Γνωστική Ψυχολογία Πέτρος Ρούσσος ΕΚΠΑ

Γνωστική Ψυχολογία
Πέτρος Ρούσσος
Διάλεξη 1
Εισαγωγή, ορισμός και ιστορία της
Γνωστικής Ψυχολογίας
Μερικά διαδικαστικά…
http://users.uoa.gr/~roussosp/
https://eclass.uoa.gr/courses/PSYCH136/
Η περιγραφή του μαθήματος και

το πρόγραμμα των διαλέξεων…
Το βιβλίο…
Ορισμοί
• Η ψυχολογία είναι η επιστήμη που μελετά τη
συμπεριφορά και τις νοητικές διεργασίες του
ανθρώπου (κυρίως) αλλά και των άλλων έμβιων
όντων.
• Η γνωστική ψυχολογία είναι ο κλάδος της
ψυχολογίας που μελετά τις εσωτερικές νοητικές
διεργασίες (αντίληψη, προσοχή, μνήμη, σκέψη,
γλώσσα κ.ο.κ.), οι οποίες είναι υπεύθυνες για την
απόκτηση, την αναπαράσταση, την αποθήκευση
και τη χρήση της γνώσης.
Γνωστική ή Γνωσιακή;
• Ο όρος «γνωστική» θεωρείται ότι αναφέρεται

στις διαδικασίες επεξεργασίας της γνώσης
• Ο όρος «γνωσιακή» προέρχεται από τη γνώση
και αναφέρεται σε θέματα που έχουν να
κάνουν με το ίδιο το αντικείμενο της γνώσης
και τις μεταβολές του.
Γιατί είναι σημαντική η μελέτη των

νοητικών λειτουργιών;
• Καταρχάς, διότι είναι σχετικές με κάθε

δραστηριότητά μας ανά πάσα στιγμή…
• Η σημασία τους γίνεται ολοφάνερη όταν
κάποια από αυτές δυσλειτουργεί (π.χ., ΗΜ)
Ιστορία της Γνωστικής Ψυχολογίας (1)
• Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι:
– ποια είναι η πηγή της γνώσης;
– η γνώση αποκτάται μέσω της εμπειρίας ή είναι κυρίως έμφυτη και η
εμπειρία χρησιμεύει στο να ενεργοποιεί τη γνώση με την οποία έχουμε
γεννηθεί;
– τι είναι συνείδηση; υπάρχει ελεύθερη βούληση;
– συλλογίζονται οι άνθρωποι σύμφωνα με τους κανόνες της λογικής;
• Πλάτωνας – Τρία μέρη της ψυχής:
– Λογιστικό (αθάνατο με έδρα το κεφάλι), θυμοειδές και επιθυμητικό
(θνητά με έδρα την καρδιά και την κοιλιά αντίστοιχα)
– Η γνώση είναι έμφυτη και η ψυχή αθάνατη
– Η μνήμη ως «κέρινο εκμαγείο» και ως πτηνοτροφείο
– Αρκετές παράδοξες ιδέες (π.χ., οπτικές ακτίνες από τα μάτια)
– Θέτει τις βάσεις του συνδετισμού (associationism)

• Αριστοτέλης – Tabula rasa (άδεια πλάκα)
– Πρότεινε νόμους για τη μάθηση και τη μνήμη
– Τόνισε τη σημασία της νοητικής αναπαράστασης
– Η καρδιά αποτελεί το κεντρικό αισθητήριο όργανο
– Ο εγκέφαλος και η καρδιά αλληλεξαρτώνται
– Στις απόψεις του στηρίζεται η εμπειρική απόδειξη
• Rene Descartes – έμφυτες ιδέες (φυσιοκρατία)
• Εμπειριστές (Hobbes, Locke, Berkeley, Hume, Mill)
• Kant – ενδιάμεση θέση
• Wilhelm Wundt (Λειψία 1879) και ενδοσκόπηση
• Η ψυχολογία, η επιστημονική μελέτη της άμεσης
εμπειρίας.

Η δομιστική προσέγγιση (Structuralism – π.χ., Titchener)
χρησιμοποίησε την ενδοσκόπηση για να μελετήσει το
περιεχόμενο και τη δομή των νοητικών γεγονότων.
Ρωτούσαν ερωτήσεις όπως:
«Οι σκέψεις μας αποτελούνται από εικόνες ή έχουν μια
αφηρημένη μορφή;»
Η ενδοσκόπηση δεν είναι αντικειμενική μέθοδος και είναι
δύσκολο να ερμηνεύσουμε αντικρουόμενα αποτελέσματα
που έχουν προκύψει από τη χρήση της…
William James και Λειτουργισμός (functionalism)
• Έμφαση στη λειτουργία των γνωστικών διεργασιών
• Ασχολήθηκε σε θεωρητικό επίπεδο με τα ψυχολογικά
ερωτήματα που μας απασχολούν στην καθημερινή ζωή
• Principles of Psychology, 1890
John Watson, ο ιδρυτής του Συμπεριφορισμού (behaviorism)

• Απάντηση στην ενδοσκόπηση του Wundt…
• Επιστημονική μελέτη της παρατηρήσιμης συμπεριφοράς
μόνο
• Καθώς οι νοητικές διεργασίες δεν είναι ορατές, δεν έχουν
θέση στην ψυχολογία
Συμπεριφορισμός
• Ο Watson υποστήριξε επίσης ότι η ψυχολογία

πρέπει να δώσει έμφαση:
– στη μελέτη της συμπεριφοράς έναντι της
συνειδητής εμπειρίας,
– στο ζωικό βασίλειο και όχι μόνο στον άνθρωπο,
– σε πρακτικές και όχι θεωρητικές αναζητήσεις,
– σε εξελικτικές και όχι υπαρξιακές προσεγγίσεις,
– στους εξωτερικούς παράγοντες στους οποίους
οφείλεται η μάθηση και όχι σε εσωτερικές
νοητικές καταστάσεις.
• Μορφολογική ψυχολογία (Gestalt approach)
• Wertheimer, Kofka, Lewin & Köhler
• Η συνειδητή εμπειρία μπορεί να γίνει καλύτερα
κατανοητή ως ένα σύνολο και όχι ως κάτι που
συγκροτείται από διάφορα επιμέρους στοιχεία.
• Έμφαση στην έμφυτη τάση να οργανώνουμε αυτά που
βλέπουμε
• Τόνισαν τη σημασία της «ενόρασης» στη διαδικασία
της λύσης προβλημάτων

• Frederick Bartlett (μελέτη της μνήμης)
• Στροφή προς τη σύγχρονη γνωστική ψυχολογία:
– Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος
– Κριτική του βιβλίου του Skinner «Γλωσσική Συμπεριφορά» και η
ανάπτυξη της μετασχηματιστικής γραμματικής του Chomsky
• Η γλώσσα είναι ένα περίπλοκο συμβολικό και παραγωγικό σύστημα που
αποτελείται από κανόνες, η κατάκτηση των οποίων δεν μπορεί να εξηγηθεί μέσω
του μηχανισμού της εξάρτησης ή της μίμησης
– Newell & Simon (1956) κατασκευάζουν το πρώτο υπολογιστικό
πρόγραμμα (Logic Theorist)
– Έρευνες στην περιοχή της ηθολογίας που αμφισβητούν τις
βασικές αρχές του συμπεριφορισμού
– Η ανακάλυψη του ψηφιακού υπολογιστή και η αναλογία

νου/υπολογιστή – ο ανθρώπινος νους είναι και αυτός ένας
επεξεργαστής…
– Η έρευνα του Piaget για την ανάπτυξη των νοητικών λειτουργιών
των παιδιών
– Γνωστική Επανάσταση
– Γέννηση της Γνωστικής Ψυχολογίας στο ΜΙΤ – Συμπόσιο στις
11 Σεπτεμβρίου 1956
Η τυπική θεωρία
Επεξεργασίας Πληροφοριών
Επεξεργασία Πληροφοριών
• Η επικρατούσα μεταφορά: ο ανθρώπινος
εγκέφαλος είναι σαν ένας υπολογιστής
– Η πληροφορία κωδικοποιείται, μετασχηματίζεται
και αποθηκεύεται
• Στάδια της επεξεργασίας πληροφοριών
– Η συμπεριφορά περιγράφεται ως μια σειρά από
επεξεργαστικές διαδικασίες
– Σειριακά επίπεδα επεξεργασίας
– Ανεξάρτητα και μη επικαλυπτόμενα στάδια
επεξεργασίας
Νευρωνικά δίκτυα
• Παράλληλη κατανεμημένη επεξεργασία ή συνδετιστικά
δίκτυα
• Αποτελούν ένα σύστημα από στοιχειώδεις μονάδες
επεξεργασίας πληροφοριών συνδεδεμένες μεταξύ τους,
όπου μια έννοια αναπαριστάται όχι ως μια συγκεκριμένη
μονάδα αλλά είναι κατανεμημένη στο δίκτυο και
εκφράζεται από τον ειδικό τρόπο με τον οποίο
ενεργοποιείται
• Η επεξεργασία της πληροφορίας στο δίκτυο γίνεται ως επί
το πλείστον παράλληλα…
Παράλληλη κατανεμημένη επεξεργασία
Χαρακτηριστικά της Παράλληλης

