αυξημένη επιθετικότητα και σκληρά παιχνίδια
(Meaney,1988).
Ορισμένες πλευρές της μάθησης επηρεάζονται επίσης από την
παρουσία υψηλών επιπέδων ορμονών των γονάδων στα πρώιμα στάδια
της ανάπτυξης.
Θηλυκά ποντίκια στα οποία χορηγήθηκαν αρρενοποιητικές ορμόνες
κατά τη διάρκεια κρίσιμων περιόδων της ανάπτυξης έμαθαν να
βρίσκουν την έξοδο στη δοκιμασία του ακτινωτού λαβύρινθου το ίδιο
καλά όσο και τα αρσενικά ποντίκια και πολύ καλύτερα απ’ ότι τα
φυσιολογικά θηλυκά ποντίκια καθώς και από τα αρσενικά που
ευνουχίστηκαν αμέσως μετά τη γέννηση.

Έχει παρατηρηθεί επίσης ότι ορισμένες περιοχές του
εγκεφάλου των ποντικών, συμπεριλαμβανομένου και του
ιππόκαμπου, οι οποίες πιστεύεται ότι εξυπηρετούν
διάφορες όψεις της μάθησης του χώρου, επηρεάζονται
από τις ορμόνες των γονάδων (Juraska,1991).
Στους πιθήκους έχει βρεθεί ότι η παρουσία ανδρογόνων
κατά την προγεννητική ή τη μεταγεννητική περίοδο
επηρεάζει τις μαθησιακές ικανότητες οι οποίες εμφανίζουν
διαφορές ανάμεσα στα φύλα, όπως επίσης τέτοιες
διαφορές εμφανίζει και η ωρίμανση των περιοχών του
εγκεφαλικού φλοιού που εξυπηρετούν τις ικανότητες
μάθησης (Bachevalier & Hagger, 1991).

Οι μελέτες που διερευνούν τις επιδράσεις των
ορμονών στην ανθρώπινη συμπεριφορά, είναι στην
πλειοψηφία τους σύμφωνες με τις μελέτες στα άλλα
είδη.
Οι περισσότερες απ’ αυτές τις μελέτες εμπλέκουν
κορίτσια ή γυναίκες που εκτέθηκαν σε υψηλά
επίπεδα αρρενοποιητικών ορμονών νωρίς κατά την
ανάπτυξη, είτε εξαιτίας μιας γενετικής ασθένειας που
ονομάζεται συγγενής επινεφριδική υπερπλασία
(CAH) ή επειδή οι μητέρες τους έπαιρναν φάρμακα
με αρρενοποιητικές δράσεις κατά τη διάρκεια της
κύησης, όπως οι ανδρογενετικές προγεστίνες και η
διαιθυλστιλβεστρόλη (DES).

Τα κορίτσια και οι γυναίκες με CAH έχει βρεθεί ότι

αρρενοποιούνται σε ποικίλες συμπεριφορές όπως η
επιθετικότητα, η ικανότητα αντιληψης του χώρου, η
προτίμηση χεριού, ο σεξουαλικός προσανατολισμός και η
επιλογή παιχνιδιών (Berenbaum & Resnick, 1977;
Hampson, Rovet & Altman, 1998).
Τα κορίτσια που εκτέθηκαν σε ανδρογενετικές προγεστίνες
είναι πιο πιθανό απ’ ότι οι ανεπηρέαστες αδελφές τους να
παρουσιάζουν επιθετική συμπεριφορά, ενώ οι γυναίκες
που εκτέθηκαν σε DES έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα από
τις κανονικές να εμφανίσουν λεσβιακές ή ερμαφρόδιτες
φαντασιώσεις και διεγέρσεις (Meyer – Bahlburg και συν.,
1995).

Tα τελευταία χρόνια οι μελέτες των επιδράσεων των πρώιμων ορμονών
στην ανθρώπινη συμπεριφορά έχουν συμπεριλάβει και φυσιολογικά
άτομα.
Οι θήλεις που μοιράστηκαν το περιβάλλον της μήτρας με αρσενικό
δίδυμο κι ως εκ τούτου πιστεύεται ότι έχουν εκτεθεί σε πιο υψηλά από το
μέσο όρο επίπεδα τεστοστερόνης, συχνά εμφανίζουν ορισμένες
αρρενοποιήσεις της συμπεριφοράς.
Συγκρινόμενες με θήλεις που μεγαλώσαν στη μήτρα μαζί με θηλυκό
δίδυμο έχουν υψηλότερη ικανότητα αντίληψης του χώρου (Cole-
Harding, Morstad & Wilson, 1988), εμφανίζουν υψηλότερη αισθητηριακή
αναζήτηση και ένα αντρικού-τύπου μοντέλο ακουστικής λειτουργίας
(McFadden,1998).
Eφτάχρονα κορίτσια που είχαν εκτεθεί σε υψηλά επίπεδα τεστοστερόνης
μέσα στη μήτρα (όπως αυτά προσδιορίστηκαν στο αμνιακό υγρό κατά τη
14η ως και τη 16η εβδομάδα της κύησης) εμφάνιζαν υψηλότερη ταχύτητα
νοητικών περιστροφών απ’ ότι κορίτσια που είχαν χαμηλά επίπεδα
προγεννητικής τεστοστερόνης (Grimshaw, Sitarenios & Finegan, 1995).

