Παλαιοντολογία Σπονδυλωτών Κωστόπουλος Δημήτριος ΑΠΘ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Παλαιοντολογία Σπονδυλωτών
Δημήτριος Κωστόπουλος
Αναπληρωτής Καθηγητής Γεωλογίας, Α.Π.Θ.
Ενότητα 1: Απολιθώματα και απολίθωση

Περιεχόμενα ενότητας
1. Η παλαιοντολογία και η ιστορία της.
2. Η παλαιοντολογία σπονδυλωτών.
3. Το απολίθωμα και η απολίθωση.
4. Ταφονομία και απολιθωματοφόρα
κοιτάσματα.
5. Παλαιοντολογική Ανασκαφή.
Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης Τμήμα Γεωλογίας
Σκοποί ενότητας
• Η αναγνώριση της αξίας της παλαιοντολογίας
στη διερεύνηση του φυσικού κόσμου και της
δημιουργίας του ανθρώπου.
• Η κατανόηση των ορίων, μεθόδων και σχέσεων
της παλαιοντολογίας με άλλες γεω- και βίο-
επιστήμες αλλά και σε σχέση με το εκάστοτε
ιστορικο-κοινωνικό πλαίσιο.
• Η διάκριση ανάμεσα στους όρους απολίθωμα,
απολίθωση και απολιθωματοφόρο κοίτασμα.
Η Παλαιοντολογία (γενικά 2)
ΚΡΑΝΙΟ/ΣΠΟΝΔΥΛΙΚΗ :
530.000.000
ΘΕΣΗ ΜΑΤΙΩΝ:
45.000.000
ΣΤΟΜΑ:
ΑΚΡΑ: 415.000.000
375.000.000
Εικ.3. Το ανθρώπινο σώμα
ΠΝΕΥΜΟΝΕΣ: ΧΕΡΙΑ:
410.000.000 4.000.000
ΟΡΘΙΑ ΒΑΔΙΣΗ: ΓΕΝΗΣΗ ΜΙΚΡΩΝ:

6.000.000 320/205.000.000
Η Παλαιοντολογία (γενικά 3)
εμφάνιση του σύγχρονου ανθρώπου
Εικ.4: Μια κοντινή άποψη των 3,6 εκ. ετών

ιχνών βάδισης ανθρωπιδών στο Laetoli της
απαρχές των σπονδυλωτών Τανζανίας. Φωτο: Tom Moon
Γεωεπιστήμες & Παλαιοντολογία
«εφαρμοσμένες» «θεωρητικές»
Υδρογεωλογία
Γεωχημεία Γεωτεκτονική
Γεωλογία Ανθράκων Πετρογραφία
Διαστημική Γεωλογία Ορυκτολογία
Φυσικές Καταστροφές Ιστορική Γεωλογία
Στρωματογραφία Παλαιοντολογία
Σεισμολογία Κλιματολογία
Μηχανική Γεωλογία
Γεμολογία
Οικονομική Γεωλογία
Γεωφυσική
Ηφαιστειολογία
Οικονομική Γεωλογία
Γεωμορφολογία
Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών
Συμβολή σε άλλους τομείς (1/2)

ΚΛΑΔΙΣΤΙΚΗ ΦΥΛΟΓΕΝΕΣΗ ΜΟΡΙΑΚΗ
ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ
ΠΑΝΙΔΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΠΑΛ/ΛΟΓΙΑ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΙΚΗ
ΜΟΡΦΟΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΜΑΓΝΗΤΟΣΤΡ/ΦΙΑ
ΠΑΛΑΙΟ- ΒΙΟ-
ΜΗΧΑΝΙΣΤΙΚΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΚΥΚΛΟΣΤΡ/ΦΙΑ
ΜΙΚΡΟ- & ΜΕΣΟ-
KΛΑΣΙΚΗ TURNOVERS
ΤΡΙΒΗ
ΠΑΛ/ΓΙΑ
ΑΠΟΛΙΘΩΣΗ ΒΑΣΕΙΣ/ΧΑΡΤΕΣ
ΤΑΦΟΦΑΣΕΙΣ ΠΑΛΑΙΟ-
ΤΑΦΟΝΟΜΙΑ GIS
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ
ΠΛΗΡΟΤΗΤΑ ΑΡΧΕΙΟΥ ΖΩΟΕΠΑΡΧΙΕΣ
Συμβολή σε άλλους τομείς (2/2)
ΒΙΟΛΟΓΙΑ
ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ
ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ
ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ
ΠΑΛ/ΛΟΓΙΑ ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ
ΚΛΙΜΑΤΟΛΟΓΙΑ
ΝΕΟΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ
ΠΑΛΑΙΟ- ΒΙΟ-
ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ
KΛΑΣΙΚΗ
ΠΑΛ/ΓΙΑ
ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ
ΙΖΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΠΑΛΑΙΟ-
ΤΑΦΟΝΟΜΙΑ ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΗ ΠΛΑΚΩΝ
ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ
ΓΕΩΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Παλαιοντολογία (1/2)
Η επιστήμη της μελέτης των παλαιών όντων – των
οργανισμών δηλαδή που έζησαν στο γεωλογικό παρελθόν.
Ακροβατεί ανάμεσα στη Βιολογία και τη Γεωλογία.
Το αντικείμενο μελέτης της παλαιοντολογίας, το
απολίθωμα, αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του
γεωλογικού περιβάλλοντος (πέτρωμα) και των γεωλογικών
διεργασιών που το δημιούργησαν. Παράλληλα, το
απολίθωμα ως μαρτυρία ενός οργανισμού που έζησε σε
κάποιον πραγματικό παρελθόντα χρόνο και τόπο, αποτελεί
τμήμα των βιολογικών θεωρήσεων για τη Ζωή και την
Εξέλιξή της πάνω στη Γη.
Όπως και η αρχαιολογία αναθεωρεί τις απόψεις της υπό το
φως νέων ανακαλύψεων.
Παλαι-οντο-λογία
Βιο-επιστήμες ον Γεω-επιστήμες
Από που προήλθε; Σε ποιο χρόνο;

Πώς έμοιαζε; Σε ποιο χώρο;
Πώς ζούσε; Πώς απολιθώθηκε;
Πού ζούσε; Τι περιβάλλον δηλώνει;
Εικ.5: Σκελετός ιππαρίου σε ανατομική

συνάφεια, Hoewenegg, Γερμανία.
Παλαιοντολογία (2/2)
Εικ.6: Μουσείο Φυσικής

Ιστορίας Μονάχου.
Φωτο: Δ.Σ. Κωστόπουλος
Επιστημονική-ερευνητική Αξία
Εκπαιδευτική Αξία
Αισθητική Αξία
Πρόσφατες ανακαλύψεις
2003, Homo floresiensis, 13.000
2003, Haikouichthys, Κάμβριο
2004, Tiktaalik, Δεβόνιο
2007, Darwinious masilae, Ηώκαινο
2008, Nemicolopterus, Κ. Κρητιδικό
2009, Anchiornis, M-A Iουρασικό
2010, Saadanius, Oλιγόκαινο
Εικ.7: Harvati et
2012, Homo?, Ολόκαινο (14.000) Κίνα al. 2013
2013 Ανθρωπος Νεάντερταλ στην Ελλάδα
Ιστορία της Παλαιοντολογίας (1/5)