Κατανεμημένης Επεξεργασίας
• Πολλές νοητικές λειτουργίες βασίζονται σε
παράλληλες διεργασίες
• Η νευρωνική δραστηριότητα που υπόκειται σε μια
συγκεκριμένη νοητική διεργασία κατανέμεται
διαμέσου μιας σχετικά ευρείας περιοχής στον
εγκεφαλικό φλοιό
• Όταν ένα κομβικό σημείο του δικτύου φθάσει σε ένα
κρίσιμο επίπεδο ενεργοποίησης, μπορεί να επιδράσει
σε ένα άλλο σημείο με το οποίο είναι συνδεδεμένο
είτε ενεργοποιώντας το είτε αναστέλλοντάς το
• Όταν δύο σημεία ενεργοποιούνται την ίδια στιγμή,
τότε η σύνδεση μεταξύ τους ενισχύεται
• Ακόμη και αν η πληροφορία είναι ελλιπής ή
εσφαλμένη, ο άνθρωπος μπορεί να φέρει σε πέρας τις
περισσότερες γνωστικές λειτουργίες
14/3/2012
ΓΓνωστική Ψυχολογία Ι
ήΨ λ ί Ι
(ΨΧ32)
Διάλεξη 2
Ερευνητικές μέθοδοι της
Γνωστικής Ψυχολογίας
Πέτρος Ρούσσος
Πώς μελετάμε τις νοητικές λειτουργίες;
• Πειραματική γνωστική ψυχολογία
– Μελέτη των νοητικών λειτουργιών φυσιολογικών ατόμων με τη
χρήση της πειραματικής μεθόδου
• Αυτοαναφορές & περιπτωσιολογικές μελέτες
Α φ έ & λ έ λέ
• Φυσική παρατήρηση
• Γνωστική νευροψυχολογία
– Μελέτη της συμπεριφοράς μετά από εγκεφαλικές βλάβες
• Γνωσιακή επιστήμη
– Παραγωγή υπολογιστικών μοντέλων της συμπεριφοράς –
προσομοίωση με υπολογιστές και τεχνητή νοημοσύνη
• Γνωσιακή νευροεπιστήμη
– Άμεση μελέτη του εγκεφάλου με απεικονιστικές τεχνικές
1
14/3/2012
Πειραματική μέθοδος
• Ανεξάρτητη(ες) & εξαρτημένη(ες) μεταβλητές
• γμ
Δείγμα – τυχαία εκχώρηση
χ χ ρη η
• Πειραματική ομάδα και ομάδα ελέγχου
• Πειραματικός έλεγχος
• Ακριβής μέτρηση της αντίδρασης
• Έμμεσες μετρήσεις:
– Α
Αποφάσεις, χρόνοι αντίδρασης, σφάλματα, ηλεκτροφυσιολογικές
φά ό ίδ φάλ λ φ λ έ
μετρήσεις, οφθαλμικές κινήσεις, εγκεφαλική δραστηριότητα
Αναπαράσταση ενός απλού πειράματος
2
14/3/2012
Οικολογική εγκυρότητα
• Ένα από τα κύρια αρνητικά σχόλια που
γ
γίνονται για μέρος της ερευνητικής
γ μ ρ ς ης ρ η ής
δραστηριότητας της γνωστικής ψυχολογίας
είναι η έλλειψη οικολογικής εγκυρότητας
• Όρος που αποδίδεται στον Neisser (Brunswik)
και αναφέρεται στον βαθμό στον οποίο τα
πειραματικά έργα στα οποία υποβάλλονται οι
συμμετέχοντες στο εργαστήριο μοιάζουν με
συμμετέχοντες στο εργαστήριο μοιάζουν με
τα νοητικά έργα που επιτελούν στην
καθημερινή τους ζωή
• Επίσης ονομάζεται εξωτερική εγκυρότητα
Ψυχοβιολογική έρευνα
• Μελέτη της σχέσης ανάμεσα στις γνωστικές
διεργασίες και τις εγκεφαλικές δομές και
λειτουργίες.
ργ ς
• Τεχνικές μελέτης του ανθρώπινου εγκεφάλου
μεταθανάτια (postmortem)
– Πληροφορίες σχετικά με το πώς συγκεκριμένες
αλλοιώσεις μπορεί να συνδέονται με
συγκεκριμένα γνωστικά ελλείμματα.
• Απεικονιστικές τεχνικές (in vivo)
• Μελέτη των εγκεφαλικών βλαβών
3
14/3/2012
Προκλητά δυναμικά
• Χρήση του ηλεκτροεγκεφαλογράφου
• Μπορεί να εντοπίσει τις απειροελάχιστες
αλλαγές της ηλεκτρικής δραστηριότητας που
συμβαίνουν σε πολύ σύντομες χρονικές
περιόδους.
Απεικόνιση του εγκεφάλου
Κυρίως τρεις τεχνικές:
PET
Τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων
Τομογραφία εκπομπής
(positron emission tomography)
MEG
Μαγνητική εγκεφαλογραφία
magnetoencephalography
fMRI
Λειτουργική τομογραφία μαγνητικού
συντονισμού
f
functional magnetic resonance
i l i
imaging
Όλες παράγουν εξαιρετικές
απεικονίσεις του εγκεφάλου σε
λειτουργία
4
14/3/2012
Η γενική ιδέα
• Απεικόνιση του εγκεφάλου σε μια ουδέτερη κατάσταση (control)
• Απεικόνιση κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας ενός οπτικού
ερεθίσματος (stimulation)
• Αφαίρεση της μιας απεικόνισης από την άλλη για να δούμε τι άλλαξε
(activity due to stimulation)
Τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων
Χορηγείται μία ένεση γλυκόζης ή κάποιας άλλης χημικής
ορηγείται μία έ εση γλυ όζης ή άποιας άλλης χημι ής
ουσίας με ένα ραδιοσημασμένο μόριο και μετράται η ροή του αίματος
στον εγκέφαλο.
Η διάσπαση ενός ραδιοσημασμένου μορίου έχει ως αποτέλεσμα την
εκπομπή ενός ποζιτρονίου που καταγράφεται
από μία ομάδα ανιχνευτών που περιβάλλουν το κεφάλι του εξεταζομένου.
Χρειάζεται τουλάχιστον 30 δευτερόλεπτα για
να παραγάγει δεδομένα, άρα δεν είναι ιδιαίτερα ακριβής.
5
14/3/2012
Μαγνητική εγκεφαλογραφία (MEG)
Η μαγνητική εγκεφαλογραφία
μετρά τα μαγνητικά πεδία
γύρω από το κεφάλι τα οποία
γύρω από το κεφάλι, τα οποία
οφείλονται στη δραστηριότητα
του εγκεφάλου
Λειτουργική απεικόνιση μαγνητικού συντονισμού
(fMRI)
• Μετρά τη ροή του οξυγονωμένου αίματος στους νευρώνες. Η
οξυγονωμένη και η αποξυγονωμένη αιμογλοβίνη διαφέρουν ως προς τις
οξυγονωμένη και η αποξυγονωμένη διαφέρουν ως προς τις
μαγνητικές τους ιδιότητες. Η διαφορά αυτή απεικονίζεται από τη συσκευή.
• Οι ενεργοί νευρώνες καταναλώνουν οξυγόνο, προκαλώντας τη ροή
περισσότερου οξυγονωμένου αίματος και την αλλαγή του σήματος του
μαγνητικού συντονισμού: την αντίδραση BOLD (Blood Oxygenation Level
Dependent)
6
14/3/2012
Παράδειγμα: Απεικονίσεις από fMRI
Διακρανιακή μαγνητική διέγερση
7
14/3/2012
Η γνωσιακή επιστήμη το 1978
Προσομοίωση & τεχνητή νοημοσύνη
• Οι υπολογιστές είχαν άμεση και έμμεση
επίδραση στη μελέτη των γνωστικών
επίδραση στη μελέτη των γνωστικών
διεργασιών:
• Άμεση, μέσω της προσομοίωσης ανθρώπινων
γνωστικών διεργασιών σε υπολογιστή
• Έμμεση, μέσω της κατασκευής μοντέλων
λειτουργίας του ανθρώπινου γνωστικού
λειτουργίας του ανθρώπινου γνωστικού
συστήματος κατ’ αναλογία του μοντέλου
επεξεργασίας πληροφοριών από
υπολογιστή…
8
14/3/2012
Θεμελιώδη ζητήματα
• Φύση ή περιβάλλον; (μάλλον
αλληλεπίδραση )
αλληλεπίδραση…)
• Ορθολογισμός ή εμπειρισμός;
• Δομές ή διαδικασίες;
• Γενίκευση ή εξειδίκευση των διεργασιών;
• Εγκυρότητα αιτιωδών συμπερασμάτων ή
οικολογική εγκυρότητα;
• Εφαρμοσμένη ή βασική έρευνα;
• Βιολογικές ή συμπεριφοριστικές μέθοδοι;
9
25/4/2012
Διάλεξη 3
Η φυσιολογία των γνωστικών
διεργασιών
Η νευροψυχολογική βάση των γνωστικών
διεργασιών
• Γνωστική νευροεπιστήμη: μελετάει τους τρόπους με τους
οποίους οι γνωστικές διεργασίες υποστηρίζονται από τον
οποίους οι γνωστικές διεργασίες υποστηρίζονται από τον
εγκέφαλο
• Τα βασικά ερωτήματα της γνωστικής ψυχολογίας δεν είναι
δυνατόν να απαντηθούν μέσω της απλής παρατήρησης
του εγκεφάλου εν λειτουργία…
25/4/2012
Η σχέση μεταξύ εγκεφάλου και νου (1)
• Το πρόβλημα της σχέσης νου και σώματος
• Αν δεχτούμε ότι πράγματι υπάρχει πρόβλημα
σχέσης μεταξύ σωματικών και νοητικών
σχέσης μεταξύ σωματικών και νοητικών
διεργασιών, σημαίνει ότι αποδεχόμαστε τη
βασική θέση του Καρτεσιανού δυϊσμού
• Για τον Descartes, ο άνθρωπος έχει συνείδηση
και συλλογίζεται λογικά ακριβώς επειδή έχει
νου
• Πώς μπορεί ο άυλος νους να προκαλέσει τη
συμπεριφορά ενός υλικού σώματος;
• Η καρδιοκεντρική άποψη
• Franz Joseph Gall: Εντόπιση – Φρενολογία (27
περιοχές ή εγκεφαλικά όργανα υπεύθυνα για
ρ χ ςή γ φ ργ γ
αντίστοιχες ικανότητες και λειτουργίες.
• Η άποψη του ενιαίου πεδίου (Pierre Flourens)
• Ανακαλύψεις των Broca & Wernicke
• Εξειδίκευση των εγκεφαλικών ημισφαιρίων
ς γ φ
• «Ο νους είναι ο εγκέφαλος»ς
• Απαραίτητη η διεπιστημονική προσέγγιση του
προβλήματος της σχέσης μεταξύ νου και
εγκεφάλου
25/4/2012
• «Βιώνουμε ολόκληρο τον πλούτο της
ανθρώπινης συμπεριφοράς –την ικανότητα να
σκεφτόμαστε και να αισθανόμαστε, να
σκεφτόμαστε και να αισθανόμαστε, να
θυμόμαστε και να δημιουργούμε– και
αναρωτιόμαστε, αν αναρωτιόμαστε καθόλου,
πώς ο εγκέφαλος τα επιτυγχάνει όλα αυτά… Ο
εγκέφαλος είναι το όργανο που μας κάνει
ανθρώπους. Οτιδήποτε μαθαίνουμε σχετικά
με τον εγκέφαλο μας παρέχει τη δυνατότητα
να κατανοήσουμε καλύτερα την ανθρώπινη
φύση» (Shepherd, 1994, p. 3)
• «Τίποτα δεν είναι πιο προφανές από το ότι οι
φιλόσοφοι του νου θα ωφελούνταν
φιλόσοφοι του νου θα ωφελούνταν
γνωρίζοντας κάτι από τα όσα είναι γνωστά
σχετικά με τη λειτουργία του εγκεφάλου. Στο
κάτω κάτω, πώς θα μπορούσαν τα εμπειρικά
δεδομένα σχετικά με το νευρικό σύστημα να
μην είναι συναφή με τις μελέτες στη
φιλοσοφία του νου» (Churchland, 1986, p. 4)
3
25/4/2012
Κυτταρική βιολογία και μετάδοση σημάτων
• Ο εγκέφαλος ενός ενήλικου ανθρώπου
αποτελείται από περίπου 100
αποτελείται από περίπου 100
δισεκατομμύρια νευρικά κύτταρα
• Το νευρικό σύστημα αποτελείται από δύο
κατηγορίες κυττάρων:
– τους νευρώνες ή νευρικά κύτταρα (neurons) και
τα νευρογλοία ή
– τα νευρογλοία νευρογλοιακά κύτταρα
ή νευρογλοιακά κύτταρα
(neuroglia ή glia)
Ο νευρώνας
 Τα κύρια ανατομικά χαρακτηριστικά ενός νευρώνα
4
25/4/2012
Είδη νευρώνων
• Οι νευρώνες διακρίνονται σε τρία είδη ανάλογα με την
εξειδίκευσή τους:
– στους υποδεκτικούς ή αισθητικούς, οι οποίοι είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι
σε ένα συγκεκριμένο είδος ερεθισμού,
– στους κινητικούς, οι οποίοι δέχονται διέγερση από άλλους νευρώνες και
μεταδίδουν δυναμικά ενέργειας προς μυϊκά ή αδενικά κύτταρα, και
– στους ενδιάμεσους, οι οποίοι όπως υπονοεί και το όνομά τους
μεταφέρουν πληροφορίες από νευρώνα σε νευρώνα.
• Μια άλλη διάκριση των νευρώνων γίνεται ανάλογα με το ρόλο
τους στην επικοινωνία μεταξύ τους:
– απαγωγοί ή φυγόκεντροι είναι αυτοί που μεταφέρουν πληροφορίες
μακριά από μια δομή,
– προσαγωγοί ή κεντρομόλοι είναι αυτοί που φέρνουν πληροφορίες σε
μια δομή και
– ενδογενείς είναι αυτοί που περιορίζονται σε μια συγκεκριμένη δομή.
Νευρογλοιακά κύτταρα (1)
• 10 φορές περισσότερα από τους νευρώνες
• Χρησιμεύουν ως στηρικτικά στοιχεία που προδίδουν
σταθερότητα και δομική συνοχή στον εγκέφαλο.
• Δύο τύποι νευρογλοιακών κυττάρων (τα
ολιγοδενδροκύτταρα του εγκεφάλου και του νωτιαίου
μυελού και τα κύτταρα του Schwann στην περιφέρεια
του σώματος) σχηματίζουν το έλυτρο μυελίνης.
• Ορισμένα νευρογλοία (μικρογλοία ή μικρογλοιακά
κύτταρα και αστροκύτταρα ή αστρογλοία ή
αστρογλοιακά
ρ γ κύτταρα) έχουν ως αποστολή τη συλλογή
ρ ) χ ς ή η γή
και την απομάκρυνση διαφόρων άχρηστων υλικών,
ιδιαίτερα αυτών που δημιουργούνται όταν οι νευρώνες
υφίστανται κακώσεις ή πεθαίνουν.
5
25/4/2012
Νευρογλοιακά κύτταρα (2)
• Κατά τη διάρκεια της εμβρυϊκής ανάπτυξης του εγκεφάλου, τα
ακτινοειδή νευρογλοία καθοδηγούν τη μετανάστευση των
νευρώνων και κατευθύνουν την ανάπτυξη των νευραξόνων και
των δενδριτών Πιστεύεται ότι αφού ωριμάσει ο εγκέφαλος τα
των δενδριτών. Πιστεύεται ότι, αφού ωριμάσει ο εγκέφαλος, τα
νευρογλοία αυτά μετασχηματίζονται σε άλλους τύπους
παρέχοντας δομική στήριξη και βοηθώντας τους νευράξονες και
τους δενδρίτες να διατηρήσουν το σχήμα και τη θέση τους
(Kalat, 1995).
• Τα αστρογλοιακά κύτταρα ρυθμίζουν και διατηρούν τη
συγκέντρωση των ιόντων καλίου στον εξωκυτταρικό χώρο,
ανταλλάσσουν χημικές ουσίες με γειτονικούς νευρώνες και
χημ ς ςμ γ ς ρ ς
προσλαμβάνουν χημικούς διαβιβαστές που απελευθερώνονται
από τους νευρώνες και αργότερα είτε τους επιστρέφουν στο
νευρώνα είτε τους διοχετεύουν στο αίμα.
• Υπάρχουν ενδείξεις ότι μερικά νευρογλοιακά κύτταρα παίζουν
κάποιο ρόλο στη θρέψη των νευρικών κυττάρων.
Τα στάδια της νευρικής ώσης
6
25/4/2012
Η σύναψη
Η χημική
συναπτική
διαβίβαση
7
25/4/2012
Η αρχιτεκτονική του νευρικού συστήματος
• Το κεντρικό νευρικό σύστημα (ΚΝΣ) αποτελείται από
το νωτιαίο μυελό και τον εγκέφαλο, και
• το περιφερικό νευρικό σύστημα (ΠΝΣ) αποτελείται
από το σωματικό νευρικό σύστημα και το αυτόνομο
νευρικό σύστημα.
• Το σωματικό νευρικό σύστημα αποτελείται από τους
νευρώνες που μεταφέρουν πληροφορίες από τα
αισθητηριακά όργανα προς το ΚΝΣ και από το ΚΝΣ
προς τους μύες και τους αδένες.
• Το αυτόνομο νευρικό σύστημα είναι το σύνολο
νευρώνων μέσω των οποίων το ΚΝΣ ελέγχει τη
λειτουργία των εσωτερικών οργάνων και των αδένων.
Οι ανατομικές περιοχές του εγκεφάλου
• Το κεντρικό νευρικό σύστημα του ενήλικου ανθρώπου μπορεί να
διαιρεθεί με διάφορους τρόπους. Ένας τρόπος είναι ο χωρισμός
του σε επτά ανατομικές περιοχές:
• 1) νωτιαίος μυελός,
• 2) προμήκης μυελός,
• 3) γέφυρα,
• 4) παρεγκεφαλίδα,
• 5) μέσος εγκέφαλος ή μεσεγκέφαλος,
6) δ ά έφ λ
• 6) διάμεσος εγκέφαλος και
• 7) εγκεφαλικά ημισφαίρια.
8
25/4/2012
Όροι που περιγράφουν ανατομικές
κατευθύνσεις στο νευρικό σύστημα
Οι ανατομικές περιοχές του εγκεφάλου
9
25/4/2012
Εγκάρσια τομή του νωτιαίου μυελού
Πλαγιοπίσθια όψη του εγκεφαλικού
στελέχους
10
25/4/2012
Η παρεγκεφαλίδα
• Δέχεται αισθητικές πληροφορίες από το νωτιαίο μυελό,
κινητικές πληροφορίες από το φλοιό των εγκεφαλικών
ημισφαιρίων, καθώς και πληροφορίες σχετικές με την
ισορροπία από δομές του έσω ωτός.
ρρ μ ς ς
• Με το συνδυασμό των πληροφοριών αυτών η παρεγκεφαλίδα
συντονίζει τον έλεγχο της κίνησης και παίζει ρόλο στη
διατήρηση της στάσης του σώματος και στο συντονισμό των
κινήσεων της κεφαλής και των οφθαλμών.
• Επιπλέον, τα πλάγια τμήματα της παρεγκεφαλίδας συντελούν
στην ταχύτητα και την ευκολία κατάκτησης γλωσσικών και
γνωστικών δεξιοτήτων, ενώ έχει εντοπιστεί και επίδρασή της
ώ δ ξ ή ώέ ί ίδ ή
μέσω του θαλάμου σε τμήματα του προμετωπιαίου φλοιού, τα
οποία ενέχονται στο σχεδιασμό, στη μνήμη εργασίας και στη
μάθηση.
Διάμεσος εγκέφαλος
• Ο διάμεσος εγκέφαλος σχηματίζεται από το θάλαμο και τον
υποθάλαμο και ονομάζεται έτσι επειδή βρίσκεται μεταξύ του
μέσου εγκεφάλου και των εγκεφαλικών ημισφαιρίων.
• Ο θάλαμος λειτουργεί ως ενδιάμεσος σταθμός επεξεργασίας
Ο θάλα ος λε ο ρ εί ς ε δ ά ε ος αθ ός ε εξερ α ίας
και διανομής όλων σχεδόν των αισθητικών και κινητικών
πληροφοριών προς το φλοιό των εγκεφαλικών ημισφαιρίων.
Παίζει επίσης σημαντικό ρόλο στον έλεγχο του ύπνου και της
εγρήγορσης.
• Ο υποθάλαμος είναι μια μικρή δομή που βρίσκεται ακριβώς
κάτω από το κοιλιακό τμήμα του θαλάμου και ρυθμίζει τη λήψη
κάτω από το κοιλιακό τμήμα του θαλάμου και ρυθμίζει τη λήψη
τροφής και νερού, τη σεξουαλική και τη μαχητική συμπεριφορά
και την έκκριση των ορμονών μέσω της επίδρασης που ασκεί
στην υπόφυση. Διατηρεί επίσης την ομοιόσταση.
11
25/4/2012
Εγκεφαλικά ημισφαίρια
• Τα εγκεφαλικά ημισφαίρια είναι η μεγαλύτερη περιοχή του
εγκεφάλου. Χωρίζονται μεταξύ τους με μια βαθιά σχισμή, η οποία τα
διατρέχει από εμπρός έως πίσω και είναι εμφανής στη ραχιαία όψη
του εγκεφάλου
του εγκεφάλου.
• Αποτελούνται από το φλοιό ή φαιά ουσία, ο σχηματίζεται από τα
σώματα αμύελων νευρώνων, την υποκείμενη λευκή ουσία, η οποία
αποτελείται κυρίως από εμμυελωμένους νευράξονες, και από τρεις
ομάδες νευρώνων, οι οποίες ονομάζονται πυρήνες:
– τα βασικά γάγγλια,
– τον ιπποκάμπειο σχηματισμό και
– την αμυγδαλή.
• Οι νευρώνες του κάθε ημισφαιρίου επικοινωνούν με τους νευρώνες
του αντίστοιχου τμήματος του άλλου ημισφαιρίου μέσω δύο
δεσμίδων νευραξόνων: του μεσολοβίου και του πρόσθιου
συνδέσμου.
Υποδιαιρέσεις του εγκεφαλικού φλοιού
12
25/4/2012
Τα βασικά γάγγλια
• Μέρη των εγκεφαλικών ημισφαιρίων θεωρούνται και τρεις
υποφλοιώδεις δομές:
– τα βασικά γάγγλια,
β γ γγ ,
– ο ιππόκαμπος και
– η αμυγδαλή.
• Τα βασικά γάγγλια είναι μια ομάδα δομών που συμμετέχουν
στον έλεγχο της κίνησης και συμβάλλουν στην ομιλία και σε
άλλες σύνθετες συμπεριφορές. Βρίσκονται εκατέρωθεν του
θαλάμου και περιλαμβάνουν τον κερκοφόρο πυρήνα, το
μ ρ μβ ρ φ ρ ρή
κέλυφος και την ωχρά σφαίρα. Δέχονται πληροφορίες και από
τους τέσσερις λοβούς των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, αλλά
στέλνουν σήματα μέσω του θαλάμου μόνο στους μετωπιαίους
λοβούς.
Τα βασικά γάγγλια
13
25/4/2012
Ιππόκαμπος και αμυγδαλή
• Ο ιππόκαμπος είναι μια μικρή έλικα ανάμεσα στο θάλαμο και στους
κροταφικούς λοβούς. Ο ρόλος του είναι ιδιαίτερα σημαντικός στη μνήμη
και συγκεκριμένα «στη μάθηση και στην ανάσυρση σχέσεων που
χαρακτηρίζουν χωρικές διατάξεις, αντικείμενα στο πλαίσιο μέσα στο
ί έ δ άξ ί λ ί έ
οποίο βιώθηκαν, και άλλες συνειρμικές, διαδοχικές ή λογικές σχέσεις
μεταξύ εμπειριών».
• Η αμυγδαλή ή αμυγδαλοειδής πυρήνας είναι μια εγκεφαλική δομή που
μοιάζει στο σχήμα και στο μέγεθος με αμύγδαλο και η οποία από παλιά
είχε συνδεθεί με τη συναισθηματική κατάσταση και γενικότερα τη
διάθεση του ανθρώπου. Η αμυγδαλή έχει πολύ ισχυρές συνδέσεις με
τμήματα του φλοιού, ιδιαίτερα του οπτικού και του προμετωπιαίου.
μήμ φ , ρ ρ μ
Μάλιστα φαίνεται ότι είναι αυτές οι συνδέσεις που καθιστούν το ρόλο
της αμυγδαλής τόσο σημαντικό. Αν και πολλά είναι ακόμη άγνωστα
σχετικά με τη λειτουργία της, φαίνεται ότι συντονίζει τις δράσεις του
αυτόνομου και του ενδοκρινικού συστήματος και συμμετέχει στη
δημιουργία των συναισθημάτων.
Το μεταιχμιακό σύστημα (1)
• Κατά την εξέλιξη των αμφίβιων και των ερπετών, αναπτύχθηκαν ορισμένες
φλοιώδεις δομές που κάλυπταν την περιφέρεια του εγκεφαλικού στελέχους.
Εξαιτίας της εξελικτικής προέλευσής τους, ορισμένοι ανατόμοι τις
αποκαλούσαν ερπετοειδή εγκέφαλο, αλλά ο Broca τους έδωσε το όνομα
«μεταιχμιακός λοβός». Το μεταιχμιακό σύστημα αποτελείται από μερικές
δομές που συσχετίζονται μεταξύ τους και περιλαμβάνει τον ιππόκαμπο, το
δομές που συσχετίζονται μεταξύ τους και περιλαμβάνει τον ιππόκαμπο, το
διάφραγμα, και την υπερμεσολόβια έλικα.
• Η πρώτη θεωρία σχετικά με τη λειτουργία του μεταιχμιακού συστήματος
προέκυψε από την παρατήρηση ότι υπάρχουν συνδέσεις μεταξύ του
οσφρητικού συστήματος και του μεταιχμιακού λοβού. Έτσι, οι ανατόμοι
υπέθεσαν ότι οι δομές αυτές επεξεργάζονταν οσφρητική πληροφορία και
τους έδωσαν συνολικά το όνομα «ρινεγκέφαλος» ή οσφρητικός εγκέφαλος.
Μια σειρά από πειράματα έδειξαν ότι οι δομές αυτές τελικά είχαν μικρή
σχέση με την επεξεργασία οσφρητικών πληροφοριών και το 1937 ο Papez
η ψη ήμ ρ γ μ χμ
διατυπώνει την άποψη ότι τα συναισθήματα παράγονται από τον μεταιχμιακό
λοβό. Η θεωρία του ήταν ότι πρόκειται ουσιαστικά για ένα κύκλωμα στο
οποίο η πληροφορία μεταφέρεται από τα μαστία στον υποθάλαμο προς τον
πρόσθιο πυρήνα του θαλάμου, στη συνέχεια προς τον υπερμεσολόβιο φλοιό,
στον ιππόκαμπο και πάλι προς τα μαστία.
14
25/4/2012
• Σήμερα, εκτός από τα ευρήματα που δείχνουν ότι το
μεταιχμιακό σύστημα συμμετέχει στην όσφρηση, στα
συναισθήματα και τη μνήμη είναι ευρύτατα
συναισθήματα και τη μνήμη, είναι ευρύτατα
αποδεκτό ότι παίζει ένα ειδικό ρόλο στη χωρική
συμπεριφορά.
• Παράλληλα με τις προσεγγίσεις που στόχευαν στον
εντοπισμό των λειτουργιών, ο Brodmann έκανε
παρατηρήσεις για την αρχιτεκτονική των κυττάρων
των διαφόρων περιοχών του εγκεφαλικού φλοιού. Με
β η
βάση τον τύπο των κυττάρων που χαρακτηρίζουν
ρ χ ρ ηρ ζ
καθεμία περιοχή, ο Brodmann χώρισε το φλοιό του
εγκεφάλου σε 52 περιοχές, τις οποίες αρίθμησε
ανάλογα. Αν και δεν αποδείχτηκε ότι σε καθεμία από
αυτές τις αριθμημένες περιοχές αντιστοιχεί μια
λειτουργία, η αρίθμηση αυτή είναι πολύ γνωστή και
χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα.
15
25/4/2012
Τα κυτταροαρχιτεκτονικά πεδία του
αριστερού εγκεφαλικού ημισφαιρίου
Ο διαχωρισμένος εγκέφαλος
• Υπάρχουν δύο περιπτώσεις κατά τις οποίες η επικοινωνία
μεταξύ των δύο εγκεφαλικών ημισφαιρίων δεν είναι
δυνατή:
• η πρώτη περίπτωση αφορά σε ανθρώπους που εκ γενετής
ώ ί ά ώ ή
έχουν μειωμένο ή μηδενικό αριθμό συνδέσμων μεταξύ
των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, και
• η δεύτερη αφορά σε επιληπτικούς ασθενείς όπου αυτοί οι
σύνδεσμοι έχουν κοπεί με σκοπό την ανακούφιση από τις
επιληπτικές κρίσεις.
λ έ ί
16
25/4/2012
Ένα παράδειγμα της πειραματικής διάταξης
του Sperry
17
5/4/2012
Διάλεξη 4
Η προσοχή
Η προσοχή
• Επικέντρωση του δυναμικού επεξεργασίας
• William James: «ο καθένας γνωρίζει τι είναι η προσοχή»
«Είναι η επιλογή από τον νου για συνειδητή προσοχή ενός από πολλούς
ταυτόχρονους ερεθισμούς ή σκέψεις. Η εστίαση, η προσήλωση του
συνειδητού είναι από τα πρωταρχικά χαρακτηριστικά της. Σημαίνει ότι
πρέπει να αγνοήσει κάποια πράγματα προκειμένου να ασχοληθεί
αποτελεσματικά με άλλα»
(από το Principles of Psychology, 1890, σελ. 403‐404)
• Τι συμβαίνει με τα ερεθίσματα που δεν προσέχουμε;
• Γιατί ορισμένα περίπλοκα αντικείμενα απαιτούν προσοχή ενώ
άλλ ό
άλλα όχι;
• Υπάρχει τρόπος να μελετήσουμε την προσοχή, την εστίαση και
την προσήλωση του συνειδητού;
1
5/4/2012
Γιατί χρειάζεται να προσέχουμε;
Θεωρίες φίλτρου για την ακουστική προσοχή
• Φαινόμενο του κοκτέιλ πάρτι
• Cherry, 1953
• Έργα διχωτικής
Έργα διχωτικής ακοής
– Σκίαση: μέσω της διαδικασίας
αυτής ο ερευνητής εξασφαλίζει ότι
οι συμμετέχοντες προσέχουν μόνο
το ένα μήνυμα (αυτό που
επαναλαμβάνουν) αφήνοντας το
άλλο «στη σκιά».
2
5/4/2012
Παράδειγμα τυπικού έργου διχωτικής ακοής
Το μοντέλο του φίλτρου (Broadbent, 1957)
• Μεταφορά του «λαιμού του μπουκαλιού»
• Θεωρία περιορισμένης εισόδου
3
5/4/2012
Gray & Wedderburn (1960)
Το μοντέλο της αποδυνάμωσης
(Treisman, 1960)
• Η ιδέα της αποδυνάμωσης
• Θεωρία πρώιμης επιλογής
ρ ρ μης γής
4
5/4/2012
Θεωρίες πρώιμης και όψιμης επιλογής
Το μοντέλο του δυναμικού (Kahneman, 1973)
Ασαφές…
5
5/4/2012
Θεωρίες για την οπτική προσοχή
• Θεωρία ενοποίησης χαρακτηριστικών (Treisman & Gelade, 1980)
Duncan & Humphreys (1992)
6
5/4/2012
Επεξεργασία μη προσεχθέντων ερεθισμάτων
• Lewis (1970).
• Η επεξεργασία του μηνύματος που πρόσεχαν οι
ακροατές μετριόταν με το χρονικό διάστημα που
μεσολαβούσε μεταξύ της παρουσίασης της λέξης
λ β ύ ξύ ί λέξ
και της επανάληψής της από τον ακροατή.
• Όταν παρουσιάζονταν ταυτόχρονα στα δύο
μηνύματα λέξεις με παρόμοια σημασία,
παρατήρησε διαφοροποιήσεις στον χρόνο που
έκαναν οι ακροατές να επισκιάσουν τη λέξη του
πρωτεύοντος μηνύματος, οδηγώντας στο
συμπέρασμα πως η σημασία της λέξης του
παραμελημένου μηνύματος είχε αναγνωριστεί.
Stroop, 1935
“Μελέτες παρεμβολής σε γραμμικές λεκτικές αντιδράσεις”
7
5/4/2012
Αρνητική προέγερση
• Tipper & Cranston, 1985
• Oι χρόνοι των συμμετεχόντων στη συνθήκη της παραμελημένης
επανάληψης ήταν πολύ μεγαλύτεροι από αυτούς της
προσεγμένης επανάληψης δείχνοντας ότι τα ερεθίσματα που
αγνόησαν οι συμμετέχοντες κατά την παρουσίαση είχαν
ανασταλεί κατά τη δοκιμασία.
Δυναμικές παρουσιάσεις
• Neisser & Becklen (1975)
8
5/4/2012
Schneider & Shiffrin, 1977 (1)
• Αυτόματη και ελεγχόμενη από την προσοχή
επεξεργασία
Schneider & Shiffrin, 1977 (2)
9
5/4/2012
Νευροψυχολογία της προσοχής
• Michael Posner (1992)
• Eντόπισε ένα πρόσθιο σύστημα προσοχής, το οποίο
εστιάζεται στους μετωπιαίους λοβούς και στην έλικα του
προσαγωγίου
ρ γ γ ((cingulate
g gyrus), και ένα οπίσθιο, το οποίο
gy ), ,
εστιάζεται στον βρεγματικό λοβό, σε ένα τμήμα του
θαλάμου και σε ορισμένες περιοχές του μεσεγκέφαλου
που σχετίζονται με τις κινήσεις των ματιών.
• Το πρόσθιο σύστημα ενεργοποιείται ιδιαίτερα όταν
πρέπει να προσέξουμε τη σημασία λέξεων ή όταν πρέπει
να αντιδράσουμε σε καινούρια ερεθίσματα ή όταν
σχεδιάζουμε ή επιλέγουμε μια ενέργειά μας ανάμεσα σε
σχεδιάζουμε ή επιλέγουμε μια ενέργειά μας ανάμεσα σε
διάφορες εναλλακτικές ενέργειες.
• Το οπίσθιο σύστημα ενεργοποιείται κατά τη διάρκεια
έργων που απαιτούν οπτικοκινητική προσοχή.
Μονόπλευρη χωρική παραμέληση
H μονόπλευρη
χωρικήή παραμέληση
έλ ( il t l
(unilateral
spatial neglect) ή απλώς
παραμέληση, είναι μια μάλλον
συχνή συνέπεια βλάβης στον δεξιό
βρεγματικό λοβό.
10
5/4/2012
Driver & Halligan, 1991
Bisiach & Luzzatti (1978)
Kλινικό νευρολογικό σύνδρομο της
αναπαραστασιακής ή παραμέλησης
έλ
11
25/4/2012
Διάλεξη 5
Όραση και οπτική αντίληψη
Τι θα προτιμούσατε;
Να περιγράψετε τι
βλέπετε στην εικόνα;
Ή να αντιμετωπίσετε τον Γκάρι Κασπάροβ
σε μια παρτίδα σκάκι;
1
25/4/2012
Τι βλέπετε σ’ αυτή την εικόνα;
Από την αίσθηση στην αντίληψη (1)
• Αίσθηση: η υποδοχή του ερεθίσματος (υποδεκτικοί νευρώνες)
και η μετατροπή του σε μήνυμα νευρικών ώσεων.
• Αντιληπτική οργάνωση: η εσωτερική αναπαράσταση ενός
αντικειμένου και η συγκρότηση του αντιλήμματος.
αντικειμένου και η συγκρότηση του αντιλήμματος.
• Σύνθεση των απλών αισθητηριακών χαρακτηριστικών (σχήμα,
χρώμα, κίνηση κ.λπ.)
• Αναγνώριση: ερμηνεία του αντιλήμματος.
• Οι εικόνες και τα χρώματα, οι ήχοι, οι οσμές και οι γεύσεις
είναι όλα αποτελέσματα της επεξεργασίας που
πραγματοποιείται στον εγκέφαλο και τα οποία δεν υπάρχουν
πραγματοποιείται στον εγκέφαλο και τα οποία δεν υπάρχουν
ως τέτοια έξω από τον εγκέφαλο
2
25/4/2012
Η αντίληψη ως ενεργός διεργασία
• Γιατί δυσκολευτήκαμε να αναγνωρίσουμε την εικόνα της
προηγούμενης διαφάνειας; Γιατί
– η αντίληψή μας για τον κόσμο βασίζεται σε πολύ περισσότερα στοιχεία από
τις πληροφορίες που καταγράφουν οι αισθητηριακοί υποδοχείς μας
ς ηρ φ ρ ς γρ φ η ηρ χ ςμ ς
– η αντίληψή μας βασίζεται στην αλληλεπίδραση των προϊόντων των
αισθήσεών μας με τις γνώσεις μας για τον κόσμο που μας περιβάλλει
– οι αντιλήψεις δεν είναι άμεσες καταγραφές του περιβάλλοντος, αλλά
δημιουργούνται εσωτερικά σύμφωνα με εγγενείς κανόνες και περιορισμούς
που επιβάλλονται από τις ικανότητες του νευρικού συστήματος.
• Η αντίληψη είναι μία ενεργός και δημιουργική διεργασία, η
οποία δεν περιλαμβάνει απλώς την πρόσληψη αισθητικών
πληροφοριών και τη συναρμολόγησή τους με έναν
προσθετικό τρόπο, στοιχείο προς στοιχείο.
3
25/4/2012
Πόσες είναι οι αισθήσεις μας;
• Μη βιαστείτε να απαντήσετε «πέντε» (όραση, ακοή, γεύση, όσφρηση και
αφή), γιατί όπως θα διαπιστώσετε είναι αρκετές περισσότερες!
• Πέντε είναι οι κύριοι τύποι αισθητικών υποδοχέων:
– φωτοϋποδοχείς (όραση),
– χημειοϋποδοχείς
ϋ δ ί (όσφρηση και γεύση),
(ό φ ύ )
– μηχανοϋποδοχείς (ακοή, αφή, ισορροπία, κίνηση),
– θερμοϋποδοχείς (αφή, θερμοκρασία) και
– αλγοϋποδοχείς (αφή, πόνος).
• Η διάκρισή τους γίνεται ανάλογα με τον ειδικό τύπο ενέργειας ερεθίσματος
στην οποία είναι ευαίσθητος κάθε υποδεκτικός νευρώνας.
– Έτσι, η αφή είναι στην πραγματικότητα ένας συνοπτικός όρος που περιλαμβάνει όλες τις
σωματικές αισθήσεις (σωματοαισθητικό σύστημα).
• Επίσης, κάθε υποδοχέας είναι εξειδικευμένος σε μικρή περιοχή
ερεθισμάτων.
– Για παράδειγμα, κάθε φωτοϋποδοχέας δεν είναι ευαίσθητος σε όλες τις συχνότητες του
ορατού φωτός αλλά μόνο σε ένα μικρό τμήμα του φάσματος
Από την αίσθηση στην αντίληψη (2)
• Δεχόμαστε αισθητικές πληροφορίες όχι μόνο από το περιβάλλον μας αλλά
και από το εσωτερικό του σώματός μας
– Το κεντρικό νευρικό σύστημα δέχεται πληροφορίες από τα αιμοφόρα αγγεία, από τα
εσωτερικά όργανα και από τις δράσεις των σκελετικών μυών στις αρθρώσεις. Οι
πληροφορίες αυτές χρησιμοποιούνται για τη ρύθμιση της θερμοκρασίας του σώματος,
της αρτηριακής πίεσης, του καρδιακού και του αναπνευστικού ρυθμού, καθώς και των
αντανακλαστικών κινήσεων, ρύθμιση η οποία συνήθως δεν γίνεται συνειδητά.
• Μετά την αρχική επαφή του υποδεκτικού νευρώνα με την ενέργεια του
ερεθίσματος, ακολουθεί η μετατροπή της ενέργειας αυτής σε τοπική
εκπόλωση ή υπερπόλωση της μεμβράνης του υποδεκτικού κυττάρου.
• Το επόμενο στάδιο είναι η νευρική κωδικοποίηση, μέσω της οποίας το
τοπικό νευρικό σήμα που παράγεται από το ερέθισμα προκαλεί εκφόρτωση
δυναμικών ενέργειας που αντιπροσωπεύουν πληροφορίες του
δυναμικών ενέργειας που αντιπροσωπεύουν πληροφορίες του
ερεθίσματος, όπως η έντασή του ή η διάρκειά του.
• Οι αισθητικές πληροφορίες διαβιβάζονται από τον ένα νευρώνα στον
επόμενο και καταλήγουν στους πυρήνες αναμετάδοσης (στον θάλαμο), οι
οποίοι με τη σειρά τους προβάλλουν σε ειδικές πρωτοταγείς αισθητικές
περιοχές του φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων.
4
25/4/2012
Το ηλεκτρομαγνητικό φάσμα
• Η όραση προϋποθέτει το φως.
• Τι ακριβώς, όμως, είναι το φως;
• Το φως συμπεριφέρεται τόσο ως σωμάτιο, που ονομάζεται φωτόνιο (σωματιδιακή φύση του
φωτός) όσο και ως κύμα (το 1865, ο Maxwell απέδειξε ότι το φως είναι εγκάρσια
ηλεκτρομαγνητικά κύματα που ξεκινούν από τη φωτεινή πηγή και διαδίδονται προς όλες τις
κατευθύνσεις)
Οι δομές που συνεργάζονται κατά την όραση
5
25/4/2012
Η ανατομία του οφθαλμού
Ραβδία και κωνία στο μικροσκόπιο
6
25/4/2012
Μορφολογικά χαρακτηριστικά των ραβδίων και των κωνίων
• Το εξωτερικό τμήμα αποτελείται από
μία στήλη μεμβρανικών δισκίων, τα
οποία περιέχουν τις οπτικές χρωστικές
και είναι υπεύθυνα για τη
φ ο ε α ρο ή
φωτομετατροπή.
• Φωτομετατροπή: η μετατροπή της
φωτεινής ενέργειας σε νευρικές
ώσεις.
• Το εσωτερικό τμήμα περιέχει τον
πυρήνα του κυττάρου και το
μεγαλύτερο μέρος των βιοσυνθετικών
οργανιδίων.
οργανιδίων
Κατανομή των φωτοϋποδοχέων στον
αμφιβληστροειδή
7
25/4/2012
Διάγραμμα των νευρώνων του
αμφιβληστροειδή
Η θηλή του οπτικού νεύρου
8
25/4/2012
Οδοί και συνδέσεις του οπτικού
συστήματος στον εγκέφαλο
Λειτουργικές υποδιαιρέσεις του οπτικού φλοιού
9
25/4/2012
Τα δύο ρεύματα στον εγκεφαλικό φλοιό
• Η πληροφορία που καταγράφεται στον πρωτοταγή οπτικό φλοιό ακολουθεί
δύο διακριτά ρεύματα.
• Το ένα ρεύμα ονομάζεται κοιλιακό και οδηγεί στον κάτω κροταφικό φλοιό
– προβάλλει σε περιοχές που φαίνεται ότι είναι υπεύθυνες για τη διάκριση σχημάτων και την
αναγνώριση και εννοιολογική ταυτοποίηση των αντικειμένων (απαντά στην ερώτηση «Τι είναι
αυτό;»)
• το άλλο ονομάζεται ραχιαίο και οδηγεί στον βρεγματικό φλοιό.
– προβάλλει σε περιοχές του εγκεφάλου που εξειδικεύονται στην ανάλυση της πληροφορίας
σχετικά με τη θέση και την κίνηση των αντικειμένων στον τρισδιάστατο χώρο σε σχέση με τον
παρατηρητή (απαντά στην ερώτηση «Πού βρίσκεται αυτό;»
10
2/5/2012
Διάλεξη 6
Μηχανισμοί επεξεργασίας οπτικού σήματος
Οι άλλες αισθήσεις
Η αντιληπτική πλάνη του πλέγματος Hermann
1
2/5/2012
Πλάγια αναστολή
• Η πλάγια αναστολή (lateral inhibition) είναι η
μείωση της δραστηριότητας ενός νευρώνα λόγω της
δραστηριότητας ενός γειτονικού νευρώνα
δραστηριότητας ενός γειτονικού νευρώνα
Βαθμός διέγερσης του Α: αν ο υποδοχέας Α προκαλεί 100 μονάδες
διέγερσης στο δίπολο κύτταρο Α και οι γειτονικοί υποδοχείς του
προκαλούν αναστολή στο 1/10 της διέγερσής τους (η οποία είναι ίση με
τον Α, άρα 100 μονάδες), το σύνολο είναι:
100 (διέγερση Α) –10 (αναστολή από Β) – 10 (αναστολή από Γ) – 10
(αναστολή από Δ) – 10 (αναστολή από Ε)= 60 μονάδες διέγερσης
2
2/5/2012
Βαθμός διέγερσης του Δ: αν ο υποδοχέας Δ προκαλεί 100 μονάδες
διέγερσης στο δίπολο κύτταρο Δ και οι γειτονικοί υποδοχείς του προκαλούν
αναστολή στο 1/10 της διέγερσής τους (η οποία είναι ίση με 100 μονάδες
για τους Α και Θ και με 0 μονάδες για τους Ζ και Η), το σύνολο είναι:
100 (διέγερση Δ) – 10 (αναστολή από Α) – 10 (αναστολή από Θ) – 0
(αναστολή από Ζ) – 0 (αναστολή από Η) = 80 μονάδες διέγερσης
Υποδεκτικά πεδία των γαγγλιακών κυττάρων
• Οι πληροφορίες που συλλέγει και μεταδίδει κάθε γαγγλιακό κύτταρο
προέρχονται από μία συγκεκριμένη περιοχή του αμφιβληστροειδούς την
οποία ελέγχει και η οποία ονομάζεται υποδεκτικό πεδίο του κυττάρου.
• Τα υποδεκτικά πεδία είναι κυκλικά, διαφέρουν σε μέγεθος ανάλογα με την
περιοχή του αμφιβληστροειδούς την οποία ελέγχουν (στην περιοχή του
ρ χή μφ β η ρ ς η γχ ( η ρ χή
κεντρικού βόθρου, όπου η οπτική οξύτητα είναι μεγάλη, είναι μικρότερα απ’
ό,τι στην περιφέρεια), και διαιρούνται σε δύο μοίρες:
– μία κυκλική ζώνη κεντρικά (κέντρο του υποδεκτικού πεδίου) και
– την υπόλοιπη περιοχή (περιφέρεια του υποδεκτικού πεδίου).
• Ανάλογα με την απόκρισή τους στο φως, διακρίνουμε δύο είδη γαγγλιακών
κυττάρων:
– τα φωτεινού κέντρου που διεγείρονται όταν το φως προσπίπτει στο κέντρο του
υποδεκτικού
δ ύ τους πεδίου και αναστέλλονται όταν το φως προσπίπτει στην περιφέρεια, και
δί έλλ ό φ ί φέ
– τα σκοτεινού κέντρου που εκδηλώνουν την ακριβώς αντίστροφη απόκριση
3
2/5/2012
Απόκριση γαγγλιακού κυττάρου φωτεινού κέντρου
Τέσσερα παραδείγματα διέγερσης ενός κυττάρου φωτεινού πεδίου:
με πορτοκαλί χρώμα φαίνεται η περιοχή του υποδεκτικού πεδίου που διεγείρεται από το φως,
ο βαθμός διέγερσης του κυττάρου παρουσιάζεται κάτω από κάθε πεδίο.
Η υψηλότερη διέγερση συμβαίνει στο παράδειγμα (β), όπου έχει φωτιστεί μόνο ολόκληρη
η κεντρική μοίρα του υποδεκτικού πεδίου. Ο μερικός (γ) ή ο πλήρης φωτισμός της
περιφέρειας (δ) ελαττώνει ή καταστέλλει την εκπόλωση του κυττάρου. Το κύτταρο
περιφέρειας (δ) ελαττώνει ή καταστέλλει την εκπόλωση του κυττάρου. Το κύτταρο
εμφανίζει την ασθενέστερη απόκριση στην περίπτωση του ομοιόμορφου φωτισμού του
κέντρου και της περιφέρειάς του (παράδειγμα δ). Αντίθετα, η καλύτερη απόκρισή του
εμφανίζεται όταν η ένταση του φωτός στο κέντρο και στην περιφέρεια είναι πολύ
διαφορετική (παράδειγμα β), με άλλα λόγια όταν υπάρχει αντίθεση φωτός.
Μία ερμηνεία της πλάνης του πλέγματος Hermann μέσω
υποδεκτικών πεδίων δύο γαγγλιακών κυττάρων φωτεινού κέντρου.
4
2/5/2012
Η πλάνη White
• Υπάρχουν αντιλήμματα που δεν μπορούν να εξηγηθούν από τις διεργασίες που
συμβαίνουν στον αμφιβληστροειδή…
• Η πλάνη White (1981) δεν μπορεί να εξηγηθεί από την πλάγια αναστολή.
• Η αντίληψη της φωτεινότητας επηρεάζεται από την αρχή του ανήκειν , βάσει
της οποίας η εμφάνιση μιας περιοχής επηρεάζεται εν μέρει και από το
της οποίας η εμφάνιση μιας περιοχής επηρεάζεται εν μέρει και από το
περιβάλλον μέσα στο οποίο φαίνεται να ανήκει. Έτσι, η αντίληψή μας για το Α
επηρεάζεται από το λευκό φόντο (το κάνει να φαίνεται πιο σκούρο), όπως και
αυτή του Β από το μαύρο φόντο (το κάνει να φαίνεται πιο ανοιχτόχρωμο).
• Σημαντικό μέρος της επεξεργασίας της οπτικής πληροφορίας γίνεται πριν
επιτευχθεί η αντίληψη, και αυτή η επεξεργασία λαμβάνει χώρα αργότερα στο
οπτικό σύστημα, στον έξω γονατώδη πυρήνα και στον οπτικό φλοιό.
Χρωματική όραση (1)
• Το χρώμα δεν είναι χαρακτηριστικό των σωμάτων καθεαυτών.
• Τα σώματα δεν έχουν χρώμα ‐ γίνονται αντιληπτά ως έγχρωμα εξαιτίας
φαινομένων που συμβαίνουν σε μικροσκοπικό επίπεδο. Έτσι, ένα σώμα
εμφανίζεται να έχει μία συγκεκριμένη χρωματική απόχρωση αν ευνοεί ένα
περιορισμένο εύρος του οπτικού φάσματος Τα αντικείμενα π χ που
περιορισμένο εύρος του οπτικού φάσματος. Τα αντικείμενα, π.χ., που
εμφανίζονται με πράσινο χρώμα αντανακλούν το φως εκείνο που το μήκος
κύματος κυμαίνεται κυρίως στο φάσμα των 500‐570 nm ενώ απορροφούν το
μεγαλύτερο μέρος της ενέργειας του υπόλοιπου φάσματος.
• Θεωρία της τριχρωματικής όρασης (Thomas Young & Hermann von
Helmholtz) : Η χρωματική όραση διεκπεραιώνεται από τα κωνία.
• Υπάρχουν τρεις τύποι κωνίων: το καθένα περιέχει μία φωτοχρωστική
ευαίσθητη σε διαφορετικό τμήμα του φάσματος
ευαίσθητη σε διαφορετικό τμήμα του φάσματος.
– Η πρώτη χρωστική είναι ευαίσθητη κυρίως σε βραχέα μήκη κύματος (S‐κωνία, τα οποία
αντιδρούν κυρίως στο μπλε χρώμα),
– η δεύτερη σε μεσαία (Μ‐κωνία, τα οποία αντιδρούν κυρίως στο πράσινο και λιγότερο στο
κίτρινο χρώμα) και
– η τρίτη σε μακρά μήκη κύματος (L‐κωνία, τα οποία αντιδρούν κυρίως στο κόκκινο και
λιγότερο στο κίτρινο χρώμα).
5
2/5/2012
• Η τριμεταβλητότητα δεν μπορεί να ερμηνεύσει τουλάχιστον τρία φαινόμενα
της χρωματικής αντίληψης:
• τον χρωματικό ανταγωνισμό, ο οποίος αναφέρεται στο γεγονός ότι ορισμένα
χρώματα δεν γίνονται ποτέ αντιληπτά σε συνδυασμό. Για παράδειγμα, δεν
είναι δυνατό να δούμε κοκκινοπράσινο χρώμα, καθώς αυτά τα δύο όταν
είναι δυνατό να δούμε κοκκινοπράσινο χρώμα καθώς αυτά τα δύο όταν
αναμειχθούν χάνονται και στη θέση τους εμφανίζεται ένα καθαρό κίτρινο
χρώμα,
• την ταυτόχρονη χρωματική αντίθεση, η οποία παρατηρείται όταν
ανταγωνιστικά χρώματα προέρχονται από γειτονικά σημεία του χώρου. Για
παράδειγμα, ένα μπλε αντικείμενο γίνεται καλύτερα αντιληπτό σε κόκκινο
φόντο παρά σε πράσινο, και
• τη χρωματική σταθερότητα, δηλαδή το φαινόμενο κατά το οποίο
τη χρωματική σταθερότητα δηλαδή το φαινόμενο κατά το οποίο
αντιλαμβανόμαστε το χρώμα ενός αντικειμένου ως σχετικά σταθερό
ανεξαρτήτως των μεγάλων αλλαγών που μπορεί να συμβούν στη φασματική
σύνθεση του φωτός του χώρου.
• Θεωρία της ανταγωνιστικής επεξεργασίας (Ewald Hering ):
• υπάρχουν έξι κύρια χρώματα και τα αντιλαμβανόμαστε με τη μορφή ζευγών
συμπληρωματικών χρωμάτων: λευκό‐μαύρο, κόκκινο‐πράσινο και μπλε‐
κίτρινο.
• Έτσι, έχουμε νευρώνες (π.χ., δίπολα κύτταρα, γαγγλιακά κύτταρα, νευρώνες
Έ έ ώ ( δί λ ύ λ ά ύ ώ
στις ζώνες των κηλίδων της περιοχής V1 του φλοιού) που διεγείρονται από το
κόκκινο και αναστέλλονται από το πράσινο, νευρώνες που διεγείρονται από
το μπλε και αναστέλλονται από το κίτρινο κ.ο.κ. Το φαινόμενο των
χρωματικών μετεικασμάτων (π.χ., αν κοιτάξετε μία κόκκινη επιφάνεια για 30
δευτερόλεπτα περίπου και στη συνέχεια κοιτάξετε μία λευκή σελίδα, θα δείτε
πράσινο) υποστηρίζει τη θεωρία του Hering.
• Η παρατεταμένη έκθεση στο κόκκινο φως προκαλεί την παρατεταμένη
Η παρατεταμένη έκθεση στο κόκκινο φως προκαλεί την παρατεταμένη
διέγερση του ειδικού δίπολου κυττάρου και, όταν απομακρυνθεί το κόκκινο
φως, την υπερπόλωσή του, με αποτέλεσμα οι πληροφορίες που στέλνει να
εκλαμβάνονται ως πράσινο χρώμα.
6
2/5/2012
Αντίληψη του χώρου και της κίνησης
• Μονοφθαλμικά σήματα βάθους:
– Σχετικό μέγεθος
– Σχετικό ύψος
– Επικάλυψη
– Γραμμική προοπτική
– Εναέρια προοπτική
– Διαβάθμιση της υφής
– Κινητική παράλλαξη
Διόφθαλμη όραση
• Διοφθαλμική παράλλαξη
– κάθε οφθαλμός βλέπει μία ελαφρώς διαφορετική
εικόνα των δύο ράβδων
7
2/5/2012
Σύγκλιση
Ο βαθμός που κλίνουν οι οφθαλμοί προς τη μύτη για να εστιάσουν σε ένα
αντικείμενο. Όσο πιο κοντά στον παρατηρητή είναι το αντικείμενο τόσο
ί Ό ά ή ί ί ό
περισσότερο πρέπει να κλίνουν οι οφθαλμοί του.
Το διοφθαλμικό σήμα της σύγκλισης είναι συγγενές με το μονοφθαλμικό
σήμα της προσαρμογής, δηλαδή της ρύθμισης του σχήματος του
κρυσταλλοειδούς φακού, προκειμένου να εστιάσει σε ένα αντικείμενο
(πρόκειται, επίσης, για οφθαλμοκινητικό σήμα, καθώς η πάχυνση του
φακού επιτυγχάνεται με τη σύσπαση των ακτινωτών μυών).
Οι δομές του αυτιού
8
2/5/2012
Εγκάρσια τομή του κοχλία – Όργανο του Corti
Αισθητικοί υποδοχείς του δέρματος
9
2/5/2012
Όσφρηση
10
10/5/2012
Διάλεξη 7
Προσεγγίσεις στη μελέτη της αντίληψης
Προσεγγίσεις στη μελέτη της αντίληψης
• Ανωφερείς (bottom‐up) και κατωφερείς (top‐down)
προσεγγίσεις
• Αντίληψη για δράση
Α ίλ ψ δ ά και αντίληψη για αναγνώριση
ίλ ψ ώ
1
10/5/2012
Αντιληπτική οργάνωση
• Βλέπουμε σχήματα και όχι τυχαίες διατάξεις
οπτικών πληροφοριών
• Νόμοι αντιληπτικής οργάνωσης
• Νόμος της εγγύτητας:
• Νόμος της ομοιότητας:
• Νόμος του εγκλεισμού:
• Νόμος της συμμετρίας:
ό ί
2
10/5/2012
• Η αρχή της κοινής περιοχής:
• Νόμος της σαφήνειας (Pragnanz):
– «από ένα πλήθος πιθανών γεωμετρικών
διατάξεων, αυτή που θα γίνει τελικά αντιληπτή
ξ , ή γ η ή
έχει την καλύτερη, την απλούστερη και την πιο
σταθερή μορφή» (Koffka, 1935)
Αξιολόγηση της μορφολογικής προσέγγισης
• Προσπαθήστε να διαβάσετε την πρόταση που ακολουθεί:
• ΓιΑπΑρΑδΕιΓμΑεΙνΑιΔυΣκΟλΟνΑδΙαΒαΣεΙςΑυΤηΤηΦρΑσΗ
• Παρά την ελκυστικότητά της, η προσέγγιση των μορφολογικών ψυχολόγων
καλύπτει ένα μικρό μόνο μέρος της οπτικής αντίληψης (Edgar, Edgar & Pike,
2006)
• Έχει δεχθεί κριτική για τα πολύ απλά ερεθίσματα πάνω στα οποία
βασίστηκαν τα συμπεράσματά της (Pike & Edgar, 2005).
• Θεωρείται μάλλον περιγραφική παρά ερμηνευτική στη φύση της. Για
παράδειγμα, οι Bruce, Green & Georgeson (2003) υποστηρίζουν ότι οι αρχές
των μορφολογικών ψυχολόγων δεν παρέχουν ένα ερμηνευτικό μοντέλο της
αντιληπτικής επεξεργασίας και ακούγονται μάλλον ασαφείς στις μέρες μας.
Αναρωτιούνται μάλιστα «τι να σημαίνει άραγε καλό ή απλό σχήμα;»(σελ.
Αναρωτιούνται μάλιστα «τι να σημαίνει άραγε καλό ή απλό σχήμα;»(σελ.
127).
3
10/5/2012
Οικολογική προσέγγιση
• James Gibson
• Άμεση αντίληψη
• Περιβαλλοντικό οπτικό πλέγμα
Κατασκευαστικές προσεγγίσεις (1)
• Η ερμηνεία της πλάνης Muller‐Lyer (Gregory, 1970).
4
10/5/2012
Κατασκευαστικές προσεγγίσεις (2)
• O Gregory (1997) υποστήριξε ότι οι αντιληπτικές πλάνες μπορούν να ομαδοποιηθούν σε
τέσσερις κατηγορίες: σε αυτές που οφείλονται σε κατωφερή επεξεργασία του
ερεθίσματος, σε αυτές που οφείλονται σε ανωφερή επεξεργασία, σε αυτές που
οφείλονται σε μηχανισμούς που δεν είναι ούτε ανωφερείς ούτε κατωφερείς (τους
ονομάζει πλάγιους κανόνες), και τέλος σε αυτές που οφείλονται σε φυσιολογικούς
μηχανισμούς (όπως είναι η νευρωνική εξοικείωση και κόπωση, π.χ., τα μετεικάσματα).
ύ (ό ί ή ξ ί ό ά )
• Η πλάνη του δωματίου του Ames είναι παράδειγμα σύγκρουσης που προκαλείται από
κατωφερείς μηχανισμούς και πλάγιους κανόνες.
Η επίδραση του πλαισίου
Μπορείτε να διαβάσετε την ακόλουθη φράση;
5
10/5/2012
Υπολογιστική θεωρία της αντίληψης (1)
• Marr, 1982.
• Υποστήριξε ότι μία αναλυτική αντιληπτική θεωρία θα πρέπει να
περιλαμβάνει τουλάχιστον τρία ερμηνευτικά επίπεδα:
– Το υπολογιστικό επίπεδο, στο οποίο περιγράφεται η λειτουργία του οπτικού
συστήματος.
ή
– Το αλγοριθμικό επίπεδο, το οποίο αναφέρεται με λεπτομέρεια στις
αντιληπτικές διεργασίες.
– Το υλικό (hardware) επίπεδο, το οποίο σχετίζεται με τους υποκείμενους
νευρωνικούς μηχανισμούς των αντιληπτικών διεργασιών.
Υπολογιστική θεωρία της αντίληψης (2)
• Περιγραφή στην κλίμακα του γκρίζου
• Αρχικό σκιαγράφημα
• Σκιαγράφημα 2,5 διαστάσεων
• Τ δά
Τρισδιάστατη αναπαράσταση
ά
6
10/5/2012
Συνδυασμός ανωφερών και
κατωφερών διεργασιών
• Η αναλυτική‐συνθετική θεωρία της αντίληψης (Neisser, 1976)
Η αντίληψη ως αρθρωτή λειτουργία
• H αντίληψη είναι μία αυτόνομη γνωσιακή ικανότητα που μεσολαβεί
ανάμεσα στην αίσθηση και στη σκέψη, κάνει χρήση ορισμένων θεωριών
και είναι υπολογιστική διαδικασία (Fodor, 1983).
• Τα αντιληπτικά συστήματα είναι δομημένα σε αυτόνομα και
εξειδικευμένα αρθρώματα με καθορισμένη και αμετάβλητη νευρωνική
εξειδικευμένα αρθρώματα με καθορισμένη και αμετάβλητη νευρωνική
δομή, τα οποία δέχονται δεδομένα από τα αισθητηριακά όργανα και η
εκροή τους είναι κάποια συμβολική περιγραφή των ερεθισμάτων, η οποία
προκύπτει μέσα από μία υπολογιστική διαδικασία συναγωγών.
• Το άρθρωμα είναι ένας μηχανισμός συναγωγής, η πρόσβαση του οποίου
στην αποθηκευμένη πληροφορία είναι περιορισμένη από τα γενικά
χαρακτηριστικά της γνωσιακής αρχιτεκτονικής και άρα σχετικά άκαμπτο
και μόνιμα περιορισμένο.
μ μ ρ ρ μ
• H αντίληψη έχει μεν πρόσβαση σε κάποιες θεωρίες που σχηματίζουν ένα
υπόβαθρο (αποτελώντας έτσι ένα είδος συναγωγής), αλλά είναι
πληροφοριακά ενθυλακωμένη και άρα μη διαπερατή από γνωσιακές
στάσεις, όπως οι πεποιθήσεις, οι επιθυμίες και οι προσδοκίες μας.
7
10/5/2012
Η ερμηνεία της επεξεργασίας
επανεισόδου (Enns & Di Lollo, 1997)
• Σε ένα πείραμα όπου χρησιμοποίησαν την τεχνική
της επικάλυψης, παρουσίασαν στους
συμμετέχοντες για πολύ σύντομα χρονικά
διαστήματα οπτικά ερεθίσματα όπως αυτό της
διαστήματα οπτικά ερεθίσματα, όπως αυτό της
πρώτης εικόνας, τα οποία ακολουθούνταν αμέσως
από ερεθίσματα, όπως αυτό της τρίτης εικόνας. Το
έργο των συμμετεχόντων ήταν να αποφασίσουν
ποια γωνία έλειπε από το πρώτο σχήμα, έργο το
οποίο αποδείχθηκε πολύ δύσκολο.
• Οι συμμετέχοντες κατασκευάζουν αρχικά μία
περιγραφή κατώτερου επιπέδου του στόχου,
χρησιμοποιώντας ανωφερή επεξεργασία, στη
χρησιμοποιώντας ανωφερή επεξεργασία στη
συνέχεια διατυπώνουν την αντιληπτική υπόθεση
ότι πρόκειται για το είδωλο ενός διαμαντιού και,
τέλος, ελέγχουν την υπόθεσή τους συγκρίνοντάς
τη με την τρέχουσα περιγραφή κατώτερου
επιπέδου (η οποία, όμως, τώρα είναι το είδωλο
τεσσάρων κύκλων), με αποτέλεσμα να την
απορρίπτουν.
Θεωρία ταύτισης πρότυπων μορφών
• Η αναγνώριση ενός αντικειμένου επιτυγχάνεται μέσω της
σύγκρισης του εγγύς ερεθίσματος με ένα πρότυπο του
αντικειμένου που είναι αποθηκευμένο στη μνήμη μέσω
παλαιότερης αντιληπτικής εμπειρίας.
παλαιότερης αντιληπτικής εμπειρίας.
• Αδυνατεί να εξηγήσει το γεγονός ότι ένα ερέθισμα μπορεί να
αναγνωριστεί αρκετά εύκολα ακόμη και όταν το σχήμα του, το
μέγεθος ή ο προσανατολισμός του είναι αρκετά διαφορετικά
από το αποθηκευμένο πρότυπο.
8
10/5/2012
Θεωρία των πρωτοτύπων
• Solso & McCarthy, 1981
Θεωρίες ανάλυσης χαρακτηριστικών
• Αναλύουμε τα οπτικά σχήματα σε ομάδες κύριων
χαρακτηριστικών, τις οποίες στη συνέχεια προσπαθούμε να
ταιριάξουμε με χαρακτηριστικά αποθηκευμένα στη μνήμη μας.
– Ο Navon (1977) υποστήριξε ότι επεξεργαζόμαστε τα γενικά χαρακτηριστικά πριν
( ) ήρ ξ ξ ργ ζ μ γ χ ρ ηρ ρ
τα τοπικά. Παρουσίασε στους συμμετέχοντες μεγάλα γράμματα τα οποία ήταν
φτιαγμένα από μικρότερους χαρακτήρες και διαπίστωσε ότι ήταν πολύ
ταχύτεροι στην αναγνώριση των μεγάλων γραμμάτων απ’ ό,τι των μικρών.
Ωστόσο, όταν οι συμμετέχοντες έπρεπε να αναγνωρίσουν τα μικρά γράμματα,
ήταν ταχύτεροι στις περιπτώσεις εκείνες όπου τα μικρά γράμματα ήταν ίδια με
το μεγάλο.
9
10/5/2012
Μοντέλο του Πανδαιμόνιου (Selfridge, 1959)
Θεωρία αναγνώρισης μέσω συστατικών στοιχείων
• Biederman, 1987, 1990
• Γεωιόντα (36 βασικά σχήματα ή συστατικά στοιχεία)
• είναι απλά, παραμένουν αμετάβλητα ανεξαρτήτως της γωνίας θέασής
τους και επιτρέπουν την εύκολη αναγνώριση των αντικειμένων που
τους και επιτρέπουν την εύκολη αναγνώριση των αντικειμένων που
κατασκευάζονται από αυτά από πολλές διαφορετικές οπτικές γωνίες
10
10/5/2012
• Ατελή πειραματικά
ερεθίσματα (Biederman,
1987)
– Η
Η θεωρία δεν εξηγεί ικανοποιητικά
θεωρία δεν εξηγεί ικανοποιητικά
πώς αναγνωρίζουμε πρόσωπα ή πώς
διακρίνουμε αντικείμενα που ανήκουν
στην ίδια κατηγορία. Για παράδειγμα,
τα ίδια γεωμετρικά ιόντα χρησιμεύουν
για την αναπαράσταση ενός
οποιουδήποτε ρολογιού χειρός, αλλά
είμαστε σε θέση να αναγνωρίσουμε
αμέσως το δικό μας ρολόι.
– Δεν εξηγεί την επίδραση των
προσδοκιών του ατόμου ή του
πλαισίου στην αντίληψη.
Παράλληλη κατανεμημένη επεξεργασία
Tμήμα μοντέλου παράλληλης κατανεμημένης
επεξεργασίας για την αντίληψη του
γράμματος «Τ» στην αρχή μιας λέξης τεσσάρων
γραμμάτων (McClelland & Rumelhart, 1981)
11
10/5/2012
Δίκτυο αλληλεπιδραστικής ενεργοποίησης
και ανταγωνισμού
Burton & Bruce, 1993
Αναγνώριση προσώπων
Τι πρόβλημα έχει το πρόσωπο του Tom Cruise;
12
10/5/2012
13
22/5/2012
Διάλεξη 8
Νοερή απεικόνιση
Νοερή απεικόνιση
• Μπορείτε να περιγράψετε τι βλέπετε στη φωτογραφία;
• Νοερό είδωλο (mental image) ή νοητική αναπαράσταση (mental
representation): μία κατασκευή εντός του νου για κάτι που
υπάρχει ή συμβαίνει εκτός αυτού.
υπάρχει ή συμβαίνει εκτός αυτού.
1
22/5/2012
Εξωτερικές αναπαραστάσεις (1)
• Λέξεις και φράσεις, εικόνες και σκίτσα, διαγράμματα και
χάρτες, σήματα και σύμβολα κ.ά., που αντιπροσωπεύουν,
αναπαριστούν, στέκονται ή παίρνουν τη θέση κάποιου άλλου
πράγματος.
• Κοιτάξτε τη φιγούρα αυτή και αναρωτηθείτε: τι αναπαριστά;
• Είναι ένας άνθρωπος; Ένας άνδρας;
Παραδείγματα εξωτερικών αναπαραστάσεων των
εννοιών «άνδρας» και «γυναίκα»
2
22/5/2012
Εξωτερικές αναπαραστάσεις (2)
• Οι χάρτες αυτοί δεν είναι αυστηρές αναλογικές αναπαραστάσεις
• Βασίζονται σε συμβολικά συστήματα. Για παράδειγμα, τόσο οι διάφοροι
σταθμοί του μετρό όσο και οι χωρικές σχέσεις (αποστάσεις) μεταξύ τους
αποδίδονται με σύμβολα (κύκλοι για τους σταθμούς, ευθείες σε διάφορα
χρώματα και μεγέθη για να αποδώσουν τη γραμμή και τις αποστάσεις,
χρώματα και μεγέθη για να αποδώσουν τη γραμμή και τις αποστάσεις,
αντίστοιχα) που συνδυάζονται βάσει συγκεκριμένων κανόνων.
• Τα σύμβολα και οι κανόνες αυτοί αποτελούν ένα αφηρημένο σύστημα
αναπαράστασης
Μοντέλο διπλής κωδικοποίησης (Paivio)
• Χρησιμοποιούμε τόσο γλωσσική όσο και μη γλωσσική κωδικοποίηση
για την αναπαράσταση της πληροφορίας.
• Τα νοερά είδωλα βασίζονται σε αναλογική κωδικοποίηση, με την
έννοια ότι διατηρούν τα κύρια αντιληπτικά χαρακτηριστικά του
φυσικού αντικειμένου
φυσικού αντικειμένου.
• Αντιθέτως, για τη νοητική αναπαράσταση εννοιών χρησιμοποιούμε
συμβολική κωδικοποίηση.
– Ένας συμβολικός κώδικας είναι μία μορφή αναπαράστασης της γνώσης που έχει
επιλεγεί αυθαίρετα και συνήθως δεν αντιστοιχεί αντιληπτικά σε αυτό που
αναπαριστά (π.χ., το «5», το «έ» και το «V» είναι όλα σύμβολα που έχουν
χρησιμοποιηθεί για την αναπαράσταση του αριθμού πέντε).
3
22/5/2012
• Η γλωσσική και η μη γλωσσική πληροφορία σχετικά με ένα αντικείμενο
λειτουργούν ως δύο διακριτά συστήματα.
– Έτσι, μπορούμε να σκεφτούμε σχετικά με ένα μήλο είτε κατασκευάζοντας μία νοερή εικόνα
ενός μήλου είτε χρησιμοποιώντας τη λέξη «μήλο» (ή “apple” αν η μητρική μας γλώσσα είναι τα
Αγγλικά, κ.ο.κ.). Το γλωσσικό και το μη γλωσσικό σύστημα συσχετίζονται το ένα με το άλλο,
καθώς μπορεί να δούμε τη φωτογραφία ενός αντικειμένου και να το περιγράψουμε με λόγια
καθώς μπορεί να δούμε τη φωτογραφία ενός αντικειμένου και να το περιγράψουμε με λόγια,
ή να ακούσουμε μία περιγραφή και να κατασκευάσουμε την αντίστοιχη νοερή εικόνα.
• Η θεωρία διπλής κωδικοποίησης προτείνει τρεις τύπους επεξεργασίας:
– την αναπαραστασιακή, δηλαδή την άμεση ενεργοποίηση των γλωσσικών και των μη
εικονικών αναπαραστάσεων,
– την αναφορική, δηλαδή την ενεργοποίηση του γλωσσικού συστήματος από το μη
γλωσσικό ή το αντίστροφο, και
– τη συνειρμική, δηλαδή την ενεργοποίηση αναπαραστάσεων μέσα στο ίδιο το γλωσσικό
ή το μη γλωσσικό σύστημα.
• Οι μονάδες του λεκτικού συστήματος ονομάζονται λογογενή (logogens)
και περιέχουν πληροφορία η οποία σχετίζεται με τη χρήση της λέξης.
• Οι μη λεκτικές μονάδες ονομάζονται εικονογενή (imagens) και περιέχουν
τις πληροφορίες που απαιτούνται για τη δημιουργία των νοητικών
εικόνων.
– Τα
Τα εικονογενή
εικονογενή λειτουργούν συγχρόνως ή παράλληλα και έτσι όλα τα μέρη μιας εικόνας
λειτουργούν συγχρόνως ή παράλληλα και έτσι όλα τα μέρη μιας εικόνας
είναι διαθέσιμα ταυτόχρονα. Αντίθετα, τα λογογενή λειτουργούν σειριακά, καθώς οι
λέξεις ακολουθούν η μία την άλλη σε μία συντακτικά ορθή σειρά μέσα σε μία πρόταση.
Το γλωσσικό και το μη γλωσσικό σύστημα χωρίζονται επιπλέον σε υποσυστήματα που
επεξεργάζονται πληροφορία από διαφορετικά κανάλια.
• Η θεωρία της διπλής κωδικοποίησης έχει επιβεβαιωθεί από πολλά
ερευνητικά δεδομένα.
4
22/5/2012
Νοητικές εικόνες
• Κατασκευάζουμε νοητικές εικόνες ή λεκτικές περιγραφές της γνώσης;
• Για την εικόνα της πρώτης διαφάνειας τόσο η μία όσο και η άλλη τεχνική
θα ήταν δυνατή:
– Θα μπορούσαμε να περιγράψουμε λεκτικά την εικόνα λέγοντας «το σκυλάκι είναι
ξαπλωμένο πάνω στην πολυθρόνα» ή να αποδώσουμε αυτόπου
ξαπλωμένο πάνω στην πολυθρόνα ή να αποδώσουμε αυτόπου είδαμε
είδαμε
χρησιμοποιώντας μία αναλογία, δηλαδή μία νοητική εικόνα.
– Όπως η φράση «το σκυλάκι είναι ξαπλωμένο πάνω στην πολυθρόνα» αποδίδει τη
σχέση μεταξύ των δύο στοιχείων της πρότασης, το ίδιο θα μπορούσε να επιτύχει και η
φράση «η πολυθρόνα είναι κάτω από το σκυλί» (αν και δεν είναι εξίσου δόκιμη
γλωσσικά). Παρόμοια, θα μπορούσατε να σκεφτείτε και άλλους τρόπους για να
εκφράσετε λεκτικά αυτή τη σχέση.
• Θα μπορούσαμε, επίσης, να χρησιμοποιήσουμε την κατηγορηματική
λογική (predicate calculus) για να εκφράσουμε την υποκείμενη σημασία
μιας τέτοιας σχέσης, αφού πρώτα αφαιρέσουμε εντελώς τις διάφορες
επιφανειακές λεπτομέρειες, ως εξής:
[Σχέση μεταξύ των στοιχείων]([Υποκείμενο], [Αντικείμενο])
[Επάνω]([Σκύλος], [Πολυθρόνα]).
(Shepard & Metzler, 1971)
• Αναλογική προσέγγιση στη μελέτη των
νοητικών απεικονίσεων
• Νοερή περιστροφή
5
22/5/2012
Cooper & Shepard, 1973
Cooper, 1975
6
22/5/2012
Kosslyn, 1975
• Μέγεθος των νοερών ειδώλων
– Ο Kosslyn (1983) χρησιμοποίησε την εξής μεταφορά για να εξηγήσει το εύρημά του:
Φανταστείτε ότι έχουμε μία νοητική οθόνη για την προβολή των νοερών ειδώλων. Οι νοερές
εικόνες μεγαλύτερου μεγέθους καταλαμβάνουν μεγαλύτερο τμήμα αυτής της οθόνης και
επομένως έχουν υψηλότερη ανάλυση από τις μικρότερες νοερές εικόνες.
Kosslyn, Ball & Reiser, 1978
• Σάρωση νοερών εικόνων
7
22/5/2012
Kosslyn & Shwartz, 1977
• O Kosslyn διατύπωσε την οιονεί εικονική θεωρία
• Χρησιμοποίησε τη μεταφορά της οθόνης καθοδικού σωλήνα, σύμφωνα με
την οποία οι νοερές εικόνες είναι σαν παραστάσεις σε οθόνη καθοδικού
σωλήνα που παράγονται από το λογισμικό ενός υπολογιστή. Μία οιονεί
εικόνα ή επιφανειακή αναπαράσταση κατασκευάζεται στην οπτική
ή φ ή ρ η ζ η ή
ενδιάμεση μνήμη, βασισμένη σε μία περιγραφή που υπάρχει
αποθηκευμένη στη μακρόχρονη μνήμη, και ο οφθαλμός του νου την
αναλύει προκειμένου να εξαγάγει την απαιτούμενη πληροφορία.
• Οι Kosslyn & Shwartz (1977) ανέπτυξαν ένα υπολογιστικό μοντέλο
προσομοίωσης της θεωρίας αυτής
– Η υπόθεση του Kosslyn πως οι νοητικές εικόνες εξασθενούν με το πέρασμα του χρόνου
αποτυπώνεται στα γράμματα
Η προτασιακή προσέγγιση (1)
• Σύμφωνα με την προτασιακή προσέγγιση, οι νοητικές εικόνες
αποθηκεύονται σε μία αφηρημένη συμβολική μορφή, παρόμοια με τη
γλωσσική, και δεν μοιάζουν με το πρωτότυπο ερέθισμα.
• Ο Zenon Pylyshyn είναι ίσως ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της
προτασιακής προσέγγισης
προτασιακής προσέγγισης
– Δεν αρνείται ότι έχουμε εμπειρία νοερών εικόνων, αλλά τις θεωρεί επιφαινόμενα,
δηλαδή δευτερογενή φαινόμενα τα οποία συμβαίνουν ως αποτέλεσμα άλλων γνωστικών
διεργασιών.
• Ο Pylyshyn υποστήριξε ότι οι θεωρητικοί της αναλογικής προσέγγισης
είχαν υποπέσει στην πλάνη του ανθρωπάριου
– Συγκεκριμένα, άσκησε αυστηρή κριτική στην ιδέα ότι εσωτερικές νοερές εικόνες
ανακαλούνται και τυγχάνουν επαν‐αντίληψης από τον οφθαλμό του νου,
υποστηρίζοντας ότι ουσιαστικά πρόκειται για ένα εσωτερικό ανθρωπάριο ή καλύτερα
υποστηρίζοντας ότι ουσιαστικά πρόκειται για ένα εσωτερικό ανθρωπάριο, ή καλύτερα
ένα λειτουργικό ισοδύναμο του οπτικού συστήματος, που επαναντιλαμβάνεται, έχει
εμπειρία και επανερμηνεύει την εικόνα.
8
22/5/2012
Η προτασιακή προσέγγιση (2)
• Αργότερα, ο Pylyshyn (1978) εισηγήθηκε ένα άλλο επιχείρημα εναντίον της
αναλογικής προσέγγισης, το οποίο βασίζεται στις έννοιες της γνωσιακής
διαπερατότητας και αδιαπερατότητας, τις οποίες και εισήγαγε.
– Μία γνωστική διεργασία θεωρείται γνωσιακά διαπερατή όταν η λειτουργία της
επηρεάζεται από τις πεποιθήσεις, τις γνώσεις και τις επιδιώξεις του ατόμου, και
γνωσιακά αδιαπέραστη όταν αυτό δεν μπορεί να συμβεί.
• Υποστήριξε ότι η πρώιμη επεξεργασία του οπτικού ερεθίσματος είναι
γνωσιακά αδιαπέραστη και αυτό εξηγεί γιατί γνωστές μας πλέον οπτικές
πλάνες, όπως η Ponzo ή η Muller‐Lyer, συνεχίζουν να μας παραπλανούν
παρά τη γνώση μας για τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν.
– Αν, όπως δέχονται οι υποστηρικτές της αναλογικής προσέγγισης, η νοερή απεικόνιση
περιλαμβάνει μία οπτική αναπαραστασιακή λειτουργία διακριτή από τη λειτουργία
μέσω της οποίας αναπαριστώνται οι πεποιθήσεις και οι στάσεις μας, τότε η νοερή
απεικόνιση θα έπρεπε να είναι γνωσιακά αδιαπέραστη, πράγμα που δεν συμβαίνει
καθώς ο τρόπος με τον οποίο βιώνουμε τις νοερές εικόνες δηλώνει πως επηρεάζονται
σαφώς από τις πεποιθήσεις και τις επιδιώξεις μας.
Reed, 1974
9
22/5/2012
Chambers & Reisberg, 1985
• Ασαφή/αμφίσημα σχήματα
– Σχήμα λαγού/πάπιας
– Ζήτησαν από τους συμμετέχοντες να κατασκευάσουν μία νοερή εικόνα
του σχήματος, το απομάκρυναν από μπροστά τους και στη συνέχεια τους
ζήτησαν να δώσουν μία δεύτερη ερμηνεία του σχήματος Κανείς δεν
ζήτησαν να δώσουν μία δεύτερη ερμηνεία του σχήματος. Κανείς δεν
μπόρεσε να το κάνει, αλλά όταν αργότερα τους ζήτησαν να ζωγραφίσουν
από μνήμης το σχήμα και να προσπαθήσουν πάλι να δώσουν μία δεύτερη
ερμηνεία του, όλοι τα κατάφεραν.
– Συμπέρασμα: μία ισχυρή προτασιακή κωδικοποίηση κυριαρχεί απόλυτα
πάνω στην αναλογική κωδικοποίηση.
Kreiman, Koch & Fried, 2000
• Αντιδράσεις μεμονωμένου νευρώνα κατά την οπτική αντίληψη και τη
νοερή απεικόνιση
• Απεικονιστικοί νευρώνες (στον ιππόκαμπο, στην αμυγδαλή, στον
ενδορρινικό φλοιό και στην παραϊπποκάμπεια έλικα)
10
22/5/2012
Ganis, Thompson & Kosslyn, 2004
Ganis, Thompson & Kosslyn, 2004
11
22/5/2012
Kosslyn et al., 1999 (1)

