Μαρία Μαυροειδή

Ιστορικός - βιομηχανική αρχαιολόγος

Μάρτιος 2014

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Πρόγραμμα «Ακαδημία Πλάτωνος»

 Η εξέλιξη της βιομηχανικής αρχαιολογίας από την

ερασιτεχνική ενασχόληση στο ακαδημαϊκό περιβάλλον.
 Θεωρητικές αναζητήσεις
 Η δουλειά του βιομηχανικού αρχαιολόγου
 Η βιομηχανική αρχαιολογία στην Ελλάδα
 Παραδείγματα έργων βιομηχανικής αρχαιολογίας
 Η έκφραση «βιομηχανική αρχαιολογία» φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά to 1896 από
τον Πορτογάλο αρχαιολόγο και συγγραφέα
Francisco de Sousa Viterbo στο άρθρο
“Archaeologia Industrial Portuguesa: os moinhos”
στο περιοδικό O Archeólogo Português.
 Στο άρθρο του ο Sousa Viterbo αναρωτιέται:
«Υπάρχει αρχαιολογία της τέχνης, γιατί να μην
υπάρχει αρχαιολογία της βιομηχανίας;».

Ο όρος έγινε δημοφιλής στον αγγλόφωνο κόσμο όταν τον

χρησιμοποίησε ο Michael Rix και πάλι 60 χρόνια
αργότερα, το 1955 στο άρθρο “Industrial Archaeology”
στο περιοδικό The Amateur Historian.
  «Βιομηχανία» vs. «αρχαιολογία» = σχήμα οξύμωρο;
 «Βιομηχανική αρχαιολογία»: Ένας υβριδικός1 όρος
 Γιατί αρχαιολογία; Πόσο «αρχαιολογία»;
 Βιομηχανία: ποια τα χρονικά όρια το πεδίου μελέτης;

 Βιομηχανική αρχαιολογία ή/και βιομηχανική

κληρονομιά: Επιστημονική μελέτη και πολιτισμική
πρακτική (patrimoine industrielle)

1υβριδικός: που είναι αποτέλεσμα συνένωσης ή συνύπαρξης δύο διαφορετικών στοιχείων

 Τα τελευταία 50 χρόνια η βιομηχανική αρχαιολογία

στην Ευρώπη και στην Αμερική έχει εξελιχθεί ως ένας
υποκλάδος της αρχαιολογίας με συντονισμένα
κινήματα και πολιτικές για την τεκμηρίωση καταγραφή
και τον χαρακτηρισμό της βιομηχανικής αρχαιολογίας.
 Από το 1963 που εκδόθηκε το πρώτο βιβλίο για τη
βιομηχανική αρχαιολογία στην Αγγλία από τον Kenneth
Hudson, οι βιομηχανικοί αρχαιολόγοι αντιπαρατίθενται
ατελείωτα για τον ορισμό και το κατάλληλο πεδίο
έρευνας του αντικειμένου. Βασική πηγή της διαφωνίας
ο όρος «βιομηχανική αρχαιολογία».
 Ανάδυση του ενδιαφέροντος για τη διάσωση δειγμάτων της τεχνικής εξέλιξης, τέλος 18ου αι.:
Conservatoire National des Arts et Métiers.
 Διεθνείς εκθέσεις των τεχνικών επιτευγμάτων τον 19ο αιώνα.
 Τα μουσεία επιστημών και τεχνολογίας, 19ος-20ος αι. (Deutsches Museum von Meisterwerken
der Naturwissenschaft und Technik.
 Η γένεση της βιομηχανικής αρχαιολογίας: Αγγλία δεκαετία 1950.
 Από το hobby των ερασιτεχνών στη διαμόρφωση του επιστημονικού πεδίου
 Michael Rix
 Kenneth Hudson
 Angus Buchanan
 Η διεύρυνση του ενδιαφέροντος και η έναρξη των καταγραφών (δεκ. 1960).
 Το πρώτο περιοδικό (Journal of Industrial Archaeology), 1964.
 Η πρώτη εταιρεία, Association for Industrial Archaeology (AIA, 1973 – το περιοδικό Industrial
Archaeology Review, 1976).
 To Ironbridge, το μουσείο και οι απαρχές του βιομηχανικού τουρισμού.
 To πρώτο Διεθνές Συνέδριο στο Ironbridge (1973) και η διάδοση της ΒΑ σε Ευρώπη και Αμερική.
 Αναζητήσεις και συζητήσεις για τη φυσιογνωμία του κλάδου
 Αρχαιολογία της βιομηχανικής εποχής ή αρχαιολογία του υλικού πολιτισμού χωρίς χρονικό περιορισμό ;
 Βιομηχανία και τεχνική ή εκβιομηχάνιση και κοινωνική ιστορία;

Conservatoire
National des Arts
et Métiers (1794)
Το Conservatoire National
des Arts et Métiers ιδρύθηκε
στις 10 Οκτωβρίου 1794 στο
Παρίσι, κατά τη διάρκεια της
Γαλλικής Επανάστασης, από
τον αβά Henri Grégoire ως
ένα «αποθετήριο για μηχανές,
μοντέλα, εργαλεία, σχέδια,
περιγραφές και βιβλία για
όλους τους τομείς των τεχνών
και επαγγελμάτων».

Το Conservatoire αποτελούσε
ένα εργαλείο αναπτυξιακής
πολιτικής, καθώς ιδρύθηκε
ως δημόσιος τόπος
υποχρεωτικής κατάθεσης και
φύλαξης των νέων μηχανών
που κατασκευάζονταν στη
Γαλλία, με στόχο την
τελειοποίηση της εθνικής
βιομηχανίας μέσω της
δημοσιοποίησης των
εφευρέσεων.
Πρώτη Διεθνής Έκθεση Ηλεκτρισμού
«Παλάτι της Βιομηχανίας», Παρίσι 1881
 Διεθνής Έκθεση Ηλεκτρισμού, Παρίσι 1881
Εκθέτες από Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ, Γερμανία, Ιταλία και Ολλανδία παρουσίασαν
εξελίξεις της εποχής στην τεχνολογία του ηλεκτρισμού.

Ηλεκτροτεχνική Έκθεση Φραγκφούρτης,

1891
Deutsches
Museum (1903)

Το Γερμανικό
Μουσείο με τίτλο
«Μουσείο των
αριστουργημάτων
της επιστήμης και
τεχνικής» ιδρύθηκε
το 1903.

Deutsches
Museum,
Μόναχο
Οι αίθουσες των
ατμομηχανών, των
πλοίων και των
εργαλειομηχανών.
Η θρυαλλίδα…
Η καταστροφή της
αψίδας του Euston
Station
Ο σταθμός του Euston ήταν ο
πρώτος τερματικός σταθμός κύριας
γραμμής σε πρωτεύουσα σε όλο τον
κόσμο. Άνοιξε στις 20 Ιουλίου 1837
ως τερματικός σταθμός του
σιδηροδρόμου Λονδίνου-
Μπέρμινχαμ που κατασκευάστηκε
από τον Robert Stephenson. Ο
αρχιτέκτονας, ο οποίος σχεδίασε και
την αψίδα, ήταν ο Philip Hardwick.

Πρόκειται για ένα δωρικού ρυθμού

προπύλαιο –είσοδος του σταθμού,
περίπου 22 μέτρα σε ύψος, το
μεγαλύτερο που χτίστηκε ποτέ.

Η κατεδάφισή του τον Δεκέμβριο

του 1961 ξεσήκωσε θύελλα
αντιδράσεων.
 David Marshall Smith (1965): «Η βιομηχανική αρχαιολογία βεβαίως τελικά
ασχολείται με τους ανθρώπους παρά με τα πράγματα: εργοστάσια, σπίτια και
μηχανήματα έχουν ενδιαφέρον μόνο ως προϊόντα της ανθρώπινης
επινοητικότητας, επιχειρηματικότητας, ευσπλαχνίας ή απληστίας– ως φυσικές
εκφράσεις την ανθρώπινης συμπεριφοράς. Από όποια άποψη και αν
προσεγγίσουμε το θέμα, ο άνθρωπος είναι το βασικό αντικείμενο της περιέργειάς
μας.»
 Arthur Raistrick (1973): «Η βιομηχανική αρχαιολογία πρέπει να μελετήσει τον
εργαζόμενο άνθρωπο σε σχέση με τα εργαλεία του, τις κατασκευές, τα κτίρια και
τις πρώτες ύλες με τις οποίες εργάζεται, καθώς και με το άμεσο περιβάλλον στο
οποίο διεξάγει αυτή την εργασία.»
 Manuel Cerdá (1991): «Η βιομηχανική αρχαιολογία πρέπει να αντιμετωπίζει τη
μελέτη των φυσικών καταλοίπων μιας ορισμένης περιόδου καπιταλιστικής
εκβιομηχάνισης, εφόσον από αυτή τη στιγμή και πέρα η κοινωνία θεμελιώνει
νέες μορφές οργάνωσης βασισμένες σε νέες σχέσεις ανάμεσα στους βασικούς
παράγοντες που επιδρούν στην παραγωγή, δηλαδή το κεφάλαιο και την εργασία,
οι οποίοι οδηγούν στη δημιουργία νέων κοινωνικών τάξεων.»

Η βιομηχανική αρχαιολογία είναι ο ερευνητικός

κλάδος που μελετά τα υλικά κατάλοιπα του
βιομηχανικού πολιτισμού (με έμφαση στη
βιομηχανική εποχή).
 Η ΒΑ δεν αρκείται σήμερα στην περιγραφή και ταξινόμηση του
μελετώμενου αντικειμένου ως προς τη συμβολή του στην εξέλιξη
της τεχνολογίας (ως τεχνικό επίτευγμα)
 Η συστηματική μελέτη κτιρίων και αντικειμένων είναι μέσο για να
διευρυνθεί η κατανόηση του βιομηχανικού παρελθόντος
 Γι’ αυτό και είναι ανάγκη τα υλικά κατάλοιπα να εντάσσονται στο
ευρύτερο περιβάλλον τους (του χώρου και το κοινωνικό)
 Τα ερωτήματα που απευθύνονται στα υλικά κατάλοιπα δεν πρέπει
να είναι μόνο λειτουργικού και τεχνολογικού χαρακτήρα αλλά να
αφορούν τις κοινωνικές σχέσεις και το συμβολικό νόημα των
κατασκευών
 Για το σκοπό αυτό σήμερα μια τάση της ΒΑ επιχειρεί και την
καταγραφή εν λειτουργία εργοστασίων, προτού κλείσουν, ώστε να
αποθησαυριστούν εμπειρίες των ανθρώπων στους χώρους
εργασίας που διαφορετικά θα χαθούν

 Κτίρια (παραγωγής, αποθήκευσης, κατοίκησης)

 Μηχανήματα, εργαλεία και κάθε είδους εξοπλισμός
 Προϊόντα
 Συστήματα και μέσα μεταφοράς (δρόμοι, γέφυρες,
κανάλια, σιδηρόδρομοι κ.λπ.)
 Συγκροτήματα εγκαταστάσεων και χώροι στους οποίους
πραγματοποιείται παραγωγική δραστηριότητα
(βιομηχανικό τοπίο)
 Τι ακριβώς κάνει
ένας βιομηχανικός αρχαιολόγος;

Οι τεχνικές της βιομηχανικής αρχαιολογίας

Ο βιομηχανικός αρχαιολόγος επιδιώκει:

• να αναγνωρίσει τη φύση του ευρήματος ή του προς μελέτη
αντικειμένου

• να το τοποθετήσει στον ιστορικό χρόνο (ακόμη και κατά

προσέγγιση)