Οι συμπεριφοριστικές - αλλά και οι εγκεφαλικές – αλλαγές που
συμβαίνουν ως αποτέλεσμα των υψηλών ή χαμηλών η χαμηλών
επιπέδων ορμονών των γονάδων παρουσιάζονται νωρίς κατά τη
διάρκεια της ανάπτυξης και θεωρείται ότι είναι οργανωτικές,
επειδή οι ορμόνες προκαλούν μόνιμες μεταβολές στις
διασυνδέσεις και στο βαθμό ευαισθησίας του εγκεφάλου.
Αλλά οι επιδράσεις των ορμονών στη συμπεριφορά δεν
περιορίζονται μόνο στα πρώτα στάδια της ανάπτυξης. Οι
ορμόνες μπορεί να συνεχίσουν να επηρεάζουν τη συμπεριφορά
μέσω μόνιμων αλλαγών στον εγκέφαλο και σε μεταγενέστερες
περιόδους (Arnold & Breedlove, 1985).
Oι μεταγενέστερες ορμόνες δε δημιουργούν μεγάλης διάρκειας
μόνιμες αλλαγές, αλλά έχουν μάλλον ενεργοποιητικές
επιδράσεις. Αυτό σημαίνει ότι ενεργοποιούν τα νευρικά
συστήματα τα οποία οργανώθηκαν νωρίς κατά τη διάρκεια της
ανάπτυξης.
Πολλές μελέτες τόσο σε διάφορα είδη ζώων όσο και σε
ανθρώπους έχουν φανερώσει τη μεγάλη σπουδαιότητα που
έχουν για διάφορες συμπεριφορές (ιδιαίτερα συμπεριφορές που
δε σχετίζονται με το φύλο) οι ενεργοποιητικές ορμόνες (Kimura
& Hampson, 1994).
Η κυκλική τεστοστερόνη έχει συσχετισθεί με την επιθετικότητα
(Olweus, Mattsson, Schalling & Low, 1998) και με την ικανότητα
αντίληψης του χώρου (Janowsky, Oviatt & Orwoll, 1994).
Τα οιστρογόνα φαίνεται να διευκολύνουν τη μνήμη, έτσι ώστε οι
γυναίκες που λαμβάνουν συμπληρώματα οιστρογόνων μετά την
εμμηνόπαυση έχουν καλύτερη μνήμη απ’ αυτές που δε
λαμβάνουν οιστρογόνα (Resnick, Metter, & Zonderman,1997). Τα
οιστρογόνα είναι επίσης σημαντικά και για άλλες όψεις της
γνωστικής λειτουργίας, ιδιαίτερα για τις κινητικές ικανότητες
και τις ικανότητες άρθρωσης (Kimura & Hampson, 1994; Saucier & Kimura,1998;
Szekely, Hampson, Garey & Goodall,1998).

Συνήθως χαρακτηρίζονται ως τυπικά αρσενικές οι

συμπεριφορές οι οποίες είναι περισσότερο συνήθεις ή
εκδηλώνονται σε μεγαλύτερο ποσοστό στα αρσενικά παρά
στα θηλυκά, όπως η επιθετικότητα, η ικανότητα αντίληψης
του χώρου και το να παίζει κανείς με αγορίστικα παιχνίδια,
… και χαρακτηρίζονται τυπικά θηλυκές συμπεριφορές
αυτές που είναι περισσότερο συνηθισμένες ή εκδηλώνονται
σε μεγαλύτερο ποσοστό στα θηλυκά παρά στα αρσενικά,
όπως η έκφραση των συναισθημάτων, η λεκτική μνήμη, η
ταχύτητα αντίληψης, η λεκτική ακρίβεια (δυνατότητα
λεπτομερούς περιγραφής) και η μητρική συμπεριφορά.

Όταν μελετώνται οι μόνιμες επιδράσεις των ορμονών των
γονάδων στον εγκέφαλο και τη συμπεριφορά, (αυτές που
θεωρούνται «παραδοσιακές» οργανικές επιδράσεις), είναι
ευρέως αποδεκτό ότι τούτες οι επιδράσεις είναι εξαιρετικά
πολλές κατά την διάρκεια περιορισμένων, κρίσιμων και
ευαίσθητων περιόδων.
Είναι εκείνες οι περίοδοι κατά την διάρκεια των οποίων τα
επίπεδα των ανδρογόνων, (ειδικά η τεστοστερόνη), είναι σε
πολύ μεγάλο βαθμό υψηλότερα στα αρσενικά απ΄ότι στα
θηλυκά.
Αυτή η περίοδος περιλαμβάνει τις πριν από τη γέννηση
εβδομάδες (από την 8η ως την 24η), ορισμένους μετά τη
γέννηση μήνες (από τον 1ο ως τον 5ο) και μία περίοδο που
συνεχίζεται για μεγάλο χρονικό διάστημα (από την εφηβεία ως
την ωριμότητα).