ΞΕΝΟΦΑΝΗΣ (570-480 πΧ) –
«…και εν Συρακούσαις δε εν τοις λατομίοις λέγει
ευρήσθαι τόπον ιχθύος και φυκών….
…εν δε Πάρω τόπον δάφνης εν τω βαθει του
λίθου…»
Εικ.8: Βάζο 550 π.Χ. Το Τέρας της

Τροίας (από Τhe First Fossil Hunters -
Οι πρώτοι Κυνηγοί Απολιθωμάτων).
Μουσείο Καλών Τεχνών, Βοστώνη.
Φώτο: John Boardman
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (384-322πΧ)- τα απολιθώματα αυτόματα και

παρεκκλίνοντα δημιουργήματα της Γης
ΑΒΙΚΕΝΝΑΣ (1027, ΠΕΡΣΙΑ)- τα απολιθώματα ως πετροποιημένα
υγρά
Λ. ντα ΒΙΝΤΣΙ (1452-1519)- τα απολιθωμένα κοχύλια υπολείμματα
οργανισμών
«…..πάνω από τις πεδιάδες της Ιταλίας όπου σήμερα πετούνε
σμήνη
πουλιών, κολυμπούσαν κάποτε κοπάδια από ψάρια…»
Εικ.9: Σκελετός
ελέφαντα
μετασχηματισμένος
στην φαντασία του
ανθρώπου σε κύκλωπα.
Εικ.10: Γλωσσόπετρα.
Απολιθωμένο δόντι
καρχαρία που οι
άνθρωποι θεώρησαν
“vis plastica” γλώσσα ερπετού.
1665 ΚΙΡΧΕΡ - τα μεγάλα οστά ανήκουν σε Εικ.11: Εικονογράφηση από
γίγαντες ένα έγγραφο του Steno του
1665 ΧΟΥΚ - πετροποιημένο ξύλο από αλλαγή 1667, συγκρίνοντας τα
σύστασης δόντια ενός καρχαρία με
1667 ΣΤΕΝΟ - γλωσσόπετρες = δόντια καρχαρία ένα απολίθωμα δοντιού.
ΛΙΝΝΑΙΟΣ (1707-1778) - Systema Naturae
Εικ.12: Ο Johann Jakob Scheuchzer προσπάθησε να εξηγήσει τα

απολιθώματα χρησιμοποιώντας βιβλικές πλημμύρες στην
Γκραβούρα του Ο Κατακλυσμός (1709).

1796 ΚΟΥΒΙΕ - εισάγει τη συγκριτική ανατομία, περιγράφει
απολιθωμένους ελέφαντες και μαστόδοντες, περιγράφει
ένα γιγάντιο απολιθωμένο βραδύποδα που αναγνωρίζει ως
συγγενή του σημερινού, αναγνωρίζει Mosasaurus,
Pterodactylus και αναφέρεται σε μία ‘age of reptiles’
1749 MΠΟΥΦΟΝ - Theorie de la Terre, Histoire Naturelle (36
vol)
1822 ΒΛΕΝΒΙΓ - εισάγει τον όρο ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ
Λαμάρκ, Δαρβίνος και η σύγχρονη
Παλαιοντολογία
ΛΑΜΑΡΚ - Philosophie Zoologique (1802)
Histoire Naturelle des Animaux sans Vertebres (1822)
ΔΑΡΒΙΝΟΣ - On the origin of species (1859)
Κλάδοι της Παλαιοντολογίας
ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ
ΠΑΛΑΙΟΒΟΤΑΝΙΚΗ ΠΑΛΑΙΟΖΩΟΛΟΓΙΑ
ΑΣΠΟΝΔΥΛΩΝ ΣΠΟΝΔΥΛΩΤΩΝ
Η μελέτη των οργανισμών του παρελθόντος που
φέρουν εσωτερικό σκελετό (νωτιαία χορδή -Chordata)
Cuvier, Smith, Darvin, Owen, Simpson
Εικ.15: Platypus
Εικ.14: Archaeopteryx
Εικ.13: Myxine glutinosa Εικ.16: Tyrannosaurus
Απολίθωμα και απολίθωση (1/3)

ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΑ: Tα κάθε λογής υπολείμματα ή ίχνη οργανισμών
(ζώων και φυτών) του παρελθόντος, που βρίσκονται μέσα στους
γεωλογικούς σχηματισμούς.
ΙΖΗΜΑΤΟΓΕΝΗ ΠΕΤΡΩΜΑΤΑ- ΠΑΡΑΜΕΤΑΜΟΡΦΩΜΕΝΑ ΠΕΤΡΩΜΑΤΑ
Από τους Σπονδυλωτούς οργανισμούς συνήθως διατηρούνται τα οστά, τα
δόντια και ορισμένες εξωτερικές απολήξεις όπως τα κέρατα. H διατήρησή
τους εξαρτάται από τη σύσταση και τη δομή του τμήματος του ζώου, από τη
φύση και το μέγεθος των κόκκων του ιζήματος και από τις φυσικές και
χημικές μεταβολές κατά την ιζηματογένεση και διαγένεση του υλικού.
ΑΠΟΛΙΘΩΣΗ: Η διαδικασία δημιουργίας του απολιθώματος διαρκεί > 5000
χρόνια. Ανάλογα με τον τύπο του απολιθώματος αλλάζει και η διαδικασία.
O χρόνος και η ποιότητα της απολίθωσης εξαρτώνται από τη φύση του
ιζήματος, τις φυσικές και χημικές συνθήκες του περιβάλλοντος (υγρασία,
περιεκτικότητα του νερού σε CaCO3 κ.ά.) και τις συνθήκες διαγένεσης.
Εικ.17: Αρχαιοπτέρυγα
Σωματικό (σκελετικό) απολίθωμα -
μοριακή αντικατάσταση
Συμπιεστικό Αποτύπωμα
φτερώματος – φωτο εκμαγείου –
Μουσείο Γεωλογίας &
Παλαιοντολογίας ΑΠΘ
Είδη απολιθωμάτων
Εικ.18: Σωματικό (σκελετικό) απολίθωμα –
• Σωματικά Απολιθώματα μοριακή αντικατάσταση. Φωτο: Γ.Δ. Κουφός
• Ιχνοαπολιθώματα
Εικ.20: Εσωτερικό εκμαγείο εγκεφάλου
Εικ.19: Priscacara-liops
Σωματικό (σκελετικό απολίθωμα) – μορ. αντικατάσταση
Συμπιεστικό Αποτύπωμα σώματος - εκμαγείο
Ίχνη Βάδισης
Εικ.22: Ίχνη Βάδισης

Εικ.21: Ίχνη Βάδισης Αυστραλοπίθηκος, Αφρική
Ρινόκερος, Ουγγαρία
Συντήρηση
Εικ.23: Κατεψυγμένος βίσωνας,

Εικ.24: Μουμιοποιημένο Δέρμα (ταρίχευση)
Σιβηρία. Kirilova et al. 2014
Δεινόσαυρου, Ντακότα, Φωτο: Tyler Lyson ©
2007 National Geographic
Ταφονομία (1/6)
Ταφονομία είναι η μελέτη των Βιοσφαιρα
νόμων/διεργασιών της ταφής, της
δημιουργίας απολιθωμάτων και
απολιθωματοφόρων κοιτασμάτων (Efremov,
ΔΙΑΡΚΗΣ ΑΠΩΛΕΙΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ

1940).
1. Όλοι οι οργανισμοί δεν έχουν το ίδιο
δυναμικό απολίθωσης
(διάπλαση/αφθονία).
2. Όλα τα τμήματα ενός οργανισμού δεν έχουν
το ίδιο δυναμικό απολίθωσης
(βραχίονας/αστράγαλος).
Λιθόσφαιρα
3. Όλα τα ιζηματογενή περιβάλλοντα δεν
έχουν το ίδιο δυναμικό απολίθωσης
(χαλίκια/μάργες).
Εικ.25: Shipman, 1981
Η ταφονομία προσφέρει πληροφορίες για:
• Περιβάλλον & συνθήκες ταφής-απολίθωσης.
• Πρωτογενή ή δευτερογενή μεταφορά υλικού.
• Δράση θηρευτών ή άλλων ζώων.
• Γεωλογικές δυνάμεις – γεγονότα.
Εικ.27: Πληρότητα Οστών
Εικ.26: Φθορές σε απολιθωμένα οστά από τη

δράση άλλων ζώων. Vasileiadou et al. 2009
Εικ.28: Είδος Διατηρούμενων Οστών
Εικ.30: Θηρευτές – θηράματα
Palmqvist & Arribas 2001
Εικ.31: Προσανατολισμός
Οστών, Δ.Σ. Κωστόπουλος
Εικ.29: «Οστεοπαγές», Φώτο Δ.Σ. Κωστόπουλος
Εικ.32: Χάρτης ανασκαφής (κάναβος)

Ryan et al. 2001
Εικ.34: Ροδοδιάγραμμα οστών
Εικ.33: % συμμετοχή οικογενειών ΜΝΙ
Εικ.36: Ρήξεις
Ρωγμές
Εικ. 38: Πλαστικές παραμορφώσεις
Παραμορφώσεις
Καταρρεύσεις οστών
Εικ.37
Απολιθωματοφόρα κοιτάσματα (1/6)
Εικ.39: Απολιθωμένο «όστρακο» χελώνας

Φωτο: Γ.Δ. Κουφός
Εικ.40: Απολιθωματοφόρο κοίτασμα Νικήτη-2,
Χαλκιδική, Φωτο: Δ.Σ. Κωστόπουλος

Ανάλογα με το είδος των απολιθωμάτων:
• Μονοτυπικά, όταν περιέχουν απολιθώματα μιας μόνο ομάδας, π.χ. η

θέση Σίλατα περιέχει >90% μικροθηλαστικά.
• Πολυτυπικά, όταν περιέχουν απολιθώματα διαφόρων ομάδων, π.χ. το

απολιθωματοφόρο κοίτασμα του Πικερμίου περιέχει θηλαστικά, πτηνά,
ερπετά και αμφίβια, όστρακα...
• Eκλεκτικά, όταν γίνεται εκλεκτική συγκέντρωση και διατήρηση ορισμένων

απολιθωμάτων ή τμημάτων τους, π.χ. στο απολιθωματοφόρο κοίτασμα
θηλαστικών του Dorkovo (Bουλγαρία) το 95% των απολιθωμάτων είναι
μαστόδοντες.
Ανάλογα με τη θέση διαβίωσης των οργανισμών:
• Πρωταρχική θέση (Αυτόχθονα). Oι οργανισμοί μετά το θάνατό τους παρέμειναν
στους χώρους διαβίωσής τους, όπου και απολιθώθηκαν.
• Yποπρωταρχική θέση (Παραυτόχθονα, Αλλόχθονα). Tα υπολείμματα ενός

οργανισμού μετά το θάνατό του μεταφέρονται σε μικρές ή μεγάλες αποστάσεις
από τους τόπους διαβίωσής τους. Tο κύριο μέσο μεταφοράς είναι το νερό
(θαλάσσια ρεύματα, ποτάμια).
• Δευτερογενής θέση. Tα απολιθώματα από τη στιγμή του εγκλεισμού τους μέσα σ'
ένα πέτρωμα μέχρι την αποκάλυψή τους υφίστανται διάφορες αλλαγές της θέσης
τους, της σχετικής τοποθέτησης των σκελετικών τους στοιχείων και της
μορφολογίας τους. Στην περίπτωση αυτή τα απολιθώματα βρίσκονται σε
δευτερογενή θέση.

Ανάλογα με το χώρο απόθεσης:
• Θαλάσσια. Ψάρια και θαλάσσια ερπετά ή θηλαστικά.
• Eλώδη-Λιμναία . Tο περιβάλλον των ελών βοηθάει σημαντικά στη
δημιουργία απολιθωματοφόρων κοιτασμάτων από οργανισμούς, που
ζουν μέσα στο νερό ή γύρω από αυτό.
• Ποταμοχειμάρρια. Δημιουργούνται κατά μήκος των ποταμών από
οργανισμούς, που μεταφέρονται από το νερό και αποτίθενται στα πιο
ήρεμα σημεία τους.
• Eρημικά. Συνήθως, εξαιτίας του ξηρού κλίματος και της έλλειψης
βακτηρίων τα ζώα που πεθαίνουν, μουμιοποιούνται.
• Περιπαγετώδη. Διατήρηση ολόκληρων μουμιοποιημένων πτωμάτων.
• Kαρστικά. Σε σπήλαια ή σε καρστικές ρωγμές και έγκοιλα.
Ανάλογα με τον τρόπο θανάτου των οργανισμών:
Σωρρευτικά. Η συγκέντρωση οφείλεται σε φυσιολογική θνησιμότητα-
επικρατούν τα νεαρά και γηραιά άτομα
Καθυστερημένη
% %
Γρήγορη ταφή
Ταφή
ηλικία ηλικία
Καταστροφικά. Η συγκέντρωση οφείλεται σε κάποιο καταστροφικό γεγονός-

εμφανίζονται όλες οι ηλικιακές ομάδες με φθίνοντα ρυθμό από τα νεαρά προς
τα γηραιά
Καθυστερημένη
Γρήγορη % %
ταφή
Ταφή
ηλικία ηλικία

Παράδειγμα
Εικ.41: μεταφορά πτωμάτων από ποτάμι Εικ.42: Ποτάμιο κοίτασμα, υποπρωταρχική

θέση, πολυτυπικό, καταστροφικό Φωτο Δ.Σ.
Κωστόπουλος
Απολιθωματοφόρα
κοιτάσματα (Lagerstaette)
Εικ.45: Grube Messel, Γερμανία
Lagerstaette: Ιζηματογενής απόθεση εξαιρετικά πλούσια σε αριθμό και πληρότητα
απολιθωμάτων.
Εικ.48: Darwinius
Εικ.43: Πλήρης απολιθωμένος
masillae,
σκελετός θηλαστικού, Grube
Franzen et al. 2009
Messel Εικ.44: Απολιθωμένο Εντομο,
Grube Messel
Εικ.47: http://www.grube-messel.de/de/grube-messel.html
Εικ.46: Απολιθωμένο θηλαστικό που διατηρεί

μαλακά μέρη, Grube Messel
Ανασκαφή
Πώς βρίσκουμε τα απολιθώματα
• Τοπωνύμια (Βρουκολακιά).
• Πληροφορίες ανθρώπων υπαίθρου.
• Τεχνικά έργα (Εγνατία).
• Χαρτογράφηση (Γερακαρού).
Έκθεση απολιθωμάτων από Αιολική
Διάβρωση (Ερημος Τσαντ, Αφρική)
ΜΗΡΟΣ ΕΛΕΦΑΝΤΑ
ΧΑΥΛΙΟΔΟΝΤΑΣ
ΚΡΑΝΙΟ
ΙΠΠΟΠΟΤΑΜΟΥ
Εικ.49: Απολιθώματα σπονδυλωτών στη Νότια Σαχάρα, Τσαντ.