• να αναγνωρίσει το περιβάλλον του

• να αναζητήσει τις κατάλληλες πηγές για την

τεκμηρίωση/ανάλυση ή την βοήθεια ειδικών επιστημόνων
(μηχανικών κ.λπ.)
 Έρευνα πεδίου
 Εντοπισμός του καταλοίπου/Αναγνώριση του
χώρου/Αυτοψία
 [Ανασκαφή]
 Καταγραφή
 Περιγραφή (κτιρίου, μηχανήματος, περιβάλλοντος χώρου)
 Σκίτσο - σχέδιo - μέτρηση - αποτύπωση
 Φωτογράφιση
 Έρευνα στις πηγές/Τεκμηρίωση
 Επεξεργασία των καταγραφών
 Ανάλυση του αντικειμένου

 Εντοπισμός του υλικού καταλοίπου (site identification)

 Πηγές (ιστορικοί χάρτες, αεροφωτογραφίες, άλλες μαρτυρίες)
 Αυτοψία
 Αυτοψία/ αναγνώριση του χώρου
 Ταύτιση του αντικειμένου
 Γεωφυσικές έρευνες (αν χρειάζεται)
 Ανασκαφή
 Ξεκαθάρισμα στόχων και αρχών
 Προκαταβολική τεκμηρίωση
 Στόχοι/μεθοδολογία της έρευνας πεδίου
 Αναζητούνται και εντοπίζονται τα κατάλοιπα όλων των σχετιζόμενων
δραστηριοτήτων (όχι επικέντρωση στο μοναδικό «μνημείο»)
 Σε περίπτωση πολλών καταλοίπων (π.χ. κτιρίων), διατυπώνονται τα
κριτήρια με βάση τα οποία θα γίνει η επιλογή των πιο σημαντικών,
για τα οποία θα προχωρήσει περαιτέρω η έρευνα
 Η καταγραφή των στοιχείων που παρατηρούνται κατά την έρευνα πεδίου εξαρτάται από
τον επιθυμητό βαθμό ανάλυσης
 Ανάλογα με το επίπεδο που επιλέγεται, η καταγραφή ενός κτιρίου περιλαμβάνει απλή
φωτογράφιση – σχεδίαση έως λεπτομερή αποτύπωση
 Οι σημαντικότεροι φορείς προστασίας της βιομηχανικής κληρονομιάς έχουν δημιουργήσει
υποδείγματα/πρότυπα καταγραφής
 Από τα παλαιότερα και πληρέστερα για τη βιομηχανική κληρονομιά είναι αυτά της Royal
Commission for the Historical Monuments of England (από το 1999 συγχωνευμένη με τον
οργανισμό English Heritage) καθώς και το σύστημα IRIS (Index Record for Industrial
Sites) της Association for Industrial Archaeology (AIA) της Αγγλίας
 Η δημιουργία υποδειγμάτων καταγραφής ενδείκνυται για να αποφεύγεται η
υποκειμενικότητα και να μπορούν τα αντικείμενα που καταγράφονται να είναι
αξιοποιήσιμα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο (μουσειακό, επιστημονικό)
 Η επισκόπηση του περιβάλλοντος χώρου επίσης μπορεί να κυμαίνεται από απλά
τοπογραφικά σκίτσα έως ακριβή σχέδια και μετρήσεις με σύγχρονα όργανα
 Η καταγραφή του εξοπλισμού (μηχανών κ.λπ.) απαιτεί τη βοήθεια ειδικού (μηχανολόγου)
και τη χρήση αναλυτικής τεκμηρίωσης (κατάλογοι εργοστασίων κ.λπ.)

 Η RCHME τυποποίησε τις καταγραφές για όλων των ειδών τα μνημεία ξεχωρίζοντας 4 επίπεδα
καταγραφής (που περιλαμβάνουν τριών ειδών στοιχεία : γραπτές πληροφορίες, σχέδια και
φωτογραφίες)
 Επίπεδο 1
 Θέση, στοιχεία καταγραφής, περιγραφή (είδος κτιρίου, σκοπός, χονδρική χρονολόγηση)
 Σκίτσο
 Εξωτερική φωτογραφία
 Επίπεδο 2 :
 Θέση, στοιχεία καταγραφής, αναλυτική περιγραφή φάσεων οικοδόμησης και τρόπου λειτουργίας
 Σκίτσο και σχέδια των βασικών χώρων με τα σημαντικότερα ιστορικά στοιχεία
 Φωτογραφίες όλων των εξωτερικών όψεων και των κύριων εσωτερικών χώρων
 Επίπεδο 3 :
 Τα παραπάνω + περιγραφές χρήσεων και εξοπλισμού, ενδείξεις για ύπαρξη παλαιότερων
κατασκευών, πληροφορίες για τον τόπο
 Τα παραπάνω + τομές και σχέδια λεπτομερειών
 Τα παραπάνω + φωτογραφίες λεπτομερειών (εξωτερικό και εσωτερικό κτιρίου) και περιβάλλοντος
χώρου
 Επίπεδο 4
 Τα παραπάνω + συσχετισμός με τον περίγυρο, πιθανότητα ύπαρξης θαμμένων στοιχείων, τοπική και
ευρύτερη σημασία του κτιρίου, άλλα στοιχεία προφορικής και αρχειακής έρευνας, βιβλιογραφία
 Τα παραπάνω + ακριβείς όψεις, τοπογραφικά, προοπτικά σχέδια, αναπαράσταση φάσεων
 Τα παραπάνω (επίπεδο 3)
  πηγή ενέργειας
 τρόποι ανεφοδιασμού (πρώτες ύλες, καύσιμα)
 συστήματα παροχής νερού, αποχέτευσης, αποβλήτων
 διάταξη παραγωγικών χώρων
 διαδικασία παραγωγής
 συστήματα μεταφοράς
 αποθήκες και λοιποί βοηθητικοί χώροι
 χώροι διοίκησης
 εργατικές κατοικίες

 Η επιχείρηση
 Τεχνολογία, εξοπλισμός, διαδικασία παραγωγής
 Τα προϊόντα
 Θέσεις, συνθήκες, σχέσεις εργασίας (κοινωνικές σχέσεις)
 Η μαρτυρία της αισθητικής
 Κατηγορίες εξοπλισμού (παραδείγματα)
 - εξόρυξης
 - βαριάς μεταλλουργίας και χημείας
 - μεταποίησης
 - μεταφορικά και ανυψωτικά μέσα
 Διάγραμμα παραγωγής
 Πηγή ενέργειας και μετάδοση κίνησης
 Σχέση έρευνας πεδίου – γραπτών πηγών
 Έλεγχος πηγών με τη μέθοδο της ιστορικής έρευνας : αποσαφήνιση του
παραγωγού του κειμένου, των στόχων του, του πλαισίου κ.λπ., διασταύρωση
 Η σημασία των τοπικών πηγών
 Η εικόνα ως πηγή
 Έντυπες-δημοσιευμένες πηγές
 Οδηγοί
 Οικονομικός τύπος, τεχνικά περιοδικά, εργατικός τύπος
 Εκδόσεις Βιομηχανικών Επιμελητηρίων (Δελτία…) και Εργατικών Σωματείων
 Κατάλογοι εκθέσεων
 Αρχειακές πηγές
 Αρχεία επιχειρήσεων (σε ιδιώτες ή αρχειακούς φορείς –ΓΑΚ κ.λπ.)
 Μητρώα Επιμελητηρίων
 Δημοτικά Αρχεία
 Αρχεία τραπεζών (ΙΑ/ΕΤΕ)
 Χάρτες, φωτογραφίες, αεροφωτογραφίες κ.λπ.
 Προφορικές μαρτυρίες

 Η Χρονολόγηση του υπό μελέτη αντικειμένου και

των διαφορετικών φάσεων που περιλαμβάνει είναι
μια δύσκολη και σύνθετη εργασία που απαιτεί
συνδυασμό της επιτόπιας έρευνας με έρευνες
αρχείου/βιβλιογραφίας και ειδικές γνώσεις
 Η διάκριση των φάσεων μιας οικοδομής απαιτεί το
εξασκημένο μάτι αρχιτέκτονα και γνώσεις
κατασκευαστικών τεχνολογιών
 Η χρονολόγηση στοιχείων του εξοπλισμού απαιτεί
γνώσεις από την ιστορία της τεχνολογίας
 Οι διαδοχικές φάσεις ενός εργοστασίου
κλωστοϋφαντουργίας (Oats Royds Mill), 1847-1887,
West Yorkshire, Αγγλία
 "Τιμή και δόξα εις τους Χημικούς του 1913-14.
(Γ.) Σαμαράς, Σ. Πολυμπερόπουλος, Γ.
Μπέτσης, Π. Μίχας, Ι. Δοξαράς, Π.
Παλαιολογος, Ε. Στεφόπουλος, Γ.
Ρετσινόπουλος, Χ. Νικολόπουλος, Κ.
Χαραλάμπης, Χ. Φαβέας, Χ.
Χατζηγιάννογλους, Α. Ρώτας, Δ. Μαλέας.
20/3/914"

Καρτέλα του κατασκευαστή με τα τεχνικά στοιχεία του

Επιστολή του κατασκευαστή, της γερμανικής εταιρείας μηχανήματος. Κάτω, οι σύρτες που προμηθεύτηκε το
Zinser στον αντιπρόσωπό της στην Ελλάδα, την εταιρεία εργοστάσιο Βαρδάκα, σε φωτογραφία από το τεχνικό
των Αδελφών Χριστοδούλου, σχετικά με σύρτες φυλλάδιο της Zinser
κατασκευής της που παρήγγειλε το νηματουργείο Βαρδάκα (Πηγή: Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης, Αρχείο Βαρδάκα)
Χάρτζι και λεπτομέρειές του από κατάλογος της αγγλικής
εταιρείας κατασκευής κλωστοϋφαντουργικών Μηχανοποιείο Σκούρα, Πάτρα (δεκ. 1910)
μηχανημάτων Brooks & Doxey (1920) Ltd., Manchester

Ατμάμαξα μεταφοράς λιγνίτη στο Λιγνιτωρυχείο

Αλιβερίου, 23 Σεπτεμβρίου 1954 Η ίδια ατμάμαξα όπως σώζεται σήμερα στο Λιγνιτωρυχείο
(Πηγή: Αρχείο Σταύρου Κουκουβάου) (φωτ. Μαρία Μαυροειδή, Ιούνιος 2004)
McConnel &
Company's mills
Royal Mill 1797
Sedgewick Mill, 1818–1820
Sedgewick New Mill 1912
Paragon Mill 1912,
8 storey.

Worlds tallest cast iron

structure when built. Alexis
de Tocqueville described
Redhill Street Mill in 1835 as
"a place where some 1500
workers, labouring 69 hours
a week, with an average wage
of 11 shillings, and where
three-quarters of the workers
are women and children". It
was the biggest mill in the
Manchester region. Further
buildings were added in 1868
and 1912.