Στα θηλαστικά φαίνεται να υπάρχουν πολλές διακριτές

ευαίσθητες περίοδοι για τις επιδράσεις των ανδρογόνων
στη συμπεριφορά, με διαφορετικές συμπεριφορές να
εκδηλώνονται στα ζώα όταν εκτίθενται στα ανδρογόνα
νωρίς στην κύηση, σε αντίθεση με το όταν εκτίθενται αργά
(Goy, Bergovitch & McBrain, 1988).
Για παράδειγμα, θηλυκοί πίθηκοι που εκτέθηκαν στα
ανδρογόνα νωρίς στην διάρκεια της κύησης (και γι’ αυτό
φέρουν ανδρικά γεννητικά όργανα), δείχνουν αυξημένη
τάση να ανεβαίνουν πάνω σε άλλα θηλυκά (όπως τα
αρσενικά το κάνουν κατά την αναπαραγωγή), ενώ άλλοι
θηλυκοί πίθηκοι που εκτέθηκαν αργότερα κατά την κύηση
(δε φέρουν ανδρικά γεννητικά όργανα), δείχνουν αυξημένη
τάση για παιχνίδια με σκληρή πάλη.
Το γεγονός ότι οι επιδράσεις των ορμονών στη συμπεριφορά πιθανόν να
διαφέρουν ανάλογα με το χρόνο στον οποίο οι οργανισμοί εκτέθηκαν στις
ορμόνες, είναι αντικείμενο συζήτησης σε πολλά άρθρα.
Οι Fitch και συν. (1998) ισχυρίζονται ότι οι επιδράσεις στη συμπεριφορά των
ωοθηκικών ορμονών και των ανδρογόνων διαφέρουν στην πορεία του χρόνου
και πιο συγκεκριμένα ότι οι ωοθηκικές ορμόνες ασκούν επιδράσεις και πέρα από
την προγεννητική και τη νεογνική περίοδο.
Οι Hampson και συν. (1998) θεωρούν ότι τα ανδρογόνα που είναι παρόντα κατά
την πρώτη μετά τη γέννηση περίοδο είναι πολύ σημαντικά για την εξέλιξη των
ικανοτήτων αντίληψης του χώρου.
Οι Tenhula and Bailey (1998) υποστηρίζουν ότι οι ορμόνες πιθανώς επηρεάζουν
το σεξουαλικό προσανατολισμό και προσδιορίζουν το χρόνο έναρξης και λήξης
της εφηβείας σε διαφορετικά σημεία της ανάπτυξης.

Ευρήματα ότι θηλυκά με αρσενικό δίδυμο αδελφό

«αρρενοποιούνται» σε ακουστικά χαρακτηριστικά (McFadden,
1993) και στην ικανότητα αντίληψης του χώρου (Cole-Harding και
συν., 1998), αλλά όχι στα παιχνίδια που παίζουν (Henderson &
Berenbaum, 1997), ….
…. μας κάνουν να πιστεύουμε ότι η σημαντική περίοδος για την
«αρρενοποίηση» στην επιλογή των παιχνιδιών εμφανίζεται
αργότερα από την σημαντική περίοδο για την ανάπτυξη των
άλλων χαρακτηριστικών, …… γιατί το αμνίο (ο υμένας που
περιβάλλει το έμβρυο κατά την ενδομήτρια ζωή), είναι διαπερατό,
(επιτρέποντας τη μεταφορά τεστοστερόνης από το αρσενικό στο
θηλυκό έμβρυο), μόνο νωρίς κατά την προγεννητική περίοδο.

Οι ελλείψεις στην οπτικά εργαζόμενη μνήμη σε κορίτσια με το

σύνδρομο Turner που παρατηρήθηκαν από τους Buchanan και συν.
(1998), μπορούν πιθανώς να εξεταστούν σε σχέση με τα επίπεδα
οιστρογόνων στη πρώιμη ή μέση παιδική ηλικία, σαν έλεγχος της
υπόθεσης των Fitch και συν. (1998) ότι τα οιστρογόνα συνεχίζουν
να προκαλούν μόνιμες αλλαγές στον εγκέφαλο και κατά τη
διάρκεια της μεταγεννητικής περιόδου.

Το ακριβές ποσό της ορμόνης που είναι αναγκαίο για να αλλάξει μια
συμπεριφορά είναι πιθανώς διαφορετικό για κάθε συμπεριφορά.
Μερικές συμπεριφορές πιθανόν να επηρεάζονται μόνο από ακραίες
μεταβολές των ορμονών, τη στιγμή που άλλες πιθανόν να επηρεάζονται
από σχετικά μικρές μεταβολές.
Έρευνες σε πληθυσμούς με πολύ καλά προσδιορισμένα επίπεδα
ορμονών, υψηλότερα του κανονικού, όπως για παράδειγμα σε κορίτσια
με συγγενή επινεφριδική υπερπλασία (CAH), θα μπορούσαν τελικά να
παρέχουν πληροφορίες για αυτό το θέμα, όπως φαίνεται στα ακόλουθα
δύο παραδείγματα. Πρώτον, τα παιχνίδια που χαρακτηρίζουν το φύλο
είναι πιθανόν να αλλάξουν μόνο υπό την επίδραση υψηλών επιπέδων
ανδρογόνων, χαρακτηριστικών των κοριτσιών με CAH (τα οποία όμως
είναι τυπικά –σε ό,τι αφορά τις ορμόνες- αγόρια), αλλά δεν είναι πιθανό
να εμφανιστούν τέτοια παιχνίδια σε τυπικά – σ’ ότι αφορά τις ορμόνες –
κορίτσια, ακόμη και σε αυτά με αρσενικό δίδυμο αδελφό.
Επίσης μπορεί να υπάρχουν κατώφλιες επιδράσεις

(ουδός ερεθισμού), όπως ότι το ποσό των ορμονών
συσχετίζεται γραμμικά με μια συμπεριφορά μόνο σε
ορισμένα επίπεδα ορμονών. Για παράδειγμα εάν η
ικανότητα αντίληψης του χώρου προάγεται από μία
μέτρια ποσότητα τεστοστερόνης, τότε θα υπάρχει κάποια
γραμμική σχέση μεταξύ τεστοστερόνης και ικανότητας
αντίληψης του χώρου μόνο στα θηλυκά, καθώς όλα τα
αρσενικά έχουν ξεπεράσει την ουδό.