Φωτο: Γ. Δ. Κουφός
Έκθεση απολιθωμάτων από ποτάμια

διάβρωση
Εικ.50: Εκθεση απολιθωμάτων θηλαστικών από διάβρωση,

Σάμος, Φωτο: Δ.Σ. Κωστόπουλος
Ανασκαφή στο ύπαιθρο
Εικ.51: Ανασκαφή στο ύπαιθρο. Φωτο: Γ. Δ. Κουφός
Στάδια καθαρισμού και απόληψης

των απολιθωμάτων (1/5)
Εικ.52: Αποκάλυψη των απολιθωμάτων. Φωτο: Γ. Δ. Κουφός
Εικ.53: Συντήρηση των απολιθωμάτων. Φωτο: Γ. Δ. Κουφός.

Εικ.54 και 55: Προετοιμασία για την κατασκευή γύψινου καλουπιού. Φωτο: Γ. Δ. Κουφός
Εικ.56: Kατασκευή καλουπιού. Φωτο: Γ. Δ. Κουφός.

Εικ.57: Απόληψη καλουπιού. Φωτο: Γ. Δ. Κουφός.
Συντήρηση απολιθωμάτων
Εικ.58. Καταλογοποίηση απολιθωμάτων

Εικ.60: Συντήρηση απολιθωμάτων,
Φώτο: Γ.Δ.. Κουφός
Εικ.59. Καθαρισμός Απολιθωμάτων
Μελέτη υλικού
Διαχωρισμός υλικού.
Περιγραφή είδους.
Ανασύνθεση είδους.
Ανασύνθεση πανίδας.
Χρονολόγηση πανίδας.
Ανασύνθεση Παλαιοπεριβάλλοντος.
Ouranopithecus –
αναδόμηση κρανιακή μορφολογίας
Εικ.61: Κρανίο
Ουρανοπίθηκου
Φωτο: Δ.Σ.
Κωστόπουλος
Εικ.62: Αναδόμηση 1ο στάδιο, John Gurche
Εικ.63: Αναδόμηση 2ο στάδιο, John Gurche

Εικ.64: Τελική αναδόμηση, John
Gurche
Σύνοψη
• Η παλαιοντολογία σπονδυλωτών ως κλάδος της παλαιοντολογίας
ασχολείται με τα απολιθώματα οργανισμών με εσωτερικό σκελετό.
• Τα απολιθώματα αποτελούν τμήμα της Γεωλογίας και διέπονται
από τις αρχές της Βιολογίας. Η Ταφονομία μελετά το πώς ένας
οργανισμός μεταβαίνει από τη Βιόσφαιρα στη Λιθόσφαιρα.
• Η ΠΣ ξεκινά ουσιαστικά με τον Cuvier στα τέλη του 18ου αι. και
επηρεάζεται από τη θεωρία του Δαρβίνου.
• Η ΠΣ συμπληρώνει, ανασκευάζει ή αναθεωρεί συνεχώς τις
απόψεις της με βάση τα νέα απολιθώματα.
• Η ποιότητα και ποσότητα των απολιθωμάτων εξαρτάται από το
είδος του απολιθωματοφόρου κοιτάσματος και την ανασκαφική
διαδικασία.
Ενότητα 2: Εξέλιξη και Παλαιοντολογία
1. Αρχές θεωρίας της εξέλιξης.
2. Η έννοια του είδους.
3. Το παλαιοντολογικό είδος.
4. Λινναία και Φυλογενετική συστηματική.
5. Μαζικές εξαφανίσεις και η σημασία τους.
Στόχοι ενότητας
 Η διάκριση ανάμεσα στην επιστημονική και μη επιστημονική
αντίληψη της Ζωής μέσω των εννοιών της θεωρίας και του
θεωρήματος.
 Η αναγνώριση των βασικών αρχών και μηχανισμών της εξέλιξης
και της σημασίας των παλαιοντολογικών ευρημάτων σε αυτήν.
 Η διάκριση ανάμεσα στις έννοιες του φαινοτυπικού,
βιολογικού και παλαιοντολογικού είδους.
 Η αναγνώριση της έμφυτης λειτουργίας συστηματοποίησης-
ιεράρχισης του φυσικού κόσμου από τον άνθρωπο και η
διάκριση ανάμεσα στα δύο βασικά μοντέλα συστηματικής
ταξινόμησης του έμβιου κόσμου.
 Η διάκριση ανάμεσα στις έννοιες της Εξαφάνισης και της
Μαζικής Εξαφάνισης και η αναγνώριση των βασικών Μαζικών
Εξαφανίσεων και του ρόλου τους στην Εξέλιξη.
Γένεση ή Εξέλιξη ?
• «ο άνθρωπος
κατάγεται από τον
πίθηκο»
• «η θεωρία της
Εξέλιξης είναι μία
ακόμη θεωρία»
• «είναι αδύνατο
από ένα κύτταρο να
δημιουργήθηκαν
Εικ.2.2: Η Δημιουργία του Αδάμ, Μιχαήλ Άγγελος 1512.
όλοι οι οργανισμοί»
Θεωρίες & Θεωρήματα
• ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ/ ΒΟΥΔΙΣΜΟΣ (ΘΕΩΡΙΑ :
ιδεολογικά μορφώματα/δεν χρήζει απόδειξης).
• ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΑ ΘΕΩΡΙΑ (ΘΕΩΡΗΜΑ: μία

πρόταση/ιδέα/«θεωρία» που αποδεικνύεται/ ελέγχεται/
μέσα από μία σειρά προτάσεων ή δεδομένων).
Εικ.2.3: Πυθαγόρας ο Εικ.2.4: Καρλ Χάινριχ

Σάμιος Μαρξ
Θεωρίες & Θεωρήματα

Υπό αυτή την έννοια, οι «θεωρίες»
ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΛΙΘΟΣΦΑΙΡΙΚΩΝ ΠΛΑΚΩΝ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ
Αποτελούν στην πραγματικότητα ΘΕΩΡΗΜΑΤΑ
Εικ.2.5: μη φυσικός πληθυσμός κουνελιών.
Η Εξέλιξη ως αποδείξιμη θεωρία
(θεώρημα) 1
Το «τυχαίο» στην Εξέλιξη
Εικ.2.6: Άτομα με σύνδρομο Down.
Εικ.2.7: Καρυότυπος Σύνδρομο Down
Τμήμα Γεωλογίας
Η Εξέλιξη ως αποδείξιμη θεωρία

Θεσσαλονίκης
(θεώρημα) 3
Σαλαμάνδρα Χελώνα Γουρούνι Άνθρωπος
Εικ.2.8: Εξέλιξη & Εμβρυολογία

Στάδια εμβρυογένεσης διαφόρων
σπονδυλοζώων
Χρειάζεται η Εξέλιξη την
Παλαιοντολογία ?
ΌΧΙ. Η εξέλιξη αποδεικνύεται