L.S. Lowry

Πηγαίνοντας στη
δουλειά, δεκ. 1930
 L.S. Lowry

Γυρνώντας από το
εργοστάσιο

1917-1918

L.S. Lowry
Η τέχνη «αποτυπώνει» την εκβιομηχάνιση
 Καταγραφή μητρώου Συλλογής του Μουσείου της
Ερμούπολης (μηχανολογικός εξοπλισμός)
 Καταγραφή-τεκμηρίωση Σκαγιοποιείου Αναιρούση
(μικρή παραγωγική μονάδα)
 Καταγραφή Βιομηχανικού εξοπλισμού Λέσβου
(μηχανολογικός εξοπλισμός)
 Καταγραφή-τεκμηρίωση πρώην Λιγνιτωρυχείων
Αλιβερίου (βιομηχανική εγκατάσταση + τοπίο)
 Καταγραφή-τεκμηρίωση συλλογής επιστημονικών
οργάνων του ΓΠΑ (ειδικές κατηγορίες)
 Μαρία Μαυροειδή
Ιστορικός - βιομηχανική αρχαιολόγος

ΕΚΠΑ – Πρόγραμμα «Ακαδημία Πλάτωνος»

Απρίλιος 2014

Ο ρόλος και ο χαρακτήρας της

τεχνολογίας – η σχέση της με την
κοινωνική και οικονομική οργάνωση
Η ανάλυση της τεχνολογίας από τον Μαρξ
 Ο τεχνολογικός ντετερμινισμός
 Η κριτική του τεχνολογικού ντετερμινισμού
από τη Σχολή της Φραγκφούρτης (Herbert
Marcuse)
 Η θεωρία της Επιστημονικής Τεχνολογικής
Επανάστασης (ΕΤΕ)
 Σύγχρονες προσεγγίσεις του τεχνολογικού
ερωτήματος

 Τέχνη-τεχνική: Στην αρχαιότητα η τεχνική δραστηριότητα ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με την

αισθητική δημιουργία.
 Τεχνική (Technique-s, γαλλικά): Το σύνολο των εκφάνσεων του τεχνολογικού φαινομένου
(Jacques Ellul, 1964).
Σχολή των Annales: «Τα πάντα είναι τεχνική: Η βίαιη, αλλά και υπομονετική μονότονη
προσπάθεια των ανθρώπων στο περιβάλλον, οι γρήγορες μεταβολές που σπεύδουμε να
ονομάζουμε επαναστάσεις –της πυρίτιδας, του υδρόμυλου, της βιομηχανίας-, η αργή
τελειοποίηση των διαδικασιών, των εργαλείων και εκείνες οι αμέτρητες κινήσεις του
ανθρώπου, που μπορεί και να μην έχουν τόση σπουδαιότητα στην πορεία του
εκσυγχρονισμού… Όλες αυτές οι κινήσεις είναι το αποτέλεσμα μιας συσσωρευμένης γνώσης»
(Fernand Braudel).
 Techniques (αγγλικά): Η οργάνωση των δεξιοτήτων σε μια μεθοδολογία παραγωγής
συγκεκριμένου έργου (συνήθως σε συνάρτηση με εμπειρικές και προβιομηχανικές μορφές
τεχνικής δραστηριότητας).
 Technics (νεολογισμός της αγγλικής): Το σύνολο του ανθρώπινου τεχνικού πολιτισμού.
Lewis Mumford, Technics and Civilization, 1931.
Τεχνολογία
 Η κατασκευή και χρήση τεχνημάτων.
 Το σύνολο των μεθόδων με τις οποίες μια κοινωνική
ομάδα εξασφαλίζει τα υλικά αντικείμενα του
πολιτισμού της.

Τεχνολογία - σύνολο γνώσεων vs. τεχνική - σύνολο

μεθόδων

Jacob Bigelow, “Elements of Technology”, 1831.

ΠΗΓΗ: Γεώργιος Β. Δερτιλής, «Κράτος, Γλώσσα και

Τεχνογνωσία στην Ελλάδα, 1830-1940», 170 χρόνια
Πολυτεχνείο. Οι μηχανικοί και η τεχνολογία στην
Ελλάδα, εκδ. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα
2012, τόμ. Α΄, σ. 17.
Δύο διακριτές προσεγγίσεις:
 «Μηχανοτεχνική» φιλοσοφία της τεχνολογίας:
Προσπάθειες μηχανικών και τεχνολόγων να
δημιουργήσουν μια τεχνολογική φιλοσοφία

 Καθαυτό φιλοσοφία της τεχνολογίας:

Προσπάθειες μελετητών από τις
ανθρωπιστικές επιστήμες να κατανοήσουν τη
σύγχρονη τεχνολογία μέσα σε ένα ερμηνευτικό
πλαίσιο.
 Η πειραματική και παρεμβαίνουσα επιστήμη του Francis
Bacon (1561-1626).
 Η «μηχανοκρατική φιλοσοφία» του Isaac Newton.
 Η «φιλοσοφία των βιομηχανικών κατασκευών» του
Andrew Ure (1835).
 Πρώτη χρήση του όρου «φιλοσοφία της τεχνολογίας»:
Ernst Kapp, Technikphilosophie (1877).
 Διαλεκτικός υλισμός, Μαρξ
 Lewis Mumford (1895-1988)
 Jacques Ellul (1912-1994)
 «Τεχνοεπιστήμη», Bruno Latour (1987).

 Πρώτη χρήση του όρου το 1877 από τον Ernst Kapp.

 1911: Παρουσίαση εργασίας με θέμα την φιλοσοφία της
τεχνολογίας στο Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας.
 Το τέλος του Β΄ παγκοσμίου πολέμου φέρνει στο προσκήνιο τη
συζήτηση για τη δύναμη της τεχνολογίας: η τεχνολογία και ο
τεχνολογικός πολιτισμός στο επίκεντρο του στοχασμού κυρίως
Ευρωπαίων φιλοσόφων (Berdyayev, Heidegger κ.ά.).
 Δεκ. 1970-1980: Σημαντική παραγωγή φιλοσοφικών έργων με
αντικείμενο την τεχνολογία - διεπιστημονικό ενδιαφέρον.
 1983: Σύσταση της Κοινότητας για τη Φιλοσοφία και την
Τεχνολογία (ο κλάδος οργανώνεται επίσημα).
  Περιβαλλοντική ηθική
 Βιοηθική
 Ηθική των υπολογιστών και της
πληροφορίας
 Ζητήματα της ανάπτυξης
 Πολιτική της επιστημονικής και
τεχνολογικής έρευνας
 Κίνημα για τις εναλλακτικές τεχνολογίες

 Ο καπιταλισμός στάδιο της ιστορικής εξέλιξης. Ο Μαρξ αναζήτησε τα μοναδικά

χαρακτηριστικά των καπιταλιστικών παραγωγικών δυνάμεων και επιχείρησε να τα
κατανοήσει στη δυναμική τους. Η ανάλυσή του επικεντρώνει στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ
οικονομίας και τεχνολογίας.
 Ο Μαρξ για τις μηχανές και την τεχνολογία: Βασικές Γραμμές της Κριτικής της Πολιτικής
Οικονομίας – Grundrisse (1857-1858), Κεφάλαιο (1867).
 Άξονας της ανάλυσης για τα μηχανήματα στο Κεφάλαιο: πώς παράγει και πώς παράγεται το
κεφάλαιο (εργασιακή διαδικασία, διαδικασία παραγωγής και αξιοποίησης, τυπική και
πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο, καταμερισμός εργασίας, μηχανή).
 Οι αλλαγές στην κοινωνική οργάνωση της εργασίας διαμόρφωσαν τον «κοινωνικό χώρο»
υποδοχής της μηχανής.
 Εργασιακός καταμερισμός: το «κλειδί» για την εφαρμογή της επιστημονικής γνώσης στη
σφαίρα της παραγωγής: Mεσαιωνικό χειροτεχνικό σύστημα vs. εργοστασιακό σύστημα
 Ιστορική σημασία του εργοστασιακού συστήματος: Η παραγωγική διαδικασία αναλύθηκε σε
επιμέρους βήματα που μπορούσαν να αναλυθούν περαιτέρω.
 Ιστορική σημασία της σύγχρονης βιομηχανίας: Ενσωμάτωσε αυτά τα χωριστά βήματα σε
μηχανές.
 Αντικατάσταση του ανθρώπινου χεριού από τη μηχανή (το εργαλείο αποσπάται από το χέρι
του εργάτη και προσαρμόζεται σε ένα μηχανισμό) ): Π.χ. γλίστρα (slide rest) του τόρνου
(Henry Maudsley, αρχές του 19ου αιώνα).
 Ο ιστορικός ορισμός της μηχανής από τον Μαρξ: «ένας μηχανισμός που, αφού δεχτεί την
αντίστοιχη κίνηση, εκτελεί με τα εργαλεία του τις ίδιες εργασίες που εκτελούσε πριν ο
εργάτης με παρόμοια εργαλεία».
 Από τα τρία διαφορετικά μέρη των πλήρως ανεπτυγμένων μηχανών (κινητήριος μηχανισμός,
μηχανισμός μετάδοσης της κίνησης, εργαλειομηχανή), οι καινοτομίες στην εργαλειομηχανή
πυροδότησαν την βιομηχανική επανάσταση τον 18ο αιώνα.
 Με τα μηχανήματα το κεφάλαιο επιχειρεί να επιτύχει με τεχνολογικά μέσα ό,τι προσπάθησε
να πετύχει στο εργαστήριο μόνο με την κοινωνική οργάνωση της εργασίας.
 Η αποξένωση του εργάτη από τις συλλογικές και διανοητικές πλευρές της εργασίας
ολοκληρώνει την τεχνική ενσωμάτωσή τους στη μηχανή.
 Η μηχανή είναι ο «υλικός τρόπος ύπαρξης του κεφαλαίου».
 Το κεφάλαιο χρησιμοποίησε τις μηχανές και για να κάμψει την αντίσταση των εργατών: π.χ.
αυτόματη κλωστική μηχανή (self-acting mule), εισαγωγή αυτόματων εργαλειομηχανών από
τον Νasmyth εξαιτίας της μακρόχρονης απεργίας των μηχανουργών το 1851, χρήση τεχνικών
μέσων (π.χ. τυποβαφική μηχανή βαμβακερών υφασμάτων κ.ά.) που παραθέτει ο Andrew
Ure, με σκοπό την κάμψη των εργατικών απαιτήσεων.
 Η διάσταση της ιστορίας της τεχνολογίας στο έργο του Μαρξ: Ενσωμάτωσε τη μεταβλητή της
τεχνολογίας στα επιχειρήματά του, προσπάθησε να εξηγήσει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα
και την εσωτερική λογική συγκεκριμένων τεχνολογιών, αλλά και επέμεινε ότι οι τεχνολογίες
συνιστούν ενδιαφέρον αντικείμενο όχι μόνο για τους τεχνολόγους, αλλά και για τους
μελετητές της κοινωνίας.

Νέα διάσταση στην εργασιακή και στην παραγωγική διαδικασία έδωσαν τα δύο μεγάλα τεχνολογικά
συστήματα του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα που αναπτύχθηκαν στην Αμερική, ο
Τεϊλορισμός και στη συνέχεια ο Φορντισμός.

 Ο Frederic Winslow Taylor εισηγητής της «επιστημονικής οργάνωσης της εργασίας» (scientific
management), σχεδίασε την παραγωγική διαδικασία με κατευθυντήρια γραμμή τη μέγιστη
αποτελεσματικότητα, την εξάλειψη άσκοπων κινήσεων και σπατάλης χρόνου, μέσα από τον
λεπτομερή σχεδιασμό των κινήσεων των εργατών, τη χρονομέτρηση, τη γενικευμένη εφαρμογή του
συστήματος πληρωμής με το κομμάτι και την εισαγωγή του πριμ παραγωγικότητας.