Φαίνεται ότι τα άτομα ποικίλουν όχι μόνο στα επίπεδα των ορμονών στα
οποία εκτίθενται αλλά και ως προς την ευαισθησία τους σ’ αυτές τις
ορμόνες.
Παραλλαγές στην ορμονική ευαισθησία ίσως εξηγούν τις παρατηρήσεις
ότι δεν έχουν όλοι οι θηλυκοί οργανισμοί με CAH υψηλή ικανότητα
αντίληψης του χώρου (Ηampson και συν., 1998).
Οι νευρο-ορμονικές θεωρίες για το φυλετικό προσανατολισμό των
διαφόρων ειδών, εκφράζουν γενικά ενδιαφέρον για τα επίπεδα μόνο των
προγεννετικών ορμονών αλλά μελλοντικές εργασίες ίσως θα πρέπει να
εξετάσουν τις ατομικές διαφορές στην ευαισθησία των ορμονών. Η
γυναικεία ομοφυλοφιλία ίσως προκύπτει όχι από τα πολύ υψηλά επίπεδα
ανδρικών ορμονών κατά τις πρώτες φάσεις της ανάπτυξης, αλλά από την
αυξημένη ευαισθησία στα τυπικά επίπεδα αυτών των ορμονών (Tenhula
& Bailey,1998).

Οι ορμόνες μπορεί να επηρεάσουν άμεσα τη συμπεριφορά μέσα από
αλλαγές σε εγκεφαλικές περιοχές που σχετίζονται με τη συμπεριφορά.
Μελέτες σε άλλα είδη δείχνουν ότι οι ορμόνες των γονάδων επηρεάζουν
υποθαλαμικές περιοχές που εμπλέκονται με διάφορες πλευρές της
σεξουαλικής συμπεριφοράς (βλ. Breedlove, 1992, 1994; Goy & McEven,
1980; MacLusky & Naftolin, 1981) και περιοχές του ιππόκαμπου που
εμπλέκονται με διάφορες όψεις της αντίληψης του χώρου (Juraska, 1991,
Roof & Havens, 1992, Williams & Meck, 1991). Ο Fitch και οι συνεργάτες
του (1998) έδειξαν πως οι ορμόνες των ωοθηκών επηρεάζουν την
ανάπτυξη του μεσολοβίου στον αρουραίο.
Οι ορμόνες των γονάδων επηρεάζουν το μέγεθος των νευρώνων, την
επιβίωση και τις εκβλαστήσεις τους, τον αριθμό και την οργάνωση των
συνάψεων, τα πρότυπα διακλάδωσης των δενδριτών, τον πυρηνικό όγκο,
το πάχος του εγκεφαλικού φλοιού και τα συστήματα των
νευροδιαβιβαστών.

Οι ορμόνες μπορεί να επηρεάσουν και έμμεσα τη συμπεριφορά.
Οι Clark και Galef (1998) έδειξαν ότι οι ορμόνες επηρεάζουν τη
σεξουαλική συμπεριφορά εν μέρει, μέσα από επιδράσεις στο μυϊκό
σύστημα.
Ο McFadden (1998) προτείνει ότι οι διαφορές ανάμεσα στα φύλα στις
ανώτερες γνωστικές λειτουργίες, ίσως προκύπτουν όχι απλά από
προγενετικές ορμόνες που λειτουργούν σε συγκεκριμένες θέσεις του
εγκεφαλικού φλοιού, αλλά επίσης από ορμόνες που δρουν σε
περιφερικές θέσεις και συνεισφέρουν στη δραστηριοποίηση των
εγκεφαλικών θέσεων.
Στην εξέταση των επιδράσεων των οιστρογόνων στη συμπεριφορά, οι
Saucier & Kimura (1998) και οι Szekely και συν. (1998) προτείνουν ότι τα
οιστρογόνα διευκολύνουν τις περιοχές του αριστερού ημισφαιρίου να
εξυπηρετούν τις πρακτικές διαδικασίες και ενέργειες.
Συμπερασματικά, …… εξελικτικοί ψυχολόγοι, νευροψυχολόγοι και
ψυχοφυσιολόγοι έχουν λόγο να πανηγυρίζουν και να αποκομίζουν
ιδιαίτερα οφέλη από τις προόδους που επιτεύχθηκαν τα τελευταία
χρόνια στην κατανόηση των ορμονικών επιρροών στη συμπεριφορά.
Αυτές οι μελέτες βοηθούν άμεσα να εξηγήσει κανείς τις νευρικές
υποδομές των περισσοτέρων συμπεριφορών, συμπεριλαμβάνοντας το
συναίσθημα, τη γνώση, την κινητική συμπεριφορά, την ασυμμετρία και
τις αναπτυξιακές διαταραχές.
Αυτές οι μελέτες επισημαίνουν άμεσα και με ακρίβεια πώς οι
εγκεφαλικές δομές και λειτουργίες εμπλέκονται σε συγκεκριμένες
συμπεριφορές, πώς καθορίζεται το αναπτυξιακό πρόγραμμα
συγκεκριμένων συμπεριφορών και ποιο είναι το νευρικό του υπόστρωμα
και διαφωτίζουν για ορισμένα συστατικά στοιχεία της συμπεριφοράς.