ακόμη και πειραματικά –
εργαστηριακά.
Η παλαιοντολογία όμως
προσφέρει κάποια Ισχυρά
παραδείγματα εξέλιξης.
Εικ.2.9: Τετράποδα
Παραδείγματα Εξέλιξης από

Παλαιοντολογία
Εικ.2.11: Εξέλιξη των φτερών στα πτηνά
Εικ.2.10: Εξέλιξη των φαλαινών (από Κωστόπουλος & Κουφός 2015)
Θεωρία της Εξέλιξης
Όλα τα είδη προέρχονται μέσω τροποποιήσεων από προγονικά είδη-
οι τροποποιήσεις οφείλονται στη φυσική επιλογή που δρα πάνω στις
διαφορές μεταξύ ατόμων του ίδιου είδους.
Η φυσική επιλογή δεν έχει στόχο-σκοπό. Υποδηλώνει απλώς την υπεροχή για επιβίωση ή
αναπαραγωγή μίας γενετικής μορφής έναντι μίας άλλης κάτω από ένα συγκεκριμένο περιβάλλον
σε μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή.
Είδος Α “Είδος Β”
ΦΕ
Σ1 Σ2
χ1 χ2 χ3
Εικ.2.11: Η επίδραση της Φυσικής Επιλογής σχηματοποιημένη
Αλλοπάτρια ειδογένεση
Εικ.2.12: Αλλοπάτρια ειδογένεση σε ένα πληθυσμό ιχθύων.

Η δημιουργία νέων ειδών οφείλεται σε απομόνωση και
προσαρμογή (από Κωστόπουλος & Κουφός 2015)
Νεοδαρβινική Θεωρία-Σύγχρονη
Σύνθεση
1. Οι φυσικοί πληθυσμοί κάθε είδους περιέχουν μεγάλη γενετική
ποικιλομορφία λόγω τυχαίων μεταλλάξεων και ανασυνδυασμού.
2. Οι αλλαγές που από γενιά σε γενιά λαμβάνουν χώρα μέσα στους
πληθυσμούς οφείλονται σε αλλαγές της συχνότητας των γονιδίων οι
οποίες με τη σειρά τους οφείλονται κυρίως στη φυσική επιλογή.
3. Το προσαρμοστικό πλεονέκτημα των περισσότερων αλληλόμορφων είναι
πολύ μικρό με αποτέλεσμα οι αλλαγές του φαινοτύπου (εμφάνιση) να
είναι μικρές και βαθμιαίες.
4. Η διαφοροποίηση των μορφών ζωής επιτυγχάνεται μέσω της ειδογένεσης
που προϋποθέτει την αναπαραγωγική απομόνωση των πληθυσμών.
5. Οι ίδιες διεργασίες αν συνεχιστούν για μεγάλο χρονικό διάστημα
προκαλούν αλλαγές σημαντικού μεγέθους που οριοθετούν νέες
κατηγορίες κατάταξης των οργανισμών.
Τι σημαίνει «του ίδιου είδους»?

Κανείς φυσιοδίφης
δεν έχει ακόμη
αποφανθεί
αν είναι η ζέμπρα
μαύρο ζώο με
άσπρες ρίγες ή
μαύρες ρίγες με
άσπρο ζώο
Εικ.2.13: Ζέβρα, Equus quagga
(Αργύρης Χιόνης,
1986)
Τι σημαίνει «του ίδιου είδους»?
Η έννοια του είδους
Φαινοτυπική: είδη ονομάζονται οι μικρότερες

ομάδες οι οποίες αναγνωρίζονται μέσω
διακριτών μορφολογικών χαρακτηριστικών.
Βιολογική: Είδη ονομάζονται ομάδες από
φυσικά αναπαραγόμενους πληθυσμούς οι
οποίοι είναι αναπαραγωγικά απομονωμένοι
από άλλους πληθυσμούς.
Το παλαιοντολογικό είδος
Το παλαιοντολογικό είδος δεν
μπορεί να καλύψει τον
βιολογικό ορισμό του είδους
αλλά μόνο μέρος του
φαινοτυπικού. Ορίζεται από:
• τα μορφολογικά του Εικ.2.14: Hippotragus equinus
χαρακτηριστικά (σκελετικά)
• τον αριθμό των δειγμάτων
και την στατιστική τους
ομοιογένεια
• τη γεωγραφική του θέση
• τη στρωματογραφική/
χρονολογική του τοποθέτηση. Εικ.2.15: Skoufotragus schlosseri,
Samos, Φωτο Δ.Σ Κωστόπουλος
Γιατί & Πώς κατατάσσουμε
(ιεραρχούμε-ταξινομούμε) τα είδη ?
Εικ.2.16: Βιβλιοθήκη (ταξινόμηση βιβλίων κατά θέμα, συγγραφέα, έτος

έκδοσης…)
Λινναία Ταξινόμηση των ειδών 1

Ο Λινναίος (1707-1778) μέσα από το έργο του Systema Naturae
προτείνει ένα τρόπο ιεραρχικής καταλογοποίησης -ομαδοποίησης των
ειδών με βάση το βαθμό ομοιότητάς τους.
Είδος-Γένος-Οικογένεια-Τάξη-Ομοταξία-Συνομοταξία
Species-Genus-Family-Order-Class-Phylum
Κάθε οργανισμός χαρακτηρίζεται από μία διπλή ονομασία όπου η

πρώτη λέξη δηλώνει το ΓΕΝΟΣ και η δεύτερη το ΕΙΔΟΣ: Canis lupus
(λύκος) και συνήθως ακολουθεί το όνομα του ερευνητή που πρώτος
το περιέγραψε:
Mene psarianosi Symeonides, 1970/Majoreas elegans (Ozansoy, 1965)
Λινναία Ταξινόμηση των ειδών 2
• Fyllum: Chordata • Fyllum: Chordata
• Class: Reptilia • Class: Mammalia
• Superorder: Ungulata
• Superorder: Dinosauria
• Order: Cetartiodactyla
• Order: Ornithischia • Family: Bovidae
• Family: Ceratopsidae • Subfamily: Antilopinae
• Genus: Triceratops • Tribe: Caprini
• Species: horridus • Genus: Pontoceros
• Species: ambiquus
• Subspecies: mediterraneus
Κάθε γένος έχει ένα τυπικό είδος (type species) και κάθε είδος έχει ένα
τυπικό δείγμα (ολότυπος-holotype) από μία τυπική θέση (type area/site).
Φυλογενετική vs Λινναίας
(εξελικτικής) Συστηματικής
Lepidosauria
Chelonia
Εικ.2.17: Χελώνια.
Τάξη: Ερπετά
Mammalia
Crocodylia
Aves
Εικ.2.18: Λεπιδοσαύρια. Τάξη: Ερπετά
Φυλογενετική Συστηματική των
ειδών
Η φυλογενετική συστηματική αναφέρεται στην ιεραρχική
ταξινόμηση των ειδών (ή taxa γενικά) με βάση τα κοινά
εξελιγμένα χαρακτηριστικά.
Κατά Λινναίο Κατά Φυλογενετική
«Συγγενής» Ομοιότητα Συγγένεια χαρακτήρων
(μορφολογικών, DNA…)
Canis lupus - Canis aureus Canis aureus Canis lupus
Εικ.2.20: Canis aureus Εικ.2.21: Canis etruscus