 Ο Henry Ford στο παραγωγικό του σύστημα ενσωμάτωσε και βελτίωσε τις κατευθύνσεις του
Τεϊλορισμού, αλλά προχώρησε σε υψηλή εκμηχάνιση της παραγωγής, στην καθιέρωση της γραμμής
συναρμολόγησης, στην τυποποίηση και στην ολοκληρωτική καθετοποίηση της παραγωγής. Το
φορντικό μοντέλο εφαρμόστηκε από το 1913 στο εργοστάσιο συναρμολόγησης αυτοκινήτων
Highland Park. Ο Ford μέσα από τις αλλαγές αυτές στόχευσε στο δίπτυχο μαζική παραγωγή - μαζική
κατανάλωση.

 Τεϊλορισμός – Φορντισμός: Ο σκληρός πυρήνα της τεχνοκρατικής ιδεολογίας του Μεσοπολέμου, του
αμερικανισμού, που από τις ΗΠΑ έφτασε στην Ευρώπη.

 Ο Γκράμσι συνδέει την αμερικανική ορθολογικοποίηση της εργασίας με την ποτοαπαγόρευση και
επισημαίνει ότι ο έλεγχος της «ηθικής» των εργατών δεν πηγάζει από έναν υποκριτικό πουριτανισμό,
αλλά συνιστά αναγκαιότητα της νέας εργασιακής μεθόδου.
 «Η τεχνολογία οδηγεί την ιστορία». Η πίστη στη δύναμη της τεχνολογίας κατέχει εξέχουσα
θέση στην κουλτούρα της νεωτερικότητας.

 Ριζοσπάστες Γάλλοι, Άγγλοι και Αμερικανοί (Condorcet, Priestley, Benjamin Franklin): Η

σύγχρονη ιδέα της προόδου συνδεδεμένη με τον ριζοσπαστικό αγώνα για απελευθέρωση από
τις φεουδαρχικές μορφές κυριαρχίας.

 Η Εγκυκλοπαίδεια του Diderot –επιτομή της αισιοδοξίας του Διαφωτισμού και της πίστης
στην προωθητική δύναμη της τεχνολογίας.

 Η ανάδυση του βιομηχανικού καπιταλισμού στις ΗΠΑ προσέδωσε νέο νόημα στην έννοια της
τεχνολογικής προόδου: Η τεχνολογική εξέλιξη ταυτίστηκε με την οικουμενική πρόοδο.

 Τεχνολογικός ντετερμινισμός: Ο όρος καθιερώθηκε από τους στοχαστές του 20ού αιώνα
(Thorstein Veblen, The Engineers and the Price System, 1921).

 Διανοητές του 20ού αιώνα (ενδεικτικά) που εντάσσονται στην ευρύτερη ντετερμινιστική
θεώρηση της τεχνολογίας: Lewis Mumford, Jacques Ellul και Langdon Winner. Άσκησαν
μεγάλη επιρροή με το έργο τους, αλλά και αντιμετώπισαν επικριτικά την τεχνολογία).
  Για μια τουλάχιστον περίοδο, η Σχολή της Φραγκφούρτης (Max
Horkheimer, Theodor Adorno, Herbert Marcuse, Jürgen Habermas)
αντιτάχθηκε στην ουδετερότητα της επιστήμης και της τεχνολογίας,
υποστηρίζοντας ότι ο σχεδιασμός και οι εφαρμογές της εξυπηρετούν
την κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στον άνθρωπο.
 Herbert Marcuse: «Βλέποντας τις ολοκληρωτικές πλευρές αυτής της
κοινωνίας, δεν μπορούμε πια να μιλάμε για ‘ουδετερότητα’ της
τεχνολογίας. Δεν μπορούμε να αποχωρίσουμε την τεχνολογία από τη
χρήση που γι’ αυτήν είναι προορισμένη. Η τεχνολογική κοινωνία είναι
ένα σύστημα καταπίεσης που λειτουργεί ακόμη και στο επίπεδο των
εννοιών και των τεχνικών πραγματοποιήσεων».
 Αντιπαράθεση Marcuse-Habermas στο πεδίο της κριτικής τους για την
τεχνολογία: σηματοδότησε μία σημαντική καμπή στην ιστορία της
Σχολής της Φραγκφούρτης.

 Σύζευξηεπιστήμης-τεχνολογίας: «τεχνοεπιστήμη»,
μια επιστήμη που εκτείνεται από την ενσωμάτωσή
της σε επιστημονικά όργανα, μέχρι τη γιγαντιαία
δομή της επιχειρησιακά διαμορφωμένη μεγάλης
επιστήμης (Bruno Latour, Science in action, 1987).

 «Επιστήμηκαι τεχνολογία έχουν πλέον αναμιχθεί. Η

σύγχρονη τεχνολογία απασχολεί επιστήμονες οι
οποίοι «ασκούν» τεχνολογία και τεχνολόγους που
λειτουργούν ως επιστήμονες...» (Donald Layton)
  Frances Stewart: Διακρίνει δύο κατηγορίες, τη «διαθέσιμη
τεχνολογία» και την «εν χρήσει τεχνολογία».

 Michael Adas: Οι Ευρωπαίοι κατά την περίοδο της

αποικιακής τους εξάπλωσης αντιλαμβάνονταν τα
επιστημονικά και τεχνολογικά τους επιτεύγματα ως τα
σημαντικότερα κριτήρια για την ανθρώπινη αξία. Η
τεχνική υπεροχή ταυτίστηκε με την πολιτισμική υπεροχή
και κατ’ επέκταση με τη φυλετική υπεροχή. Ισχυρή πηγή
της δυτικής κυριαρχίας κατά τους τελευταίους αιώνες.

Αφετηρίες:

 Εγκυκλοπαίδεια του Diderot, L’Encyclopédie, ou Dictionnaire

Raisoneé des Sciences, des Arts et des Métiers (1751-1752),
ενός εικονογραφημένου οδηγού των «μοντέρνων»
τεχνολογιών. Η Εγκυκλοπαίδεια αποτελεί επιτομή της
αισιοδοξίας του Διαφωτισμού και της πίστης στην
προωθητική δύναμη της τεχνολογίας.
 Ιστορία των Εφευρέσεων (Geschichte der Erfindungen, 1784-
1805) του Johann Beckmann.
 Ιστορία της Τεχνολογίας (Geschichte der Technologie, 1807-
1811) του J. H. M. von Poppe.
 L’Encyclopédie, ou Dictionnaire Raisoneé
des Sciences, des Arts et des Métiers
(1751-1752)

 Joseph Schumpeter (οικονομολόγος - πολιτικός επιστήμονας): Δίνει

έμφαση στον κεντρικό ρόλο της τεχνικής προόδου για την κατανόηση της
δυναμικής της καπιταλιστικής ανάπτυξης.

 Abbott Payson Usher (A history of mechanical inventions - Ιστορία των

μηχανικών εφευρέσεων, 1929): Εφιστά την προσοχή στα στοιχεία
συνέχειας στη διαδικασία της καινοτομίας, αλλά και στη σωρευτική
σημασία μεγάλου αριθμού αλλαγών, μικρής σπουδαιότητας της καθεμίας
χωριστά. Προσεγγίζει την ανάλυση του Μαρξ για την τεχνολογική εξέλιξη.
Δεν χρειάζεται να εξηγήσουμε την τελική πράξη της ανακάλυψης, το
ζητούμενο είναι να ερμηνεύσουμε το πώς τέθηκαν οι βάσεις για να δοθεί
λύση στο πρόβλημα.
 Marc Bloch & Lucien Febvre,
Annales d’histoire économique et sociale,
1929

 Les techniques, l’histoire et la vie, 1935 (ειδικό τεύχος των Annales

d’histoire économique et sociale): Ορόσημο στην ιστοριογραφία της
τεχνολογίας.
 Lucien Febvre: Τρεις «αξεχώριστες» προσεγγίσεις που θα πρέπει να
περιλαμβάνει η νέα πειθαρχία –της «ιστορίας των τεχνικών»
α. «τεχνική ιστορία των τεχνικών»
β. κατανόηση της προόδου των τεχνικών
γ. ευρύτερη σχέση των τεχνικών με άλλες ανθρώπινες
δραστηριότητες (τέχνη, θρησκεία, πολιτική κ.λπ.)
 Απαιτείται συνεργασία επιστημόνων από ποικίλους κλάδους (ιστορικούς,
μηχανικούς, αρχαιολόγους, εθνολόγους κ.λπ.)

Social Shaping of Technology (SST)

 Social Shaping of Technology, SST (Κοινωνική Διαμόρφωση

της Τεχνολογίας): Ευρύ ρεύμα της σύγχρονης ριζοσπαστικής
κριτικής της τεχνολογίας το οποίο αρθρώνεται μέσα από την
κριτική του τεχνολογικού ντετερμινισμού και από τα
σύγχρονα κοινωνικά κινήματα.
 Διερευνά το σύνολο των πολιτικών, οικονομικών κοινωνικών
και πολιτισμικών παραγόντων που καθορίζουν το σχεδιασμό
και την υλοποίηση της τεχνολογίας.
 Κεντρική θέση στην SST κατέχει η έννοια των επιλογών που
είναι εγγενείς τόσο στο σχεδιασμό μεμονωμένων
αντικειμένων ή συστημάτων όσο και στην κατεύθυνση των
προγραμμάτων και της έρευνας για καινοτομίες.
 Ο Langton Winner παραθέτει ένα στοιχειώδες, απλό, αλλά
σαφές παράδειγμα, το οποίο είναι γνωστό στις μελέτες περί
κοινωνικού επικαθορισμού του τεχνικού σχεδίου: Σχεδιασμός
των γεφυρών στους δρόμους του Long Island.

 David Noble για τη αυτοματοποίηση των εργαλειομηχανών.

Ο Noble εντοπίζει και προσδιορίζει το απρόοπτο σε αυτή την
εξέλιξη.

 MacKenzie Donald, Wajcman Judy (επιμ.), The social shaping of

technology, εκδ. Open University Press, Λονδίνο 1999 (2η έκδ.).
 Bijker Wiebe, Hughes Thomas P., Pinch Trevor, The social
construction of technological systems. New directions in the
sociology and history of technology, εκδ. The MIT Press,
Μασαχουσέτη 1999.
 Schwartz Cowan Ruth, “The ‘Industrial Revolution’ in the Home:
Household Technology and Social Change in the 20th Century”,
περ. Technology and Culture, τχ. 17, 1976, σ. 1-23.
 Μαρία Μαυροειδή
Ιστορικός – βιομηχανική αρχαιολόγος

Μάιος 2014

ΕΚΠΑ – Πρόγραμμα «Ακαδημία Πλάτωνος»

Θεμελιώδεις άξονες της ιστορίας της

τεχνολογίας και των παραγωγικών
συστημάτων

 Εγκαταστάσεις παραγωγής
 Παραγωγικός εξοπλισμός
 Συστήματα μεταφοράς
 Εργασιακές σχέσεις
 Κοινωνικό περιβάλλον
  Τύποι εγκαταστάσεων
• Οικιακά συστήματα παραγωγής: οικοτεχνίες, οικιακές
βιοτεχνίες
• Εργαστήρια
• Μύλοι - φάμπρικες - μανιφακτούρες (μεγάλα εργαστήρια)
• Μεταλλεία - ορυχεία - λατομεία

 Εξοπλισμός
• Εργαλεία χεριού

 Πηγές ενέργειας
• Υδραυλική
• Ζωική
• Αιολική
• Θερμική

Οικοτεχνία
Ο αρχαιότερος τρόπος παραγωγής,
μέσα σε κάθε νοικοκυριό,
από τα μέλη του νοικοκυριού.
Κύριος στόχος, η αυτοκατανάλωση.