• Οι μελέτες των Buchanan και των συνεργατών του (1998) αναγνωρίζουν την
οπτική εργαζόμενη μνήμη σαν μια από τις κύριες γνωστικές αιτίες του
οπτικοχωρικού ελλείμματος στα κορίτσια με το σύνδρομο του Turner και
σημειώνουν ότι θα ήταν ενδιαφέρον να εξετάσει κανείς τις νευρικές περιοχές
που υποβοηθούν την οπτική εργαζόμενη μνήμη, για να κατανοήσει τους
γενετικούς και εγκεφαλικούς μηχανισμούς που σχετίζονται με την
διαφοροποιημένη ικανότητα αντίληψης του χώρου ανάμεσα στα δύο φύλα.
• Ο Mc Fadden (1998) προτείνει ότι διαφορές ανάμεσα στα φύλα και οι
πλευρικές διαφορές στην φλοιϊκή λειτουργία μπορεί να προκύψουν από
διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στα φύλα και στα αυτιά σε ακουστικά
χαρακτηριστικά και απλές ικανότητες.
• Οι Fitch και οι συνεργάτες του (1998) δείχνουν πως τα οιστρογόνα μπορεί να
δικαιολογήσουν τις διαφορές ανάμεσα στα φύλα όσον αφορά την
πλαστικότητα.

Η πλειάδα τέτοιων ερευνών τα τελευταία χρόνια δείχνει

ότι σύντομα θα είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πολύ
περισσότερα πράγματα για τις επιδράσεις των ορμονών
των γονάδων στην ανάπτυξη του εγκεφάλου και στη
συμπεριφορά του ανθρώπου και των άλλων ζωικών
ειδών.
Ενότητα 12:
ΑΠO ΤΗΝ ΨΥΧΟΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ:
EΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Να δώσουμε απάντηση σε ερωτήματα, που
απασχολούν όσους ασχολούνται με τις
επιπτώσεις της έρευνας του εγκεφάλου στην
εκπαίδευση.
Ενότητα 12: Από την Ψυχοφυσιολογία στην εκπαίδευση: Εκπαιδευτικές προεκτάσεις και προτάσεις 2
• Εγκέφαλος και μάθηση
• Προϋποθέσεις αποτελεσματικής μάθησης
• Στρατηγικές μάθησης - παραδείγματα
Εκπαιδευτικές προεκτάσεις και προτάσεις 1/15
Όπως αναφέρθηκε η μελέτη της προτίμησης χεριού
είναι αρκετά ενδιαφέρουσα ιδιαίτερα για τους
εκπαιδευτικούς, αφού ατομικές διαφορές στην
επιλογή εκτέλεσης μιας εργασίας με το δεξί ή το
αριστερό χέρι, αποτελούν συμπεριφοριστική
εκδήλωση ατομικών διαφορών στην εγκεφαλική
ασυμμετρία.
Επίσης, ατομικές διαφορές στην προτίμηση χεριού
φαίνεται να έχουν κάποια σχέση με την ημισφαιρική
ασυμμετρία για άλλες λειτουργίες περισσότερο
γνωστικής υφής.

Η μελέτη της νευροφυσιολογίας του εγκεφάλου, έχει
δημιουργήσει προοπτικές για βελτίωση στους τρόπους
εκπαίδευσης, ρίχνοντας φως στους μηχανισμούς της προσοχής,
στη βιοχημεία της μνήμης, στους τρόπους επεξεργασίας των
πληροφοριών από τα εγκεφαλικά ημισφαίρια και τη σχέση τους
με τη μάθηση κ.α.
Οι άνθρωποι που μελετούν τη μάθηση δε μπορούν να αγνοούν τα
δεδομένα νευροφυσιολογίας και της ψυχοφυσιολογίας.
Οι προσπάθειες των εκπαιδευτικών να τροποποιήσουν την
εκπαιδευτική θεωρία και πράξη με βάση τις πρόσφατες αυτές
γνώσεις ασφαλώς βρίσκονται ακόμα στην αρχή τους.
Κάτω από το φως των νέων δεδομένων, αναθεωρούμε τις
απόψεις μας γύρω από το θέμα της μάθησης και της διδακτικής
μεθοδολογίας, ή στηρίζουμε τις όποιες εμπειρικές και
φιλοσοφικές σωστές απόψεις μας πάνω στο θέμα, σε ατράνταχτα
επιστημονικά δεδομένα..
Το περιβάλλον βρίσκεται σε μία συνεχή διαλεκτική σχέση με το νευρικό
ιστό του εγκεφάλου, τον οποίο και τελικά διαμορφώνει.
Οι νευρώνες αναπτύσσονται και διαμορφώνονται όχι μόνο βάσει του
κληρονομικά προκαθορισμένου δυναμικού, αλλά κυρίως ανάλογα με
τους ερεθισμούς που θα δεχθούν από το εξωτερικό περιβάλλον
(φυσικό και κοινωνικό).
‘Ολες οι ανώτερες νοητικές λειτουργίες στον άνθρωπο εξαρτώνται, ως
ένα βαθμό, από την αλληλεπίδραση του εγκεφάλου με το περιβάλλον
κατά τη διάρκεια περιόδων κρίσιμων για την ανάπτυξή του.
Έχουμε την κοινωνική υποχρέωση να δημιουργήσουμε τις βέλτιστες
συνθήκες για να μπορεί το κάθε άτομο να εκμεταλλευθεί στο μέγιστο
βαθμό τις φυσικές του δυνατότητες.