• Ο Pylyshyn υποστήριξε με έμφαση ότι η εμπειρία
μας περί νοερών εικόνων είναι στην
πραγματικότητα επιφαινόμενο.
– Κατά τον ίδιο τρόπο, η εγκεφαλική δραστηριότητα μπορεί
να είναι επίσης επιφαινόμενο. Με άλλα λόγια, μπορεί να
σημαίνει ότι κάτι συμβαίνει στον εγκέφαλο, αλλά μπορεί
ί ό ά β ί έφ λ λλά ί
να μην έχει καμία αιτιώδη σχέση με τη νοερή απεικόνιση.
• Kosslyn et al. (1999) ‐ τεχνική της διακρανιακής
μαγνητικής διέγερσης
– Οι συμμετέχοντες καλούνταν να εκτελέσουν ένα
αντιληπτικό έργο και ένα έργο που απαιτούσε νοερή
απεικόνιση σε δύο συνθήκες: στη μία, η διακρανιακή
διέγερση προκαλούσε καταστολή της δραστηριότητας
των οπτικών περιοχών του εγκεφαλικού φλοιού, και στη
των οπτικών περιοχών του εγκεφαλικού φλοιού, και στη
δεύτερη, καταστολή μιας άσχετης εγκεφαλικής περιοχής
(συνθήκη ελέγχου).
– Το έργο της νοερής απεικόνισης ήταν το ίδιο, με τη
διαφορά ότι οι συμμετέχοντες εκλήθησαν να απαντήσουν
στα ίδια ερωτήματα έχοντας τα μάτια τους κλειστά και
βασίζοντας τις εκτιμήσεις τους στα νοερά είδωλα που
είχαν κατασκευάσει.
Kosslyn et al., 1999 (2)