Οικιακή βιοτεχνία
Σε αναπτυγμένες οικονομίες της
αγοράς, η οικιακή παραγωγή μπορεί να
απευθύνεται και στην αγορά.

Πρωτο-εκβιομηχάνιση (16ος αι.)

Το φαινόμενο της πρωτο-
εκβιομηχάνισης
σηματοδοτείται από την εξάπλωση
οικιακών βιοτεχνιών στην ύπαιθρο.

Paul Serusier, Le tisserand (Ο υφαντής), 1888

Αναπαράσταση εργαστηρίου
μεταλλοτεχνίας,
Λαογραφικό Μουσείο Στεμνίτσας
Εργαστήριο
Παραγωγική εγκατάσταση (σε χωριό ή πόλη) με αποκλειστική
χρήση την παραγωγή για την αγορά.

Βιοτεχνία
Ο παραγωγικός κλάδος που απευθύνεται στην αγορά.
 Xρήση φυσικών πηγών ενέργειας:
Παρείχε τις δυνατότητες για την ανάπτυξη των πρώτων
μηχανικών συστημάτων.
 Συγκέντρωση ανθρώπων για την παραγωγή ενός
αντικειμένου:
Αναπτύσσονται τα πρώτα συστήματα καταμερισμού της
εργασίας.
 Καταμερισμός εργασίας:
Ευνοϊκό έδαφος για την επινόηση των μηχανών.

Εργαστήριο βαφής νημάτων

Εγκυκλοπαίδεια Diderot
 • Πολυάνθρωπες εγκαταστάσεις

• Μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις στη

φύση

• Εκμετάλλευση υπόγειων
κοιτασμάτων: πηγάδια και στοές

Στον κλάδο της ναυπηγικής επίσης

σημειώθηκε από νωρίς μεγάλη
συγκέντρωση εργαζομένων.

 Κλωστοϋφαντουργία: ο πιο διαδεδομένος κλάδος.

 Προβιομηχανικός εξοπλισμός παραγωγής =
εργαλεία του χεριού.
 Νηματουργία (ρόκα - αδράχτι): κατεξοχήν
γυναικεία εργασία.
 Η χρήση της (γνωστή τουλάχιστον από τον 13ο
αι. σε Ευρώπη και Ασία) αποτέλεσε σημαντική
εξέλιξη στην οικιακή νηματουργία.
Τον 16ο αι. προστέθηκε πεντάλ: η ανέμη γύριζε
με το πόδι, απελευθερώνοντας τα χέρια.
Την ίδια περίπου εποχή στην Αγγλία και άλλες
περιοχές της Ευρώπης διαδόθηκε η ανέμη με
έναν μηχανισμό στριψίματος (flyer) της
κλωστής, που ανέβασε την αποδοτικότητα της
εργασίας.

Χειροκίνητη ανέμη (Αγγλία 16ος αι.)

Ο μηχανισμός στριψίματος (flyer)
ενσωματωμένος στην ανέμη

Σχέδιο και διάγραμμα

λειτουργίας του κάθετου
αργαλειού με βάρη.
Σημειώνονται οι αρχαίες
ονομασίες.

Πηγή: Ι. Τζαχίλη, ''Υφαντική και

Υφάντρες στο Προϊστορικό Αιγαίο
2000-1000π.Χ.'', 157,Πανεπιστημιακές
Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1997.
 Εσωτερικό σπιτιού στην Ανδρίτσαινα,
αρχές 20ού αι.
Φωτο. Fred Boissonnas

Τον 18ο αι. ο αργαλειός είχε γίνει πλέον

μια σύνθετη ξύλινη κατασκευή και ένα
αρκετά αυτοματοποιημένο εργαλείο.
Τα πλαίσια με τις βέργες που κινούν τα
νήματα του στημονιού (μιτάρια),
κινούνταν πλέον με πεντάλ από το
πόδι του υφαντή.
Ιπτάμενη σαΐτα (του Άγγλου John Kay,
1733): αύξησε σημαντικά την
αποδοτικότητα του αργαλειού.

Αργαλειός για απλά υφάσματα, 18ος αι.

Η σαΐτα του αργαλειού

Ο Γουτεμβέργιος (1398-1468) ολοκλήρωσε την
εφεύρεση των κινητών στοιχείων και
χρησιμοποίησε πρώτος την πρέσα στην
τυπογραφία στα μέσα του 15ου αι.
 Πηγές ενέργειας
Υδροκίνητες «μηχανές», οι πρώτες μηχανές

Ο άξονας του συστήματος

(άτρακτος με πτερύγια)

Πηγές Ενέργειας
Συστήματα άντλησης νερού

Μαγγανοπήγαδο (νόρια), Χίος 18ος αι.

 Η θερμική ενέργεια αξιοποιήθηκε κατά κύριο λόγο
για την παραγωγή και κατεργασία των μετάλλων.

Σιδηρουργείο (εστία με φυσερά)

 Η περιοδολόγηση της βιομηχανικής εποχής συμβατικά βασίζεται στα διαδοχικά

κύματα των τεχνολογικών αλλαγών.

 Η «πρώτη» βιομηχανική επανάσταση: 1770-1830 (από τις πρώτες εφευρέσεις

στη νηματουργία έως τις εφαρμογές του σιδηροδρόμου).

 Νέο τεχνικό σύστημα:

• Πηγές ενέργειας : μια τεχνητή πηγή ενέργειας (ατμός) αντικαθιστά τις
φυσικές πηγές ενέργειας (νερό, αέρας, ζώα).
• Βασικό καύσιμο : ο γαιάνθρακας αντικαθιστά το ξυλοκάρβουνο.
• Κατασκευαστικά υλικά: ο σίδηρος αντικαθιστά το ξύλο.
• Τεχνικές – εργαλεία: Μηχανές και μηχανικές τεχνικές αντικαθιστούν τις
χειρωνακτικές τεχνικές και τα εργαλεία του χεριού .
• Η μεταλλουργία του σιδήρου.
• Εξελίξεις στα μεταλλεία – η ατμομηχανή.

 Βαμβάκι & σίδηρος: Οι ηγετικοί κλάδοι της βιομηχανικής επανάστασης.

 Το εργοστασιακό σύστημα

Τα παραπάνω πρέπει να εξεταστούν ως κυρίαρχες τάσεις των εξελίξεων και όχι ως

 Πρωτο-βιομηχανικά συστήματα - Εξελίξεις στην
κλωστοϋφαντουργία

 Σε πολλές περιοχές της Ευρώπης η βιοτεχνία νημάτων και υφασμάτων εξαπλωνόταν στην
ύπαιθρο (πρωτο-βιομηχανικό σύστημα, όπως είδαμε παραπάνω)

 Στην Αγγλία το φαινόμενο παρουσίασε ιδιαίτερη ένταση στις περιοχές του Yorkshire,
Lancashire κ.ά.

 Ενώ η παλαιότερη και πιο διαδεδομένη πρώτη ύλη αυτών των βιοτεχνιών ήταν το μαλλί, τον
18ο αιώνα εξαπλώθηκε με ταχύτητα η ύφανση των βαμβακερών υφασμάτων.

 Η εφεύρεση της ιπτάμενης σαΐτας στα μέσα του 18ου αιώνα είχε προκαλέσει συμφόρηση στο
χώρο της νηματουργίας.

 Έτσι πολλοί κατασκευαστές προσπαθούσαν να επινοήσουν τρόπους βελτίωσης της

παραγωγικότητας της νηματουργίας, έργο κυρίως των γυναικών.

Η πρώτη κλωστική μηχανή (spinning

jenny, όπου jenny=engine)
κατασκευάστηκε το 1764 από τον
James Hargreaves (ξυλουργός και
υφαντής), αρχικά με 8 αδράχτια και
αργότερα με 16.
  Ο Richard Arkwright κατασκευάζει την
spinning frame το 1768. Η εφεύρεση δεν
ήταν δική του, αλλά ήταν εκείνος που την
έκανε λειτουργική και ο πρώτος που την
μετέτρεψε σε υδροκίνητη (water frame).

 Το 1771 ο Arkwright έχτισε το πρώτο

υδροκίνητο νηματουργείο στο Cromford του
Derbyshire.

 Τη δεκαετία του 1780 οι νηματουργικές

μηχανές είχαν διαδοθεί, τα εργοστάσια
νηματουργίας πολλαπλασιάζονταν και το
πρόβλημα στην παραγωγική διαδικασία
μεταφερόταν πλέον στην υφαντουργία.

 Ο Edmund Cartwright κατέθεσε την πρώτη

ευρεσιτεχνία για έναν μηχανικό αργαλειό
(1787). Το πρώτο μοντέλο του βελτιωνόταν
συνεχώς, αλλά δεν κατάφερνε να αυξήσει
σημαντικά την παραγωγικότητα του
χειροκίνητου αργαλειού.

 Παρά τις βελτιώσεις και από άλλους

εφευρέτες στις αρχές του 19 αι. αιώνα, ο
χειροκίνητος αργαλειός παρέμεινε
ανταγωνιστικός έως τα μέσα του 19ου αι.

 Από τα μέσα του 19ου αι. οι ραγδαίες

εξελίξεις στην κλωστοϋφαντουργία
οδήγησαν στην εξαφάνιση της οικιακής Ο μηχανικός αργαλειός
υφαντουργίας ως το τέλος του 19ου αιώνα. του Edmund Cartwright, 1787
 Η ραγδαία αύξηση της
παραγωγικότητας στη νηματουργία
του βαμβακιού είχε επιπτώσεις σε όλα
τα στάδια της παραγωγής:
χαρακτηριστικό δείγμα των Μοντέλο της εκκοκκιστικής μηχανής (cotton gin)
του Eli Whitney
αλυσιδωτών επιπτώσεων της
τεχνολογικής εξέλιξης.

 Το 1793 ο αμερικανός εφευρέτης Eli

Whitney κατασκεύασε την πρώτη
μηχανή για τον εκκοκκισμό του
βαμβακιού.

 Ενώ ο Arkwright στην Αγγλία είχε

επινοήσει ήδη στο πρώτο του
εργοστάσιο τη μηχανή για το
λανάρισμα του βαμβακιού.

Μηχανή για το γνέσιμο του βαμβακιού του Arkwright

 Σημαντικές εξελίξεις ωστόσο έγιναν

στους αργαλειούς σε ένα άλλο πεδίο: την
ύφανση σύνθετων υφασμάτων ή
υφασμάτων με σχέδια, που οδήγησε στις
απαρχές του προγραμματισμού και της
αυτοματοποίησης.
 Οι εξελίξεις αυτές έγιναν στο μεγάλο
κέντρο της υφαντουργίας μεταξωτών
στη Λυών, τα μεταξωτά υφάσματα της
οποίας διακρίνονταν για τα περίπλοκα
σχέδια στην ύφανσή τους. Τα υφάσματα
αυτά προϋπέθεταν σύνθετους
αργαλειούς.
 Πρώτος χρησιμοποίησε ένα σύστημα με
διάτρητες καρτέλες που μετέδιδαν
αυτόματα οδηγίες για το σχέδιο του
υφάσματος στον αργαλειό ο υφαντής
Basile Bouchon, το 1725.
 Ακολούθησε η βελτιωμένη εκδοχή του
αργαλειού του Jean-Baptiste Falcon το Ο αργαλειός του Falcon
1728 και τέλος ο αργαλειός του Jacques
Vaucanson το 1745.
 Ο Vaucanson ήταν κατασκευαστής αυτομάτων
(παιχνίδια). Κατασκεύασε τον αργαλειό του, καθώς και
άλλα μηχανήματα.
 Οριστικές λύσεις στα προβλήματα και στη χρήση του
προγραμματισμού στην ύφανση έδωσε ο Joseph Maria
Jacquard το 1803, στη Λυών. Ο Jacquard συνέθεσε τις
προηγούμενες εκδοχές. O αργαλειός Jacquard
καθιερώθηκε σε όλη την Ευρώπη για τα σύνθετα
υφάσματα.