Τα δύο ημισφαίρια δέχονται, οργανώνουν και
επεξεργάζονται τις πληροφορίες κατά δύο
διαφορετικούς τρόπους.
Το δεξί ημισφαίριο επεξεργάζεται συνήθως
γεωμετρικά σχήματα, εικόνες και μουσικούς ήχους,
με τέτοιο τρόπο ώστε τα μέρη να αποκτούν το
νόημά τους μέσω των σχέσεών τους με τα άλλα
μέρη.
Αντίθετα το αριστερό ημισφαίριο, το οποίο κατά
κανόνα στους δεξιόχειρες είναι υπεύθυνο για την
ομιλία, υπερέχει στη χρησιμοποίηση αναλυτικής -
γραμμικής στρατηγικής για την αναγνώριση δομών.
Ο έλεγχος του τρόπου επίλυσης των προβλημάτων, δείχνει
ότι άλλα άτομα είναι επιδέξια σε χωροταξικές - συνθετικές
ασκήσεις και άλλα σε αναλυτικές - λεκτικές δοκιμασίες.
Παρ’ όλα αυτά θα ήταν υπεραπλούστευση να
συμπεράνουμε ότι ένα άτομο χαρακτηρίζεται είτε από
ολιστική - διαισθητική σκέψη τύπου δεξιού ημισφαιρίου,
είτε από αναλυτική - λογική προσέγγιση προβλημάτων
τύπου αριστερού ημισφαιρίου.
Όλοι, άνδρες και γυναίκες, έχουμε αναπτύξει ως ένα
βαθμό τις λειτουργίες μάθησης και αντίληψης και του
δεξιού και του αριστερού ημισφαιρίου.
Δεξί και αριστερό ημισφαίριο συνεργάζονται μεταξύ τους, μ’

έναν εξαιρετικά συγχρονισμένο τρόπο.
Το αριστερό οργανώνει και μεθοδεύει τις πληροφορίες, ενώ
παράλληλα το δεξί δημιουργεί ιδέες.
Για να έχουμε σωστή μάθηση χρειάζεται η συμμετοχή αλλά
και η συμβολή και των δύο ημισφαιρίων. Τα δύο ημισφαίρια
είναι συνδεδεμένα και ο εγκέφαλος λειτουργεί σαν ένα
σύνολο.
Εκείνο που ενδιαφέρει τον εκπαιδευτικό, είναι ότι σύμφωνα με
αυτό το εύρημα, ένα θέμα μπορεί να διδαχθεί με πολύ πιο
αποτελεσματικό τρόπο, εάν ερεθίζει ταυτόχρονα και τα δύο
ημισφαίρια του εγκεφάλου.
Wittrock (1978), αναφέρει τα αποτελέσματα μιας

πειραματικής μελέτης του σε παιδιά του δημοτικού.
Δούλεψε με δύο ομάδες παιδιών. Στη μία δίδαξε τη
λύση προβλημάτων χρησιμοποιώντας κάρτες με
εικόνες που αναπαριστούσαν τις τέσσερις
υποθέσεις, που έπρεπε τα παιδιά να ελέγξουν.
Αυτές οι συγκεκριμένες εικονικές αναπαραστάσεις
των αφηρημένων υποθέσεων κατέστησαν τα παιδιά
ικανά να ξεπεράσουν σε απόδοση τρεις φορές
περισσότερο τα παιδιά που είχαν διδαχθεί τα ίδια
πράγματα, αλλά χωρίς εικονικές αναπαραστάσεις.

Αν και οι διαφορές ελέγχου γνωστικών λειτουργιών από τα δύο
ημισφαίρια είναι ποσοτικές μάλλον παρά ποιοτικές, είναι
γεγονός ότι υπάρχουν εκπαιδευτικές διαδικασίες που
απευθύνονται κατ’ εξοχήν στο δεξί ημισφαίριο.
Σαν παραδείγματα αναφέρονται η χρησιμοποίηση puzzles στα
μαθηματικά, η πειραματική - εργαστηριακή και η φυσική -
εμπειρική διδασκαλία, η εικονογράφηση εννοιών για να
συνοδεύουν γραπτά κείμενα.
Μια σχετική διαδικασία μάθησης που εφαρμόσθηκε τελευταία
στο εκπαιδευτικό σύστημα, είναι η ανάγνωση «όλης» της λέξης
(αναλυτικοσυνθετική μέθοδος) κι όχι η ανάγνωση ανά γράμμα
και συλλαβή. Αυτή η εκπαιδευτική διαδικασία μαθαίνει τα
παιδιά να αντιμετωπίζουν τη συνολική εικόνα, ασκώντας και
ολιστικές - συνθετικές ικανότητες που χαρακτηρίζουν κυρίως το
δεξί μη-κυρίαρχο ημισφαίριο.
Η εκπαίδευση των ατόμων θα έπρεπε επομένως να
αρχίζει με προσεκτική παρατήρηση των μαθητών, των
γνωστικών στρατηγικών που χρησιμοποιούν και των
ατομικών τους διαφορών.
Αντί της ηλικίας, του φύλου και της νοημοσύνης, οι
στρατηγικές που χρησιμοποιούν οι μαθητές, αναλυτικές ή
ολιστικές φαίνεται να οδηγούν πιο άμεσα σε θεωρητικά
ενδιαφέρουσες εκπαιδευτικές τεχνικές.
Μπορεί να είναι δύσκολο να μάθει ένα παιδί, όταν
υπάρχει μια ασυμφωνία μεταξύ της ολιστικής γνωστικής
στρατηγικής που χρησιμοποιεί το παιδί και των αναλυτικά
οργανωμένων σχολικών βιβλίων και προγραμμάτων
διδασκαλίας.