• Τα αποτελέσματα των μετρήσεων έδειξαν ότι η καταστολή της
δραστηριότητας των οπτικών περιοχών προκάλεσε πιο αργούς χρόνους
αντίδρασης τόσο στο έργο της οπτικής αντίληψης όσο και σε αυτό της
νοερής απεικόνισης.
• Επομένως, η δραστηριοποίηση των οπτικών
μ ς, η ρ ηρ η η εγκεφαλικών περιοχών που
γ φ ρ χ
συμβαίνει κατά τη διάρκεια της νοερής απεικόνισης δεν είναι
επιφαινόμενο, αλλά αιτιώδης συνθήκη.
12
22/5/2012
Γνωστικοί χάρτες (1)
• Εσωτερικές αναπαραστάσεις του περιβάλλοντος (εξωτερική
αναπαράσταση, όπως είδαμε, θα αποκαλούσαμε έναν
έντυπο χάρτη μιας περιοχής ή την κάτοψη ενός κτιρίου) που
εστιάζουν στις χωρικές σχέσεις και προσομοιώνουν τα
χωρικά χαρακτηριστικά του.
• Η μελέτη των χαρτών αυτών θεωρείται τμήμα του
διεπιστημονικού πεδίου της χωρικής νόησης.
Tolman & Honzik (1930)
13
22/5/2012
Tolman, 1948
Γνωστικοί χάρτες (4)
• Η Αθήνα είναι βορειότερα ή νοτιότερα από την Ουάσινγκτον;
• Tversky, 1981
• Υπόθεση της ευρετικής της ευθυγράμμισης
• Ευρετική της περιστροφής
της περιστροφής
• Ευρετική της συμμετρίας
• Θεωρία του χωρικού πλαισίου (Franklin & Tversky, 1990):
– συγκεκριμένες κατευθύνσεις (κατ’ αρχάς η κατεύθυνση πάνω‐κάτω και στη
συνέχεια η κατεύθυνση μπρος‐πίσω) παίζουν ιδιαίτερο ρόλο στη σκέψη μας
14
29/5/2012
Διάλεξη 9
Η δομή της μνήμης
Μνήμη
• Σημασία της μνήμης
– Η περίπτωση του Η.Μ. (ή Henry Molaison)
• Μνήμη είναι το μέσο με το οποίο συγκρατούμε τις εμπειρίες
του παρελθόντος μας και ανασύρουμε από αυτές
πληροφορίες που χρησιμοποιούμε στο παρόν μας (Tulving,
2000)
• Λειτουργία με τρία στάδια:
• Κωδικοποίηση
• Αποθήκευση
• Ανάσυρση (ανάκληση & αναγνώριση)
1
29/5/2012
Μνήμη (2)
• Έκδηλη και άδηλη μνήμη
• Έργα που χρησιμοποιούνται για τη μέτρηση της μνήμης:
– ΈΈργα συνειδητής μνήμης
δ ή ή
– Έργα δηλωτικής γνώσης
– Έργα ανάκλησης – διαδοχικής ανάκλησης – ελεύθερης ανάκλησης
– Έργα αναγνώρισης – έργα άδηλης μνήμης – έργα διαδικαστικής
γνώσης
Κωδικοποίηση
• Ακουστική, οπτική και σημασιολογική κωδικοποίηση
• Conrad (1964):
• παρουσίασε στους συμμετέχοντες μερικά μεμονωμένα γράμματα (π.χ.,
F – H – S – G – Z) και στη συνέχεια τους ζήτησε να τα γράψουν σε ένα
χαρτί με τη σειρά που είχαν παρουσιαστεί.
ί ά ί ί
• όταν οι συμμετέχοντες έκαναν κάποιο λάθος, τα σφάλματα ήταν
συχνότερα φωνολογικά όμοια (π.χ., το F αναφερόταν ως S ή Χ) παρά
οπτικά όμοια (το F ως Ε).
• Συμπέρανε ότι η ακουστική κωδικοποίηση επικρατεί της οπτικής
• Σκεφτείτε πώς συγκρατείτε στη μνήμη σας έναν τηλεφωνικό αριθμό που
μόλις διαβάσατε (αν και είδατε αριθμητικά σύμβολα, δεν τον
οπτικοποιείτε, αλλά τον επαναλαμβάνετε συνεχώς ώστε να μην τον
, μβ χ ς μη
ξεχάσετε).
2
29/5/2012
Κωδικοποίηση (2)
• Zhang & Simon, 1985:
– παρουσίασαν σε 12 Κινέζους φοιτητές και επιστήμονες οπτικά ερεθίσματα όπως
αυτά του σχήματος (α).
– κατάφεραν να αναπαραγάγουν 2,7 ρίζες κατά μέσο όρο, ενώ η επίδοσή τους στην
αναπαραγωγή χαρακτήρων ήταν 6,4 κατά μέσο όρο. Δεδομένου ότι οι ρίζες δεν
έχουν νόημα ή ήχο, η επίδοση των συμμετεχόντων αποδόθηκε στην οπτική
κωδικοποίηση, ενώ η κατά δύο φορές καλύτερη επίδοσή τους στην αναπαραγωγή
χαρακτήρων αποδόθηκε στην ακουστική κωδικοποίηση που εφήρμοσαν.
– Επιβεβαίωση της οπτικής κωδικοποίησης
• Wickens, Dalezman & Eggemeier (1976):
– Οι ερευνητές χώρισαν τους συμμετέχοντες σε πέντε ομάδες
– Η πρώτη ομάδα έβλεπε για 2΄΄ μία τριάδα φρούτων (μπανάνα – ροδάκινο – μήλο),
στη συνέχεια έβλεπαν έναν αριθμό (π.χ., 278) και έπειτα έπρεπε να αρχίσουν να
μετρούν ανάποδα αφαιρώντας 3 μονάδες κάθε φορά για διάστημα 18΄΄. Στο τέλος,
έπρεπε να ανακαλέσουν τα 3 φρούτα που είχαν δει προηγουμένως.
– Η ίδια διαδικασία επαναλαμβανόταν άλλες τρεις φορές με διαφορετικές τριάδες
φρούτων
– Οι ερευνητές ήθελαν να προκαλέσουν το φαινόμενο της προσθενεργού
παρέμβασης (παρέμβαση και σύγχυση που προκαλεί στη μάθηση νέων
πληροφοριών η πληροφορία που έχει ήδη μαθευθεί).
– Ενώ η επίδοση των συμμετεχόντων ήταν εξαιρετική κατά την αναπαραγωγή της
πρώτης τριάδας, έπεφτε δραματικά στις υπόλοιπες τριάδες καθώς το κοινό τους
ρ ης ρ ς, φ ρ μ ς ς ρ ς ς ς
περιεχόμενο προκαλούσε σύγχυση στους συμμετέχοντες.
3
29/5/2012
– Οι άλλες τέσσερις ομάδες συμμετείχαν στην ίδια διαδικασία με δύο διαφορές.
– Η πρώτη διαφορά εντοπιζόταν στο περιεχόμενο των ερεθισμάτων που
παρουσιάζονταν: τριάδες λαχανικών, λουλουδιών, κρεατικών και επαγγελμάτων.
– Η δεύτερη διαφορά εντοπιζόταν στον τέταρτο γύρο της διαδικασίας, όπου σε όλες
τις ομάδες παρουσιάζονταν τρία φρούτα, όπως ακριβώς και στην πρώτη ομάδα
(ανανάς κίτρο –
(ανανάς – κίτρο πεπόνι).
πεπόνι)
– Η κατηγοριοποίηση των ερεθισμάτων από τους ερευνητές ήταν σημασιολογική και,
συνεπώς, αν οι συμμετέχοντες δεν κωδικοποιούσαν σημασιολογικά τα ερεθίσματα,
τότε η αλλαγή από τα επαγγέλματα στα φρούτα δεν θα δικαιολογούσε τέτοια
βελτίωση της επίδοσής τους.
Πρωτοπόροι της μελέτης της μνήμης (1)
• Hermann Ebbinghaus
– Τρόποι ποσοτικοποίησης της μνημονικής λειτουργίας
– Μονοσύλλαβες ψευδολέξεις (ενδοσκόπηση)
– Καμπύλη λήθης
– Άμεσο μνημονικό πεδίο
4
29/5/2012
Πρωτοπόροι της μελέτης της μνήμης (2)
• Alfred Binet
– Μνήμη παιδιών («μνήμη ιδεών»)
• Frederic Bartlett
– Σχήματα
– Επαναλαμβανόμενη αναπαραγωγή
– Όταν προσπαθούμε να ανακαλέσουμε γεγονότα,
η μνήμη –η οποία είναι κατασκευαστική στη φύση
της– συμπληρώνει τα κενά με βάση
την προϋπάρχουσα γνώση μας για τον κόσμο (σχήματα).
Το διμερές ή λειτουργικό μοντέλο
• Πρωτογενής vs. δευτερογενής μνήμη (James, 1890)
• Waugh & Norman (1965): έννοιες της φθοράς και της παρεμβολής
• Atkinson & Shiffrin (1968)
5
29/5/2012
Τεκμηρίωση της αισθητηριακής μνήμης
• George Sperling (1960):
– Εικονική μνήμη
– Πλήρης vs. μερική αναφορά
Βραχύχρονη μνήμη (1)
• John Brown (1958)
• Peterson & Peterson (1959)
• Murdock (1961)
– Επίδραση της καταστολής της επανάληψης
6
29/5/2012
• George Miller (1956):
– «Ο μαγικός αριθμός επτά, συν ή πλην δύο»
– Δοκιμασία εύρους μνήμης ψηφίων
– Μνημονικό πεδίο ή έκταση μνήμης
– Σύμπτυξη
μ ξη (ή
(ή ομαδοποίηση):
μ η η)
2004178919661821
• Chase & Simon (1973):
Chase & Simon, 1973
7
29/5/2012
Οι έμπειροι σκακιστές μπορούν να ανακαλέσουν περισσότερα
πιόνια με ακρίβεια, αλλά μόνο όταν τα πιόνια είναι
τοποθετημένα σε θέσεις πραγματικού παιχνιδιού
• Ενεργοποίηση (activation)
• Επανάληψη (rehearsal)
• Φθορά (decay)
• Η ενεργοποίηση είναι το όχημα μέσω του οποίου επιτυγχάνεται η προσωρινή
Η ενεργοποίηση είναι το όχημα μέσω του οποίου επιτυγχάνεται η προσωρινή
διατήρηση των πληροφοριών στη ΒΜ και ο βαθμός της ενεργοποίησης
προκύπτει μέσα από μία συνεχή διαπραγμάτευση μεταξύ της επανάληψης
και της φθοράς (Nairne, 2002).
• Μεταφορά του ζογκλέρ
8
29/5/2012
Μακρόχρονη μνήμη
• Έχει η ΜΜ τεράστια χωρητικότητα;
• Bahrick, Bahrick & Wittlinger (1975):
– Έρευνα με φωτογραφίες παλιών συμμαθητών
• Tulving (1972):
– Σημασιολογική μνήμη
Σ λ ή ή
– Επεισοδιακή μνήμη
– Διαδικαστική μνήμη (1985)
Διάκριση βραχύχρονης & μακρόχρονης Μ
• Επίδραση της θέσης του στοιχείου (Murdock, 1962)
– Επίδραση του πρόσφατου
– Επίδραση του αρχικού
9
29/5/2012
Rundus, 1971
Παρουσίασε ένα κατάλογο 20 λέξεων με ρυθμό 5΄΄/λέξη και ζήτησε από τους
συμμετέχοντες να επαναλαμβάνουν φωναχτά τις λέξεις που είχαν παρουσιαστεί…
Το μοντέλο της εργαζόμενης μνήμης (1)
• Baddeley & Hitch, 1974:
– Κεντρικό σύστημα ελέγχου
– Φωνολογικό κύκλωμα
– Οπτικοχωρικό σημειωματάριο
• Επίδραση της φωνολογικής ομοιότητας (Conrad, 1964):
ρ η η φ γ ή μ η
– θεωρούμε ευκολότερη τη συγκράτηση φωνολογικά ανόμοιων παρά φωνολογικά
παρόμοιων πληροφοριών
• Επίδραση του μήκους της λέξης (Baddeley, Thompson & Buchanan, 1975)
• Αρθρωτική καταστολή
10
29/5/2012
Το μοντέλο της εργαζόμενης μνήμης (2)
• Baddeley (2000):
– Προσθήκη διαχειριστή επεισοδίων
Μοντέλο των επιπέδων επεξεργασίας
• Craik & Lockhart (1972):
– Οι ερευνητές έδειξαν στους συμμετέχοντες λίστες από λέξεις
– Τους ζήτησαν να ακολουθήσουν μία από τις ακόλουθες στρατηγικές:
– «Είναι η λέξη τυπωμένη με κεφαλαία γράμματα;»
– «Η λέξη Χ κάνει ομοιοκαταληξία με τη λέξη Υ;»
«Η λέξη Χ κάνει ομοιοκαταληξία με τη λέξη Υ;»
– «Η λέξη είναι όνομα ενός ζώου;»
– Επανάληψη για διατήρηση και επανάληψη για επεξεργασία
– Τι σημαίνει βαθιά επεξεργασία;
11
5/6/2012
Διάλεξη 10
Αυτοβιογραφική μνήμη –
Νευροβιολογία της μνήμης – Λήθη
Αυτοβιογραφική μνήμη (1)
• Η αυτοβιογραφική μνήμη αναφέρεται στη μνήμη που έχουμε
για τη ζωή μας, αποτελεί ειδική κατηγορία της επεισοδιακής
μνήμης και η μελέτη της έχει μεγάλο ενδιαφέρον αλλά κρύβει
και σημαντικές δυσκολίες.
• AJ (το όνομά της είναι Jill
AJ ( ό ά ί Jill Price): μπορεί να θυμηθεί με ακρίβεια
Pi ) ί θ θ ί ίβ
τι έκανε την κάθε ημέρα, οποιασδήποτε ημερομηνίας, από τότε
που ήταν έντεκα ετών
• Υπερθυμητικό σύνδρομο
1
5/6/2012
• Οι Fitzgerald & Lawrence (1984) και ο Rubin (1986) παρουσίασαν στους
συμμετέχοντες μεμονωμένες λέξεις ζητώντας τους να περιγράψουν γεγονότα της
ζωής τους, την ανάμνηση των οποίων «πυροδοτούσε» η παρουσίαση κάθε λέξης.
• Ανακαλούσαν περισσότερα πρόσφατα γεγονότα (κάτι που ήταν αναμενόμενο), ενώ
όσο πήγαιναν πιο πίσω τα γεγονότα ήταν ελάχιστα. Από τη γέννηση ώς την ηλικία
των 5 ετών, οι συμμετέχοντες ανακάλεσαν ελάχιστα γεγονότα (παιδική αμνησία). Το
5 ώ έ άλ λά ό ( δ ή ί ) Τ
δεύτερο φαινόμενο, το οποίο ονομάζεται διόγκωση των αυτοβιογραφικών
αναμνήσεων, αφορά στην υψηλότερη ανακλητική ικανότητα για γεγονότα που
κωδικοποιήθηκαν στο διάστημα μεταξύ 15 και 25 ετών περίπου (Rubin, Rahhal &
Poon, 1998).
• Τρεις υποθέσεις έχουν προταθεί για την ερμηνεία του φαινομένου της
διόγκωσης των αυτοβιογραφικών αναμνήσεων:
• Η πρώτη υποστηρίζει ότι η μνήμη ενισχύεται για γεγονότα που
συμβαίνουν τις περιόδους που αναπτύσσεται η αυτοεικόνα ή η ταυτότητα
ενός ατόμου (Rathbone, Moulin
ς μ ( , & Conway, 2008)
y, )
• Η δεύτερη υποστηρίζει ότι περίοδοι έντονων και γρήγορων αλλαγών που
ακολουθούνται από σταθερότητα (όπως συμβαίνει με την εφηβεία και την
ενήλικη ζωή που ακολουθεί) προκαλούν ισχυρότερη κωδικοποίηση των
εμπειριών (Schrauf & Rubin, 1998)
• Η τρίτη συνδέει τη συγκεκριμένη περίοδο της ζωής με μία σειρά από
σημαντικά γεγονότα που μας συμβαίνουν τότε (οι πρώτες ερωτικές
σχέσεις, η αποφοίτηση από το σχολείο, η εισαγωγή στην ανώτατη
χ ς η φ η η χ η γ γή η η
εκπαίδευση ή στην εργασία, ο γάμος κ.ά.) και αποτελούν πολιτισμικά
σενάρια (Berntsen & Rubin, 2004).
2
5/6/2012
Αναμνήσεις αναλαμπής
• Πολύ ζωντανή, ευδιάκριτη και γεμάτη από πολλές λεπτομέρειες μνημονική
εγγραφή για ένα συγκεκριμένο γεγονός.
– Συνδέονται με προσωπικά γεγονότα (π.χ., τη γέννηση των παιδιών μας, τον θάνατο ενός
αγαπημένου προσώπου κ.ά.), ή σημαντικά ιστορικά γεγονότα τα οποία προκαλούν έντονη
συναισθηματική διέγερση.
• Brown & Kulik
& lik (1977): εξέτασαν τις περιγραφές Αμερικανών σχετικά με το πώς
( 9 ) ξέ φέ ώ ά ώ
έμαθαν για τις δολοφονίες του προέδρου Τζον Φ. Κέννεντυ (1963) και του
Μάρτιν Λούθερ Κινγκ (1968). Οι Brown και Kulik υποστήριξαν ότι πίσω από τη
δημιουργία αυτών των ζωηρών αναμνήσεων υπάρχει ένας μηχανισμός, τον
οποίο αποκάλεσαν «Άρτι τυπωθέν!» (Now Print!), και διατηρεί αυτές τις
παλαιές αναμνήσεις ζωηρές σαν φωτογραφίες που μόλις έχουν τυπωθεί.
Νευροβιολογία της μνήμης (1)
• Περιοχές του φλοιού που έχει φανεί από απεικονιστικές έρευνες ότι
σχετίζονται με την εργαζόμενη μνήμη (Goldstein, 2011). Οι χρωματιστές
κουκκίδες αναπαριστούν τα αποτελέσματα περισσότερων από 60 πειραμάτων
(βλ. Cabeza & Nyberg, 2000), τα οποία εξέτασαν την εργαζόμενη μνήμη για
λέξεις και αριθμούς (κόκκινες κουκκίδες), αντικείμενα (μπλε), χωρική θέση
(πορτοκαλί) και επίλυση προβλημάτων (πράσινες).
3
5/6/2012
• Brenda Milner (1966): από τους πρώτους ερευνητές που έδειξαν τον ρόλο των
κροταφικών λοβών στη μνήμη.
– Ασχολήθηκε με την έρευνα των επιδράσεων της θεραπευτικής αμφοτερόπλευρης αφαίρεσης
του ιπποκάμπου και των γειτονικών περιοχών του κροταφικού λοβού σε ασθενείς με
επιληψία και επί 25 χρόνια μελετούσε τον Η.Μ.
• Ο
Ο ιππόκαμπος φαίνεται ότι είναι παροδικός χώρος αποθήκευσης της
ό φ ί ό ί δ ό ώ θή
μακρόχρονης μνήμης (πιστεύεται ότι ο ιππόκαμπος και οι σχετικές περιοχές
του κροταφικού λοβού επεξεργάζονται τις πληροφορίες για εβδομάδες ή και
μήνες) και ότι μεταβιβάζει σε άλλες περιοχές τις πληροφορίες που
αποκτήθηκαν, πιθανώς στον φλοιό των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, για μόνιμη
αποθήκευση.
• Η οπτική πληροφορία μεταφέρεται στην αντίστοιχη περιοχή του εγκεφάλου,
στο οπίσθιο τμήμα του ινιακού λοβού. Από εκεί μεταβιβάζεται σε μία
συνειρμική περιοχή του κάτω κροταφικού λοβού, η οποία είναι υπεύθυνη για
την αναγνώριση των προσώπων. Παράλληλα, οι οπτικές πληροφορίες για το
πρόσωπο μεταβιβάζονται στον ιππόκαμπο μέσω μιας περιοχής που
ονομάζεται ενδορρινικός φλοιός. Αφού υποστούν μία επεξεργασία στον
ιππόκαμπο, οι πληροφορίες αποθηκεύονται πιθανώς και πάλι στον
συνειρμικό φλοιό του κροταφικού λοβού, απ’ όπου είναι διαθέσιμες όποτε
χρειαστεί να θυμηθούμε το συγκεκριμένο πρόσωπο.
• Μία εναλλακτική λειτουργία του ιπποκάμπου είναι ότι χρησιμεύει ως
διευκολυντής που βοηθά στην αποθήκευση των πληροφοριών που υπέστησαν
αρχική επεξεργασία από τον κάτω κροταφικό φλοιό.
4
5/6/2012
• Η μνήμη έχει στάδια
• Η μακρόχρονη μνήμη αντιπροσωπεύεται σε πολλές περιοχές ολόκληρου του
νευρικού συστήματος, και
• Στην έκδηλη και στην άδηλη μνήμη μπορεί να παρεμβαίνουν διαφορετικά
νευρωνικά κυκλώματα
νευρωνικά κυκλώματα.
• Ο ιππόκαμπος και το σύστημα των κροταφικών λοβών είναι απαραίτητα για
την αποθήκευση της έκδηλης μνήμης.
• Στην άδηλη μνήμη παρεμβαίνει η παρεγκεφαλίδα, η αμυγδαλή και το ειδικό
αισθητικό και κινητικό σύστημα.
• Η διαδικασία της παγίωσης
– Οι πρόσφατες εμπειρίες μας είναι πολύ «εύθραυστες» (σκεφτείτε ότι αν κάποιος υποστεί
ένα εγκεφαλικό τραύμα (π.χ., μία απλή διάσειση λόγω σύγκρουσης) αυτό που συνήθως
δεν θυμάται όταν συνέλθει είναι το πώς συνέβη το ατύχημά του, δηλαδή τα πιο
πρόσφατα γεγονότα.
• Η
Η παγίωση είναι η διεργασία μέσω της οποίας οι εύθραυστες πρόσφατες
παγίωση είναι η διεργασία μέσω της οποίας οι εύθραυστες πρόσφατες
εμπειρίες μετασχηματίζονται σε πιο μόνιμες και ανθεκτικές σε παρεμβολές
αναμνήσεις (Frankland & Bontempi, 2005).
• Η διαδικασία περιλαμβάνει μία αναδιοργάνωση στο νευρικό σύστημα, η
οποία λαμβάνει χώρα σε δύο επίπεδα. Η συναπτική παγίωση συμβαίνει
πολύ γοργά (σε διάστημα που κυμαίνεται από μερικά λεπτά μέχρι λίγες
ώρες) στις συνάψεις, ενώ η παγίωση συστήματος είναι μία διαδικασία
αναδιοργάνωσης κατά την οποία αναμνήσεις από την ιπποκάμπεια περιοχή
αναδιοργάνωσης κατά την οποία αναμνήσεις από την ιπποκάμπεια περιοχή
(όπου λαμβάνει χώρα η αρχική τους κωδικοποίηση) μετακινούνται στον
νεοφλοιό σε μία μονιμότερη μορφή αποθήκευσης. Η παγίωση συστήματος
είναι μία αργή και δυναμική διεργασία, η οποία μπορεί να διαρκέσει από
μία έως και δύο δεκαετίες προκειμένου να ολοκληρωθεί.
5
5/6/2012
• Η σειρά των γεγονότων που λαμβάνουν χώρα κατά την παγίωση. Οι συνδέσεις μεταξύ του
ιπποκάμπου και του φλοιού είναι αρχικά ισχυρές (ο ιππόκαμπος ενσωματώνει πληροφορίες
από τις διάφορες πρωτογενείς και συνειρμικές φλοιώδεις περιοχές σε ένα συνεκτικό
μνημονικό ίχνος), αλλά οι διαδοχικές επανενεργοποιήσεις αυτού του δικτύου έχουν ως
αποτέλεσμα την εδραίωση των συνδέσεων εντός του φλοιού, ενώ οι νέες μνήμες
ανεξαρτητοποιούνται από τον ιππόκαμπο (Frankland & Bontempi, 2005).
• Μελέτη ασθενών με νόσο Alzheimer δείχνει την εκτεταμένη ατροφία του
εγκεφαλικού ιστού. Προσέξτε τη διαστολή των κοιλιών και την ατροφία της
έσω μοίρας του κροταφικού λοβού…
6
5/6/2012
Λήθη (1)
• Δύο θεωρίες λήθης:
– Υπόθεση της φθοράς του μνημονικού ίχνους: το μνημονικό ίχνος εξασθενεί ή φθείρεται
με την πάροδο του χρόνου και την αχρησία
– Παρέμβαση: αποδίδει τη λήθη στην παρουσία συναφών πληροφοριών που
ανταγωνίζονται ή παρεμβάλλονται κατά τη συγκράτηση, παρεμποδίζοντας την
ανάσυρση ή εκτοπίζοντας την παλαιότερη πληροφορία
ή εκτοπίζοντας την παλαιότερη πληροφορία
• Bahrick, Bahrick & Wittlinger (1975): δυσκολία ανάκλησης των ονομάτων
των συμμαθητών μας από τα παιδικά μας χρόνια…
• Ο McGeoch (1932) υποστήριξε ότι για τη λήθη ευθύνονται οι
δραστηριότητες που μεσολαβούν από τη μάθηση της πληροφορίας και όχι
το χρονικό διάστημα που μεσολάβησε
• Οι Tulving & Pearlstone (1966) έδειξαν ότι η λήθη δεν εξαρτάται μόνο από
την κατάσταση των μνημονικών ιχνών στον εγκέφαλο αλλά και από τις
την κατάσταση των μνημονικών ιχνών στον εγκέφαλο, αλλά και από τις
πληροφορίες που είναι διαθέσιμες όταν προσπαθούμε να ανακαλέσουμε
κάτι.
• Παρά την κριτική που της έχει ασκηθεί και τις δυσκολίες που υπάρχουν
στο να αποδειχθεί εμπειρικά η βασική υπόθεσή της, η θεωρία της φθοράς
εξακολουθεί να υποστηρίζεται εν μέρει (Μπαμπλέκου, 2011).
Λήθη (2)
• Προσθενεργός παρέμβαση: η προγενέστερη μάθηση παρεμβαίνει στη
νέα, παρεμποδίζοντας κατ’ αυτό τον τρόπο την ανάσυρση νεότερων
συγγενών πληροφοριών.
• Φαινόμενο της οπισθενεργού παρέμβασης: η μάθηση μιας νέας
πληροφορίας μπορεί να παρεμβληθεί σε παλαιές συγγενείς αναμνήσεις
ηρ φ ρ ς μ ρ ρ μβ η ς γγ ς μ ή ς
δυσχεραίνοντας την ανάσυρσή τους (μπορείτε να ανακαλέσετε τον
τηλεφωνικό αριθμό που είχατε για χρόνια μόλις αποκτήσετε νέο αριθμό;)
• Τεχνική Brown‐Peterson (1958/1959): παρέμβαση από ανταγωνιστικά
νοητικά έργα (τα οποία καταστέλλουν την επανάληψη εμποδίζοντας την
κωδικοποίηση) έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια των εισερχόμενων στη
βραχύχρονη μνήμη πληροφοριών.
• Αν εξασφαλίσουμε πως δεν θα μεσολαβήσουν νέες πληροφορίες από τη
ξ φ μ ς μ βή ς ηρ φ ρ ς η
μάθηση κάποιου υλικού, αυτό σημαίνει ότι η επίδοσή μας θα ήταν
καλύτερη;
– Jenkins & Dallenbach (1924): απέδειξαν πειραματικά ότι οι συμμετέχοντες που μάθαιναν
κάποιο υλικό λίγο πριν πέσουν για ύπνο, είχαν σημαντικά καλύτερη επίδοση από
εκείνους τους συμμετέχοντες που είχαν μάθει το ίδιο υλικό το πρωί και στη συνέχεια
είχαν ακολουθήσει τις καθημερινές τους ασχολίες. Βεβαίως, ο ύπνος μετά τη μάθηση
βοηθά την ανάσυρση του μαθημένου υλικού από τη μνήμη καθώς συμβάλλει στην
παγίωση της μνήμης.
7
5/6/2012
Λήθη (3)
• Οργανικές αιτίες: περιλαμβάνουν μία αρκετά μεγάλη ομάδα από λόγους
που είναι υπεύθυνοι για την απώλεια αποθηκευμένων πληροφοριών ή την
αδυναμία συγκράτησης νέων πληροφοριών.
• Αμνησία: ενδέχεται να οφείλεται σε διάφορους λόγους, όπως
– εγκεφαλική βλάβη ως συνέπεια κάκωσης, εγκεφαλικού επεισοδίου, φαρμάκου ή
γ φ ή β βη ς ης, γ φ , φ ρμ ή
κάποιας επέμβασης στον εγκέφαλο,
– νόσο (π.χ., νόσος Alzheimer, χορεία του Huntington),
– σύνδρομο (π.χ., σύνδρομο Korsakoff),
– ψυχολογικό σοκ,
– γήρας (π.χ., γεροντική άνοια) κ.ά.
– Όλες οι αμνησίες είναι δυνατόν να αναχθούν σε δύο βασικές κατηγορίες. Η πρώτη
αφορά σε δυσκολίες σχηματισμού νέων μνημών (πρόδρομη αμνησία) και η δεύτερη στη
δυσκολία ενθύμησης μνημών που σχηματίστηκαν στο παρελθόν (παλίνδρομη αμνησία).
• Θεωρία του ασυνειδήτου (Freud): ορισμένες ενοχλητικές, οδυνηρές ή
αγχογόνες σκέψεις καθώς και τραυματικές συναισθηματικά εμπειρίες
απωθούνται στο ασυνείδητο, προκειμένου να προστατευθεί το άτομο από
το άγχος από το οποίο θα κατακλυζόταν αν αυτές βρίσκονταν στο
συνειδητό (Billig, 2004).
– Η ιδέα της απώθησης ήταν το κέντρο γύρω από το οποίο οικοδομήθηκαν όλα τα
συστατικά στοιχεία της ψυχαναλυτικής σκέψης.
Μνημονικές αστοχίες
• Daniel Schacter (2001): «τα επτά αμαρτήματα της μνήμης» δυσλειτουργίες
της μνήμης
– Παροδικότητα: εξασθένηση της μνήμης με την πάροδο του χρόνου (τι φάγατε χθες; πριν
δύο εβδομάδες;)
– Αφηρημάδα: έλλειψη προσοχής κατά την παρουσίαση της πληροφορίας
– Ανάσχεση: αδυναμία να εντοπίσουμε μία πληροφορία την οποία κατέχουμε
– Εσφαλμένη απόδοση: απόδοση μιας πληροφορίας σε λάθος πηγή
– Υποβλητικότητα: σχετίζεται με εκείνες τις αναμνήσεις μας που κατασκευάζονται ως
αποτέλεσμα κατευθυνόμενων ερωτήσεων, σχολίων ή υποδείξεων όταν προσπαθούμε να
ανασύρουμε μία εμπειρία
– Προκατάληψη: υποδηλώνει τις εξαιρετικά ισχυρές επιδράσεις της προϋπάρχουσας γνώσης
και των πεποιθήσεών μας στον τρόπο με τον οποίο ανακατασκευάζουμε το παρελθόν μας
– Επιμονή: σχετίζεται με την επαναλαμβανόμενη ανάκληση από τη μνήμη δυσάρεστων
πληροφοριών ή γεγονότων, τα οποία θα θέλαμε να είχαμε την ικανότητα να τα εκτοπίζαμε
πληροφοριών ή γεγονότων, τα οποία θα θέλαμε να είχαμε την ικανότητα να τα εκτοπίζαμε
από τη μνήμη μας
• Οι τρεις πρώτες είναι αστοχίες με κοινό χαρακτηριστικό τους την παράλειψη:
αποτυγχάνουμε να ανασύρουμε από τη μνήμη μία ιδέα, ένα γεγονός, μία
πληροφορία.
• Οι υπόλοιπες τέσσερις αστοχίες έχουν το χαρακτηριστικό της διάπραξης:
κάποια ανάμνηση υπάρχει, αλλά είναι είτε εσφαλμένη είτε ανεπιθύμητη.
8
Γνωστική Ψυχολογία ΙΙ
Γλώσσα (1)
Ποιοι μιλούν…
Η γλώσσα των ζώων
Είναι αυτό γλώσσα;
Η Dr Pepperberg και ο Alex

(ο παπαγάλος)
Δομή της γλώσσας

• Πώς μελετούν τη γλώσσα η γνωστική ψυχολογία, η
νευροψυχολογία και η ψυχογλωσσολογία;
• Γλωσσική ικανότητα των ανθρώπων
• Επιτέλεση: η χρήση της γλωσσικής ικανότητας από τους
ανθρώπους
• Διάρθρωση του γλωσσικού συστήματος:
– Φωνητική
– Πραγματολογία
Σύμβολα του διεθνούς φωνητικού
αλφαβήτου για τα σύμφωνα
Τα σύμφωνα παράγονται με ένα

εμπόδιο στη ροή του αέρα.
Η διάταξη των συμβόλων στον πίνακα
έχει γίνει αναφορικά με το είδος και
τη θέση του εμποδίου (στα χείλη, στα
δόντια, κ.ο.κ.)
Γλωσσικά επίπεδα (1)

• Φωνολογία
– Οργάνωση των αφηρημένων μονάδων που σχηματίζουν λέξεις
– Φωνήματα (προσοχή! Δεν είναι ήχοι αλλά θεωρητικές έννοιες που
υποθέτουμε πως βρίσκονται πίσω από την παραγωγή των ήχων…)
– Για παράδειγμα, οι λέξεις «βγες», «λεβιές», «αυγές», «πιπεριές»
έχουν όλες στο τέλος ακριβώς τους ίδιους τρεις φθόγγους: ʝɛs. Όμως
η φωνολογική ανάλυση θεωρεί ότι σε άλλες περιπτώσεις ο φθόγγος ʝ
παράγεται από ένα υποκείμενο φώνημα γ (όπως στο «βγες») ενώ σε
άλλες από ένα λανθάνον υποκείμενο φώνημα i (όπως στο «πιπεριές»,
όπου το i προέρχεται από το «πιπέρι»)
• Μορφολογία
– Μορφήματα: έχουν σημασία!
– Για παράδειγμα, η λέξη «αναγνωστικό» περιλαμβάνει πέντε
μορφήματα:
• το ανα- που σημαίνει ξανά,
• το γνωσ- που έχει να κάνει με γνώση,
• το -τ- που παράγει λέξη που σημαίνει δράστη,
• το -ικ- που παράγει επίθετο από ουσιαστικό, και
• το -ο που δηλώνει ότι είναι ένα (ενικός αριθμός) και το γραμματικό γένος (ουδέτερο).
• Διάκριση μεταξύ συγχρονίας και διαχρονίας:

– Η διαχρονική ανάλυση μπορεί να μας διαφωτίσει για την προέλευση
λέξεων και φαινομένων.
– Η συγχρονική ανάλυση εξετάζει τη μορφή και τη δομή της γλώσσας
όπως είναι σε μια δεδομένη χρονική περίοδο για μια συγκεκριμένη
γλωσσική κοινότητα, χωρίς αναφορά σε ιστορία και ετυμολογία.