Η διάτρητη καρτέλα
Αργαλειός Vaucanson, 1747 αργαλειού Jacquard Αργαλειός Jacquard

Σημαντικός σταθμός: Το καύσιμο αλλάζει (από το

ξυλοκάρβουνο στον οπτάνθρακα-ψημένος
γαιάνθρακας, το γνωστό κωκ).

Το Coalbrookdale, πίνακας του 1801

 Η πρώτη λειτουργία υψικαμίνου με κωκ
πραγματοποιήθηκε το 1709 στις μεταλλουργικές
εγκαταστάσεις του Abraham Darby
στο Coalbrookdale, Αγγλία.

Η κάμινος του Darby

Ironbridge Gorge Museum

Η μέθοδος ανάδευσης (puddlage) του

Henry Colt, το 1783, με την κατασκευή και
της κατάλληλης υψικαμίνου οδήγησε σε
σημαντική βελτίωση της παραγωγής
χάλυβα από χυτοσίδηρο.

Τομή της φλογοβόλου καμίνου Colt

 Τυπική υψικάμινος με κωκ, β΄ μισό 19ου αι.

Στοιχεία βασικού εξοπλισμού των μεταλλείων,

16 ος αι.
Αριστερά, φυσερά για τον εξαερισμό των στοών.
Δεξιά, μάγγανο για ανέλκυση.
 Η άντληση νερού από τις υπόγειες στοές των
μεταλλείων ήταν ένα μόνιμο πρόβλημα, καθώς
μάλιστα η εξόρυξη προχωρούσε σε όλο και μεγαλύτερα
βάθη για να ανταποκριθεί στην αυξανόμενη ζήτηση.
Έτσι προτάθηκαν ριζικές λύσεις για την άντληση
νερού με τη δύναμη του ατμού.

 Οι δυνατότητες του ατμού ήταν γνωστές στην Η χύτρα του Papin

αρχαιότητα : ο Ήρων Αλεξανδρεύς, τον 1ο αι. μ.Χ.,
πειραματιζόταν με την πίεση του θερμαινόμενου αέρα.

 Τον 17ο αιώνα κατασκευάστηκαν οι πρώτες συσκευές

ανύψωσης/άντλησης νερού με ατμό (Giovanni
Battista della Porta, Νάπολη, 1606, Denis Papin,
Γαλλία 1690) ενώ βελτιώνονταν και οι επιστημονικές
γνώσεις για τις ιδιότητες του ατμού/αέρα.

 Ο Άγγλος εφευρέτης Thomas Savery έφτιαξε το 1698

μια μηχανή άντλησης νερού (υδραυλική, χωρίς
έμβολο) με χωριστό λέβητα για την παραγωγή του
ατμού.

Η μηχανή
του Savery,
1698

Το 1712 ο άγγλος σιδεράς Thomas

Newcomen, κατασκεύασε την
πρώτη λειτουργική εμβολοφόρο
ατμοσφαιρική μηχανή με χωριστό
λέβητα για την άντληση του νερού
από τα ορυχεία του Dudley Castle.
Η μηχανή αυτή είχε επιτυχία και
γνώρισε μεγάλη διάδοση.
 Ο Σκωτσέζος πρακτικός μηχανικός
James Watt κατασκεύασε το 1769 τη
δική του ατμομηχανή. Βασική
καινοτομία της ήταν ο χωριστός
συμπυκνωτής και η διπλή δράση του
ατμού στο έμβολο, με αποτέλεσμα να
γίνεται μεγάλη εξοικονόμηση
ενέργειας.

 Όταν προστέθηκε και ο στρόφαλος

για τη μετατροπή της παλινδρομικής
σε κυκλική κίνηση, η ατμομηχανή του
Watt έγινε πλέον το κεντρικό
στοιχείο του εργοστασίου της
βιομηχανικής εποχής.

 Η ατμομηχανή διαδόθηκε στα

μεταλλεία, όπου χρησιμοποιούνταν
τόσο για άντληση νερού όσο και για
την ανέλκυση.

 Το εργοστασιακό σύστημα, που

δημιουργήθηκε ολοκληρωμένα πρώτα
στην κλωστοϋφαντουργία και επεκτάθηκε
σταδιακά σε όλους τους κλάδους της
παραγωγής, αποτέλεσε μεγάλη αλλαγή στη
ζωή των κοινωνιών. Η μετακίνηση από το
σπίτι στο εργοστάσιο, η συγκέντρωση
πολλών εργαζομένων στον ίδιο χώρο, η
επιβολή της πειθαρχίας, η προσαρμογή
στις μηχανές, είναι στοιχεία που επέβαλαν
μια νέα αντίληψη του χρόνου και μια νέα
σχέση με την εργασία.

 Η εργατική διαμαρτυρία από τα πρώτα Η κλωστοϋφαντουργία Royal Mill στο Μάντσεστερ, 1797
χρόνια της εκμηχάνισης στράφηκε συχνά
εναντίον των μηχανών. Στις αρχές του 19ου
αιώνα το κίνημα των Λουδιτών (Luddites),
που πρωτοεμφανίστηκε στο Nottingham
το 1811, είχε στόχο τους πρώτους
μηχανικούς αργαλειούς, που καταργούσαν
την εργασία των υφαντών στα σπίτια. Η
αγγλική κυβέρνηση απάντησε με σκληρή
καταστολή στο κίνημα αυτό, ωστόσο οι
εργατικές αντιδράσεις αρκετές φορές
πέτυχαν την αναστολή, έστω προσωρινή,
της διάδοσης των μηχανών.
Σπάσιμο αργαλειών σε
γκραβούρα της εποχής
 Με την ατμομηχανή οι
βιομηχανίες δεν ήταν
πλέον αναγκασμένες να
εγκαθίστανται κοντά
στις πηγές φυσικής
ενέργειας και
συγκεντρώθηκαν στις
πόλεις (αγορές
κατανάλωσης) ή στα
λιμάνια (τροφοδοσία σε
καύσιμα και πρώτες
ύλες).

 Τα συστήματα
μετάδοσης της κίνησης
(άξονες, τροχαλίες,
ιμάντες) προσδιόρισαν
τη χαρακτηριστική
μορφή του μακρόστενου
βιομηχανικού κτιρίου.

 Η «δεύτερη» βιομηχανική επανάσταση καλύπτει συμβατικά την περίοδο 1880-1914 και

αντιστοιχεί σε ένα δεύτερο κύμα τεχνολογικών αλλαγών σε καίριους τομείς που
δημιούργησαν και πάλι ένα νέο τεχνικό σύστημα :
• πηγές ενέργειας : ο ηλεκτρισμός αντικατέστησε τον ατμό,
• καύσιμα: το πετρέλαιο αντικατέστησε τον γαιάνθρακα
• υλικά κατασκευής : ο χάλυβας αντικατέστησε τον σίδηρο
• τεχνικές και τα εργαλεία: οι εργαλειομηχανές αντικατέστησαν σε μεγάλο βαθμό το ανθρώπινο
χέρι

 Οι σημαντικότερες τεχνικές εφευρέσεις έγιναν στους τομείς της ενέργειας, των

μετάλλων, της χημείας και της μηχανουργίας.

 Δημιουργία του «νέου εργοστασίου».

 Σύνδεση επιστήμης και τεχνικής: η τεχνική καινοτομία είναι όλο και περισσότερο
αποτέλεσμα επιστημονικών επιτευγμάτων.
 Ηλεκτρισμός: ένα από τα πρώτα πεδία όπου συντελέστηκε η σύγκλιση επιστήμης και
τεχνικής.

 Επιστήμονες ήταν εκείνοι που εφηύραν βασικά για την εξέλιξη των εφαρμογών του
ηλεκτρισμού τεχνουργήματα, όπως ο ιταλός φυσικός Alessandro Volta, εφευρέτης
της μπαταρίας (1799) ή ο βρετανός μαθηματικός και φυσικός Peter Barlow, που
επινόησε τον πρώτο ηλεκτροκινητήρα (1822).

 Η ηλεκτρογεννήτρια άνοιξε το δρόμο για να αξιοποιηθεί ο ηλεκτρισμός ως κινητήρια

δύναμη στη βιομηχανία και τις μεταφορές.

 Ο αμερικανός εφευρέτης και επιχειρηματίας Thomas Alva Edison εξασφάλισε

ευρεσιτεχνία για τον λαμπτήρα πυρακτώσεως το 1879. Η σημαντική αυτή
καινοτομία παρουσιάστηκε στην Έκθεση του Παρισιού του 1881. Το 1882
κατασκεύασε το πρώτο δίκτυο διανομής ηλεκτρικού ρεύματος σε μια γειτονιά της
Νέας Υόρκης.

 Ο Edison δημιούργησε το 1876 στο Menlo Park του New Jersey το πρώτο
εργαστήριο ερευνών για εφευρέσεις, καινοτομίες και εφαρμογές στη βιομηχανία.
Εκθέτες από Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ, Γερμανία, Ιταλία και
Ολλανδία παρουσίασαν εξελίξεις της εποχής στην τεχνολογία του
ηλεκτρισμού.

Αίθουσα με τις εφευρέσεις του Thomas Edison

 Το πρόβλημα που κατά κύριο λόγο απασχόλησε μηχανικούς και εφευρέτες τη δεκαετία
του 1880 ήταν η μεταφορά του ηλεκτρικού ρεύματος σε μεγάλες αποστάσεις.

 Με αφορμή το πρόβλημα αυτό προέκυψε και η διχογνωμία γύρω από το αν

καταλληλότερο ήταν το συνεχές ή το εναλλασσόμενο ρεύμα. Τελικά θα επικρατήσει το
εναλλασσόμενο ρεύμα χάρη στις εφευρέσεις του Κροάτη μηχανικού Nicolas Tesla
(τριφασικός εναλλάκτης, 1882, εταιρεία το 1887) και του γάλλου Lucien Gaulard.

 Με τα συστήματα αυτά έγινε δυνατή η μεταφορά ρεύματος υψηλής τάσεως σε

μακρινές αποστάσεις, και επομένως η αξιοποίηση των υδατοπτώσεων για την
παραγωγή ρεύματος.

 Από το τέλος του 19ου αιώνα ο ηλεκτρισμός άρχισε να εφαρμόζεται στην κίνηση
μηχανημάτων, με ατομικούς ηλεκτροκινητήρες για κάθε μηχάνημα. Αντικαταστάθηκε
έτσι σταδιακά το σύστημα των αξόνων, τροχαλιών και ιμάντων και απελευθερώθηκε
το σχέδιο (η κάτοψη) των εργοστασίων από το κλασικό μακρόστενο σχήμα.