Εξετάζοντας την ημισφαιρική εξειδίκευση και προσδιορίζοντας τους
ατομικούς τρόπους οργάνωσης της σκέψης, είμαστε σε θέση να βρούμε
τις κατάλληλες διδακτικές μεθόδους που καλύπτουν τις ανάγκες κάθε
παιδιού.
Αν και το πρόβλημα έχει τις ρίζες του στη δομή του εκπαιδευτικού
συστήματος, δε μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το γεγονός αυτό σαν
δικαιολογία για την αδυναμία μας να καλύψουμε τις ανάγκες των
παιδιών.
Η ευθύνη για τη δημιουργία κατάλληλων εμπειριών, που
δραστηριοποιούν τις λειτουργίες του δεξιού ημισφαιρίου, βαρύνει και
το γονιό και το δάσκαλο.
Με το να δημιουργούμε πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη της
λειτουργίας και του δεξιού και του αριστερού ημισφαιρίου του
εγκεφάλου, μαθαίνουμε να σεβόμαστε και εκείνες τις ικανότητες που
έχουν την πηγή τους στο μη λεκτικό ημισφαίριο.
Ο πραγματικός ανασχηματισμός της εκπαίδευσης απαιτεί από
το σύστημα, τους δασκάλους και τους γονείς, να διεγείρουν
τόσο τη λεκτική όσο και την μη λεκτική σκέψη των μαθητών,
να τους μάθουν να αισθάνονται την μη λεκτική τους συνείδηση
και να σέβονται τη διαίσθηση και την μη λεκτική νοητική
διαδικασία.
Σ’ αυτή τη νοητική διαδικασία στοχεύει η στρατηγική
διδασκαλίας των φυσικών επιστημών μέσα από το πείραμα και
την εμπειρική παρατήρηση.
Αν ο μαθητής ανακαλύψει με το πείραμα (μη λεκτικά) το
εύρημα-αποτέλεσμα και ακολούθως το λεκτικοποιήσει, δεν του
χρειάζεται να αποστηθίσει άγονα τη λεκτικοποιημένη από
άλλους γνώση, την οποία άλλωστε μπορεί να ξεχάσει σύντομα.

• Θα πρέπει να προσφερθεί στο παιδί επιστημονικά
οργανωμένο σχολικό περιβάλλον σε όλες τις
βαθμίδες της εκπαίδευσης.
• Με τον όρο αυτό εννοούμε νέες τάξεις εργασίας που
μοιάζουν περισσότερο με εργαστήρια και
χαρακτηρίζονται κυρίως από το κατάλληλο
σχεδιασμένο υλικό πνευματικής ανάπτυξης του
παιδιού και τη δυνατότητα που έχει το να εργασθεί
ατομικά, επιλέγοντας το υλικό που το ενδιαφέρει.
Χαρακτηριστικά του ειδικού αυτού υλικού πνευματικής ανάπτυξης του παιδιού θα
πρέπει να είναι:
• Να εισάγει βαθμιαία και μεθοδικά το παιδί στον επιστημονικό τρόπο σκέψης,
ώστε να αφομοιώσει και να αντιληφθεί βασικές έννοιες, απαραίτητες για την
πνευματική του συγκρότηση.
• Να προσφέρει στο παιδί γνώσεις και δεξιότητες, τότε που το παιδί της αποζητά,
δηλ. στις εποχές ειδικής ευαισθησίας.
• Να εμπεριέχει το ίδιο το υλικό τον αυτοέλεγχο. Με το να καταλαβαίνει το παιδί
μόνο του το λάθος και να το διορθώνει (πράξη), μαθαίνει σε βάθος τα πράγματα.
• Θα πρέπει να είναι συστηματικά σχεδιασμένο και να προσφέρεται βαθμιαία στο
παιδί.
• Θα πρέπει να παρέχεται η δυνατότητα στο κάθε παιδί να εργάζεται ατομικά,
επιλέγοντας το υλικό που το ενδιαφέρει.
• Τέλος θα πρέπει όλες οι βασικές γνώσεις να αρχίζουν με αυτό το υλικό από το
συγκεκριμένο, να προχωρούν στο συμβολικό και τέλος να φθάνουν στο
αφηρημένο.

• Υπ’ αυτό το πρίσμα ο μαθητής αποκτά ένα
καινούργιο, πολύ πιο σημαντικό και ενεργό
ρόλο.
• Ο δάσκαλος πρέπει να είναι βαθύς γνώστης
του υλικού και του τρόπου χρήσης του. Είναι ο
μόνος που μπορεί να αντιληφθεί και να
διευκολύνει, όπου χρειαστεί, τις νοητικές
διεργασίες των μαθητών. Με την
προσωπικότητά του και τις διαπροσωπικές
σχέσεις που αναπτύσσει με τα παιδιά ,
καθορίζει σε μεγάλο βαθμό το κλίμα που
δημιουργείται μέσα στην τάξη, επηρεάζοντας
έτσι βαθιά την κοινωνικοποίηση του παιδιού.
• Ολοκληρώνοντας ……… η διεξοδική εξέταση του φαινομένου της
αριστεροχειρίας, αλλά και οι ευρύτερες νευροψυχολογικές
μελέτες των γνωστικών ικανοτήτων και των διαδικασιών της
μάθησης, προσφέρουν στην παιδαγωγική σκέψη και πρακτική,
όχι μια «συνταγή» εκπαιδευτικής δράσης.
• Προσφέρουν ένα ευρύ φάσμα μεθοδολογικών πλαισίων
ανάλυσης και διδακτικών κοινωνικών πρακτικών σε σχέση με τις
ατομικές γνωστικές πραγματικότητες της σχολικής τάξης.
• Ένα σφαιρικό πλαίσιο δηλαδή νευρο-ψυχο-παιδαγωγικής
ερευνητικής επεξεργασίας και ταυτόχρονα ένα προσανατολισμό
για τη μεταγνωστική σκέψη του εκπαιδευτικού πάνω στις
γνωστικές δεξιότητες και τις διδακτικές διαδικασίες.
• Μια δυνατότητα διάρθρωσης του «τι» και του «πως» μαθαίνει
ο άνθρωπος, με το «τι» και το «πως» του δίνεται η ευκαιρία
να μάθει, το «τι» και το «πως» διδάσκεται.