• Σύνταξη
– Εστιάζει στην οργάνωση των λέξεων σε αλληλουχίες που σχηματίζουν
φράσεις και προτάσεις.
– Δεν ασχολείται με τη σημασία των λέξεων. Εξετάζει μόνο τους
περιορισμούς που υπαγορεύουν αν μια αλληλουχία λέξεων είναι
επιτρεπτή.
– Η πρόταση «το φλυτζάνι θυμάται με μπλε δόντια» δεν έχει νόημα,
είναι όμως συντακτικά αποδεκτή.
– Η αλληλουχία «δόντια μπλε με θυμάται φλυτζάνι το» είναι
συντακτικά μη αποδεκτή.
– Η σειρά των λέξεων είναι αυτό που καθορίζει αν μια φράση είναι
συντακτικά αποδεκτή ή όχι - γραμματικότητα
• Σημασιολογία
– Αναγνωρίζει σημασιακές ιδιότητες των λέξεων και των συνδυασμών
τους σε φράσεις και προτάσεις.
– Για παράδειγμα, κάποιοι συνδυασμοί λέξεων αποδίδουν ρόλους,
όπως στη φράση «ο σκύλος δάγκωσε το κορίτσι».
– Πώς συνδυάζονται οι σημασίες των λέξεων μέσα σε συγκεκριμένες
φραστικές δομές, για να παραχθεί το νόημα ολόκληρης της φράσης.
– Μελετά επίσης σχέσεις σημασίας ανάμεσα σε λέξεις, όπως η
συνωνυμία (ίδια σημασία), αντωνυμία (αντίθετη σημασία),
υπωνυμία/υπερωνυμία (όταν μια σημασία συμπεριλαμβάνεται σε
μια άλλη, π.χ. «πουλί»-«περιστέρι») κ.ά.
Αφασία
• Η δυσλειτουργία της γλώσσας μετά από εγκεφαλική βλάβη…
• Περιοχές Broca και Wernicke
– Ο εγκέφαλος του πρώτου ασθενή του

Paul Broca, που έμεινε στην ιστορία ως
«κύριος Ταν»
Η συμμετοχή των δύο εγκεφαλικών
ημισφαίριων στη γλώσσα
• Δεν είναι συμμετρική!
• Παλαιότερα πολλοί ερευνητές πίστευαν ότι η επεξεργασία
της γλώσσας γίνεται αποκλειστικά στο αριστερό ημισφαίριο.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι και τα δύο ημισφαίρια συμμετέχουν
στη γλωσσική επεξεργασία.
• Το αριστερό είναι πιο σημαντικό, και το λέμε κυρίαρχο, διότι
– φαίνεται ότι εμπλέκεται περισσότερο στις γλωσσικές λειτουργίες από
το άλλο, και
– συνήθως είναι απαραίτητο για την ομαλή εκτέλεση των γλωσσικών
λειτουργιών.
– Το αριστερό ημισφαίριο είναι κυρίαρχο για τη γλώσσα σχεδόν σε
όλους τους δεξιόχειρες και στην πλειονότητα των αριστερόχειρων.
Μελέτες σε βρέφη
• Πώς μαθαίνουν τα παιδιά τη γλώσσα;
• Έχουν τα βρέφη γλωσσική εμπειρία κατά τη γέννησή τους;
• Πώς μπορεί να μελετήσει κανείς αν ένα βρέφος διακρίνει τη
διαφορά ανάμεσα σε δύο φθόγγους ή δύο γλώσσες;
Μέθοδος της μέτρησης του ρυθμού

πιπιλίσματος
– Αποτελέσματα ενός υποθετικού πειράματος
φωνητικής αντίληψης σε βρέφη με τη μέθοδο της
μέτρησης του ρυθμού πιπιλίσματος.
– Στην αριστερή περιοχή του γραφήματος φαίνεται η
σταδιακή μείωση του ρυθμού που δείχνει την
αυξανόμενη εξοικείωση του βρέφους με το
ερέθισμα αναφοράς. Η κατακόρυφη διακεκομμένη
γραμμή σηματοδοτεί την έναρξη της φάσης
ελέγχου. Στην περίπτωση αλλαγής ερεθίσματος που
γίνεται αντιληπτή, το αποτέλεσμα είναι η αύξηση
του ενδιαφέροντος του βρέφους και η
παρατηρούμενη αύξηση του ρυθμού πιπιλίσματος
που καταγράφεται με τους μαύρους κύκλους
(ακολουθούμενη και αυτή από σταδιακή μείωση).
Αντίθετα, σε περίπτωση διατήρησης του
ερεθίσματος αναφοράς ή μη αντιληπτής αλλαγής,
δεν παρατηρείται αύξηση του ρυθμού, όπως
καταγράφεται με τους λευκούς κύκλους.
Μέθοδος στροφής της κεφαλής
• Υπάρχουν διάφορες παραλλαγές της
μεθόδου.
• Στην εξαρτημένη στροφή, οι ερευνητές
δημιουργούν ένα συνειρμό ανάμεσα σε ένα
ηχητικό ή οπτικό ερέθισμα και μια πλευρά του
χώρου. Αυτό γίνεται με το να παρουσιάζουν ερεθίσματα και να
ανταμείβουν τη στροφή της κεφαλής προς τα ερεθίσματα με
κάποια οπτικοακουστική επιβράβευση. Έτσι το βρέφος μαθαίνει,
για παράδειγμα, να κοιτάζει δεξιά όταν ακούει κάποιον φθόγγο.
Στη συνέχεια παρουσιάζεται ένα διαφορετικό ερέθισμα, ενώ οι
ερευνητές παρατηρούν τον προσανατολισμό της κεφαλής. Αν το
βρέφος στρίψει προς την ίδια κατεύθυνση σημαίνει ότι
κατηγοριοποίησε το νέο ερέθισμα ως όμοιο με το προηγούμενο.
Έλεν Άνταμς Κέλλερ

• Η Έλεν Άνταμς Κέλλερ (27 Ιουνίου 1880-1 Ιουνίου 1968) ήταν Αμερικανίδα
συγγραφέας, λέκτορας και ακτιβίστρια. Σε ηλικία 19 μηνών, οι γονείς της
αντιλήφθηκαν ότι ήταν κωφή και τυφλή και την πήγαν στο Ινστιτούτο Τυφλών
της Βοστώνης, όπου την ανέλαβε η παιδαγωγός Άννα Σάλιβαν. Η περίπτωσή
της διαδόθηκε παγκοσμίως λόγω ενός θεατρικού έργου το οποίο ήταν
βασισμένο στην αυτοβιογραφία της, που αναπαριστούσε τις προσπάθειες της
Σάλιβαν να αναπτύξει έναν κώδικα επικοινωνίας μαζί της με την παντελή
έλλειψη ομιλίας. Τελικά, έμαθε τη νοηματική γλώσσα και το 1888 γύρισε στη
Βοστώνη, όπου θεωρήθηκε παιδί θαύμα.
• Έμαθε γερμανικά, γαλλικά, ελληνικά και λατινικά. Ήταν το πρώτο άτομο με
κώφωση και τύφλωση που αποφοίτησε από πανεπιστήμιο το 1914. Συνέχισε
τη μελέτη ξένων συγγραφέων και φιλοσόφων, ενώ υπήρξε ιδιαίτερα
παραγωγική συγγραφέας. Έκανε ταξίδια στην Ευρώπη, όπου γνωρίστηκε με
τον Μπέρναρντ Σω. Στη Σκωτία ανακηρύχτηκε επίτιμη διδάκτορας. Είχε
δηλώσει ανοιχτά την αντίθεσή της στον πόλεμο. Επίσης, υπήρξε υπέρμαχος
του δικαιώματος της γυναικείας ψήφου, των εργατικών δικαιωμάτων και του
σοσιαλισμού, καθώς και άλλων προοδευτικών κινημάτων.
Αντίληψη της ομιλίας
• Απεικόνιση της πρότασης «θα σας διηγηθώ την ιστορία των
δύο νέων»
κυματομορφή
Φασματόγραμμα
Συνάρθρωση
• Οι φθόγγοι αλληλεπικαλύπτονται μέσα στον ήχο της ομιλίας,
διότι όταν μιλάμε η φωνητική οδός κινείται συνεχώς από τη
μία θέση στην επόμενη και έτσι κάθε στιγμή ο ήχος δίνει
ταυτόχρονα πληροφορίες τόσο για τον «προηγούμενο» όσο
και για τον «επόμενο» φθόγγο.
• Έτσι, είναι αδύνατη η ηχητική απομόνωση των φθόγγων.
• Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται συνάρθρωση (coarticulation).
Κατηγορική αντίληψη (1)
• Η αντίληψη των φθόγγων δεν αντανακλά πιστά τις ιδιότητες
των ήχων αλλά προσαρμόζεται στις διακρίσεις μεταξύ
διαφορετικών φθόγγων της γλώσσας.
• Έτσι, τα σύμφωνα γίνονται αντιληπτά με κατηγορικό τρόπο.
• Η αντίληψη κατηγοριοποιεί τους ήχους, με αποτέλεσμα
παρόμοιοι ήχοι να μας ακούγονται εντελώς ίδιοι και να μην
μπορούμε να διακρίνουμε μεταξύ τους.
• Αυτό επιτρέπει στο αντιληπτικό σύστημα να αναγνωρίζει
σωστά τους φθόγγους ακόμη και όταν έχουν προφερθεί κατά
προσέγγιση.
Κατηγορική αντίληψη (2)

• Σχηματική απεικόνιση των αντιληπτικών ευρημάτων που
χαρακτηρίζουν την κατηγορική αντίληψη.
Φαινόμενο αντιληπτικού μαγνήτη
• Patricia Kuhl: παραμόρφωση του αντιληπτικού χώρου
– Έλξη από το κέντρο της φωνητικής κατηγορίας που τραβάει
αντιληπτικά τα φωνήεντα πάνω της, έτσι ώστε να ακούγονται πιο
όμοια…
Φωνητική αντίληψη ξένης γλώσσας

• Δυσκολίες στην προφορά λέξεων μιας ξένης γλώσσας.
• Δυσκολίες και στην αντίληψη των φθόγγων…
• Γιατί ακούμε ίδιους δύο διαφορετικούς φθόγγους μιας ξένης
γλώσσας;
– Προσαρμογή στη μητρική γλώσσα
• Τα νήπια μαθαίνουν να αγνοούν τις ηχητικές διαφορές που
δεν έχουν σημασία στη γλώσσα τους
• Pisoni – εκπαίδευση ενηλίκων (προϋποθέσεις;)
Παραγωγή ομιλίας
• Ο Pim Levelt και οι συνεργάτες του
έχουν προσεγγίσει την παραγωγή της
ομιλίας ως μία ιεραρχία διεργασιών
διαρθρωμένη σε πολλά επίπεδα, τα
οποία ομαδοποιούνται σε τρία κύρια
στάδια:
• Σύλληψη
• Διαμόρφωση
• Εκφορά
– Φαινόμενο «στην άκρη της γλώσσας»
– Σχηματική απεικόνιση της επιλογής

και διαμόρφωσης της λέξης «escorting»
στο μοντέλο παραγωγής ομιλίας
WEAVER++
Αναγνώριση προφορικών λέξεων (1)

• Η διαδικασία αποκωδικοποίησης του ηχητικού μηνύματος
– Μοντέλο της κοόρτης (William Marslen-Wilson)
– Σημείο μοναδικότητας της λέξης
– Τι σας θυμίζει η διαδικασία αυτή;

Θεωρητικές καμπύλες ενεργοποίησης

λεξικών υποψηφίων κατά τη διάρκεια της
ακουστικής παρουσίασης της λέξης
«καρότο». Στην αρχή της λέξης διεγείρονται
και άλλες λέξεις που αρχίζουν από «καρ»,
αλλά με το άκουσμα του ο σταδιακά
αποσύρονται. Προς το τέλος της λέξης,
ανιχνεύεται διέγερση λέξεων που
ομοιοκαταληκτούν, χωρίς όμως αυτή να
φτάσει στα επίπεδα της λέξης-στόχου. Με
την ολοκλήρωση της παρουσίασης, η λέξη-
στόχος παραμένει ισχυρά διεγερμένη, ως
μοναδική υποψήφια. Άσχετες λέξεις δεν
διεγείρονται καθόλου.

Υποθετικά αποτελέσματα πειράματος με τη μέθοδο του οπτικού κόσμου (visual world) όπου
παρουσιάζονται διάφορα αντικείμενα και καταγράφεται το βλέμμα ενώ ακούγονται οδηγίες του
τύπου «κοίτα το καρότο». Αριστερά φαίνεται ενδεικτικά το περιεχόμενο της οθόνης για μία
τετράδα λέξεων με στόχο, ανταγωνιστή κοόρτης, ανταγωνιστή ομοιοκαταληξίας και άσχετη λέξη.
Δεξιά φαίνεται, για κάθε αντικείμενο, η πιθανότητα να στραφεί το βλέμμα προς αυτό κατά τη
διάρκεια της παρουσίασης της κρίσιμης λέξης («καρότο»). Βλέπουμε ότι με την έναρξη της λέξης
αυξάνεται η πιθανότητα για το καρότο και το καρπούζι, αλλά με τη λήξη της λέξης το βλέμμα
σταδιακά στρέφεται αποκλειστικά προς το καρότο. Οι σχετικές πιθανότητες κατεύθυνσης του
βλέμματος θεωρείται ότι αντανακλούν την ενεργοποίηση των αντίστοιχων λεξικών υποψηφίων.
Οπτική αναγνώριση λέξεων και
ανάγνωση
• Ποια είναι η πιο αποτελεσματική μέθοδος διδασκαλίας για
την αρχική απόκτηση αναγνωστικής ακρίβειας και ευχέρειας;
Εκμάθηση της ανάγνωσης

• Φωνολογική επίγνωση
– το παιδί αρχίζει να θεωρεί ότι και οι λέξεις είναι πράγματα και
μπορούμε να μιλήσουμε γι’ αυτές όπως μιλάμε για άλλα πράγματα.
Επεξεργάζεται ρητά τις λέξεις αναλύοντάς τες σε συλλαβές και
φθόγγους ή συνθέτοντάς τες από τα επιμέρους στοιχεία τους
• Αλφαβητική αρχή
– εκμάθηση των κατάλληλων συμβόλων, δηλαδή των γραμμάτων του
αλφαβήτου, καθώς τα γράμματα αντιστοιχούν στους φθόγγους
Παίζει ρόλο στην ανάγνωση η σειρά
με την οποία είναι τοποθετημένα τα
γράμματα;
Αναγνώριση των λέξεων
Επίδραση συχνότητας και μήκους στον χρόνο απόκρισης σε έργο λεξικής απόφασης
με 150 ελληνικές λέξεις (Protopapas & Kapnoula, 2013). Στον κατακόρυφο άξονα
απεικονίζεται ο μέσος χρόνος απόκρισης, σε χιλιοστά του δευτερολέπτου (ms). Κάθε
λέξη αντιστοιχεί σε ένα μπλε κύκλο. Φαίνεται ότι οι συχνότερες λέξεις
αναγνωρίζονται γρηγορότερα, ενώ οι μακρύτερες λέξεις αναγνωρίζονται αργότερα.
Δίκτυο διαδραστικής ενεργοποίησης για την αναγνώριση της

γραπτής λέξης «γάτα»
Ορθογραφία
• Η γραπτή απόδοση των λέξεων με τη συμβατικά αποδεκτή
αλληλουχία γραμμάτων.
• Η διευκρίνιση ότι πρόκειται για συμβατική διάκριση μεταξύ
σωστού και λανθασμένου είναι απαραίτητη, διότι η
ορθογραφημένη γραφή δεν μπορεί να συναχθεί από την
αλφαβητική αρχή ούτε από ευρύτερες κανονικότητες. Οι
ορθογραφικές μεταρρυθμίσεις και συστηματοποιήσεις έχουν
οδηγήσει στον σημερινό τρόπο γραφής, όμως δεν θα πρέπει
να θεωρούμε ότι υπάρχει μία απόλυτη αλήθεια ως προς το
πώς «πρέπει» να γράφεται μία λέξη ανεξαρτήτως εποχής και
περιστάσεων.
Φωνολογική γραφή
Πού βασίζεται η μάθηση της ορθογραφίας;
Στην αναγνωστική εμπειρία…
Δεδομένα από παιδιά τάξεων Γ′-Δ′

δημοτικού σε δοκιμασία ορθογραφίας
κειμένου 33 λέξεων με υπαγόρευση
(από Protopapas et al., 2013). Με
λευκούς κύκλους και συνεχή γραμμή
απεικονίζονται τα λάθη παιδιών χωρίς
αναγνωστικές δυσκολίες. Με μαύρους
κύκλους και διακεκομμένες γραμμές
απεικονίζονται τα λάθη παιδιών με
δυσλεξία.
Δυσκολίες στην ανάγνωση

Τα θεωρητικά μέρη του δικτύου οπτικής αναγνώρισης λέξεων και οι
εκτιμώμενες θέσεις τους στο αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου του
έμπειρου αναγνώστη
Κάτω μετωπιαία έλικα (IF) - υπερχείλια έλικα (SG)

γωνιώδης έλικα (AG) - ατρακτοειδής έλικα (FG)
κροταφικός πόλος (AT) - ινιακός πόλος (OC)
Επιδόσεις σε έργο αναγνωστικής ευχέρειας 587 μαθητών δημοτικού σχολείου τάξεων
Β′ (μοβ), Γ′ (μπλε) και Δ′ (γαλάζιο). Η δοκιμασία αναγνωστικής ευχέρειας συνίσταται
σε μεγαλόφωνη ανάγνωση λέξεων. Η επίδοση είναι ο αριθμός των λέξεων που
διαβάστηκαν σωστά μέσα σε διάστημα 45 δευτερολέπτων. Φαίνεται καθαρά το πολύ
μεγάλο εύρος επιδόσεων ανάμεσα στους μαθητές, ενδεικτικό διατομικών διαφορών,
και η καλή προσέγγιση της κανονικής κατανομής από το δείγμα.
Δυσλεξία
• Η δυσλεξία στην ελληνική γλώσσα χαρακτηρίζεται από
μεγάλη καθυστέρηση στην επίτευξη των εκπαιδευτικών
στόχων γραμματισμού, αργή και κοπιαστική ανάγνωση, και
ορθογραφικά λάθη που παραμένουν σε όλες τις βαθμίδες της
εκπαίδευσης.
• Τα ορθογραφικά λάθη των παιδιών με δυσλεξία είναι τα ίδια
με εκείνα των παιδιών χωρίς δυσλεξία, καθώς η ορθογραφία
ακολουθεί το επίπεδο αναγνωστικής και φωνολογικής
ανάπτυξης.
Κείμενο παιδιού Γ′ δημοτικού με δυσλεξία
Έλεγχος του βλέμματος

• Σχηματική απεικόνιση του αντιληπτικού εύρους κατά την
ανάγνωση. Η οπτική οξύτητα πέφτει πολύ γρήγορα καθώς
απομακρυνόμαστε από το σημείο προσήλωσης.
• Στο παράδειγμα υποθέτουμε ότι το βλέμμα προσηλώνεται
στη λέξη «πάνω». Τα κοντινά γράμματα διακρίνονται καθαρά
αλλά πέρα από τις διπλανές λέξεις το μόνο που μπορεί να
γίνει αντιληπτό με βεβαιότητα είναι τα κενά διαστήματα
ανάμεσα στις λέξεις.
Η μέθοδος κινητού παραθύρου
Η μέθοδος κινητού παραθύρου για τη μελέτη της

επεξεργασίας οπτικών πληροφοριών κατά την
ανάγνωση. Με αστεράκι σημειώνεται η θέση της
προσήλωσης του βλέμματος. Στην πρώτη
περίπτωση, το κείμενο παρουσιάζεται κανονικά,
χωρίς αλλαγές, και αξιολογείται η ταχύτητα
επεξεργασίας του. Στη δεύτερη περίπτωση,
παρακολουθείται το βλέμμα σε πραγματικό χρόνο
και παρουσιάζονται μόνο η λέξη στην οποία
προσηλώνεται και η διπλανή της, ενώ τα γράμματα
όλων των άλλων λέξεων αντικαθίστανται με x.
Στην τρίτη περίπτωση, παρουσιάζονται τα γράμματα
σε 19 θέσεις (η θέση προσήλωσης, τέσσερις προς τα
αριστερά και 14 προς τα δεξιά). Λόγω της
μειωμένης οπτικής οξύτητας πέρα από το κέντρο, η
αντικατάσταση των γραμμάτων δεν γίνεται
αντιληπτή, καθώς όπου και αν κοιτάξουμε οι λέξεις
φαίνονται κανονικά. Για να εκτιμήσουμε την
επεξεργασία οπτικών πληροφοριών, περιορίζουμε
το κινητό παράθυρο μέχρις ότου διαπιστώσουμε ότι
επηρεάζεται η ταχύτητα ανάγνωσης του κειμένου.
Ανάγνωση…
• Ο έμπειρος αναγνώστης έχει αναπτύξει έναν εξαιρετικά αποδοτικό
μηχανισμό ελέγχου του βλέμματος:
– Το βλέμμα κατευθύνεται από λέξη σε λέξη, διαδοχικά.
– Προσηλώνεται όσο χρόνο χρειάζεται για να αναγνωριστεί η λέξη από τα
γράμματά της.
– Ο προγραμματισμός της επόμενης μετακίνησης του βλέμματος με
σακκαδική κίνηση (saccade) ξεκινά πριν ολοκληρωθεί η αναγνώριση της
λέξης, καθώς ο νους εκτιμά πόσο χρόνο θα χρειαστεί για τη συγκεκριμένη
λέξη στη συγκεκριμένη περίσταση.
– Το βλέμμα προσηλώνεται στην επόμενη λέξη ακριβώς τη στιγμή που έχει
πλέον ολοκληρωθεί η επεξεργασία της προηγούμενης. Αν το κείμενο
είναι δυσνόητο, ή υπάρχει κάποια συντακτική ανωμαλία ή αμφισημία,
τότε το βλέμμα καθυστερεί περισσότερο στο σημείο όπου χρειάζεται
μεγαλύτερος χρόνος επεξεργασίας.
– Καμιά φορά επιστρέφει σε προηγούμενες λέξεις, με παλινδρομήσεις
(regressions), για να επεξεργαστεί ξανά κάποια δύσκολη λέξη ή ένα
αμφίβολο συντακτικό στοιχείο.
Ίχνος σάρωσης του βλέμματος κατά
την ανάγνωση κειμένου
E-Z Reader
Διάγραμμα του μοντέλου ελέγχου των οφθαλμοκινήσεων κατά την ανάγνωση
E-Z Reader. Διακρίνονται τρία υποσυστήματα: το οπτικό, το οφθαλμοκινητικό και της
αναγνώρισης λέξεων. Η πρώιμη οπτική επεξεργασία εντοπίζει τα κενά διαστήματα
ανάμεσα στις λέξεις για να προγραμματίσει την επόμενη σακκαδική κίνηση.
Η προσοχή επιλέγει τη λέξη στο σημείο
προσήλωσης για να την αναγνωρίσει.
Το πρώτο στάδιο αναγνώρισης της λέξης
πυροδοτεί τη σακκαδική κίνηση, ώστε
μέχρι την επόμενη προσήλωση να
ολοκληρωθεί και το δεύτερο στάδιο
αναγνώρισης. Αν η προσηλωμένη λέξη
αναγνωριστεί προτού μετακινηθεί το
βλέμμα, τότε η προσοχή στρέφεται στην
επόμενη λέξη, δεξιά από το σημείο
προσήλωσης μέσα στο τρέχον
αντιληπτικό εύρος.
Το νοητικό λεξικό
• Το σύνολο των γνώσεών μας για τις λέξεις
Θεωρητική πρόταση για την οπτική

αναγνώριση μορφολογικά σύνθετων λέξεων,
από τους Taft και Nguyen-Hoan (2010), που
περιλαμβάνει μορφολογικά απλές και
σύνθετες αναπαραστάσεις ως λήμματα του
νοητικού λεξικού. Οι μορφές των γραμμάτων
και των αλληλουχιών τους αναγνωρίζονται ως
μορφολογικά απλά λήμματα, με τις
επιμέρους σημασίες τους. Οι συνδυασμοί των
απλών λημμάτων αναγνωρίζονται ως
παράγωγες λέξειςμέσα στο λεξικό. Σε αυτές
αντιστοιχούν ξεχωριστά λήμματα με όσα
επιπλέον σημασιακά γνωρίσματα δεν
προβλέπονται από τα επιμέρους μορφήματα.
Παράδειγμα λήμματος του νοητικού

λεξικού
Λεξικό λήμμα τριών ισχυρά απαρτιωμένων συστατικών:
ορθογραφική μορφή (ΟΡΘ), φωνολογική μορφή (ΦΩΝ),
σημασία (ΣΗΜ). Στην ορθογραφική μορφή αναπαρίσταται η
αλληλουχία των γραμμάτων με τα οποία γράφεται η λέξη, στη
φωνολογική μορφή η αλληλουχία των φθόγγων με τους
οποίους προφέρεται, και στη σημασία τα σημασιακά
γνωρίσματα της λέξης.
Αμφισημία και μεταφορική χρήση της
γλώσσας
• Οι διαφορετικές σημασίες είναι όλες διαθέσιμες τη στιγμή
που ακούγεται μία λέξη, αλλά επικρατεί γρήγορα όποια
ταιριάζει καλύτερα με τα συμφραζόμενα.
Μεταφορική χρήση της γλώσσας

• Παραδείγματα εννοιολογικών μεταφορών, βασισμένα στους
Lakoff και Johnson (1999). Ένα νοητικό σχήμα (αριστερά)
υποστηρίζει μία σειρά από λεκτικές εκφράσεις (δεξιά) που
γίνονται κατανοητές χάρη στο σχήμα αυτό.
Επεξεργασία προτάσεων
2α. Είδα το παιδί με τα μάτια μου.
2β. Θυμάμαι το παιδί με τα κιάλια.
2γ. Είδα το παιδί με τα κιάλια.
2δ. Είδα το παιδί με τα μήλα.
Προκλητά δυναμικά
Καταγραφή και τυπικό σχήμα κυματομορφής προκλητού δυναμικού (ERP). Οι
καταγραφές στοιχίζονται χρονικά στο σημείο έναρξης του ερεθίσματος (t=0)
και υπολογίζεται η μέση τιμή της ηλεκτρικής τάσης κάθε χρονική στιγμή. Το
αποτέλεσμα είναι η εμφάνιση των κορυφών, δηλαδή των συστηματικών
αποκλίσεων από το μηδέν, προς τις δύο κατευθύνσεις (προς τα πάνω οι
αρνητικές και προς τα κάτω οι θετικές). Οι κορυφές αυτές ονομάζονται με
βάση τον χρόνο καθυστέρησης από τη στιγμή παρουσίασης του ερεθίσματος.
Κατανόηση κειμένου
Χτύπησε νευρικά τα δάχτυλα στο τιμόνι. Μόλις άναψε το πράσινο, πάτησε
βιαστικά το γκάζι. Τα φώτα που τρεμόπαιζαν στη μακρινή πλαγιά τού θύμιζαν
πόσο είχε αργήσει. Σε κάποιο από αυτά τα παράθυρα θα ήταν κολλημένο το
απογοητευμένο πρόσωπο της κόρης του.
Σύνδεση μεταξύ των δύο θεωρητικών

υποσυστημάτων κατανόησης, από
Perfetti και Stafura (2014). Καθώς οι
λέξεις αναγνωρίζονται, η σημασία
τους εντάσσεται μέσα στο νοητικό
μοντέλο του κειμένου, είτε
συνδεόμενη με μία υπάρχουσα
αναπαράσταση είτε με κατασκευή
μιας νέας. Η επιλογή μιας ερμηνείας
εξαρτάται από την τρέχουσα
αναπαράσταση του κειμένου και το
πλαίσιο επεξεργασίας του.
Bransford & Johnson, 1973

Διάλεξη
Οργάνωση της γνώσης
Το νέο αεροδρόμιο του Πεκίνου
Το νέο αεροδρόμιο του Πεκίνου

Έννοιες και κατηγορίες
• Σημασιολογική μνήμη (Tulving, 1972) – τα θεμελιώδη

συστατικά στοιχεία της:
• Έννοιες: νοητικές αναπαραστάσεις που
χρησιμοποιούνται σε διάφορες γνωστικές διεργασίες,
συνδέοντας τη γνώση μας και τις προϋπάρχουσες
εμπειρίες μας με τις τρέχουσες αλληλεπιδράσεις μας με
τον κόσμο που μας περιβάλλει.
• Κατηγορίες: οι ομάδες στις οποίες οργανώνουμε τα
αντικείμενα
Η φύση των εννοιών
• Έννοιες είναι όλες οι λέξεις που περιλαμβάνει η γλώσσα μας για να
αποδώσει κάποια «νοήματα»
• Δεν υπάρχει μια απόλυτη αντιστοιχία μεταξύ εννοιών και λέξεων και
οι λέξεις δεν μας λένε ακριβώς ποιες είναι οι έννοιες που έχουμε στον
νου μας
• Μια έννοια είναι η νοητική αναπαράσταση ενός αντικειμένου, ενός
προσώπου, ενός γεγονότος, μιας κατάστασης, η οποία συνοδεύεται
από όλη εκείνη τη γνώση που θεωρείται σχετική με το αντικείμενο, το
πρόσωπο, το γεγονός ή την κατάσταση (Medin, 1989)
• «δεν αντιλαμβανόμαστε, θυμόμαστε ή αναφερόμαστε σε κάθε
αντικείμενο και γεγονός ως μοναδικό, αλλά μάλλον ως μια περίπτωση
μιας κατηγορίας ή έννοιας για την οποία ήδη γνωρίζουμε κάτι» (Smith
& Medin, 1981)
• Υπάρχει, τέλος, η προσέγγιση που θεωρεί τις έννοιες ικανότητες
(abilities view - Bennett & Hacker, 2008). Για παράδειγμα, η έννοια
«όχημα» μπορεί να αναφέρεται στην ικανότητά μας να διακρίνουμε τα
οχήματα από τα μη-οχήματα και να καταλήγουμε σε συγκεκριμένα
συμπεράσματα σχετικά με τα οχήματα.
Τι είναι αυτό;
Belu Bench
Zaha Hadid Architects
Belu Bench
• Σύμφωνα με την περιγραφή των σχεδιαστών:

παρουσιάζει ένα μονοκύτταρο σώμα που διαθέτει τη
δυναμική πολύπλοκη γεωμετρία ενός ρευστού όγκου.
Προορίζεται για πολυλειτουργική χρήση: όπως
τραπέζι, πάγκο, καρέκλα, δοχείο, επιφάνεια την
οποία θα αγγίξεις, θα στηριχθείς πάνω της, θα
ακουμπήσεις. Αψηφά την εύκολη ή βολική
κατηγοριοποίηση…
Bruner, Goodnow & Austin, 1956

Bruner, Goodnow & Austin, 1956
• Οι ερευνητές έδειχναν στους συμμετέχοντες μια
κάρτα με τα χαρακτηριστικά μιας κατηγορίας που
είχαν ορίσει και ζητούσαν από τους συμμετέχοντες
να ανακαλύψουν την κατηγορία επιλέγοντας κάρτες
και ρωτώντας τους ερευνητές αν αυτές ανήκαν στη
συγκεκριμένη κατηγορία…
• Για παράδειγμα, εδώ η κατηγορία που είχαν ορίσει
οι ερευνητές ήταν
Κάρτες με διπλό πλαίσιο και μαύρα σχήματα
Προτού προχωρήσουμε…
• Συμπερασματικά…
• χρησιμοποιούμε τον όρο «έννοιες» όταν θέλουμε να αναφερθούμε
στις νοητικές αναπαραστάσεις ομάδων αντικειμένων και τον όρο
«κατηγορίες» όταν θέλουμε να αναφερθούμε στις ομάδες καθεαυτές.
• Περιορισμοί της μεθοδολογίας που ακολουθείται για τη
μελέτη της κατηγοριοποίησης.
• Οι περισσότερες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί αποφεύγουν
σύνθετες και αφηρημένες έννοιες.
• Όλα τα στοιχεία και οι έννοιες αυτών των πειραμάτων είναι
ονομαστικά ή κατηγορικά (nominal), δηλαδή έχουν ακριβείς ορισμούς
και επιτρέπουν στους συμμετέχοντες να σχηματίσουν αναπαραστάσεις
που περιέχουν τα αναγκαία και επαρκή χαρακτηριστικά
• Θα πρέπει να ληφθούν υπόψη και οι ατομικές διαφορές των
συμμετεχόντων, κυρίως ως προς την προϋπάρχουσα γνώση τους.
Τι είναι ο «σκύλος»;
Είναι ζώο, είναι θηλαστικό, είναι οικόσιτο, έχει τέσσερα πόδια,
έχει ουρά, γαβγίζει, δεν τα πάει καλά με τις γάτες, είναι φίλος
του ανθρώπου, φύλακας, συντροφιά κ.ο.κ.
Υπάρχουν εξαιρέσεις;
Basenji
https://www.youtube.com/watch?v=8ZOLca_ocRo
Είναι αυτό ένας «σκύλος»;
Και πώς το γνωρίζετε;
Θεωρίες κατηγοριοποίησης
• Όλες οι περιπτώσεις μιας έννοιας μοιράζονται ορισμένα
αναγκαία και επαρκή σημασιολογικά χαρακτηριστικά.
– Οι έννοιες είναι στην πραγματικότητα αναπαραστάσεις ενός
συνόλου χαρακτηριστικών και όχι συγκεκριμένων περιπτώσεων
• Μοντέλο σύγκρισης γνωρισμάτων (Smith, Shoben & Rips,
1974)
– Καθοριστικά γνωρίσματα (βασικά για τη διάκριση μιας έννοιας
από μια άλλη), και
– Χαρακτηριστικά γνωρίσματα (μη ουσιώδη για τη διάκριση μιας
έννοιας από μια άλλη)
• Για παράδειγμα, το ότι είναι «τετράποδο» είναι

καθοριστικό ή χαρακτηριστικό γνώρισμα του σκύλου;
Φαινόμενο επίδρασης της τυπικότητας
• Ορισμένες έννοιες θεωρούνται περισσότερο τυπικά μέλη
μιας κατηγορίας συγκριτικά με άλλες…
• Αντιθέτως, ένα ιεραρχικό μοντέλο θα τοποθετούσε τον

κοκκινολαίμη και τη στρουθοκάμηλο κάτω από το πτηνό σε
ίσες αποστάσεις…
Σημασιολογικές αποφάσεις για έννοιες

• Ο σκύλος είναι παπούτσι;
• Τα ζώα είναι τρυφερά;
Όσο πιο συγκεκριμένη είναι μια έννοια, τόσο περισσότερα καθοριστικά

γνωρίσματα έχει και τόσο ευκολότερο είναι να πάρουμε μια σημασιολογική
απόφαση για αυτήν όταν τη συγκρίνουμε με μία άλλη έννοια
Μια αδυναμία του μοντέλου…
• Για ελάχιστες από τις έννοιες που χρησιμοποιούμε στην
καθημερινή μας ζωή μπορούμε να παραγάγουμε αναγκαία και
επαρκή χαρακτηριστικά.
• Ο φιλόσοφος Ludwig Wittgenstein (1953) διατύπωσε το ερώτημα
«τι είναι παιχνίδι;» ως αντιπροσωπευτικό παράδειγμα των
προβλημάτων στη φιλοσοφία της γλώσσας και ισχυρίστηκε πως
η σημασιολογία της έννοιας «παιχνίδι» είναι τέτοια, που κάθε
προσπάθεια ορισμού της είναι ατελέσφορη
Ορισμός Εξαίρεση
Παίζεται από παιδιά Τζόγος?
Διασκέδαση Επαγγελματικό ποδόσφαιρο?
Έχει κανόνες Lego?
Απαιτεί αρκετούς παίκτες Solitaire?
Συναγωνισμός Συναρμολογούμενα?
Η θεωρία του πρωτοτύπου (Rosch, 1973)

• Οργανώνουμε τις διάφορες κατηγορίες με βάση ένα
πρωτότυπο (prototype), δηλαδή ένα ιδανικό στοιχείο
που μπορεί να θεωρηθεί το πιο τυπικό της κατηγορίας
(Rosch, 1973) και δεν είναι απαραίτητο να είναι υπαρκτό.
• Η απόφαση για το αν μια έννοια ανήκει σε μια
συγκεκριμένη κατηγορία λαμβάνεται συγκρίνοντας την
έννοια με το πρωτότυπο.
• Τα μέλη μιας οποιασδήποτε κατηγορίας διαφέρουν ως
προς την πρωτοτυπικότητά τους (prototypicality),
δηλαδή το βαθμό στον οποίο μοιάζουν με το πρότυπο
της κατηγορίας.
Είναι η στρουθοκάμηλος πτηνό;
Έργα επαλήθευσης προτάσεων

• «ο πιγκουίνος είναι πτηνό»
• «το σπουργίτι είναι πτηνό»
• «ένα Αφγανικό λαγωνικό είναι σκύλος»
• «ένας γερμανικός ποιμενικός είναι σκύλος»
(Smith, Rips & Shoben, 1974)