 Σημαντικοί σταθμοί για την εξέλιξη της

μεταλλουργίας στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα
ήταν :

• Η μέθοδος του άγγλου εφευρέτη (μηχανικού)

Henry Bessemer (ευρεσιτεχνία 1855) για την
παραγωγή χάλυβα από σίδηρο με τον μετατροπέα
Μπέσεμερ

Μετατροπέας Μπέσεμερ στο Kelham Island Museum του Sheffield. Επάνω,

σχέδια του μετατροπέα (όψη και τομή)
 Βελτίωση σημαντική σημειώθηκε τον
19ο αιώνα και στις διαδικασίες πρώτης
μορφοποίησης των μετάλλων. Βασικό
μηχάνημα αυτής της πρώτης φάσης
είναι το έλαστρο.

 Η σφυρηλασία ήταν επίσης αναγκαία

για τη μορφοποίηση ορισμένων
κατηγοριών σιδήρου. Η εφαρμογή του
ατμού στη σφυρηλασία επέτρεψε την
κατασκευή γιγαντιαίων ατμοσφυρών
για την κατεργασία μεγάλων τεμαχίων.

Η λειτουργία του
ελάστρου
Η ατμόσφυρα του Le Creusot, 1881

 Για τη βιομηχανία η σημαντικότερη

καινοτομία στο χώρο των κινητήρων
ήταν οι κινητήρες πετρελαίου. Ο
γερμανός εφευρέτης Rudolf Diesel
δημιούργησε στο τέλος του 19ου αι. τον
κινητήρα που φέρει το όνομά του και που
γνώρισε μεγάλη επιτυχία στις
βιομηχανίες.

 Ο Ντήζελ κατασκεύασε τη μηχανή του

στο εργοστάσιο της εταιρείας
Maschinenfabrik Augsburg, αργότερα
ΜΑΝ, που έγινε το Μεσοπόλεμο μια από
τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις κατασκευής
πετρελαιομηχανών.

Η πρώτη μηχανή Ντήζελ στο Μουσείο του Μονάχου

 Εργαλειομηχανές: Τα μηχανήματα που ενσωμάτωσαν τις κινήσεις και τα έργα που
εκτελούσαν προηγουμένως οι άνθρωποι με εργαλεία του χεριού, κυρίως για την
κατεργασία των μετάλλων (τόρνος, φρέζα, δράπανο, πρέσες κ.ά.).

 Τόρνος: Γνωστός από αιώνες, ο τόρνος ενσωμάτωσε τα κοπτικά εργαλεία του χεριού
στον εργαλειοφορέα και στη μηχανοκίνηση τον 19ο αι.

Τόρνος Henry Maudsley, 1800

 Η ανάπτυξη της επιστήμης της χημείας και σημαντικές εφευρέσεις

στην παραγωγή ανέδειξαν τη χημική βιομηχανία σε πρωτεύοντα
κλάδο της βιομηχανίας από το δεύτερο μισό του 19ου αι.

 Οι κλάδοι της χημικής βιομηχανίας που αναπτύχθηκαν αυτή την

εποχή ήταν:
• Η παραγωγή των βασικών χημικών στοιχείων (σόδα, θειϊκό οξύ)
• Η βιομηχανία συνθετικών χρωμάτων
• Η φαρμακο-βιομηχανία
• Η βιομηχανία χημικών λιπασμάτων για τη γεωργία
• Η βιομηχανία εκρηκτικών.
Νέα διάσταση στην εργασιακή και στην παραγωγική διαδικασία έδωσαν τα δύο μεγάλα
τεχνολογικά συστήματα του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα που
αναπτύχθηκαν στην Αμερική, ο Τεϊλορισμός και στη συνέχεια ο Φορντισμός.

 Ο Frederic Winslow Taylor εισηγητής της «επιστημονικής οργάνωσης της εργασίας»

(scientific management), σχεδίασε την παραγωγική διαδικασία με κατευθυντήρια
γραμμή τη μέγιστη αποτελεσματικότητα, την εξάλειψη άσκοπων κινήσεων και
σπατάλης χρόνου, μέσα από τον λεπτομερή σχεδιασμό των κινήσεων των εργατών, τη
χρονομέτρηση, τη γενικευμένη εφαρμογή του συστήματος πληρωμής με το κομμάτι και
την εισαγωγή του πριμ παραγωγικότητας.

 Ο Henry Ford στο παραγωγικό του σύστημα ενσωμάτωσε και βελτίωσε τις
κατευθύνσεις του Τεϊλορισμού, αλλά προχώρησε σε υψηλή εκμηχάνιση της παραγωγής,
στην καθιέρωση της γραμμής συναρμολόγησης, στην τυποποίηση και στην
ολοκληρωτική καθετοποίηση της παραγωγής. Το φορντικό μοντέλο εφαρμόστηκε από
το 1913 στο εργοστάσιο συναρμολόγησης αυτοκινήτων Highland Park. Ο Ford μέσα
από τις αλλαγές αυτές στόχευσε στο δίπτυχο μαζική παραγωγή - μαζική κατανάλωση.
 Μαρία Μαυροειδή
Ιστορικός - βιομηχανική αρχαιολόγος

Μάρτιος 2014

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Πρόγραμμα «Ακαδημία Πλάτωνος»

 Υπουργείο Πολιτισμού – Ομάδα Βιομηχανικής

Αρχαιολογίας (δεκ. 1980)
 ΥΠΠΟ, Τμήμα Νεωτέρων Μνημείων της
Διεύθυνσης Λαϊκού Πολιτισμού: Αρχείο
Βιομηχανικών Μνημείων (συστηματικές
καταγραφές)
 Σιδηροδρομικοί σταθμοί της Πελοποννήσου
(1985)
 Κτίρια καπναποθηκών στην Καβάλα (1986)
 Αγροτοβιομηχανικές εγκαταστάσεις στην
Κωπαΐδα (1991)
 Μεταλλουργικές-μεταλλευτικές εγκαταστάσεις
του Λαυρίου (1992) κ.ά.
 Έκθεση ΥΠΠΟ: «Βιομηχανικά Μνημεία της
Ελλάδας» (10ο Διεθνές Συνέδριο TICCIH,
Θεσσαλονίκη 1997).
 Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών/ ΕΙΕ: προωθεί την ιστορική έρευνα για την ιστορία της
βιομηχανίας και τη βιομηχανική αρχαιολογία:
• Ανάδειξη του βιομηχανικού παρελθόντος της Ερμούπολης
• Ίδρυση του Ελληνικού Τμήματος του TICCIH
• Διάσωση αρχείων βιομηχανικών επιχειρήσεων (Κούππας, Ρετσίνας κ.λπ.)
Ερευνητικά προγράμματα:
 Δρόμοι του μεταξιού
 Ιστορία του εξηλεκτρισμού (ΔΕΗ)
 Ιστορικός βιομηχανικός εξοπλισμός σε 6 πόλεις (σε συνεργασία με το ΕΜΠ)
 Ερμούπολη (Βιομηχανικός Μουσείο)
 Βιομηχανική κληρονομιά στο Αιγαίο
 Πολιτιστικό Ίδρυμα της ΕΤΒΑ (1986): αντικείμενό του η μελέτη του τεχνικού πολιτισμού αλλά και οι
δράσεις στο πεδίο της κληρονομιάς (το πρώτο μουσείο στο Σουφλί).
 Πανεπιστήμια: Οι αρχιτεκτονικές σχολές ενδιαφέρονται πρώτες για τη βιομηχανική αρχαιολογία.
Αποτέλεσμα: καταγραφές και μελέτες καταλοίπων (κτιρίων) από αρχιτεκτονική άποψη, αλλά λιγότερες
ολοκληρωμένες από τεχνολογική και ιστορική άποψη μελέτες Βιομηχανικής Αρχαιολογίας.
 Υπουργείο Πολιτισμού (ΥΠΟΤ): Η προστασία των μνημείων της νεότερης εποχής ανήκει στις
Εφορείες Νεοτέρων Μνημείων. Κηρύσσει κτίρια και μηχανήματα ως διατηρητέα ύστερα από υποβολή
της σχετικής πρότασης από ενδιαφερόμενους φορείς στην οικεία Εφορεία Ν.Μ., εξέταση του φακέλου
που υποβάλλεται και τελική έγκριση της πρότασης από το ΚΣΝΜ. Οι Εφορείες κρατούν αρχείο των
μνημείων που κηρύσσονται (καρτέλα & φωτογραφίες, απλές καταγραφές).
 Τοπική αυτοδιοίκηση
 Δήμος Βόλου (ΔΗ.Κ.Ι.)
 Δήμος Αλιάρτου
 Δήμος Νέας Ιωνίας (Αθήνα)
 Δήμος Αθηναίων
 Δήμος Νάουσας

 Ιδιωτικοί φορείς: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς (πρώην ΠΤΙ ΕΤΒΑ)

 Ατομικές έρευνες/μελέτες

 Ενέργεια: Υδροκίνητα εργοστάσια Νάουσας,

Υδροηλεκτρικός Σταθμός Γλαύκου στην Πάτρα,
Ατμοηλεκτρικός Σταθμός Νέου Φαλήρου,
Ηλεκτρικός Σταθμός Λαυρίου
 Μεταλλουργία: Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων
Λαυρίου
 Μηχανουργία: Μηχανουργεία ΟΣΕ σε Πειραιά
και Βόλο, μηχανουργείο Νεωρίου Σύρου
 Χημική βιομηχανία: Συγκρότημα Λιπασμάτων
στη Δραπετσώνα
 Κλωστοϋφαντουργία: Μεταξουργεία
Γουμένισσας, υφαντήριο Αχαϊκή στην Πάτρα
 Πλινθοκεραμοποιία: Τσαλαπάτας στο Βόλο,
Δηλαβέρης στον Πειραιά
 Βυρσοδεψία: Βυρσοδεψείο Κορνηλάκη στην
Ερμούπολη
 Χαρτοβιομηχανία: Λαδόπουλος στην Πάτρα
 Επεξεργασία αγροτικών προϊόντων: Αλευρόμυλοι
σε Βόλο και Νάουσα, ζυθοποιία Μάμμου στην
Πάτρα, εργοστάσιο στρυχνοκάρπου στο Βόλο
Α. «Βιο-μηχανικά μνημεία» (ΕΡΤ
1990):
Η σειρά αυτή ντοκιμαντέρ γεννήθηκε με
αφορμή το διεθνές συμπόσιο
«ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ-
ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ», που
πραγματοποιήθηκε στην ΑΘΗΝΑ το
Νοέμβριο του 1988. Στη σειρά
παρουσιάζονται το ΓΚΑΖΟΧΩΡΙ, τα πρώτα
τρένα, το φράγμα του ΜΑΡΑΘΩΝΑ,
εργοστάσια ηλεκτρισμού, τα μεταλλεία
ΛΑΥΡΙΟΥ και ταυτόχρονα καταδεικνύονται
οι κοινωνικές σχέσεις, που επέβαλλε η
βιομηχανία στο επίπεδο της πόλης. Στο Β. «Αμήχανη βιομηχανία» (ΝΕΤ 1999):
τρίτο επεισόδιο της σειράς με τον τίτλο
«ΝΕΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΠΟΛΗ» Πόλεις-βασίλισσες της βιομηχανίας
παρουσιάζονται οι παράλληλες ιστορίες • Έδρα εν Βόλω
εμπορίου και βιομηχανίας δυο πόλεων, της • Ελευσίνα: Ιστορίες στον απόηχο των μηχανών
μεν ΕΡΜΟΥΠΟΛΗΣ, το κλασικό δείγμα • Ενθύμιον καπνού
πόλης που γεννήθηκε από την ανάγκη του • Ερμούπολη, το πρώτο λιμάνι
εμπορίου, το δε ΛΑΥΡΙΟ, η αρχαιότατη
• Θεσσαλονίκη, οι κληρονόμοι της βιομηχανίας
πόλη που συνάρτησε την ύπαρξή της με την
• Πάτρα
άνθιση και την παρακμή των μεταλλείων.
• Πειραιάς, χυτήριο δυο αιώνων.
 ΛΑΥΡΙΟ
Τεχνολογικό & Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου

 Διάσωση μεταλλουργικού συγκροτήματος της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου

(ΓΕΜΛ): Το μεγαλύτερο σε κλίμακα έργο στο πεδίο της Βιομηχανικής Κληρονομιάς (εν
μέρει και της Βιομηχανικής Αρχαιολογίας).
 Η Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου ιδρύθηκε το 1875.
 Η λειτουργία του συγκροτήματος διακόπηκε το 1989.
 Το ελληνικό δημόσιο εξαγόρασε τις εγκαταστάσεις από την ΓΕΜΛ και παραχώρησε τη
χρήση τους στο ΕΜΠ με την υποχρέωση το τελευταίο να δημιουργήσει το Τεχνολογικό-
Πολιτιστικό Πάρκο.
 Το Τεχνολογικό-Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου ιδρύθηκε το 1992 και προχώρησε σε
συστηματική μελέτη του χώρου, καταγραφές και αποτυπώσεις, διάσωση του αρχείου της
ΓΕΜΛ και ανακαινίσεις κτιρίων.
 Τα περισσότερα κτίρια έχουν σήμερα αναστηλωθεί και το Τεχνολογικό Πάρκο εκμισθώνει
τις εγκαταστάσεις σε επιχειρήσεις που επιθυμούν να πραγματοποιήσουν έρευνες, να
δοκιμάσουν νέες μεθόδους ή προϊόντα κ.λπ., προσφέροντας υψηλή τεχνολογία, πρόσβαση
στις υπηρεσίες του ΕΜΠ κ.λπ.
 Το πολιτιστικό σκέλος του εγχειρήματος (δημιουργία μουσείου κ.λπ.) δεν έχει
προχωρήσει.
 Τεχνολογικό & Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου

Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου

Ο πρώτος εργατικός οικισμός μεταλλείων της Ελλάδας: τα «Σπανιόλικα» του Λαυρίου (φωτ. Αρχές 20ού αι.)
Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών /ΕΙΕ Το Μεταξουργείο της
Αθήνας
Πρόγραμμα: Οι Δρόμοι του μεταξιού
Ιδρύθηκε το 1850 από αγγλική
εταιρεία. Αγοράστηκε το 1854 από τη
«Σηρική Εταιρεία της Ελλάδος
Αθανάσιος Δουρούτης & Σία», την
πρώτη βιομηχανική εταιρεία της
Ελλάδας. Στέγασε πολλές μικρές
βιοτεχνίες. Περιήλθε στον Δήμο της
Αθήνας και μετατράπηκε σε
συγκρότημα κατοικιών.

Όψη από την οδό Μυλέρου

Το Ελληνικό Τμήμα του TICCIH

 Το Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Επιτροπής για τη Διατήρηση

της Βιομηχανικής Κληρονομιάς (The International Committee
for the Conservation of Industrial Heritage – TICCIH)
ιδρύθηκε το 1992

 Πραγματοποιεί περιοδικά πανελλήνια συνέδρια –

επιστημονικές συναντήσεις με αντικείμενο τη βιομηχανική
κληρονομιά στην Ελλάδα. Το τελευταίο του συνέδριο
πραγματοποιήθηκε τον Νοέμβριο του 2007 στον Βόλο με θέμα
«Το τέλος των Γιγάντων»

 Έχει εκδόσει ένα ενημερωτικό δελτίο (5 + 2 τεύχη)

 Το Ελληνικό Τμήμα του TICCIH ξεκίνησε πρόσφατα μια

προσπάθεια δημιουργίας του Μητρώου Ελληνικής
Βιομηχανικής Κληρονομιάς, με τυποποιημένο δελτίο
καταγραφής, με τη συνεργασία των Πανεπιστημίων Ιωαννίνων,
Ιόνιο, Θεσσαλίας, ΕΜΠ, ΕΙΕ, ΔΗΚΙ Βόλου και ΠΙΟΠ
Τοπική αυτοδιοίκηση/τοπικοί φορείς – Δήμος Βόλου
Καπνιοβιομηχανία Ματσάγγου.
Ο Νικόλαος Ματσάγγος ήταν καπνέμπορος, το 1890 επεκτάθηκε στη σιγαροποιία (με χειρωνακτικά μέσα τότε), και το 1918
οι γιοι του ίδρυσαν το εργοστάσιο τσιγάρων, που επεκτεινόταν συνεχώς τον Μεσοπόλεμο. Διέκοψε το 1972

Δήμος Βόλου
 Ο Βόλος είχε σπουδαία μηχανουργεία
που δημιουργήθηκαν μετά την
προσάρτηση (1881) και αναπτύχθηκαν
αρχικά τροφοδοτώντας με αγροτικά
εργαλεία τον θεσσαλικό κάμπο
 Το μηχανουργείο Γκλαβάνη-Καζάζη
(έπειτα Γκλαβάνη) ιδρύθηκε το 1896 και
έγινε το μεγαλύτερο της πόλης
 Τον Μεσοπόλεμο επεκτάθηκε σημαντικά
και αναλάμβανε μεγάλες μεταλλικές
κατασκευές σε τεχνικά έργα, ενώ το 1937
η επιχείρηση συμμετείχε στην ίδρυση της
πρώτης μεταλλουργίας σιδήρου στην
Αθήνα
 Διέκοψε το 1980
Δήμος Αθήνας

 Ο Δήμος της Αθήνας έχει υλοποιήσει το έργο της

διάσωσης και αξιοποίησης του Εργοστασίου
Φωταερίου (Γκάζι).
 Το εργοστάσιο ιδρύθηκε το 1861 επί της οδού
Πειραιώς για τον φωτισμό της Αθήνας με
φωταέριο. Λειτούργησε έως τη δεκαετία του 1990.
 Από τη δεκαετία του 1980 ο Δήμος της Αθήνας
ξεκίνησε τη μετατροπή της παλαιάς εγκατάστασης
σε χώρο αναψυχής και πολιτισμού (Τεχνόπολη)
 Σήμερα η Τεχνόπολη είναι από τους μεγαλύτερους
και περισσότερο επισκέψιμους χώρους ποικίλων
εκδηλώσεων (συναυλιών, εκθέσεων κ.λπ.) της
Αθήνας

Δήμος Νέας Ιωνίας Αττικής

 Ο δήμος Νέας Ιωνίας ανέθεσε το 1993-94 σε ομάδα αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ μια ολοκληρωμένη μελέτη για τη
βιομηχανική κληρονομιά της Νέας Ιωνίας

Το συγκρότημα της «Ελληνικής Εριουργίας Α.Ε.», 1919 (αεροφωτογραφία του 1929)

Δήμος Ερμούπολης
 Η Ερμούπολη είναι νέα πόλη-λιμάνι που δημιουργήθηκε στη διάρκεια της ελληνικής Επανάστασης από
πρόσφυγες που συνέρρευσαν από την ευρύτερη περιοχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και ιδίως από νησιά
του Αιγαίου (ιδίως Χίος, Ψαρά, Κάσος)
 Πολύ γρήγορα κατέστη διαμετακομιστικό κέντρο του διεθνούς εμπορίου στην περιοχή της ανατολικής
Μεσογείου

ΔΕΗ
 Στο Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών πραγματοποιήθηκε στα 1990-1992, με
χρηματοδότηση από τη ΔΕΗ, ένα ερευνητικό πρόγραμμα για την ιστορία του εξηλεκτρισμού
 Με αφορμή το πρόγραμμα αυτό ξεκίνησε μια προσπάθεια με στόχο τη διάθεση του πλούσιου αρχείου της ΔΕΗ
στην έρευνα και τη συστηματική καταγραφή των υλικών καταλοίπων της ιστορίας του εξηλεκτρισμού
 Από το 2002 η ΔΕΗ αναβάθμισε το ιστορικό αρχείο της, που περιλαμβάνει ένα εξαιρετικό φωτογραφικό αρχείο,
και είναι (εν μέρει τουλάχιστον) προσιτό στους ερευνητές
 Σήμερα, ο Τομέας αρχείων της Δ/νσης Ανθρώπινων Πόρων και Οργάνωσης της ΔΕΗ έχει στελεχωθεί
κατάλληλα και έχει ξεκινήσει την καταγραφή των παλαιών σταθμών της

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Β΄ ΜΕΡΟΣ:
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΓΩΝ
ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

Μαρία Μαυροειδή
Ιστορικός - βιομηχανική αρχαιολόγος

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Πρόγραμμα «Ακαδημία Πλάτωνος»
Φεβρουάριος 2014
Σκαγιοποιείο Αναιρούση
Ερμούπολη Σύρου
Ερμηνεύοντας τα ίχνη…

{ Καταγραφή, φωτογραφική αποτύπωση, έρευνα-τεκμηρίωση:

Μαρία Μαυροειδή, 2000-2001

1η φάση:
Αυτοψία
{ Ακολουθώντας το βλέμμα του
βιομηχανικού αρχαιολόγου…
2η φάση:
Αποτύπωση
ευρημάτων
{ Σχέδια, αποτυπώσεις
Αξονομετρικό
σχέδιο
σκαγιοποιείου
Αναιρούση
Νίκος Μπελαβίλας, 2000
 3η φάση:
Έρευνα –
τεκμηρίωση
{ Βιβλιογραφική και αρχειακή έρευνα, προφορικές
μαρτυρίες, συγκριτική μελέτη, τεκμηρίωση-
ανασύσταση παραγωγικής διαδικασίας

Προφορικές μαρτυρίες και

αρχειακά τεκμήρια
Σκαγιοποιείο Chester, Μ. Βρετανία
1996 (περ. 1780)

Σκαγιοποιείο Chester, Μ. Βρετανία

2009 (περ. 1780)
Σκαγιοποιείο Chester, Μ. Βρετανία
2009 (περ. 1780)

Σκαγοποιείο, South Bank of Thames,

Λονδίνο (χαρακτικό)
Σκαγοποιείο, South Bank of Thames, Λονδίνο
(κατεδαφίστηκε στη δεκ. 1960)

Lead Falling in a Shot Tower, Harold Edgerton (American, 1903–1990)

Date: 1936, printed 1960s
Dimensions: 24.2 x 19.3 cm. Number: 1991.1319
The Metropolitan Museum of Art
Σκάγια από μόλυβδο

Η διαδικασία παραγωγής
μολυβδοσκαγίων
Το μολύβι χύνεται από την κορυφή
του πύργου

Σκαγιοποιείο Πουλάκη
Πετράλωνα-Αθήνα, 1933
Σκαγιοποιείο Πουλάκη
Πετράλωνα-Αθήνα, 2001
Σκαγιοποιείο Λάμπρου
Λαύριο, 2001

Σκαγιοποιείο
Λάμπρου
Λαύριο, 2001
Σκαγιοποιείο Λάμπρου
Λαύριο, 2001

Σκαγιοποιείο Λάμπρου
Λαύριο, 2001
Σκαγιοποιείο
Αναιρούση
{ Μουσείο του εαυτού του, Ερμούπολη 2001

Μετά την αποκατάσταση

Τροφοδοτώντας το καζάνι με μολύβι

Η πτώση του λιωμένου μολυβιού από την κορυφή του πύργου.

Σκίτσο, The Strand Magazine, 1891.