Εικ.2.19: Canis lupus
Φυλογενετική Συστηματική
Η φυλογένεση εκφράζει την
εξελικτική ιστορία ενός
είδους ή μιας ομάδας ειδών
(taxon) και παρουσιάζεται με
το φυλογενετικό δέντρο όπου
ο οργανισμός συνδέεται με
κοινούς προγόνους με άλλες
φυλογενετικές γραμμές.
Για να διερευνήσουμε και να

«κτίσουμε» αυτές τις σχέσεις
χρειάζονται εξελιγμένοι
χαρακτήρες (μορφολογικοί,
γενετικοί, ηθολογικοι….)
Εικ.2.22: το «δέντρο της ζωής»
Ομόλογοι και μη ομόλογοι
(ανάλογοι) χαρακτήρες
Ζεύγος Α Ζεύγος Β
Εικ.2.23: Ομοιότητα λόγω συγγένειας (Δίδυμοι-Α) ή μη
συγγένειας (Prisleys-B)
Ομόλογοι και μη χαρακτήρες
Εικ.2.24: Χαρακτήρας: Δομή άκρου (ομόλογος) Εικ.2.25: Χαρακτήρας: ικανότητα πτήσης (ανάλογος)
Ομόλογοι χαρακτήρες
ΟΜΟΛΟΓΟΙ χαρακτήρες διακρίνονται σε
πλησιομορφικούς (πρωτόγονους) και
απομορφικούς (εξελιγμένους).
Εικ.2.26: Θηλαστικά, εμπρόσθιο άκρο
Μονοφυλία
• ΜΟΝΟΦΥΛΙΑ (monophyly – monophyletic group): σε
ένα ιεραρχικό σύστημα απογόνων (π.χ. κλαδόγραμμα),
ο πιο πρόσφατος κοινός πρόγονος και όλοι οι
απόγονοί του καλούνται μονοφυλετική ομάδα και
συνιστούν ένα μονοφυλετικό κλάδο ή μια μονοφυλία,
η οποία καθορίζεται από ομόλογους εξελιγμένους
χαρακτήρες (συναπομορφίες).
• Στη Φυλογενετική Συστηματική μία ταξινόμηση έχει
νόημα και ισχύ μόνο εφόσον αναφέρεται / οδηγεί σε
μονοφυλετικές ομάδες (monophyletic groups) που
καθορίζονται και διακρίνονται από την παρουσία
oμόλογων (=αντίστοιχων) απομορφικών
(=εξελιγμένων) χαρακτήρων (apomorphic homologies).
Συναπομορφίες
• Τρίχωμα
Θ • Γενούν μικρά
Η • Φέρουν πλακούντα
Λ
ΜΟΝΟΦΥΛΙΑ Α
Σ
Τ
Ι
Κ
Α
Εικ.2.27: Εξέλιξη Πλακουντοφόρων θηλαστικών κατά Benton.
Μονοφυλία, παραφυλία, πολυφυλία

Α Β Γ Δ Ε
2
Α Β Γ Δ Ε

Α Β Γ Δ Ε
4
Α Β Γ Δ Ε

Α Β Γ Δ Ε
6
Α Β Γ Δ Ε
«ΓΕΝΟΣ 1»
«ΓΕΝΟΣ 2»
«ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ»

Α Β Γ Δ Ε
«ΓΕΝΟΣ 1»
«ΓΕΝΟΣ 2»
8
Α Β Γ Δ Ε
«ΓΕΝΟΣ 1»
«ΓΕΝΟΣ 2»
Κλαδόγραμμα-κλαδιστική ανάλυση-
κριτήριο φειδωλότητας
Τα στάδια ενός χαρακτήρα κωδικοποιούνται

(0 πρωτόγονο – 1 εξελιγμένο) και ακολουθείται
Το κριτήριο της φειδωλότητας
Α(0) Β(1) Γ(1) Β(1) Α(0) Γ(1)
1 1 1 2
1
0 0
Εικ.2.28: Κλαδιστική ανάλυση με το κριτήριο
της Φειδωλότητας
Κλαδόγραμμα-Φυλόγραμμα-Φυλ. Δέντρο
Η κλαδιστική είναι το
ΚΛΑΔΟΓΡΑΜΜΑ ΦΥΛΟΓΡΑΜΜΑ ΦΥΛΟΓΕΝΕΤΙΚΟ ΔΕΝΤΡΟ
εργαλείο με το οποίο
κατασκευάζεται το
φυλογενετικό δέντρο.
Εικ.2.29: Τύποι Φυλογενετικής

Ιεράρχησης
Μαζικές Εξαφανίσεις
Σύντομοι (γεωλογικά) περίοδοι απότομης πτώσης
της βιοποικιλότητας ανάμεσα σε περιόδους
σχετικής αφθονίας και σταθερότητας.
κάθε 1 εκ. χρ. εξαφανίζονται 5 θαλάσσιες οικογένειες
Μέσος όρος Ζωής Είδους, Θηλαστικά: 2,33Μα
Στην πραγματικότητα πρόκειται όχι για
μεμονωμένα συμβάντα αλλά για διαδοχικές
φάσεις διάρκειας 10000-100000 χρόνων και τα
αίτια που τις δημιουργούν είναι κάθε φορά
πολλαπλά.
Οι 5 Μεγάλες Εξαφανίσεις του
Φανεροζωικού 1
1. Τέλος Ορδοβίσιου:
445-85% ειδών
2. Ανω Δεβόνιο: 365-
70% ειδών
3. Τέλος Περμίου:
250-95% θαλασσα,
70% ξηρά
4. Τέλος Τριαδικού:
205-76% ειδών
5. K-T (K-Pg): 65 – 75%
ειδών Εικ.2.30: Γεγονότα μαζικής
εξαφάνισης με την πάροδο του 445 Ma
χρόνου

445-85% ειδών
70% ειδών
70% ξηρά
205-76% ειδών
5. K-T (K-Pg): 65 – 75%
ειδών 365 Ma
445 Ma
445-85% ειδών
70% ειδών
70% ξηρά
205-76% ειδών
5. K-T (K-Pg): 65 – 75%
ειδών 365 Ma
445 Ma 250 Ma

205 Ma
445-85% ειδών
70% ειδών
70% ξηρά
205-76% ειδών
5. K-T (K-Pg): 65 – 75%
ειδών 365 Ma
445 Ma 250 Ma
205 Ma 65,5Ma
445-85% ειδών
70% ειδών
70% ξηρά
205-76% ειδών
5. K-T (K-Pg): 65 – 75%
ειδών 365 Ma
445 Ma 250 Ma
Τμήμα Γεωλογίας
Η περιοδικότητα των ΜΕ κάθε 25-30Μα

Θεσσαλονίκης
(Raup & Sepkoski 1986) αμφισβητείται
Εικ.2.31: Η βιοποικιλότητα του πλανήτη με το χρόνο. Οι 5 μεγαλύτερες μαζικές εξαφανίσεις ειδών