Smith, Rips & Shoben (1974)
• Σύμφωνα με τη θεωρία του πρωτοτύπου, οι
συμμετέχοντες επέλεξαν την απάντησή τους
("αληθές" ή "ψευδές") συγκρίνοντας το ζώο που
αναφέρθηκε με το πρωτότυπό τους για την
κατηγορία αυτή (π.χ., πρωτότυπο πτηνό)
• Όταν υπήρχε στενή ομοιότητα μεταξύ του
ερεθίσματος και του πρωτοτύπου, οι
συμμετέχοντες αποφάσιζαν γρήγορα
• Αντίθετα, κρίσεις σχετικά με ζώα που απείχαν
από το πρωτότυπο απαιτούσαν περισσότερο
χρόνο
Έργα παραγωγής
Πείτε όσο περισσότερα πτηνά ή σκυλιά μπορείτε
να σκεφθείτε…
Σύμφωνα με τη θεωρία του πρωτοτύπου, θα
κάνουν αυτό το έργο εντοπίζοντας αρχικά το
πρωτότυπο του πτηνού ή του σκύλου στη μνήμη
και στη συνέχεια θα αναρωτηθούν τι μοιάζει με
αυτό το πρωτότυπο. Στην ουσία, θα αρχίσουν με
το κέντρο (το πρωτότυπο) και θα δουλεύουν
προς τα έξω από εκεί. Έτσι πτηνά κοντά στο
πρωτότυπο πρέπει να αναφερθούν πρώτα, ενώ
τα πτηνά μακρύτερα από το πρωτότυπο,
αργότερα.
Έργα κατάταξης (Malt & Smith, 1984)
• Όλοι γνωρίζουμε ότι μερικά πτηνά είναι

«περισσότερο πτηνά» από άλλα, μερικά
σκυλιά είναι «περισσότερο σκυλιά» από
άλλα...
• Πρόκειται να σας παρουσιάσουμε μια λίστα
με πτηνά ή σκύλους και θέλουμε να τα
αξιολογήσετε ανάλογα με το πόσο πτηνά ή
σκυλιά (Rosch, 1975. Malt & Smith, 1984).
Τι είναι αυτό;
• Πόσοι απαντήσατε
«πολυθρόνα»;
«έπιπλο»;
«πολυθρόνα ροκοκό
Λουδοβίκου XV;»
Πώς δομούνται σε επίπεδα οι κατηγορίες;
• Η έρευνα που έχει πραγματοποιηθεί πάνω στα χαρακτηριστικά των
πρωτοτύπων (Murphy, 2002. Rosch, 1973) έχει δείξει ότι όλα τα μέλη των
διαφόρων κατηγοριών δεν είναι ίσα.
– Κάθε κατηγορία έχει μια διαβαθμισμένη δομή, ξεκινώντας από τα στοιχεία που
έχουν υψηλότερη πρωτοτυπικότητα και καταλήγοντας σε αυτά που είναι λιγότερο
αντιπροσωπευτικά.
– Τα μέλη μιας κατηγορίας που αξιολογούνται ως περισσότερο αντιπροσωπευτικά
(δηλαδή έχουν υψηλότερο βαθμό πρωτοτυπικότητας) μοιράζονται περισσότερες
ιδιότητές τους με τα άλλα μέλη της κατηγορίας συγκριτικά προς τα λιγότερο
αντιπροσωπευτικά μέλη της ίδιας κατηγορίας.
• Φαίνεται λοιπόν ότι ένα αντικείμενο μπορεί να ανήκει σε πολλές –αν και
σχετικές μεταξύ τους– κατηγορίες.
• Οι γενικές κατηγορίες ονομάζονται υπερκείμενες (superordinate-level
categories), κάποιες πιο συγκεκριμένες ονομάζονται βασικές (basic-level
categories), και, τέλος, οι πολύ συγκεκριμένες ονομάζονται υποκείμενες
(subordinate-level categories).
• Οι βασικές κατηγορίες θεωρούνται χρησιμότερες από τις υπερκείμενες και τις
υποκείμενες (Wisniewski, 2002).
Τυπικότητα και ελκυστικότητα

• Σε αρκετές μελέτες, οι αξιολογήσεις της ελκυστικότητας έχουν συσχετιστεί στενά με
τις αξιολογήσεις της τυπικότητας (που προέρχονται από άλλους συμμετέχοντες) –
έτσι, οι άνθρωποι φαίνεται πως θεωρούν τα πιο τυπικά μέλη μιας κατηγορίας και τα
πιο ελκυστικά (π.χ., Halberstadt & Rhodes, 2003)
Θεωρία των υποδειγμάτων (1)
• Πρώτα μαθαίνουμε μερικά συγκεκριμένα
παραδείγματα μιας έννοιας και στη συνέχεια
κατατάσσουμε κάθε νέο ερέθισμα σε μια κατηγορία
αναλόγως με την ομοιότητά του με τα μέλη της έννοιας
(Nosofsky, 1984).
• Η θεωρία των υποδειγμάτων μοιάζει με τη θεωρία του
πρωτοτύπου σε μια σημαντική διάσταση: Προκειμένου
να κατατάξουμε ένα αντικείμενο σε μια κατηγορία το
συγκρίνουμε με μια αποθηκευμένη αναπαράσταση της
κατηγορίας (Murphy, 2002).
• Η θεωρία των υποδειγμάτων αναφέρεται σε ένα
σύνολο συγκεκριμένων μελών της κατηγορίας (Matlin,
2005).
Υποδείγματα Πρότυπο
• Οι Heit & Barsalou (1996) σχεδίασαν μια μελέτη προκειμένου να
διερευνήσουν κατά πόσο η θεωρία των υποδειγμάτων μπορεί να ερμηνεύσει
τη δομή των υπερκείμενων κατηγοριών, όπως αυτή του «ζώου». Αφού
ζήτησαν από μια ομάδα φοιτητών να αναφέρουν το πρώτο παράδειγμα που
τους ερχόταν στο μυαλό για καθεμία από επτά βασικές κατηγορίες (π.χ.,
ερπετό, θηλαστικό, κ.λπ.), στη συνέχεια ζήτησαν από μια δεύτερη ομάδα
φοιτητών να αξιολογήσουν τον βαθμό τυπικότητας (α) των παραδειγμάτων
που είχε αναφέρει η πρώτη ομάδα και (β) των επτά βασικών κατηγοριών σε
σχέση με την έννοια «ζώο». Οι ερευνητές στη συνέχεια εξέτασαν κατά πόσο ο
βαθμός τυπικότητας των παραδειγμάτων θα μπορούσε να αποτελέσει ικανό
προβλεπτικό παράγοντα του βαθμού τυπικότητας των βασικών κατηγοριών
στις οποίες ανήκαν. Τα αποτελέσματα των αναλύσεών τους έδειξαν μια πολύ
ισχυρή συσχέτιση μεταξύ των δύο βαθμών (σε όλες τις περιπτώσεις ο
συντελεστής συσχέτισης ήταν r>0,90) επιβεβαιώνοντας τη θεωρία των
υποδειγμάτων.
• Μια αδυναμία της θεωρίας των υποδειγμάτων είναι ότι η σημασιολογική μας
μνήμη θα γέμιζε πολύ γρήγορα από το πλήθος των παραδειγμάτων όλων των
κατηγοριών (Matlin, 2005). Ίσως να είναι καταλληλότερη για περιπτώσεις
κατηγοριών με λίγα μέλη (Knowlton, 1997).
Συνδυάζοντας πρωτότυπα και υποδείγματα…
• Τι είναι δώρο;
• Πόσο ένας ορισμός ή ένα πρωτότυπο μπορεί
να σας βοηθήσει να διαλέξετε το δώρο που
θα κάνετε στον αγαπημένο σας στην επέτειό
σας;
• Και θα κάνετε το ίδιο δώρο οι άνδρες στις
αγαπημένες σας;
Gleitman & Gleitman (1983)
Όλοι γνωρίζουμε ότι ορισμένοι αριθμοί είναι περισσότερο «ζυγοί» από τους
άλλους. Αυτό που θέλω να κάνετε είναι να αξιολογήσετε καθέναν από τους
αριθμούς σε αυτόν τον κατάλογο ανάλογα με το πόσο καλό παράδειγμα είναι
για την κατηγορία «ζυγός αριθμός»
Είναι πλαστό;
• Η δυσκολία της κατηγοριοποίησης μέσω της

ομοιότητας…
Θεωρία των θεωριών (‘theory’-theory)
• Δίνει έμφαση στην επίδραση της προϋπάρχουσας γνώσης
στη μάθηση και χρήση των εννοιών και αναπτύχθηκε από
τα μέσα της δεκαετίας του 1980
• Πληροφορίες που προέρχονται από την προϋπάρχουσα
γνώση μας και κυρίως από την αιτιώδη γνώση είναι
αναπόσπαστο μέρος της αναπαράστασης των εννοιών.
• Κοιτάξτε με προσοχή τα οκτώ διαφορετικά οχήματα που
περιέχονται στην εικόνα. Μπορείτε να τα
κατηγοριοποιήσετε πολύ εύκολα σε διάφορες ομάδες
• Η κατηγοριοποίηση σε ακριβά και φθηνά οχήματα, για
παράδειγμα, δεν είναι δυνατόν να βασιστεί στην ομοιότητα
ή σε προσεγγίσεις που έχουν συγκεκριμένο υπολογιστικό
χαρακτήρα μόνο, αλλά πρέπει να λάβει υπόψη και ποικίλα
ερμηνευτικά πλαίσια βασισμένα στην προϋπάρχουσα
γνώση μας. Από τη στιγμή κατά την οποία έχουν
κατηγοριοποιηθεί τα αντικείμενα, ήδη έχει ενεργοποιηθεί
πολλή από την προϋπάρχουσα γνώση μας και μπορούμε
πλέον να εστιάσουμε την προσοχή μας στη μελέτη των
ιδιαίτερων και μοναδικών χαρακτηριστικών του
αντικειμένου (Solomon, Medin & Lynch, 1999).
• Πολλοί συμφωνούν με τη βασική λογική της θεωρίας
θεωριών, εντούτοις υπάρχουν ακόμη πολλές δυσκολίες
στην εφαρμογή της για την εμπειρική διερεύνηση της
διεργασίας της κατηγοριοποίησης, ενώ δεν έχουμε μια
συνεκτική θεωρία που να εφαρμόζεται στις περισσότερες
επιδράσεις της γνώσης.
Περιοχές του εγκεφάλου & κατηγορίες

Ιεραρχικά σημασιολογικά δίκτυα
• Quillian & Collins (1969)

• Γνωστική οικονομία
• Εξαπλούμενη
ενεργοποίηση
Παράδειγμα εξαπλούμενης ενεργοποίησης

Θεωρία της εξαπλούμενης ενεργοποίησης
• Collins & Loftus (1975)
• Κατήργησαν την αυστηρή ιεραρχία του προηγούμενου
μοντέλου
• Δύο οποιοιδήποτε κόμβοι μπορεί να συνδέονται
απευθείας μεταξύ τους
• Δύο οποιεσδήποτε έννοιες μπορεί να συνδεθούν μεταξύ
τους χωρίς ενδιάμεσους κόμβους και το μήκος αυτής της
σύνδεσης καθορίζει την απόσταση μεταξύ τους κατά την
οργάνωσή τους.
• Η βασική ιδέα πίσω από το μοντέλο: όταν ο κόμβος μιας
έννοιας ενεργοποιείται, ένας παλμός ενεργοποίησης
εξαπλούται διαμέσου των συνδέσεών του με άλλους
κόμβους, οι οποίοι με τη σειρά τους ενεργοποιούνται
μεταδίδοντας αυτόν τον παλμό διαμέσου των δικών τους
συνδέσεων κ.ο.κ.
• Η ενεργοποίηση αυτή εξασθενεί ανάλογα με το μήκος των
συνδέσεων και τον αριθμό των κόμβων που διαπερνά έως
ότου εκμηδενιστεί εντελώς.
• Το μοντέλο είναι πολύ χρήσιμο για την ερμηνεία του
φαινομένου της προέγερσης (priming), αλλά μια
σημαντική αδυναμία του είναι ότι η οργάνωση των
εννοιών φαίνεται να εξαρτάται ιδιαίτερα από τις ατομικές
μας διαφορές, δηλαδή από το πώς ο καθένας μας
οργανώνει τις έννοιες στο μνημονικό του σύστημα.
• Αντοχή σε εσφαλμένες εισροές.
• Π.χ., γκάτζετ σε μέγεθος σελίδας, το οποίο λέγεται tablet-
pc, στην πίσω πλευρά του είχε την εικόνα ενός
δαγκωμένου φρούτου, μάλλον μήλου...
Συνδετιστικό δίκτυο (Rumelhart & Todd, 1993)

• Η βασική διαφορά αυτού του
μοντέλου από αυτό των Quillian &
Collins είναι ότι στο ιεραρχικό
μοντέλο οι σχέσεις αυτές
παρουσιάζονται στους κόμβους του
δικτύου, ενώ στο συνδετιστικό
δίκτυο αποτυπώνονται ως
δραστηριότητα των μονάδων στο
δεξιό άκρο του σχήματος.
• Ας υποθέσουμε ότι το έργο που
καλείται να εκτελέσει το δίκτυο είναι
να συμπληρώσει την πρόταση «Ένα
καναρίνι μπορεί να ______».
• Στο σχήμα φαίνεται ότι αυτό
επιτεύχθηκε με την ενεργοποίηση
των μονάδων «αναπτυχθεί»,
«κινηθεί», «πετάξει», και
«κελαηδήσει».
McClelland (1981)
Κόμβοι περιπτώσεων και κόμβοι ιδιοτήτων
Brewer & Treyens, 1981
• Τραπέζι 
• Καρέκλα 
• Εγκέφαλος 
• Βιβλία 
(30% των συμμετεχόντων)
Αναπαραστάσεις ενός σεναρίου:
(α) σύμφωνα με τη χρονική σειρά και (β) σύμφωνα με τη σημαντικότητα
των δραστηριοτήτων
• Galambos & Rips, 1982
• Barsalou & Sewell

(1985)
Συλλογιστική (1)
Συλλογιστική
Η γνωστική διεργασία μέσω της οποίας καταλήγουμε σε

συμπεράσματα και, μάλιστα, σε συμπεράσματα που συχνά
υπερβαίνουν τη διαθέσιμη πληροφορία
Συλλογιστική
• Στη γνωστική ψυχολογία ο όρος «συλλογιστική» χρησιμοποιείται
με δύο τρόπους:
– Οι διαδικασίες συναγωγής συμπερασμάτων
– Συναγωγή συμπερασμάτων με βάση τη λογική και μόνο
• Διάκριση σε δύο βασικούς τύπους συλλογιστικής:
– Επαγωγή ή επαγωγικός συλλογισμός (συναγωγή γενικών κανόνων από
επιμέρους παρατηρήσεις)
– Παραγωγή ή παραγωγικός συλλογισμός (συναγωγή επιμέρους
περιπτώσεων από γενικούς κανόνες)
• Οι επαγωγικοί συλλογισμοί καταλήγουν σε συμπεράσματα που δεν
είναι λογικά αναγκαία.
• Οι παραγωγικοί συλλογισμοί καταλήγουν σε λογικά αναγκαία
συμπεράσματα.
• Οι πραγματολογικοί συμπερασμοί οδηγούν σε εύλογα όχι όμως και
λογικά έγκυρα συμπεράσματα
Κύρια θέματα στην έρευνα της συλλογιστικής
• Ποιος είναι ο μηχανισμός που υπόκειται της λύσης προβλημάτων

συλλογιστικής;
– Εφαρμογή λογικών κανόνων ή ικανοτήτων και η χρήση πινάκων αληθείας;
– Χρήση νοερών μοντέλων ή η ύπαρξη κάποιου είδους «φυσικής λογικής»
που χρησιμοποιεί συλλογιστικά σχήματα που πηγάζουν από τη χρήση της
γλώσσας στην καθημερινή ζωή;
– Γενίκευση από τη χρήση συμπερασματικών σχημάτων που εφαρμόζουν οι
άνθρωποι σε συγκεκριμένα πραγματολογικά πλαίσια, όπως η διατύπωση
απειλής ή η διατύπωση όρων προκειμένου να επιτραπεί μια πράξη;
• Ποια είναι τα συνήθη σφάλματα συλλογιστικής και πού
οφείλονται;
• Ποια είναι η επίδραση του περιεχομένου των προτάσεων και των
συμφραζομένων ή πλαισίου αναφοράς στη συναγωγή
συμπερασμάτων;
Βασικές έννοιες
• Αριστοτέλης - πατέρας του παραγωγικού συλλογισμού
• Εισήγαγε τη βασική μονάδα του, το επιχείρημα (argument)
• Πρόκειται για ένα σύνολο προτάσεων, στο οποίο μερικές από
αυτές, οι προκείμενες (premises), θεωρούνται τεκμήρια για
την εγκυρότητα μιας άλλης πρότασης, του συμπεράσματος
(conclusion).
Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί. Π1

Όλοι οι ψυχολόγοι είναι άνθρωποι. Π2
Επομένως, όλοι οι ψυχολόγοι είναι θνητοί. Σ
Τα θεμέλια της επαγωγής…
• Αρχικά, κάποιος ενδιαφέρεται για κάτι: Χ
• Το Χ έχει ορισμένα χαρακτηριστικά: α, β, γ, … ν
• Μετά, θυμάται ή παρατηρεί ή ανακαλύπτει ότι το Υ έχει και
αυτό τα ίδια χαρακτηριστικά: α, β, γ, … ν
• Το Υ έχει και ένα επιπλέον χαρακτηριστικό: π
• Αυτόματα, προκύπτει ένας συλλογισμός:
Άρα, το Χ έχει και αυτό το χαρακτηριστικό π…
• Αυτό είναι προφανώς ένα μη λογικά αναγκαίο συμπέρασμα,
αλλά είναι ό,τι έχουμε ως εκείνη τη στιγμή…
• Είναι το συμπέρασμα πιθανότερο να είναι αληθές παρά
ψευδές; Αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό…
Επαγωγή
• Η επαγωγική συλλογιστική μελετάται κυρίως μέσα από

πειράματα απόκτησης εννοιών ή κατηγοριοποίησης…
• Δίνεται η ακόλουθη σειρά αριθμών (Wason, 1960):
2, 4, 6
• Ποιος είναι ο κανόνας που διέπει το σχηματισμό αυτής της

σειράς;
• Διαψευσιμότητα…
Προβλήματα επαγωγικής
συλλογιστικής
• 7 8 16 17 ?? ?? 25 26
• 4 8 5 10 ?? ?? ?? 7 14 11
• 720 120 24 ?? ?? ?? 6 2 1
Προβλήματα επαγωγικής
• 5 10 15 ?? 2??0 2
??5 ??
3 0??3 5
?? 4??0 ??
45 50 55
• Κανόνας?
• Αύξηση κατά πέντε…
ΛΑΘΟΣ!!!
• Ποιος είναι ο σωστός κανόνας;
• Οποιοσδήποτε μεγαλύτερος αριθμός…
• Ο επόμενος αριθμός θα μπορούσε να είναι το 87 ή
το 62 ή το 1.000.006
• Γιατί κανένας δεν ανακαλύπτει τον σωστό κανόνα;
Η προκατάληψη της επιβεβαίωσης
• Ψάχνουμε μόνο για την πληροφορία που επιβεβαιώνει την υπόθεσή
μας…
• Παράδειγμα: σε μια εφημερίδα επιλέγουμε να διαβάσουμε τα
άρθρα αυτών των δημοσιογράφων με των οποίων τις απόψεις
συμφωνούμε…
Η περίπτωση «Ιωάννου»
• Στην αστυνομία φτάνει ένας φάκελος με το όνομα «Ιωάννου»
στο κάλυμμα…
• Πρόκειται για μια περίπτωση ενός ατόμου ύψους 1,85 μ.,
βάρους 125 κιλών, με 12 τατουάζ, που πρόσφατα κέρδισε
ένα πρωτάθλημα πάλης. Αιτία σύλληψης: επιτέθηκε και
τραυμάτισε έναν άνδρα με μια αλυσίδα…
• Πρόκειται για άνδρα ή γυναίκα;

• Για μέλος συμμορίας μηχανόβιων ή για ιερέα;
• Πώς φτάσατε στην απόφασή σας;

Αντιπροσωπευτικότητα
• Οι αποφάσεις μας εξαρτώνται από το βαθμό στον οποίο ένα
γεγονός ταιριάζει με ένα «πρωτότυπο»
• Αυτό μπορεί να είναι καλό (να οδηγήσει σε μια επιτυχή
συναγωγή συμπεράσματος), αλλά συχνά οδηγεί σε
σφάλματα…
• Πολλοί είναι αυτοί που βασίζονται παραπάνω από ό,τι
χρειάζεται στην αντιπροσωπευτικότητα…
Συλλογισμοί που βασίζονται στη συχνότητα
• Tversky & Kahneman (1974):

• Σκεφτείτε το γράμμα κ. Είναι πιθανότερο να βρείτε το κ στην
πρώτη θέση μιας λέξης ή στην τρίτη;
• Ευρετική της διαθεσιμότητας…
Συλλογισμοί που βασίζονται στην πιθανότητα
• Έχετε ένα νόμισμα και το «στρίβετε» 6 φορές στον αέρα.

Ποια από τις δύο σειρές είναι πιθανότερο να προκύψουν;
– Κ (κεφάλι)
– Γ (γράμματα)
• ΚΚΚΚΚΚ ή ΚΓΓΚΚΓ ????
• Πλάνη του τζογαδόρου

• Ευρετική της ομοιότητας
Πλάνη της αρχικής εκτίμησης

• Αν μια δοκιμασία για τη διάγνωση ενός νοσήματος με επιπολασμό
1/1000 έχει ποσοστό ψευδώς θετικών αποτελεσμάτων 5%, ποια
είναι η πιθανότητα ένα άτομο που είχε θετικό αποτέλεσμα
δοκιμασίας να πάσχει πράγματι από το συγκεκριμένο νόσημα, αν
υποθέσουμε ότι δεν γνωρίζετε τίποτα για τα υπόλοιπα
συμπτώματά του;
• Η συχνότερη απάντηση που πήραν από τους συμμετέχοντες ήταν
95%. Η σωστή απάντηση όμως είναι μόλις 2% και δόθηκε από το
20% των συμμετεχόντων μόνο. Οι Tversky & Kahneman ονόμασαν
πλάνη της αρχικής εκτίμησης (base rate fallacy) το γεγονός ότι οι
συμμετέχοντες έδειξαν να αδιαφορούν για την αρχική εκτίμηση
του 1/1000 εστιάζοντας αποκλειστικά στο ποσοστό των ψευδώς
θετικών αποτελεσμάτων, και την απέδωσαν στις ευρετικές
στρατηγικές των συμμετεχόντων.
Πλάνη της αρχικής εκτίμησης
• Αν υποθέσουμε ότι η δοκιμασία γίνεται σε 1000 ανθρώπους,
ένας από αυτούς θα πάσχει από το νόσημα (βλ. επιπολασμό)
και θα έχει θετικό αποτέλεσμα δοκιμασίας και το 5% των
υπολοίπων 999 (δηλαδή περίπου 50 άτομα) θα έχουν
ψευδώς θετικό αποτέλεσμα, δηλαδή θα είναι μη πάσχοντες.
Συνεπώς, από τους 51 με θετικό αποτέλεσμα δοκιμασίας,
μόλις ένας (ή το 2% περίπου) θα είναι πάσχων.
Συλλογισμοί που βασίζονται στην πιθανότητα
• Tversky & Kahneman (1983):

• Η Μαρία είναι 31 ετών, ανύπαντρη, εξωστρεφής και πολύ έξυπνη.
Έχει πτυχίο φιλοσοφίας. Ως φοιτήτρια ήταν πολύ
ευαισθητοποιημένη σε θέματα διακρίσεων και κοινωνικής
δικαιοσύνης και συμμετείχε σε διαδηλώσεις κατά της χρήσης
πυρηνικών.
• Βασισμένοι σε αυτές τις πληροφορίες, ποια από τις δύο συνθήκες

που ακολουθούν θεωρείτε ότι είναι πιθανότερη;
• Η Μαρία είναι ταμίας σε τράπεζα.

• Η Μαρία είναι ταμίας σε τράπεζα και συμμετέχει στο φεμινιστικό
κίνημα.
• Πλάνη συνδυασμού (conjunction fallacy)

Στρατηγική θετικού ελέγχου
• Klayman & Ha (1987)
• Ερμήνευσαν τα ευρήματα από το έργο 2-4-6 ως μία τάση των
συμμετεχόντων να κάνουν ελέγχους συνεπείς με την
υπόθεση εργασίας που είχαν διατυπώσει.
Γνωστική Ψυχολογία ΙΙ (ΨΧ 05)

Συλλογιστική (2)
Παραγωγική Λογική
• Η παραγωγική συλλογιστική μας επιτρέπει να συναγάγουμε
συμπεράσματα για τα οποία να είμαστε σίγουροι ότι ισχύουν, υπό
τον όρο βέβαια ότι οι σχετικές προς το συμπέρασμα δηλώσεις είναι
αληθινές.
Παράδειγμα:
Αν υποθέσουμε ότι ο Μάριος είναι ψηλότερος από τον Δημήτρη και ο
Δημήτρης είναι ψηλότερος από το Χάρη, τότε το συμπέρασμα ότι ο
Μάριος είναι ψηλότερος από το Χάρη είναι σίγουρα αληθινό.
• Η παραγωγική λογική (deductive logic) ασχολείται με την ανάλυση
της έννοιας της εγκυρότητας και προς αυτή την κατεύθυνση οι ειδικοί
της Λογικής επινοούν τυπικά συστήματα συμβολικής λογικής, στο
πλαίσιο των οποίων μπορεί κανείς με σαφήνεια και αυστηρότητα να
μελετήσει τις μορφές των επιχειρημάτων αγνοώντας το περιεχόμενό
τους.
• Κατηγορικοί και υποθετικοί συλλογισμοί…
Μερικοί όροι ακόμη…

Κατηγορικοί συλλογισμοί
• Παραγωγικοί συλλογισμοί των οποίων οι προκείμενες
αποτελούν κατηγορικές κρίσεις, αποδίδουν, δηλαδή, στο
υποκείμενό τους μία ιδιότητα, και οδηγούν χωρίς όρους στη
συναγωγή του συμπεράσματος
• 4 τύποι προτάσεων: ποσοδείκτης
Πιθανά διαγράμματα Venn για τους 4

τύπους προτάσεων
Johnson-Laird & Steedman (1978)
• Είκοσι φοιτητές πήραν μέρος στο πείραμα και το πιο

ενδιαφέρον εύρημα ήταν ότι αυτοί διατύπωναν συστηματικά
συγκεκριμένα συμπεράσματα αναλόγως με το σχήμα του
συλλογισμού.
Επίδραση του σχήματος (figural effect)
• Και τα δύο συμπεράσματα και των δύο παραδειγμάτων είναι

έγκυρα, αλλά υπάρχει μία τάση στους συμμετέχοντες να
διατυπώνουν συμπεράσματα στα οποία διατηρείται η σειρά
των όρων όπως αυτοί παρουσιάζονταν στις προκείμενες
Η υπόθεση της «ατμόσφαιρας»
• Sells, 1936. Woodsworth & Sells, 1935
• Υπήρξε η πρώτη σημαντική ψυχολογική θεωρία, η οποία
διατυπώθηκε για να ερμηνεύσει τα σφάλματα που
οφείλονται στη μορφή του επιχειρήματος.
• Σύμφωνα με τη θεωρία, η μορφή των δύο προκειμένων
δημιουργεί μία ατμόσφαιρα που ευνοεί την αποδοχή
συμπερασμάτων συγκεκριμένης μορφής.
Johnson-Laird & Steedman (1978)

• Η υπόθεση της «ατμόσφαιρας» προβλέπει μόνο τα δύο
πρώτα συμπεράσματα (τα οποία δεν είναι έγκυρα, έχουν,
όμως, ίδια μορφή με τη δεύτερη προκείμενη), αλλά δεν έχει
ερμηνεία για τα δύο επόμενα.
Θεωρία της μετατροπής
• Αν και η σωστή απάντηση ήταν πάντοτε το «κανένα από τα παραπάνω», σε

περισσότερες από το 80% των περιπτώσεων οι συμμετέχοντες διάλεξαν άλλη
εναλλακτική.
• Ορισμένες από τις εναλλακτικές ταίριαζαν τόσο με τη θεωρία της «ατμόσφαιρας»
όσο και με τη θεωρία της μετατροπής, συνολικά, όμως, τα ευρήματα των Chapman
και Chapman (1959) έδειξαν ότι πολύ συχνά η προτιμώμενη εναλλακτική ήταν η
«Κανένα Γ δεν είναι Β», ένα συμπέρασμα που προκύπτει όταν οι συμμετέχοντες
κάνουν λογικά μη έγκυρες μετατροπές.
Υπόθεση της αμφισημίας

• Στις διαφάνειες 4 και 5 είδαμε ότι οι περισσότερες προτάσεις δεν
έχουν μόνο μία ερμηνεία.
• Όταν, λοιπόν, δίνονται δύο προκείμενες ενός συλλογισμού, πρέπει
να συνδυαστούν οι πιθανές ερμηνείες της πρώτης προκείμενης με
αυτές της δεύτερης. Ωστόσο, δεδομένων των περιορισμών της
εργαζόμενης μνήμης, οι άνθρωποι είναι πολύ πιθανό ότι δεν θα
καταφέρουν να λάβουν υπόψη όλους τους δυνατούς συνδυασμούς
των δύο προκειμένων.
• Με βάση αυτή την υπόθεση, η οποία ονομάστηκε υπόθεση της
αμφισημίας (ambiguity theory), o Erickson (1974, 1978)
υποστήριξε ότι οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν περιορισμούς κατά τη
μετάφραση των προκειμένων σε νοητικές αναπαραστάσεις και, σε
ορισμένες περιπτώσεις, κατά τον συνδυασμό αυτών των
αναπαραστάσεων προκειμένου να διατυπώσουν ένα συμπέρασμα.
Έτσι, μπορεί να εστιάσουν σε μία μόνο ερμηνεία κάθε
προκείμενης, ενώ είναι πιθανό να υπάρχουν περισσότερες.
Θεωρία των νοερών μοντέλων
• Johnson-Laird (1988)
• Σύμφωνα με τη θεωρία, οι άνθρωποι προσπαθούν να
δημιουργήσουν και να αναλύσουν νοερά ένα μοντέλο
προκειμένου να αναπαραστήσουν τις προκείμενες. Το πρώτο βήμα
στη διαδικασία αυτή είναι η απόδοση νοήματος στις προκείμενες,
ακολουθεί η διατύπωση ενός συμπεράσματος που είναι αληθές
για τις διάφορες ερμηνείες που έχουν προταθεί και, τέλος, ο
έλεγχος της περίπτωσης να μην ισχύει το συμπέρασμα.
• Πώς ερμηνεύονται από τη θεωρία των νοερών μοντέλων τα
σφάλματα που κάνουν οι άνθρωποι;
• Η σημαντικότερη πηγή σφαλμάτων είναι η ελλιπής επεξεργασία
των πληροφοριών, όπως είναι ο έλεγχος ενός μόνο μοντέλου όταν
οι προκείμενες είναι συνεπείς με περισσότερα μοντέλα, ή η
αποτυχία των ανθρώπων να εξετάσουν όλα τα πιθανά
συμπεράσματα που προκύπτουν από κάθε μοντέλο.
• Προφανώς, όσο περισσότερα μοντέλα πρέπει να κατασκευαστούν
τόσο δυσκολότερο είναι το έργο της συλλογιστικής διεργασίας.
Χρήση Νοητικών Μοντέλων

Αποφάσισε αν το συμπέρασμα «Το ρολόι βρίσκεται
αριστερά από το βάζο» προκύπτει από τις παρακάτω
προτάσεις:
(1) Η λάμπα βρίσκεται δεξιά από το τετράδιο
(2) Το βιβλίο βρίσκεται αριστερά από το τετράδιο
(3) Το ρολόι βρίσκεται μπροστά από το βιβλίο
(4) Το βάζο βρίσκεται μπροστά από τη λάμπα

Ποιο μοντέλο προκύπτει;
βιβλίο τετράδιο λάμπα
ρολόι βάζο
Αλλά αναλογιστείτε τις παρακάτω προκείμενες:

Η λάμπα είναι δεξιά του τετραδίου
Το βιβλίο είναι αριστερά της λάμπας
Το ρολόι είναι μπροστά από το βιβλίο
Το βάζο είναι μπροστά από το τετράδιο
Αυτό είναι συνεπές με δύο διακριτά μοντέλα (βλ. Byrne

& Johnson-Laird, 1989):
βιβλίο τετράδιο λάμπα τετράδιο βιβλίο λάμπα

ρολόι βάζο βάζο ρολόι
Θεωρία των νοητικών μοντέλων
• Δεδομένης της περιορισμένης φύσης της μνήμης εργασίας
γίνονται μερικές υποθέσεις: α) ένα έργο μπορεί να αυξηθεί
σε δυσκολία ως συνάρτηση του αριθμού των συγκεκριμένων
μοντέλων που πρέπει να εξετάσει, β) ένας παραγωγικός
συλλογισμός που προέρχεται από αρχικά μοντέλα είναι πιο
εύκολος από έναν συλλογισμό που προέρχεται από μοντέλα
με αφηρημένες πληροφορίες που «αναπτύσσονται», γ)
απαιτείται χρόνος για την ανίχνευση μεταξύ των στοιχείων
ενός μοντέλου.
• Λάθη μπορεί επομένως να προκύψουν όταν τα
συμπεράσματα προκύπτουν από: α) αρχικά μοντέλα που δεν
έχουν αξιολογηθεί αυστηρά, ή β) μοντέλα που τα υποκείμενα
έχουν αποτύχει να αναπτύξουν.
Υποθετικοί συλλογισμοί
• Αποτελούνται και αυτοί από δύο προκείμενες και ένα
συμπέρασμα, αλλά η πρώτη προκείμενη έχει τη μορφή
υπόθεσης (αν… τότε…).
• Πρόκειται για έναν πολύ κοινό τύπο συλλογισμού, με τον
οποίο ερχόμαστε σε επαφή από πολύ νωρίς στη ζωή μας
• Μία συνεπαγωγή της μορφής «αν p, τότε q» (για
παράδειγμα, «αν είναι Σάββατο, θα κοιμηθώ μέχρι αργά το
πρωί») αποδίδεται συμβολικά ως εξής: p q. Καθένα από
τα σύμβολα p και q αντιπροσωπεύει μία προτασιακή
μεταβλητή. Δηλαδή, μπορούμε να αντικαταστήσουμε το
γράμμα με μία οποιαδήποτε πρόταση.
• Η πρόταση p ονομάζεται ηγούμενη ή λόγος (antecedent) και
η πρόταση q επόμενη ή ακολουθία (consequent).
P Q
Η συλλογιστική υπό όρους
• Είναι βασικά η συλλογιστική με το "εάν" και έχει μελετηθεί για να
αποφασίσουμε αν η ανθρώπινη συλλογιστική είναι λογική. Έχει τις
ρίζες της στην προτασιακή λογική, στην οποία περιέχονται λογικοί
τελεστές όπως:
ή, και, εάν . . . τότε, εάν και μόνο εάν, που συμπεριλαμβάνονται σε
φράσεις ή προτάσεις.
• Σε αυτό το λογικό σύστημα, χρησιμοποιούνται σύμβολα για (να
παραστήσουμε) τις προτάσεις, και εφαρμόζονται λογικοί τελεστές (σ’
αυτά τα σύμβολα) για να συναγάγουμε τα συμπεράσματα. Κατά
συνέπεια, στην προτασιακή λογική χρησιμοποιούμε Ρ για να
δηλώσουμε την πρόταση "Βρέχει" και Q για να δηλώσουμε "Η Αλίκη
βρέχεται", και χρησιμοποιούμε έπειτα το λογικό τελεστή «εάν... τότε»
για να συσχετίσουμε αυτές τις δύο προτάσεις: εάν Ρ τότε Q.
P Q
Πίνακας αληθείας για τη σχέση

συνεπαγωγής μεταξύ δύο προτάσεων
Τέσσερις μορφές
υποθετικοπαραγωγικών επιχειρημάτων
Μελέτη των Marcus & Rips (1979)

• Τα παραδείγματα που εξετάσαμε αποτελούν τέσσερις τύπους
εξαγωγής συμπεράσματος στην προτασιακή συλλογιστική, για τους
οποίους έχουν γίνει πολλές μελέτες.
• Στη μελέτη αυτή των Marcus και Rips όσον αφορά τα έγκυρα
συμπεράσματα, σχεδόν 100% των συμμετεχόντων απάντησε σωστά,
βρήκε δηλαδή το έγκυρο συμπέρασμα του σχήματος modus ponens,
ενώ πολύ λιγότεροι (55%) έκαναν έγκυρη εξαγωγή συμπεράσματος
στο σχήμα modus tollens.
• Από την άλλη πλευρά όμως, πολλοί άνθρωποι δέχονται τα μη
έγκυρα συμπεράσματα.
• Στον τύπο συμπερασμού με άρνηση της ηγουμένης μόνο το 21% των
συμμετεχόντων απάντησε σωστά (αρνήθηκε δηλαδή το μη-έγκυρο
συμπέρασμα).
• Στον τύπο συμπερασμού με επιβεβαίωση της επόμενης μόνο το 33%
απάντησε σωστά (δέχτηκε δηλαδή το έγκυρο συμπέρασμα).
Διατύπωση σε φυσική γλώσσα…
Επίδραση πλαισίου
• Τα στοιχεία μέχρι τώρα δείχνουν ότι συχνά κάνουμε λάθη
στην υπό όρους συλλογιστική.
• Οι δυνατότητές μας στη λογική περιορίζονται ακόμη
περισσότερο όταν παρουσιάζονται πρόσθετες πληροφορίες
σχετικές με το πλαίσιο (τις συνθήκες, τα συμφραζόμενα) υπό
μορφή πρόσθετων υποθέσεων (λογικών επιχειρημάτων).
• Όπως προκύπτει από σχετικές μελέτες, τα αποτελέσματα του
πλαισίου μερικές φορές χειροτερεύουν πολύ (ή βελτιώνουν)
την απόδοση σε εργασίες της υπό όρους συλλογιστικής.
Μια μελέτη του Byrne (1989)
• Εάν βρέχει, τότε θα βρέχεται.