Ψυχοφυσιολογία Φίλιππος Βλάχος Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ψυχοφυσιολογία Φίλιππος Βλάχος Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ψυχοφυσιολογία

• Ο προσδιορισμός του επιστημονικού πεδίου

Ενότητα 1: Ψυχοφυσιολογία: Βασικές έννοιες και παραδείγματα 2

Ενότητα 1: Ψυχοφυσιολογία: Βασικές έννοιες και παραδείγματα 3

Οι βιολογικές βάσεις της συμπεριφοράς 1/3

• Ο ανθρώπινος οργανισμός αποτελεί ένα

Ενότητα 1: Ψυχοφυσιολογία: Βασικές έννοιες και παραδείγματα 5

• Η σχέση φυσιολογικών διεργασιών και

Ενότητα 1: Ψυχοφυσιολογία: Βασικές έννοιες και παραδείγματα 6

Οι βιολογικές βάσεις της συμπεριφοράς 3/3

Ενότητα 1: Ψυχοφυσιολογία: Βασικές έννοιες και παραδείγματα 8

Ενότητα 1: Ψυχοφυσιολογία: Βασικές έννοιες και παραδείγματα 9

• Αποτελούν περίπου το 10% του παγκόσμιου

Ενότητα 1: Ψυχοφυσιολογία: Βασικές έννοιες και παραδείγματα 10

Είναι περίεργο να είσαι αριστερόχειρας; 2/3

Ενότητα 1: Ψυχοφυσιολογία: Βασικές έννοιες και παραδείγματα 11

• Η προκατάληψη για το αριστερό χέρι δεν είναι

Ενότητα 1: Ψυχοφυσιολογία: Βασικές έννοιες και παραδείγματα 12

Η πλευρική ασυμμετρία και η προτίμηση προς κάποια πλευρά

Ενότητα 1: Ψυχοφυσιολογία: Βασικές έννοιες και παραδείγματα 13

Ενότητα 1: Ψυχοφυσιολογία: Βασικές έννοιες και παραδείγματα 14

Η πλευρική ασυμμετρία στο σύμπαν 2/2

Ενότητα 1: Ψυχοφυσιολογία: Βασικές έννοιες και παραδείγματα 15

• Ο προσδιορισμός της έννοιας

Ενότητα 2: Εγκεφαλική πλευρίωση και προτίμηση χεριού 2

Ενότητα 2: Εγκεφαλική πλευρίωση και προτίμηση χεριού 3

Πλευρίωση, ημισφαιρική εξειδίκευση,

Ενότητα 2: Εγκεφαλική πλευρίωση και προτίμηση χεριού 4

Ενότητα 2: Εγκεφαλική πλευρίωση και προτίμηση χεριού 5

Πλευρίωση, ημισφαιρική εξειδίκευση,

Ενότητα 2: Εγκεφαλική πλευρίωση και προτίμηση χεριού 7

Η εγκεφαλική ασυμμετρία υπάρχει από την αρχή ή

Ενότητα 2: Εγκεφαλική πλευρίωση και προτίμηση χεριού 8

• Μελέτες σε φυσιολογικά άτομα με τη χρήση

Ενότητα 2: Εγκεφαλική πλευρίωση και προτίμηση χεριού 9

Οι περισσότερες ανώτερες γνωστικές

Ενότητα 2: Εγκεφαλική πλευρίωση και προτίμηση χεριού 10

Ενότητα 2: Εγκεφαλική πλευρίωση και προτίμηση χεριού 11

Η πλευρίωση των λειτουργιών είναι

Ενότητα 2: Εγκεφαλική πλευρίωση και προτίμηση χεριού 13

Το φυσιολογικό υπόβαθρο της

Ενότητα 2: Εγκεφαλική πλευρίωση και προτίμηση χεριού 14

Ενότητα 2: Εγκεφαλική πλευρίωση και προτίμηση χεριού 15

Η σχέση μεταξύ της προτίμησης χεριού και της

• Αν και η δεξιοχειρία είναι ο καλύτερος δείκτης πρόβλεψης της

Ενότητα 2: Εγκεφαλική πλευρίωση και προτίμηση χεριού 16

Σκοπός της ενότητας

• Η διεξοδική εξέταση των θεωριών για την

Ενότητα 3: Η αιτιολογία της διαφορετικής προτίμησης χεριού 2

Ενότητα 3: Η αιτιολογία της διαφορετικής προτίμησης χεριού 3

Θεωρίες για την προτίμηση χεριού 1/2

Ενότητα 3: Η αιτιολογία της διαφορετικής προτίμησης χεριού 4

Παρά την ιδιαίτερη σημασία που έχουν οι

Ενότητα 3: Η αιτιολογία της διαφορετικής προτίμησης χεριού 6

Σχήμα 1. Το τονικό αντανακλαστικό του αυχένα

Ενότητα 3: Η αιτιολογία της διαφορετικής προτίμησης χεριού 7

Γενετικές θεωρίες 1/2

Ενότητα 3: Η αιτιολογία της διαφορετικής προτίμησης χεριού 9

Περιβαλλοντικές θεωρίες 1/5

Ενότητα 3: Η αιτιολογία της διαφορετικής προτίμησης χεριού 10

Α. Η σειρά της γέννησης και η πίεση κατά

Ενότητα 3: Η αιτιολογία της διαφορετικής προτίμησης χεριού 11

Περιβαλλοντικές θεωρίες 3/5

Ενότητα 3: Η αιτιολογία της διαφορετικής προτίμησης χεριού 12