στην ιστορία του πλανήτη.
Αίτια & η Σημασία των Μαζικών
Εξαφανίσεων
• Βασαλτικές Ροές-Εκρήξεις.
• Πτώσεις στάθμης της Θάλασσας (global
cooling/ηπειρωτικές κινήσεις).
• Ανοξικές συνθήκες (black shale deposits- global
warming).
• Προσκρούσεις Αστεροειδών (ιρίδιο στο Κ-T).
• Κλιματικοί μεγακύκλοι (greenhouse-icehouse).
Η κυριαρχία σε συγκεκριμένες οικοθέσεις
περνά από μία ομάδα σε μία άλλη.
Σύνοψη
•Η εξέλιξη μέσω της φυσικής επιλογής είναι ο μηχανισμός που
εξηγεί καλύτερα τη δημιουργία και χωρο-χρονική διασπορά των
ειδών.
•Τα είδη δημιουργούνται συνήθως με αλλοπάτρια ειδογένεση.
•Το παλαιοντολογικό είδος είναι μέρος του βιολογικού και ορίζεται
από τα μορφολογικά και στατιστικά χαρακτηριστικά του καθώς και
τη γεωγραφική-στρωματογραφική του θέση.
•Η φυλογενετική συστηματική αντικαθιστά εν μέρη τη Λινναία και
δείχνει με τα κλαδογράμματα τις εξελικτικές σχέσεις των ειδών με
βάση ομόλογους εξελιγμένους (απομορφικούς) χαρακτήρες.
•Οι μαζικές εξαφανίσεις οφείλονται σε συνδυαστικούς παράγοντες
και από βιολογικής άποψης οδηγούν σε ανανέωση/αντικατάσταση
των κυρίαρχων ομάδων ανά γεωλογική περίοδο.
Ενότητα 3: Οι απαρχές του Έμβιου Κόσμου
• Οι απαρχές του Έμβιου Κόσμου.
• Γεωλογικός χρόνος και δημιουργία της Γης.
• Προκάμβριο.
• Προέλευση της ζωής.
• Ευκαρυωτικοί οργανισμοί (φυτά- ζώα).
• Η έκρηξη του Καμβρίου
• Προς τους σπονδυλωτούς οργανισμούς.
Τίτλος Μαθήματος
Θεσσαλονίκης Τμήμα
• Η διάκριση ανάμεσα σε επιστημονικές και μη
θεωρήσεις για τη δημιουργία της Ζωής
• Η αναγνώριση των βασικών υποθέσεων και
μηχανισμών για τη δημιουργία της Γης και της
Ζωής
• Η διερεύνηση των παραγόντων και
προσαρμοστικών μηχανισμών που οδηγούν στην
εμφάνιση των χορδωτών οργανισμών
• Η αναγνώριση του αντίστοιχου αρχείου των
απολιθωμάτων
Η ηλικία της Γης
4.56 By με βάση
ραδιοχρονολογήσεις σε
4.560.000.000
Εικόνα 1. Η Γη στο ηλιακό σύστημα
Πρώτα στερεά
Κρύσταλλοι Ζιρκονίου:
4,404 Δις
Εικόνα 2. Κρύσταλλοι ζιρκονίου Εικόνα 3. Γεωγραφικός

στο Jack Hills προσδιορισμός του Jack Hills
Αντιπροσωπεύουν τα
πρώτα στερεά των
πρωτο-πλανητοειδών
4,567-4,571 Δις
Εικόνα 4. Σεληνιακά Δείγματα: Εικόνα 5. CaΑl εγκλείσματα

4,527Δις μετεωριτών
4.570.000.000= 1 έτος (365 ημέρες)
Εικόνα 6. Πρώιμη Γη
Εικόνα 7. Eobacterium isolatum και
Archaeophaeroides barbertonensis
Εικόνα 8. Tyrannosaurus rex Εικόνα 9. Εμφάνιση εντόμων
Γεωλογικός χρόνος
Τεταρτογενές
2,5 My
Νεογενές
25 My
Παλαιογενές
Εικόνα 10. 540-250Μy: Παλαιοζωϊκός

Γεωλογικός 4.57Β-541Μa: Προκάμβριο
χρόνος 250-65 My: Μεσοζωϊκός
540-0Μa: Φανεροζωϊκός
65-0My: Καινοζωϊκός
Προκάμβριο
7/8 της ηλικίας της Γης

(ως 18 Νοεμβρίου)
Εικόνα 11. «Γεωλογικό ρολόι»
Αλλαγές στη Γη…
… σημαίνει αλλαγές στη Ζωή.
Προκάμβριο: Παράδειγμα της

ταυτόχρονης εξέλιξης της Γης και της
Ζωής
Πέτρωμα= κλειδί στην κατανόηση της Εξέλιξης της Ζωής
Ορισμός
ΠΡΟΚΑΜΒΡΙΟ: «πριν από το Κάμβριο»

(Precambrian)
Δηλώνεται γενικά το χρονικό διάστημα πριν από τον
Φανεροζωϊκό αιώνα, δηλαδή >541 εκ. έ. (κ.α.570)
Ξεκινά με τη δημιουργία της Γης και τελειώνει με την
εμφάνιση των πρώτων σύνθετων πανίδων με
απολιθώματα σκελετικών μερών.
Οι δυσκολίες μελέτης του
Προκάμβριου
• Πετρώματα ελάχιστα εκτεθειμένα στην επιφάνεια και
συνήθως διαβρωμένα ή μεταμορφωμένα.
• Απολιθώματα σπάνια, μικροσκοπικά και ευαίσθητα στις
μεταβολές των πετρωμάτων.
Οι περισσότερες πληροφορίες προέρχονται από μεγάλα τεμάχη

ηπείρων του Προκάμβριου, τα οποία δεν παραμορφώθηκαν/
μεταμορφώθηκαν= κρατόνες (cratons).
Όταν οι κρατόνες εμφανίζονται στην επιφάνεια ονομάζονται ασπίδες
(shields), π.χ. Καναδική Ασπίδα.
Εικόνα 13. Ασπίδες & Κρατόνες του

Προκάμβριου
Υποδιαίρεση του Προκάμβριου
541
900 πολυκύτταροι
1600
Προτεροζωϊκός πρώτοι Ευκαρυωτικοί
2500
αύξηση ατμ. Ο2
Αρχαιοζωϊκός ή Αρχαϊκός
3800 πρώτα ιζήματα /προκαρυωτικοί?
Καταρχαιοζωϊκός ή Κοσμικός
4600
δημιουργία Γης-Σελήνης
Εικόνα 14. Προκάμβριο
Έκρηξη Υπερκαινοφανούς (supernova) Αστέρα
–δημιουργία Πρωτοπλανητικού Δίσκου
Εικόνα 15. Δημιουργία Πρωτοπλανητικού Εικόνα 17. Φαινόμενο της Επαύξησης των Πλανητών
Δίσκου στον Αστερισμό του Ωρίωνα
Εικόνα 16. Πρωτοπλανητικός δίσκος
Ηλιακό Σύστημα
• Ως Ηλιακό Σύστημα θεωρούμε τον Ήλιο και όλα τα
αντικείμενα που συγκρατούνται σε τροχιά γύρω του χάρη στη
βαρύτητα .
• Σχηματίστηκαν όλα πριν 4,6 δις έτη σε ένα γιγάντιο μοριακό
νέφος.
Εικόνα 18. Το ηλιακό σύστημα
Καταρχαιοζωϊκός (Hadean) μεγααιών
(4.6-3.8 By)
from liquid to solid…
Δεν πρόκειται για μια «αυστηρά» γεωλογική περίοδο, καθώς δεν