• (1) Εναλλακτικό επιχείρημα (εντός παρενθέσεως):
(Εάν χιονίζει, τότε πάλι θα βρέχεται)
• Βρέχεται.
• Επομένως;
---------------------------------------------------------------------------
• Εάν έχει να γράψει μια εργασία, τότε θα μελετήσει μέχρι αργά στη
βιβλιοθήκη.
• (2) Πρόσθετο επιχείρημα ή απαίτηση (εντός παρενθέσεως):
(Εάν η βιβλιοθήκη μείνει ανοικτή, τότε θα μελετήσει μέχρι αργά
στη βιβλιοθήκη)
• Έχει μια εργασία να γράψει.
• Επομένως;
• Ο Byrne διαπίστωσε ότι τα εναλλακτικά επιχειρήματα βελτίωσαν
την απόδοση στην εξαγωγή συμπεράσματος στον τύπο
συμπερασμού με θέση της ακολουθίας (consequent) καθώς
επίσης και στον τύπο συμπερασμού με άρση του λόγου
(antecedent), επειδή έκαναν τους ανθρώπους πιο διστακτικούς
στο να υποστηρίξουν μη έγκυρα συμπεράσματα.
• Αντίθετα, τα πρόσθετα επιχειρήματα οδήγησαν σε μια
δραματική μείωση στην απόδοση στο σχήμα modus ponens και
στο σχήμα modus tollens. Κατά συνέπεια, επηρεαζόμαστε πολύ
από τη βασισμένη στο πλαίσιο (και στις συνθήκες που
εκφράζονται σ’ αυτό) πληροφορία, ακόμη και αν αυτή δεν είναι
απόλυτα σχετική με τη λογική συλλογιστική.
Stevenson & Over (1995)
• Βρήκαν ότι η επίδραση μιας πρόσθετης υπόθεσης στην υπό όρους συλλογιστική
εξαρτάται από το βαθμό βεβαιότητας (ή αβεβαιότητας) σχετικά με αυτήν την πρόσθετη
υπόθεση (λογικό επιχείρημα).
Ένα παράδειγμα από τη μελέτη τους είναι το εξής:
• (δεδομένη υπόθεση/λογικό επιχείρημα)
Εάν ο Γιάννης πάει για ψάρεμα, θα έχει ψάρι για δείπνο.
• (πρόσθετη υπόθεση/λογικό επιχείρημα)
Εάν ο Γιάννης πιάσει ένα ψάρι, θα έχει ψάρι για δείπνο.
• Ο Γιάννης είναι * τυχερός όταν πάει για ψάρεμα. (όρος)
Ο Γιάννης πάει για ψάρεμα.
Επομένως, ;
[* Χρησιμοποιήθηκε μια από τις ακόλουθες λέξεις: πάντα, συνήθως, σπάνια, ποτέ]
Οι Stevenson και Over (1995) βρήκαν ότι όταν χρησιμοποιήθηκε η λέξη πάντα στην
πρόταση αυτή, η καταστολή του έγκυρου (που βρήκε ο Byrne) στη μέθοδο modus
ponens εξαφανίστηκε. Εντούτοις, αυξήθηκε βαθμιαία καθώς η λέξη που έβαζαν άλλαζε
από το πάντα προς το ποτέ.
Το πρόβλημα των τεσσάρων καρτών

• Wason, 1966
• Στη συνέχεια παρουσιάζονται τέσσερις κάρτες. Κάθε κάρτα
έχει ένα γράμμα τυπωμένο στη μία πλευρά της και έναν
αριθμό στην άλλη. Το έργο είναι να εντοπίσουμε ποιες κάρτες
πρέπει να ανασηκώσουμε για να ελέγξουμε αν ισχύει ο
ακόλουθος κανόνας: Αν υπάρχει φωνήεν στη μία πλευρά,
τότε υπάρχει άρτιος (ζυγός) αριθμός στην άλλη πλευρά της
κάρτας.
• Η σωστή απάντηση είναι να επιλεχτούν οι κάρτες με το E
και το 7, μια απάντηση που δόθηκε μόνο από το 5-10%
περίπου των φοιτητών. Το 7 είναι απαραίτητο διότι
σίγουρα θα αποδείκνυε το λάθος του κανόνα εάν είχε ένα
φωνήεν από την άλλη πλευρά.
• Υπάρχουν σαφείς ομοιότητες μεταξύ της εργασίας
επιλογής του Wason και της υπό όρους συλλογιστικής. Η
επιλογή της κάρτας 7 προσομοιάζει στο σχήμα modus
tollens του κανόνα συμπερασμού, κατά συνέπεια, η λάθος
εκτέλεση της εργασίας επιλογής του Wason μπορεί να
απεικονίζει τη γενική δυσκολία που έχουν οι άνθρωποι με
τον συμπερασμό του σχήματος modus tollens.
• Διάφοροι ερευνητές έχουν υποστηρίξει ότι η αφηρημένη
φύση της εργασίας επιλογής του Wason την κάνει
δύσκολη στο να λυθεί.
«Θεματική» εκδοχή του

έργου επιλογής του Wason
• Johnson-Laird, Legrenzi & Legrenzi (1972)
• «Αν ένας φάκελος είναι κλειστός, τότε φέρει ένα γραμματόσημο
των 50 λεπτών»
• Στους συμμετέχοντες δόθηκαν τέσσερις φάκελοι - έπρεπε να
προσποιηθούν ότι εργάζονται σε ένα ταχυδρομικό γραφείο και
να εξετάσουν ποιοι φάκελοι έπρεπε να ανασηκωθούν ώστε να
ελεγχθεί ότι είχε τηρηθεί ο κανόνας.
Wason & Shapiro (1971)
• Χρησιμοποίησαν τέσσερις κάρτες (Μάντσεστερ, Λιντς,
αυτοκίνητο, και τραίνο) και τον κανόνα «κάθε φορά που
πηγαίνω ταξίδι στο Μάντσεστερ πηγαίνω με το αυτοκίνητο».
Ο στόχος (ήταν να επιλέξουν μόνο εκείνες τις κάρτες που
πρέπει να αναποδογυριστούν για να αποδείξουν ή να
απορρίψουν τον κανόνα. Η σωστή απάντηση ότι οι κάρτες
του Μάντσεστερ και του τραίνου πρέπει να
αναποδογυριστούν δόθηκε από ένα 62% των
συμμετεχόντων, έναντι σε μόνο 12% που είχαμε όταν η
εργασία επιλογής του Wason δόθηκε σε αφηρημένη μορφή.
• Τα ευρήματα των Wason και Shapiro (1971) υποδεικνύουν τη
χρήση συγκεκριμένου και με νόημα υλικού που να
διευκολύνει την εκτέλεση της εργασίας επιλογής του Wason.
Παρ’ όλα αυτά, οι Griggs και Cox (1982) που χρησιμοποίησαν
τις ίδιες εργασίες με τους Wason και Shapiro με
αμερικανικούς φοιτητές στη Florida απέτυχαν να πετύχουν
μεγαλύτερο ποσοστό επιτυχίας για την σημαντική (με νόημα)
εργασία. Γενικά, υπάρχουν αντιφατικά στοιχεία ότι το
συγκεκριμένο υλικό οδηγεί σε καλύτερη απόδοση απ’ ό,τι το
αφηρημένο υλικό στην εργασία επιλογής του Wason (Evans,
2002).
Griggs & Cox (1982)

Griggs & Cox (1982)
• Το 73% των συμμετεχόντων στο πείραμά τους έδωσε τη
σωστή απάντηση: πρέπει να ελέγξουμε την ηλικία του πελάτη
που πίνει μπίρα και το ποτό του νεαρού πελάτη που δεν
γνωρίζουμε αν είναι πάνω από 18 ετών.
• Η οικειότητα με το υλικό φαίνεται πως ενεργοποιεί
προγενέστερη γνώση (για παράδειγμα, όλοι μας λίγο-πολύ
έχουμε εμπειρία της απαγόρευσης να χορηγούνται
αλκοολούχα ποτά σε ανήλικους) σχετικά με τον
υποθετικοπαραγωγικό κανόνα, διευκολύνοντας έτσι τη
συλλογιστική διεργασία.
Θεωρία σχημάτων πραγματολογικής

• Pragmatic reasoning schemas theory
• Patricia Cheng & Keith Holyoak (1985, 1989. Cheng et al.,
1986)
• Οι άνθρωποι μαθαίνουν μέσω εμπειρίας τη γενική δομή
σεναρίων, όπως είναι το γεγονός ότι συχνά απαιτείται να
εξασφαλίσουν άδεια προκειμένου να εκτελέσουν μία
συγκεκριμένη δραστηριότητα.
συλλογιστικής (2)
Ας υποθέσουμε ότι εργάζεστε σε μία υπηρεσία που ελέγχει αν
οι άνθρωποι συμμορφώνονται σε συγκεκριμένους κανονισμούς.
Όλοι οι κανονισμοί έχουν τη γενική μορφή «Αν κάποιος
προτίθεται να κάνει την ενέργεια Α, τότε θα πρέπει πρώτα να
ικανοποιήσει την προϋπόθεση Π». Με άλλα λόγια, για να του
επιτραπεί να κάνει το Α, θα πρέπει να έχει εκπληρώσει το Π. Οι
κάρτες που είναι μπροστά σας περιέχουν πληροφορίες για
τέσσερα άτομα: στη μία πλευρά της κάρτας φαίνεται αν το
άτομο έχει κάνει την ενέργεια Α ή όχι, ενώ στην άλλη αν έχει
ικανοποιήσει την προϋπόθεση Π. Προκειμένου να ελέγξετε αν ο
συγκεκριμένος κανονισμός τηρείται, ποιες από τις κάρτες αυτές
θα πρέπει να ελέγξετε; Ανασηκώστε μόνο εκείνες τις κάρτες που
είναι απαραίτητο να ελεγχθούν για να είστε βέβαιοι.

συλλογιστικής (3)
• Οι παραπάνω οδηγίες ακολουθούνταν από τέσσερις κάρτες στις οποίες
υπήρχαν οι ακόλουθες φράσεις: «έχει κάνει την ενέργεια Α», «δεν έχει
κάνει την ενέργεια Α», «έχει ικανοποιήσει την προϋπόθεση Π» και «δεν
έχει ικανοποιήσει την προϋπόθεση Π».
• Στην έρευνα αυτή και οι δύο εκδοχές του έργου επιλογής ήταν
αφηρημένες, αν και οι Cheng και Holyoak υποστήριξαν ότι η εκδοχή με
την ικανοποίηση της προϋπόθεσης ήταν περισσότερο αφηρημένη από το
κλασσικό έργο.
• Σύμφωνα με τη θεωρία των Griggs και Cox, η επίδοση των συμμετεχόντων
θα έπρεπε να είναι πολύ χαμηλή και στις δύο εκδοχές. Συνεπή με τη
θεωρία σχημάτων πραγματολογικής συλλογιστικής, τα ευρήματα έδειξαν
ότι μόλις το 19% των συμμετεχόντων έδωσαν σωστή απάντηση στο
κλασσικό έργο, ενώ, αντιθέτως, το 61% των συμμετεχόντων απάντησαν
σωστά στην εκδοχή της προϋπόθεσης.
• Οι Cheng και Holyoak (1985) κατέληξαν ότι οι άνθρωποι συλλογίζονται
χρησιμοποιώντας δομές πληροφοριών οι οποίες αποτελούν σχήματα
πραγματολογικής συλλογιστικής.
Cosmides (1989)
• Μερικά συμπεράσματα από την εργασία μπορούν να ερμηνευτούν δια
μέσου μιας θεωρίας κοινωνικού συμβολαίου/κοινωνικών συμβάσεων,
η οποία βασίζεται σε μια εξελικτική προσέγγιση της γνώσης. Σύμφωνα
με αυτήν τη θεωρία, οι άνθρωποι έχουν κανόνες που μεγιστοποιούν τη
δυνατότητά τους να επιτύχουν τους στόχους τους σε κοινωνικές
καταστάσεις (η Dr Leda Cosmides δίνει έμφαση σε καταστάσεις που
εμπεριέχουν κοινωνική συναλλαγή, όπου δύο άνθρωποι πρέπει να
συνεργαστούν για αμοιβαίο όφελος).
• Η κύρια πρόβλεψη από τη θεωρία κοινωνικού συμβολαίου, όπως
εφαρμόζεται στην εργασία επιλογής του Wason, είναι ότι οι άνθρωποι
την εκτελούν ιδιαίτερα καλά όταν αυτή διατυπώνεται έτσι ώστε να
δείχνει ότι ο κανόνας είναι λάθος εμπλέκοντας ανιχνευτές
εξαπάτησης.
Μια μελέτη των Sperber & Girotto (2002)

• Σε κάποιους από τους συμμετέχοντες δόθηκε μια παραλλαγή της
εργασίας επιλογής του Wason, στην οποία ο Paolο αγοράζει
πράγματα μέσω του Διαδικτύου αλλά ανησυχεί ότι θα εξαπατηθεί.
Για κάθε παραγγελία, συμπληρώνει μια κάρτα. Στη μια πλευρά της
κάρτας καταγράφει αν έχει λάβει το πράγμα που παρήγγειλε και
στην άλλη καταγράφει αν έχει πληρώσει για τα πράγματα που
παρήγγειλε. Τοποθετεί τις τέσσερις κάρτες και αυτό που φαίνεται
είναι το ακόλουθο: «πράγμα που πληρώθηκε», «πράγμα που δεν
πληρώθηκε», «πράγμα που παραλήφθηκε», και «πράγμα που δεν
παραλήφθηκε».
• Ποιες κάρτες πρέπει να αναποδογυρίσει για να αποφασίσει εάν
έχει εξαπατηθεί; Οι Sperber και Girotto διαπίστωσαν ότι 68% των
συμμετεχόντων έκανε τις σωστές επιλογές (δηλ., «πράγμα που
πληρώθηκε» και «πράγμα που παραλήφθηκε»).
Προκαταλήψεις
• Οι άνθρωποι κάνουν συχνά λάθη στο συλλογιστικό
συμπερασμό, εν μέρει λόγω της ύπαρξης διάφορων
προκαταλήψεων. Παραδείγματος χάριν, υπάρχει προκατάληψη
πεποίθησης στην οποία οι άνθρωποι δέχονται τα πιστευτά
συμπεράσματα και απορρίπτουν τα μη πιστευτά (απίστευτα)
συμπεράσματα ανεξάρτητα από τη λογική ισχύ τους (βλ. Evans,
Barston & Pollard, 1983).
• Για παράδειγμα, οι Oakhill, Garnham & Johnson-Laird (1990)
παρουσίασαν συλλογισμούς σαν τους ακόλουθους:
• Όλοι οι Γάλλοι είναι πότες κρασιού.
• Μερικοί από τους πότες κρασιού είναι gourmets (ειδικοί στο
ποτό & φαγητό).
• Επομένως, μερικοί από τους Γάλλους είναι gourmets.
• Το συμπέρασμα είναι πολύ πιστευτό, και επικυρώνεται από

πολλούς ανθρώπους. Εντούτοις, στην πραγματικότητα δεν
είναι έγκυρο καθώς δεν προκύπτει λογικά από τις προκείμενες/
λογικά επιχειρήματα.
Κlauer, Musch, & Naumer (2000)

Βρήκαν διάφορες προκαταλήψεις στο συλλογιστικό συμπερασμό.
Παράδειγμα: Σε μερικούς συμμετέχοντες είπαν ότι ίσχυε μόνο το ένα
έκτο από τους συλλογισμούς που θα έβλεπαν, ενώ σε άλλους
συμμετέχοντες ότι ίσχυαν τα πέντε έκτα αυτών. Στην πραγματικότητα,
οι μισοί από τους συλλογισμούς ήταν έγκυροι και οι μισοί ήταν μη
έγκυροι. Επιπλέον, τα μισά από τα συμπεράσματα ήταν πιστευτά (π.χ.,
"κάποια ψάρια δεν είναι πέστροφες"), ενώ άλλα ήταν μη πιστευτά
(απίστευτα) (π.χ., "κάποιες πέστροφες δεν είναι ψάρια").
Ανακάλυψαν ότι: η απόδοση στο συλλογιστικό συμπερασμό
επηρεάστηκε από την αντιλαμβανόμενη δυνατότητα των συλλογισμών
ως προς το να είναι έγκυροι (θεώρηση-βάσης επίδραση). Επίσης,
απέδειξαν ότι τα έγκυρα και μη έγκυρα συμπεράσματα ήταν
πιθανότερο να επικυρωθούν ως έγκυρα όταν ήταν πιστευτά παρά
όταν ήταν μη πιστευτά (προκατάληψη πεποίθησης). Με λίγα λόγια, οι
αποφάσεις των συμμετεχόντων σχετικά με την ισχύ των
συλλογιστικών συμπερασμάτων επηρεάστηκαν από παράγοντες που
δεν έχουν καμία σχέση με τη λογική.
Επίλογος
• Πολλοί άνθρωποι είναι επιρρεπείς σε προκαταλήψεις στο
συλλογιστικό συμπερασμό, κάτι το οποίο σίγουρα υπονομεύει
την ακρίβεια αυτής της διαδικασίας.
• Οι περισσότερες αναφορές που εστιάζουν στις προκαταλήψεις
και τα λάθη παρέχουν μια περιγραφή παρά μια εξήγηση. Για
παράδειγμα, μια πλήρης εξήγηση θα έδειχνε γιατί οι άνθρωποι
μετατρέπουν τις δηλώσεις ή επηρεάζονται από την
"ατμόσφαιρα" που δημιουργείται από τις προτάσεις/λογικά
επιχειρήματα. Επιπλέον, οι περισσότερες βασισμένες στην
προκατάληψη προσεγγίσεις δεν εξηγούν το πώς κάποια άτομα
αποφεύγουν τις προκαταλήψεις και τα λάθη στο συλλογιστικό
συμπερασμό τους.
Λύση Προβλημάτων (1)

Σκέψη
• Σκέφτομαι:
– Ονειροπολώ, προσπαθώ να ανακτήσω πληροφορίες από τη μνήμη, να
κατανοήσω ή να λύσω ένα πρόβλημα, κ.λπ.
Σκέψη
• Η σκέψη περιλαμβάνει πολλές διαφορετικές μεταξύ τους
νοερές διεργασίες, οι οποίες όμως έχουν ορισμένα κοινά
στοιχεία:
– Εδρεύουν στον εγκέφαλο (φυσιολογικό υπόβαθρο)
– Σχετίζονται με γνώσεις για πράγματα που δεν είναι παρόντα τη στιγμή
εκείνη
– Αφορούν συμπερασμούς από υπάρχουσες γνώσεις
– Επιτρέπουν την επίλυση προβλημάτων
– Αιτιακός χαρακτήρας της σκέψης σε σχέση με τη δράση
– Υπάρχει ενσυνειδησία των σκέψεων και ίσως των διαδικασιών που
εφαρμόζουμε για την επίλυση ενός προβλήματος
3
Η σκέψη για τη γνωστική ψυχολογία
• Δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των ψυχολόγων σχετικά με το
τι είναι σκέψη…
• Σε γενικές γραμμές, ένας ορισμός της σκέψης περιλαμβάνει
τρεις βασικές ιδέες:
– Η σκέψη είναι «γνωστική» (άρα εσωτερική, μη παρατηρήσιμη
διεργασία), αλλά συμπεραίνεται από τη συμπεριφορά. Συμβαίνει
εσωτερικά, στο νου ή σε ένα γνωστικό σύστημα, και συμπεραίνεται
έμμεσα.
– Η σκέψη είναι μια διαδικασία, η οποία περιλαμβάνει το χειρισμό της
γνώσης στο γνωστικό σύστημα.
– Η σκέψη είναι κατευθυνόμενη και έχει ως αποτέλεσμα τη
συμπεριφορά που λύνει ένα πρόβλημα ή στοχεύει στη λύση…
Η σκέψη για τη γνωστική ψυχολογία

• Η σκέψη είναι μια νοητική εμπειρία, ένα από τα περιεχόμενα της
συνείδησης.
• Η σκέψη είναι οι γνώσεις που διαθέτει κανείς και οι οποίες
προσδιορίζουν το νόημα της νοητικής εμπειρίας.
• Η σκέψη είναι μια ακολουθία νοερών διαδικασιών που
κατευθύνεται προς ένα στόχο.
• Η σκέψη μεσολαβεί και προσδιορίζει τη δράση.
• Η σκέψη επηρεάζει τη δράση και μέσω της μεταγνωστικής
παρακολούθησης και ρύθμισης.
• Επομένως, η σκέψη είναι γνώση και διαδικασίες αλλά και εμπειρία

ιδεών και νοερών διεργασιών. Είναι λύση προβλημάτων αλλά και
μεσολαβητικές έννοιες και διεργασίες. Είναι ρυθμιστής της δράσης
μέσω της μεταγνώσης.
5
Η μελέτη της σκέψης
• Ενδοσκοπική μέθοδος
• Πειραματική μέθοδος
• Λεκτικές αναφορές/πρωτόκολλα
• Νευροεπιστήμες
• Τεχνητή νοημοσύνη – υπολογιστική προσέγγιση
Η σκέψη ως μάθηση
μέσω ενίσχυσης
• Δοκιμάστε να λύσετε τον αναγραμματισμό: GANRE
– RANGE (8 secs)
– ANGER (114 secs)
• Ή TARIL…
– TRAIL (7 secs)
– TRIAL (240 secs)
• Με 5 γράμματα έχουμε 120 πιθανούς συνδυασμούς.
• 5!
Οι πρώτες απόπειρες μελέτης

• Edward Thorndike (1898) – Animal Intelligence
• Puzzle box
• Δοκιμή και λάθος
• Συνδετισμός (Connectionism) – Συνειρμικές θεωρίες σκέψης
(Associationism)
• Η σκέψη γίνεται αντιληπτή ως μάθηση αντιδράσεων
Το κλουβί του Thorndike
Edward Thorndike (1874-1949)
Animal Intelligence (Νοημοσύνη των Ζώων, 1898)
Συνδετιστικός ορισμός της σκέψης

• Σύμφωνα με τη συνδετιστική προσέγγιση, η σκέψη μπορεί να
περιγραφεί ως η εφαρμογή προϋπαρχουσών τάσεων
(συνηθειών) μέσω της μεθόδου της δοκιμής και λάθους…
• Ερέθισμα - S (ένα πρόβλημα)
• Αντιδράσεις – R (συγκεκριμένες συμπεριφορές)
• Συνδέσεις μεταξύ ερεθίσματος και αντίδρασης
Νόμος της εξάσκησης
• Αντιδράσεις που έχουν συμβεί στο παρελθόν πολλές φορές
είναι πιθανότερο να συμβούν όταν μια κατάσταση
παρουσιαστεί πάλι ή
• «η εξάσκηση τείνει να αυξάνει τη σύνδεση μεταξύ Ε και Α»
Νόμος του αποτελέσματος

• Οι αντιδράσεις σε ένα πρόβλημα που δεν οδηγούν στη λύση
του τείνουν να χάνουν σε ισχύ και υποβιβάζονται στην
ιεραρχία, ενώ αυτές που οδηγούν στη λύση ισχυροποιούνται
και ανεβαίνουν στην ιεραρχία έως ότου, μετά από πολλές
προσπάθειες, φτάσουν στην κορυφή.
Μεσολάβηση (Mediation)
• Διαμεσολαβητική θεωρία - Berlyne (1965):
• Το ερέθισμα προκαλεί μια ελάχιστη εσωτερική αντίδραση
(μεσολαβητική αντίδραση – mediational response), η οποία
δημιουργεί μια νέα εσωτερική κατάσταση κ.ο.κ.
• Την περίοδο των δεκαετιών του 1920 και 1930 η άποψη που
κυριάρχησε ήταν αυτή της συγκαλυμμένης αντίδρασης
(καθώς ήταν πιο συνεπής με τον ριζοσπαστικό
συμπεριφορισμό)…
Μορφολογική Ψυχολογία:
Η σκέψη ως αναδόμηση
προβλημάτων
Το πρόβλημα των 6 ξύλων
• Τοποθετήστε τα 6 ξυλάκια έτσι ώστε να σχηματίζουν 4
ισόπλευρα τρίγωνα. Η πλευρά του κάθε τριγώνου θα πρέπει
να έχει μήκος όσο το μήκος του ξύλου.
Μορφολογική Ψυχολογία:
Οι θεωρητικές θέσεις
• Ο Kohler (1925) διαφώνησε με την προσέγγιση περί δοκιμής-
και-λάθους καθώς και τη σύνδεση των τυχαίων αντιδράσεων
με αντιδράσεις επίλυσης του προβλήματος
• Εφαρμογή των αρχών της αντιληπτικής οργάνωσης στην
επίλυση προβλημάτων
• Για τους μορφολογικούς ψυχολόγους η λύση προβλημάτων
είναι τόσο αναπαραγωγική (επανάληψη ήδη γνωστών
συνηθειών) όσο και παραγωγική (δημιουργία νέων
οργανώσεων)
• Η αναπαραγωγική λύση προβλημάτων περιλαμβάνει την
επαναχρησιμοποίηση της προγενέστερης εμπειρίας και
μπορεί να οδηγήσει σε μια επιτυχημένη λύση
Οι θεωρητικές θέσεις (συνέχεια)
• Μια «what you do when you don’t know what to do»

γνωστική διαδικασία (Rayne, 2003)
• Παραγωγική σκέψη ως συνολική αναδόμηση του
προβλήματος
• Ξαφνική «από το πουθενά» επίλυση - Ενόραση (insight)
• Η θεωρία τους είναι πιο ασαφής από το συνδετισμό και, άρα,
πιο δύσκολο να επαληθευτεί πειραματικά.
Το πείραμα του Kohler με τη λύση
προβλημάτων από πιθήκους (1927)
• Παραγωγική σκέψη
(productive thinking)
• Ενόραση (Insight)
• A-χα βίωμα (A-ha experience)
Το πρόβλημα του
παραλληλόγραμμου
• Wertheimer (1959) – διάκριση μεταξύ παραγωγικής και
αναπαραγωγικής σκέψης
• Υπολογίστε το εμβαδόν του σχήματος ABCD…
Στάδια της επίλυσης προβλημάτων
• Dewey (1910) (έμφαση στη συνειδητή προσπάθεια):
– Αισθανόμενη δυσκολία
– Εντοπισμός και ορισμός του προβλήματος
– Πρόταση για πιθανή λύση
– Ανάπτυξη μέσω συλλογισμών των συνεπειών της προτεινόμενης λύσης
– Περαιτέρω παρατήρηση και πειραματισμός που οδηγεί στην αποδοχή ή
απόρριψη της λύσης
• Wallas (1926) (έμφαση στη μη συνειδητή προσπάθεια):
– Προετοιμασία
– Επώαση/εκκόλαψη
– Φωτισμός
– Επαλήθευση
• Polya (1957, 1965): έρευνα πάνω στην επίλυση μαθηματικών
προβλημάτων επιβεβαιώνει την ύπαρξη 4 σταδίων…
Λειτουργικές λύσεις και αναδομήσεις

• Duncker (1945) – Το πρόβλημα του 13:
• Γιατί όλοι οι αριθμοί της μορφής 123123 (284284 – 679679 –
548548 κ.ο.κ.) διαιρούνται με το 13;
• Οι σημαντικές αναδομήσεις ενός προβλήματος ακολουθούν
ξαφνικές και απροσδόκητες ενοράσεις…
* Η απάντηση του προβλήματος βρίσκεται στην τελευταία διαφάνεια

Metcalfe & Weibe (1987)
• Το πρόβλημα του φθηνού κολιέ:
• Φτιάξτε ένα κολιέ που κοστίζει 15€ ή λιγότερο
• Κοστίζει 2€ να ανοίξετε έναν κρίκο και 3€ να τον κλείσετε
• Πόσο κοντά στη λύση βρίσκεστε;
Metcalfe & Weibe (1987)

• Holyoak (1990): «Τα αποτελέσματα της Metcalfe παρέχουν την
εμπειρική επιβεβαίωση ότι η ενόραση είναι ένα πραγματικό
ψυχολογικό φαινόμενο»
Φαινόμενα ακαμψίας
Το πρόβλημα των δοχείων (Luchins, 1942)
Το πρόβλημα των δοχείων (Luchins, 1942)
• Προσδιοριστική τάση
(Einstellung) ή
νοητική τάση (Mental set)
• Συνήθεια (habituation)
• «δεν αντιμετωπίζουμε το
κάθε πρόβλημα σύμφωνα
με τα χαρακτηριστικά του
αλλά καθοδηγούμαστε από
τη μηχανική εφαρμογή μιας
αποτελεσματικής μεθόδου»
• «Τυφλή» συμπεριφορά
απέναντι στο πρόβλημα
Πρόβλημα του κεριού (Duncker, 1926, 1945)
• Χρησιμοποιώντας τα υλικά που βρίσκονται πάνω στο τραπέζι,

στηρίξτε το κερί πάνω στον τοίχο…
Πρόβλημα του κεριού (Duncker, 1926, 1945)
• Προηγούμενη εμπειρία (past

experience)
• Λειτουργική ακαμψία (functional
fixedness)
• Περιορισμένος αριθμός χρήσεων των
αντικειμένων (limited number of uses)
Πρόβλημα του εκκρεμούς (Maier, 1931)
• Αναδόμηση
(problem restructuring
/ insight)
• Eπίδραση υπαινιγμού
(νύξης - unconscious
cue effect)
Βοηθήματα για την κατανόηση του

• Στη Μορφολογική προσέγγιση, η αναπαράσταση του
προβλήματος έχει εξαιρετικά μεγάλη σημασία για την
επίλυσή του.
• Για παράδειγμα…
Maier & Burke (1967)
• Ένας άνθρωπος αγόρασε ένα άλογο για $60 και το πούλησε
$70. Στη συνέχεια, το αγόρασε πάλι για 80$ και το
ξαναπούλησε για $90. Πόσα χρήματα συνολικά έβγαλε από
τις αγοραπωλησίες;
• Έχασε $10
• Ούτε έχασε ούτε κέρδισε
• Κέρδισε $10
Maier & Burke (1967) (συνέχεια)

• Ένας άνθρωπος αγόρασε ένα άσπρο άλογο για $60 και το
πούλησε $70. Στη συνέχεια, αγόρασε ένα μαύρο άλογο για
80$ και το πούλησε για $90. Πόσα χρήματα συνολικά έβγαλε
από τις αγοραπωλησίες;
• Έχασε $10
• Ούτε έχασε ούτε κέρδισε
Το πρόβλημα των 9 σημείων (MacGregor)
• Ενώστε όλα τα σημεία

• Τραβήξτε μόνο 4 ευθείες γραμμές
• Μη σηκώσετε το μολύβι σας από το
χαρτί όταν αρχίσετε να τραβάτε τις
γραμμές
• Πρέπει να μάθουμε να βλέπουμε το

πρόβλημα με ένα νέο τρόπο!
Το πρόβλημα των 9 σημείων

(MacGregor)
• Scheerer (1963): H «καλή»

φιγούρα - θεώρηση
τετραγώνου - δυσκολία
στην επίλυση
• Weisberg & Alba (1981):
νύξεις για σχεδιασμό και
εκτός «τετραγώνου» -
επίλυση από 20% των
συμμετεχόντων
Αξιολόγηση της μορφολογικής
προσέγγισης
+ κατέδειξε ότι η διεργασία της λύσης προβλημάτων συχνά
εμπεριέχει τόσο παραγωγική σκέψη όσο και αναπαραγωγική
+ τόνισε εμφατικά την αντίληψη περί αναδόμησης του προβλήματος
ως μιας αιτίας ενόρασης
+ κατέδειξε την προηγούμενη εμπειρία και ως ανασταλτικό
παράγοντα της λύσης προβλημάτων λόγω της λειτουργικής
ακαμψίας
- έννοιες όπως η αναδόμηση & η ενόραση είναι δύσκολο να
μετρηθούν
- οι διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα κατά την ενόραση και την
αναδόμηση δεν είναι ξεκάθαρες
- η ενόραση αρχικά φαίνεται να «έρχεται από το πουθενά», αλλά
μπορεί να εξαρτάται και από τη σταδιακή συσσώρευση
πληροφοριών
- οι Μορφολογικοί εστίασαν σε περιορισμένο είδος προβλημάτων
ενώ αγνόησαν άλλα (π.χ., σκάκι), στα οποία η συστηματική
συσσώρευση γνώσης έχει θετικές επιδράσεις
Θεωρία Ελέγχου Προόδου (1)

• MacGregor, Ormerod και Chronicle (2001)
• Πρόκειται για θεωρία σχετική με την ενορατική λύση
προβλημάτων
• Ευρετική της μεγιστοποίησης (maximisation heuristic)
• Σύμφωνα με τους ερευνητές, κατά τη διαδικασία της λύσης
ελέγχεται ο βαθμός προόδου προς τον στόχο. Έτσι, ο αργός
ρυθμός προόδου θεωρείται κριτήριο αποτυχίας (criterion
failure).
Θεωρία Ελέγχου Προόδου (2)
• Η ενόραση συνέβαινε πιο γρήγορα σε εκείνες τις περιπτώσεις
όπου η διάταξη των νομισμάτων δεν επέτρεπε στον λύτη να
κάνει καμία κίνηση στις δύο διαστάσεις, οπότε αναγκαζόταν
να αναζητήσει εναλλακτικές στρατηγικές.
Θεωρία Αναπαραστασιακής Αλλαγής
• Σύμφωνα με τον Ohlsson (1992), «η ενόραση συμβαίνει στο πλαίσιο ενός αδιεξόδου
(ενός εμποδίου), το οποίο δεν δικαιολογείται, με την έννοια ότι ο λύτης είναι στην
πραγματικότητα ικανός να λύσει το πρόβλημα»
• Ο τρόπος με τον οποίο αναπαριστάται το πρόβλημα λειτουργεί ως ανιχνευτής για την
ανάσυρση από τη μακρόχρονη μνήμη σχετικής με το πρόβλημα γνώσης (τελεστές ή
πιθανές δράσεις) και προκαλεί εκτεταμένη ενεργοποίηση στη μακρόχρονη μνήμη.
• Το αδιέξοδο προκύπτει όταν η αρχική αναπαράσταση δεν «επιτρέπει» την ανάσυρση
τελεστών ή πιθανών δράσεων, ενώ αίρεται όταν αλλάζει η αναπαράσταση του
προβλήματος. Η νέα νοητική αναπαράσταση λειτουργεί ως εργαλείο αναζήτησης
σχετικών τελεστών στη μακρόχρονη μνήμη.
• Η αλλαγή της αναπαράστασης του προβλήματος μπορεί να συμβεί με διάφορους
τρόπους:
– (α) με επεξεργασία της υπάρχουσας ή προσθήκη νέας πληροφορίας,
– (β) με τη χαλάρωση των περιορισμών του προβλήματος (για παράδειγμα, είναι πιθανόν ο λύτης να
θεωρεί αρχικά ότι υπάρχουν επιπλέον περιορισμοί και κατά τη διάρκεια της επίλυσης να
διαπιστώσει ότι αυτοί τελικά δεν ισχύουν), και
– (γ) με την επανακωδίκευση, κατά την οποία κάποιο στοιχείο της αρχικής αναπαράστασης του
προβλήματος επανερμηνεύεται (όπως έγινε με την αναπαράσταση του γαλλικού κλειδιού, το οποίο
από εργαλείο συγκράτησης αρχικά αναπαριστάται ως «βάρος» στη συνέχεια στο πρόβλημα των
σχοινιών του Maier).
• Η ενόραση συμβαίνει όταν αίρεται το αδιέξοδο και οι τελεστές που έχουν ανασυρθεί
από τη μνήμη είναι επαρκείς για τη λύση του προβλήματος.
• Η απάντηση στο πρόβλημα του «13»:
• Όλοι οι αριθμοί αυτής της μορφής διαιρούνται με το 1001…
• Το 1001 = 7 x 11 x 13
41
Λύση Προβλημάτων (2)
Η λύση προβλημάτων ως αναζήτηση

Η Θεωρία Επεξεργασίας Πληροφοριών
Προσομοίωση
• Οι υπολογιστές μπορούν να λύσουν προβλήματα συλλογιστικής, όπως
έχουμε αναφέρει ήδη…
• Η προϋπόθεση είναι τα προβλήματα που τους δίνουμε να είναι επαρκώς
προσδιορισμένα…
• Προβλήματα ΚΙΝΗΣΕΩΝ (MOVE)
• Για τον προγραμματισμό του υπολογιστή χρειαζόμαστε λεκτικά πρωτόκολλα
ανθρώπων που έλυσαν τα σχετικά προβλήματα
• Έτσι φτάσαμε στο 1997, οπότε ο Deep Blue υπολογιστής της ΙΒΜ,
εφοδιασμένος με πρόγραμμα για σκάκι και με ταχύτητα διακοσίων
εκατομμυρίων κινήσεων στο δευτερόλεπτο, νίκησε σε παιχνίδι έξι αγώνων
τον μεγαλύτερο σκακιστή της εποχής μας Γκάρι Κασπάροβ με σκορ 3,5 προς
2,5…
• https://www.ted.com/talks/garry_kasparov_don_t_fear_intelligent_machine
s_work_with_them
Υπολογιστής εναντίον ανθρώπου (?)

• Χωρίς να πολυλέγεται, αυτό που συνήθως καταλαβαίνει ο μη
ειδικός διαβάζοντας τη νίκη του υπολογιστή είναι ότι η
μηχανή σκέφτεται, και σκέφτεται καλύτερα από τον καλύτερο
άνθρωπο (?)
• Μια τέτοια αντίληψη απλά απέχει έτη φωτός από την
αλήθεια…
• Γιατί κανένας δεν εντυπωσιάζεται από μια αριθμομηχανή
χειρός των 3 € που κάνει πολλαπλασιασμούς και διαιρέσεις
σε κλάσμα του δευτερολέπτου, απείρως πιο γρήγορα από τον
πιο γρήγορο άνθρωπο;
• Σε τι διαφέρει ο υπολογιστής που παίζει σκάκι από την
αριθμομηχανή;
Υπολογιστής εναντίον ανθρώπου (?)
• Η επόμενη λογική ερώτηση είναι αν οι επόμενες γενιές των
υπολογιστών, εξελισσόμενες, θα μπορούν να αναπτύξουν «σκέψη»
γενικώς και πέρα από τους στενούς ορίζοντες μιας σκακιέρας. Εδώ τα
πράγματα είναι αμφίβολα.
• Υπάρχουν οι οπαδοί της σχολής της τεχνητής νοημοσύνης (Artificial
Intelligence, ΑΙ) που υποστηρίζουν ότι όλα είναι θέμα εξέλιξης και οι
επόμενες γενιές υπολογιστών θα πλησιάσουν και κάποτε θα
καταφέρουν να σκέφτονται σαν άνθρωποι.
• Υπάρχει και η αντίθετη σχολή, του μαθηματικού Roger Penrose, ο
οποίος στηριζόμενος σε μια σειρά μαθηματικά δεδομένα και
παρατηρήσεις πάνω στη φυσιολογία του εγκεφάλου, υποστηρίζει ότι
η σκέψη είναι κβαντομηχανικό φαινόμενο και άρα δεν
μαθηματικοποιείται έτσι ώστε να μπορεί ποτέ να κατασκευαστεί
σκεπτόμενη μηχανή. Η θεωρία του Penrose στηρίζεται στα
μαθηματικά, στη φυσική και στη βιολογία, χωρίς ίχνος θρησκευτικών ή
πολιτικών δοξασιών, και βάζει ένα πολύ σημαντικό ερώτημα στο οποίο
η επιστήμη δεν έχει ακόμη τις απαντήσεις.
Newell & Simon, 1972

DONALD
+ GERALD
ROBERT
Αντικαταστήστε κάθε γράμμα με έναν αριθμό λαμβάνοντας

υπόψη ότι το D = 5 και κάθε αριθμητικό ψηφίο από το 0 ως το 9
αντιστοιχεί σε ένα μόνο γράμμα
Το πρόβλημα αυτό παρουσίασε πρώτος ο Bartlett (1958)

5ONAL5
+ GERAL5
ROBERT
Αυτό γνωρίζουμε… Άρα… Τ =0
Παρατηρώντας τους συμμετέχοντες στον τρόπο με τον οποίο επιχειρούσαν να

επιλύσουν το πρόβλημα, διαπίστωσε ότι πολλοί από αυτούς, αφού αντικαθιστούσαν
το D με το 5 και το T με 0, δυσκολεύονταν να προχωρήσουν δηλώνοντας αδυναμία
επίλυσης του προβλήματος. Ο Bartlett απέδωσε τη δυσκολία των συμμετεχόντων στη
συνήθειά τους να λύνουν τις κάθετες προσθέσεις ξεκινώντας από τα δεξιά προς τα
αριστερά (αρνητική μεταφορά).
Ορισμός της σκέψης (Simon, 1978, 1979)

• Ο λύτης (το σύστημα επεξεργασίας πληροφοριών) εφαρμόζει
«χειρισμούς» (operators) στα προβλήματα
• Ο χειρισμός είναι μια κίνηση που θεωρείται ότι θα μας φέρει
πιο κοντά στην επίλυση.
• Το πρόβλημα (problem state) παρουσιάζεται σε μια αρχική
κατάσταση και αναζητείται η κατάσταση-στόχος.
• Η λύση προβλήματος συμβαίνει όταν ο λύτης μεταφράζει το
πρόβλημα σε μια εσωτερική αναπαράσταση και αναζητεί το
μονοπάτι που οδηγεί από την αρχική κατάσταση στο στόχο…
Υπολογιστική Θεωρία των Newell & Simon
(1972)
• Σύμφωνα με τους Newell & Simon: “it is possible to produce
systematic computer simulations of human problem solving”
• Ο Χώρος Προβλήματος (Problem space) περιλαμβάνει: 1) το
αρχικό στάδιο, 2) το τελικό στάδιο – στόχο, και 3) τους πιθανούς
νοητικούς τελεστές (π.χ., κινήσεις)
• Ευρετικές στρατηγικές (heuristics) - Λύσεις:
– Ανάλυση Μέσων-Στόχων (Μeans-ends analysis)
α. Επισημαίνει τη διαφορά ανάμεσα στην παρούσα κατάσταση (current state) του
προβλήματος και στην τελική κατάσταση (goal state)
β. Διαμόρφωση ενδιάμεσου στόχου ο οποίος μειώνει την απόσταση μεταξύ της
παρούσας και της τελικής κατάστασης
γ. Επιλογή νοητικού τελεστή για την πραγματοποίηση του ενδιάμεσου στόχου
– Η στρατηγική Hill Climbing: Αλλάζει την παρούσα κατάσταση μέσα στο πρόβλημα
με σκοπό την προσέγγιση του στόχου. Ενδείκνυται σε περιπτώσεις όπου ο λύτης
δεν έχει ξεκάθαρη εικόνα της δομής του προβλήματος
Το πρόβλημα των πύργων του Ανόι

Χώρος προβλήματος
Η αναπαράσταση του προβλήματος

• Ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες της ευκολίας με
την οποία μπορεί να λυθεί ένα πρόβλημα, ή ακόμη και να μη
λυθεί καθόλου, είναι ο τρόπος με τον οποίο ο λύτης
κατασκευάζει τη νοητική αναπαράσταση του προβλήματος.
Εκτίμηση
+ Προσέγγιση για επαρκώς δομημένα προβλήματα
+ Έλεγχος κινήσεων μεταξύ αρχικής και τελικής κατάστασης
+ Άμεση παρατήρηση των λαθών των υποκειμένων (how & when)
+ Χρήση ευρετικών στρατηγικών λόγω περιορισμένης ικανότητας της μνήμης
εργασίας παρά αλγόριθμων
- Σχεδιασμός μελλοντικών κινήσεων: κατώτερος στο G.P.S. σε σχέση με τον
άνθρωπο
- Μερικώς δομημένα προβλήματα (ill-defined problems) στην καθημερινή ζωή
- Εφαρμογή προσέγγισης σε προβλήματα που απαιτούν σειριακή διαδικασία.
Ίσως όχι η κατάλληλη μέθοδος για προβλήματα με ενόραση
- Δε δόθηκε η απαραίτητη έμφαση στις ατομικές διαφορές (Ηandley et al.
(2002): ατομικές διαφορές στη χωρική μνήμη εργασίας - μεταβλητή για το
πρόβλημα των Πύργων του Ανόι – ενώ όχι δεδομένα για τη λεκτική μνήμη
εργασίας
Ετεραρχικά μοντέλα
• Ο Γενικός Λύτης Προβλημάτων ήταν ιεραρχικός και

μονοδιάστατος – ένας κεντρικός επεξεργαστής έδινε την
εντολή εκκίνησης για τις διάφορες διεργασίες
• Τα πιο σύγχρονα μοντέλα είναι ετεραρχικά (ο έλεγχος μπορεί
να κατανεμηθεί σε όλο το σύστημα (Hayes-Roth, 1979)
• Δαίμονες λήψης αποφάσεων – υπεύθυνοι για τον ετεραρχικό
έλεγχο (Selfridge, 1959)
Αναλογική λύση προβλημάτων
• Η διαδικασία κατά την οποία η λύση σε ένα παρόμοιο
πρόβλημα (πηγή) καθοδηγεί την αναζήτηση της λύσης σε ένα
νέο πρόβλημα (στόχος).
• Αναγνώριση της αναλογίας
• Χαρτογράφηση των αντιστοιχιών
Το πρόβλημα των Ιεραποστόλων και

των Κανιβάλων
Τρεις ιεραπόστολοι και τρεις κανίβαλοι πρέπει να περάσουν από τη μία όχθη ενός
ποταμού στην άλλη. Έχουν στη διάθεσή τους μία βάρκα, η οποία όμως μπορεί να
μεταφέρει μόνο δύο άτομα κάθε φορά. Και οι έξι μπορούν να κυβερνήσουν τη
βάρκα και σε κάθε διαδρομή πρέπει να υπάρχει τουλάχιστον ένα άτομο στη βάρκα.
Αν σε οποιαδήποτε στιγμή και σε οποιαδήποτε όχθη οι κανίβαλοι υπερβούν σε
αριθμό τους ιεραποστόλους, τότε οι κανίβαλοι θα τους φάνε. Θεωρήστε ότι μετά
από κάθε διαδρομή της βάρκας όλοι οι επιβάτες αποβιβάζονται στην όχθη προτού
ξεκινήσει η επόμενη διαδρομή. Βρείτε τον μικρότερο αριθμό μετακινήσεων που θα
επιτρέψουν σε όλους τους
ιεραποστόλους και τους
κανίβαλους να περάσουν με
ασφάλεια τον ποταμό.
Το πρόβλημα των Ιεραποστόλων και
των Κανιβάλων
• Οι συμμετέχοντες θέτουν 3-4 υποστόχους / παύση μεταξύ
υποστόχων
• Από τη στρατηγική της εξισορρόπησης (ίδιος αριθμός
ιεραπόστολων και κανίβαλων) (balancing strategy) στην
Ανάλυση Μέσων-Στόχων (μεταφορά περισσότερων
ανθρώπων στην όχθη-στόχο) (Μeans-Ends Analysis) και στην
Ευρετική του Αντι-βρόχου (αποφυγή επιστροφής σε
προηγούμενη κίνηση) (Αnti-looping heuristic)
• O G.P.S. το έλυσε σχετικά εύκολα (11 κινήσεις) σε αντίθεση με
τους συμμετέχοντες (~30 κινήσεις)
• Το πρόβλημα των ζηλιάρηδων συζύγων…
Το πρόβλημα της σκακιέρας

Hayes (1978)
Το πρόβλημα του προξενητή
Hayes (1978)
Ας υποθέσουμε ότι είστε ένας προξενητής και έχετε προσκληθεί

σε ένα μακρινό χωριό που έχει ακριβώς 64 ανύπαντρους νέους,
32 άνδρες και 32 γυναίκες. Το έργο σας είναι να ζευγαρώσετε
όλους αυτούς τους νέους ώστε να πραγματοποιηθούν και οι 32
γάμοι σε δύο ημέρες, ένα πρωί Σαββάτου. Εργάζεστε συνεχώς
και τις δύο αυτές ημέρες έως το βράδυ της Παρασκευής, οπότε
και καταφέρνετε να ταιριάξετε τα ζευγάρια έτσι ώστε να είναι
όλοι ευχαριστημένοι. Εκείνο το βράδυ όμως, κατά τη διάρκεια
του γλεντιού που προηγείται των γάμων, δύο από τους άνδρες
τσακώνονται, αρχίζουν να παλεύουν και αλληλοσκοτώνονται.
Μπορούν όλα τα υπόλοιπα 62 νεαρά άτομα να παντρευτούν το
επόμενο πρωί έτσι όπως είναι προγραμματισμένο;
Η αναπαράσταση του προβλήματος (2)

• Το ζήτημα της αναπαράστασης του προβλήματος μελετήθηκε από τους
Simon και Hayes (1976), οι οποίοι ερεύνησαν τις συνέπειες διαφορετικών
προφορικών διατυπώσεων ενός προβλήματος, προκειμένου να
κατανοήσουν κάπως τον τρόπο με τον οποίο οι λύτες αντιλαμβάνονται
αρχικά τις εκφωνήσεις των προβλημάτων.
• Οι παραλλαγές των προβλημάτων επηρέασαν σημαντικά τις
αναπαραστάσεις που έκαναν τα υποκείμενα στην προσπάθειά τους να
λύσουν τα προβλήματα (όπως αποκαλύφθηκε από τα σχόλιά τους κατά τη
διάρκεια της επίλυσης του προβλήματος).
• Μια αναπαράσταση των προβλημάτων που χρησιμοποίησαν θα βρείτε
στη διεύθυνση:
http://www.gocognitive.net/demo/monsters-and-globes-problem
Το πρόβλημα της ακτινοβολίας
Duncker, 1945
Υποθέστε ότι είστε ένας γιατρός που έχει έναν ασθενή με κακοήθη όγκο
στο στομάχι του. Ο ασθενής δεν είναι δυνατόν να εγχειριστεί, αλλά, αν
δεν καταστραφεί ο όγκος, θα πεθάνει. Υπάρχει ένα είδος
ακτινοθεραπείας που μπορεί να εφαρμοστεί για να καταστραφεί ο
όγκος. Αν οι ακτινοβολίες φτάσουν στον όγκο με την ικανοποιητική
ένταση, τότε ο όγκος θα καταστραφεί. Δυστυχώς, όμως, στην ένταση
αυτή θα καταστραφούν και οι υγιείς ιστοί από τους οποίους θα
περάσουν οι ακτίνες για να φτάσουν τον όγκο. Σε μικρότερη ένταση οι
ακτινοβολίες είναι αβλαβείς για τον υγιή ιστό, αλλά και
αναποτελεσματικές για τη θεραπεία του όγκου. Τι είδους διαδικασία θα
μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την καταστροφή του όγκου με τις
ακτινοβολίες, αποφεύγοντας συγχρόνως την καταστροφή των υγιών
ιστών;
Το πρόβλημα της ακτινοβολίας (2)

• Η λύση στο πρόβλημα είναι η διαίρεση των ακτίνων και η
εφαρμογή πολλών ακτινοβολιών μικρής έντασης από πολλές
πηγές και κατευθύνσεις ταυτόχρονα προς τον όγκο.
Το πρόβλημα του κάστρου
Gick και Holyoak (1980, 1983)
Σε μια μικρή χώρα εγκαθιδρύθηκε από έναν δικτάτορα μια σκληρή δικτατορία. Ο
δικτάτορας κυβερνούσε τη χώρα από ένα ισχυρό κάστρο. Το κάστρο βρισκόταν στο κέντρο
της χώρας, τριγυρισμένο από αγροκτήματα και χωριά. Πολλοί δρόμοι ξεκινούσαν από το
κάστρο ακτινωτά, όπως ακριβώς οι ακτίνες ενός τροχού. Ένας μεγάλος στρατηγός
συγκέντρωσε έναν πολυπληθή στρατό στα σύνορα της χώρας και ορκίστηκε να καταλάβει το
κάστρο και να ελευθερώσει τη χώρα από την τυραννία του δικτάτορα. Ο στρατηγός γνώριζε
ότι, αν ολόκληρος ο στρατός του μπορούσε να επιτεθεί στο κάστρο συγχρόνως, αυτό θα
έπεφτε. Τα στρατεύματά του βρίσκονταν στην αρχή ενός από τους δρόμους που οδηγούσαν
στο κάστρο και περίμεναν το σήμα της επίθεσης. Όμως, ένας κατάσκοπος έφερε στο
στρατηγό μια αναφορά που τον προβλημάτισε. Ο σκληρός δικτάτορας είχε τοποθετήσει
νάρκες σε όλους τους δρόμους. Οι νάρκες είχαν τοποθετηθεί έτσι ώστε να επιτρέπουν το
ασφαλές πέρασμα μόνο μικρών ομάδων ανδρών, καθώς ο δικτάτορας ήθελε να μπορεί να
μετακινεί εργάτες και στρατιώτες από και προς το κάστρο. Ωστόσο, μια οποιαδήποτε
μεγάλη δύναμη ανθρώπων θα προκαλούσε την έκρηξη των ναρκών. Αυτό όχι μόνο θα
κατέστρεφε το δρόμο και θα τον έκανε αδιάβατο, αλλά ο δικτάτορας θα κατέστρεφε πολλά
χωριά προβαίνοντας σε αντίποινα. Έτσι, μια καθολική κατευθείαν επίθεση στο κάστρο
φάνταζε αδύνατη. Ο στρατηγός, όμως, δεν τα έχασε.
Το πρόβλημα του κάστρου (2)

Μοίρασε το στρατό του σε μικρές ομάδες και έστειλε την
καθεμιά στην αρχή ενός διαφορετικού δρόμου. Όταν όλοι ήταν
έτοιμοι, έδωσε το σύνθημα και κάθε ομάδα επιτέθηκε μέσω
ενός διαφορετικού δρόμου. Όλες οι ομάδες πέρασαν με
ασφάλεια από τα ναρκοπέδια, και ο στρατηγός επιτέθηκε στο
κάστρο με όλες του τις δυνάμεις. Κατ' αυτόν τον τρόπο ο
στρατηγός μπόρεσε να καταλάβει το κάστρο και να ανατρέψει
τον δικτάτορα.
Η λύση προβλημάτων από τους
ειδήμονες (1)
• Οι ειδήμονες συνήθως διατυπώνουν την καλύτερη λύση στο πρόβλημα,
ακόμη και κάτω από περιορισμούς χρόνου (deGroot, 1965)
• Είναι ταχύτεροι και πιο ακριβείς από τους μη ειδικούς (Klein, 1993)
• Μπορούν να εντοπίσουν χαρακτηριστικά του προβλήματος που οι μη
ειδικοί δεν είναι σε θέση να εντοπίσουν (Lesgold et al., 1988) όπως και τη
βαθύτερη δομή ενός προβλήματος (Chi, Feltovich & Glaser, 1981)
• Αφιερώνουν συγκριτικά περισσότερο χρόνο στην ανάλυση του
προβλήματος και στην κατασκευή της αναπαράστασής του (Simon &
Simon, 1978. Voss, Greene, Post & Penner, 1983)
• Έχουν πιο ακριβείς δεξιότητες αυτεπίβλεψης και, έτσι, μπορούν
ευκολότερα να εντοπίσουν σφάλματά τους καθώς και τον βαθμό της
κατανόησης του προβλήματος (Chi, Glaser & Rees, 1982)
Η λύση προβλημάτων από τους

ειδήμονες (2)
• Είναι καλύτεροι στην επιλογή της κατάλληλης κάθε φορά στρατηγικής
επίλυσης ενός προβλήματος (Larkin, McDermott, Simon & Simon, 1980)
• Χρησιμοποιούν τις στρατηγικές αυτές με μεγαλύτερη
αποτελεσματικότητα (Lemaire & Siegler, 1995)
• Είναι καλύτεροι στο να χρησιμοποιούν κάθε πρόσφορο μέσο ή διαθέσιμη
πληροφορία για την επίλυση του προβλήματος (Gilhooly et al., 1997).
• Μπορούν να ανασύρουν από τη μνήμη τους πληροφορίες και
στρατηγικές σχετικές με το πεδίο της ειδίκευσής τους με την ελάχιστη
γνωστική προσπάθεια (Alexander, 2003),
• να εκτελούν ένα έργο με μεγαλύτερο αυτοματισμό (Schneider, 1985), και
• να ασκούν μεγαλύτερο γνωστικό έλεγχο σε εκείνες τις διαστάσεις της
επίδοσης στο γνωστικό έργο όπου ο έλεγχος είναι περισσότερο
απαραίτητος (Ericsson, 2006)
Είναι πάντοτε πλεονέκτημα η
ειδίκευση;
• Οι ειδήμονες έχουν την τάση να υπερεκτιμούν τις ικανότητές τους ή τις
κρίσεις τους σχετικά με θέματα που αφορούν στο πεδίο της ειδίκευσής
τους (Chi, 1978. Glenberg & Epstein, 1987. Oskamp, 1965).
• Αν και οι ειδήμονες υπερτερούν στην κατανόηση και στην ανάσυρση
πληροφοριών που αφορούν στη βαθύτερη δομή ενός προβλήματος,
ορισμένες φορές δείχνουν να μη συγκρατούν τόσες λεπτομέρειες ή
επιφανειακά χαρακτηριστικά του προβλήματος όσα οι μη ειδικοί
(Adelson, 1984. Schmidt & Boshuizen, 1993. Voss, Vesonder & Spilich,
1980), σαν να αδιαφορούν για λεπτομέρειες που δεν είναι συναφείς με
τα λιγότερο σημαντικά χαρακτηριστικά του προβλήματος.
• Επίσης, φαίνεται πως οι σημαντικότερες αδυναμίες των ειδημόνων είναι
η ακαμψία, δηλαδή η δυσκολία να προσαρμόζονται στις διαφορές μεταξύ
του προβλήματος που έχουν να λύσουν και των τυπικών προβλημάτων
της γνωστικής περιοχής (Sternberg & Frensch, 1992), καθώς και η
προκατάληψη, η τάση, δηλαδή, να εκδηλώνουν σε μεγαλύτερο βαθμό
λειτουργική παγίωση με αποτέλεσμα να προτείνουν λιγότερες
δημιουργικές λύσεις από τους μη ειδικούς (Wiley, 1998).
• Ίσως αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο νεότεροι και λιγότερο έμπειροι
επιστήμονες είναι αυτοί που κάνουν τις πιο επαναστατικές ανακαλύψεις
(Simonton, 1984).
526485
+ 197485
723970

Γνωστική Ψυχολογία Πέτρος Ρούσσος ΕΚΠΑ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Γνωστική Ψυχολογία Πέτρος Ρούσσος ΕΚΠΑ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Γνωστική Ψυχολογία

Η περιγραφή του μαθήματος και

• Ο όρος «γνωστική» θεωρείται ότι αναφέρεται

Γιατί είναι σημαντική η μελέτη των

• Καταρχάς, διότι είναι σχετικές με κάθε

Ιστορία της Γνωστικής Ψυχολογίας (2)

Ιστορία της Γνωστικής Ψυχολογίας (4)

John Watson, ο ιδρυτής του Συμπεριφορισμού (behaviorism)

• Ο Watson υποστήριξε επίσης ότι η ψυχολογία

Ιστορία της Γνωστικής Ψυχολογίας (7)

– Η ανακάλυψη του ψηφιακού υπολογιστή και η αναλογία

Χαρακτηριστικά της Παράλληλης

Τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων

• Neisser & Becklen (1975)

Bisiach & Luzzatti (1978)

Kosslyn et al., 1999 (1)

Kosslyn et al., 1999 (2)

Tolman & Honzik (1930)

Είναι αυτό γλώσσα;

Η Dr Pepperberg και ο Alex

Δομή της γλώσσας

Τα σύμφωνα παράγονται με ένα

Γλωσσικά επίπεδα (1)

• Διάκριση μεταξύ συγχρονίας και διαχρονίας:

Γλωσσικά επίπεδα (3)

– Ο εγκέφαλος του πρώτου ασθενή του

Μέθοδος της μέτρησης του ρυθμού

Έλεν Άνταμς Κέλλερ

Κατηγορική αντίληψη (2)

Φωνητική αντίληψη ξένης γλώσσας

– Σχηματική απεικόνιση της επιλογής

Αναγνώριση προφορικών λέξεων (1)

– Τι σας θυμίζει η διαδικασία αυτή;

Θεωρητικές καμπύλες ενεργοποίησης

Αναγνώριση προφορικών λέξεων (3)

Εκμάθηση της ανάγνωσης

Δίκτυο διαδραστικής ενεργοποίησης για την αναγνώριση της

Δεδομένα από παιδιά τάξεων Γ′-Δ′

Δυσκολίες στην ανάγνωση

Κάτω μετωπιαία έλικα (IF) - υπερχείλια έλικα (SG)

Έλεγχος του βλέμματος

Η μέθοδος κινητού παραθύρου για τη μελέτη της

Θεωρητική πρόταση για την οπτική

Παράδειγμα λήμματος του νοητικού

Μεταφορική χρήση της γλώσσας

Σύνδεση μεταξύ των δύο θεωρητικών

Bransford & Johnson, 1973

Το νέο αεροδρόμιο του Πεκίνου

• Σημασιολογική μνήμη (Tulving, 1972) – τα θεμελιώδη

• Σύμφωνα με την περιγραφή των σχεδιαστών:

Bruner, Goodnow & Austin, 1956

Και πώς το γνωρίζετε;

• Για παράδειγμα, το ότι είναι «τετράποδο» είναι

• Αντιθέτως, ένα ιεραρχικό μοντέλο θα τοποθετούσε τον

Σημασιολογικές αποφάσεις για έννοιες

• Τα ζώα είναι τρυφερά;

Όσο πιο συγκεκριμένη είναι μια έννοια, τόσο περισσότερα καθοριστικά

Η θεωρία του πρωτοτύπου (Rosch, 1973)

Έργα επαλήθευσης προτάσεων

• «το σπουργίτι είναι πτηνό»

• «ένα Αφγανικό λαγωνικό είναι σκύλος»

• «ένας γερμανικός ποιμενικός είναι σκύλος»

(Smith, Rips & Shoben, 1974)

• Όλοι γνωρίζουμε ότι μερικά πτηνά είναι