υπάρχουν πετρώματα.
• Δημιουργία Σελήνης.
• Σταδιακή ψύξη της Γης και διαστρωμάτωση
σε Πυρήνα, Μανδύα και Φλοιό-
πρωτοήπειροι.
• Βομβαρδισμός αστεροειδών-3.9Ga.
• Έναρξη ηφαιστειακής δράσης.
• Πρώτη ατμόσφαιρα (CO2, H2O, N2, μεθάνιο,
αμμωνία).
• Έκλυση υδρατμών/κοσμικό νερό,
δημιουργία ωκεανών. Εικόνα 19. Δημιουργία της Σελήνης
Η αρχέγονη «σούπα»
• Μετεωριτικό νερό
• Υδρατμοί από εσωτερικό
• Απουσία Οξυγόνου
• Υψηλές συγκεντρώσεις διαλυμένων ορυκτών,
αλάτων, σουλφιδίων, νιτρικών
• Ηλεκτρικές κενώσεις/υπεριώδης
• Επίδραση CO2, N2, μεθάνιο, αμμωνία,
σουλφίδια ατμόσφαιρας
Γιατί Ζωή μόνο στη Γη
Εικόνα 20
Οι θεωρίες για τη δημιουργία της

Ζωής (1/2)
Πώς;
 Υπερφυσική: δεν αποτελεί αντικείμενο
επιστημονικής σκέψης: θεογονίες/κοσμογονίες
 Εξωγήινη: 1969 μετεωρίτης της Allende-Mexico

που περιείχε αμινοξέα/ 1996 Μετεωρίτης από
Άρη με πιθανά απολιθώματα (;) – Πανσπερμία
 Οργανοχημική: 1922 Oparin, 1950 Miller & Urey

(Χημική εξέλιξη) ΑΒΙΟΓΕΝΕΣΗ
Οι θεωρίες για τη δημιουργία της
Ζωής (2/2)
Πού;
 Ωκεανό- μεσοωκεάνιες τάφρους-Υδροθερμικές
Πηγές
 Ψυχρές ηφαιστειακές λαγούνες
Συνταγολόγιο
«Σπιτικοί σχεδόν οργανισμοί»

Υλικά:
 Νερό πλούσιο σε άλατα, χλωρίδια, σουλφίδια (βλ. βάση
για αρχέγονη σούπα)
 «αέρα» πλούσιο σε αμμωνία, μεθάνιο, Η και υδρατμούς
 Ηλιακή- κοσμική ακτινοβολία & Φως
 Θερμότητα & Ηλεκτρισμός (κενώσεις)
Ψήνετε επαναλαμβανόμενα κατά προτίμηση σε μία

συσκευή Miller & Urey!
Το πείραμα των Miller & Urey (1953)
Ηλεκτρικές
κενώσεις
Υδρατμοί
Ατμόσφαιρα
Ωκεανός
Κρύο νερό με οργανικές
ενώσεις
Αμινοξέα/ Σάκχαρα
Νουκλεοτίδια
Όχι ζωντανούς οργανισμούς!

Εικόνα 22. Συσκευή Miller & Urey
Εικόνα 21. Το πείραμα Miller & Urey
Αμινοξέα, Νουκλεϊκά Οξέα, Λιπίδια
Εικόνα 23. Πρωτεΐνες
Εικόνες 26-27. RNA- DNA

Εικόνες 24-25. Μεμβράνες
Η Εξίσωση της Ζωής
Οργανικές δομές Καταλύτες

Αμινοξέα
Βάσεις Νουκλεϊκών ορυκτά της αργίλου ΠΡΩΤΕΪΝΕΣ
οξέων
+ DNA/RNA
Φωσφορικά οξέα
λιπίδια
Μεμβράνες
προ-Οργανισμός
Προαπαιτούμενα οργανισμού
1. Nα έχει ένα όριο με το περιβάλλον (μεμβράνη).

2. Nα περιέχει οδηγίες για τη δομή και τη λειτουργία του.
3. Nα αναπαράγεται.
4. Nα αντιδρά με το περιβάλλον (συμπεριφορά).
5. Nα παράγει ενέργεια για τη διατήρησή του
(μεταβολισμός).
RNA world: RNA ένζυμο + RNA γονίδιο +μεμβράνη

Λιπιδίων= πρωτοκύτταρο , χημοαυτότροφο, ανα-
παραγόμενο, αναπτυσσόμενο => φυσική επιλογή
Αρχαιοζωϊκός Αιών (Archaean)
(3.8-2.5 Ga)
Παλαιότερο ίζημα:
Ishua SuperGroup, Γροιλανδία, 3.8 Ga
Arctic Canada, 3.96 Ga
Παλαιότερα απολιθώματα:
3.5 Ga Warrawoona Series-North Pole, NW
Αυστραλία
3.2-3.4 Ga Fig Tree Fm, Ν. Αφρική
3.2-3.7 Ga Onverwacht series, Ν. Αφρική
Archaea, Κυανοβακτήρια
μονοκύτταροι-προκαρυωτικοί
Στρωματόλιθοι
Φωτοσυνθετικά –
Φωτότροφα/Ετερότροφα
Εικόνα 29. Archaea

Εικόνα 28. Cyanobacteria
Εικόνα 30. Βακτήρια
Στρωματόλιθοι
Παγκόσμια εξάπλωση από 3,5-1,2Ga
Εικόνα 31. Στρωματόλιθοι Εικόνα 32. Στρωματόλιθος
Τα πρώτα απολιθώματα
Εικόνες 33-34-35. Apex Chert, Αυστραλία,
Κυανοβακτήρια Archaeotrichion
Eoleptonema Primaevifilum
Εικόνες 36-37. Eobacterium Fig-Tree 3,2 δις

Προτεροζωϊκός Αιών (2.5-0.57 By)
(1/2)
• Πρώτα ερυθροστρώματα 2.3-banded iron deposits 2.5-1.8-
τελευταίες αποθέσεις ουρανινίτη σε παλαιοεδάφη 2.3.
• Δημιουργία του στρώματος Όζοντος στην ατμόσφαιρα.
Εικόνα 38. Ερυθροστρώματα Εικόνα 39. Ουρανινίτης Εικόνα 40. Διαστρωμένος σίδηρος
Εικόνα 41. Προτεροζωικός αιώνας- Ροδίνια Ορογένεση
Προτεροζωϊκός Αιών (2.5-0.57 By)

(2/2)
Εικόνα 42. Grypania spiralis, Πρώτο μεγααπολίθωμα,

Σπειροειδές «φύκος», 2.1 By Michigan
Εικόνα 44. Eoastrion
Εικόνα 43. 1.9 By Gunflint, Α. Eoastrion

Βακτήριο, B. Eosphaera
C. Animikiea, φύκος, D. Kakabekia
Εικόνα 45. 2,1 Πρώτα Acritarchs (1.8-0.8 By)

Κάθε μικρή, μη όξινη οργανική δομή-αυγά μεταζώων
-κύστες διαφόρων χλωρόφυτων
~1.5 Ga Ευκαρυώτες-Πρώτιστα
Μονοκύτταροι οργανισμοί (αμοιβάδες, δεινομαστιγωτά,

διάτομα, ραδιολάρια, χλωροφύκη) που φέρουν δομημένο
πυρήνα, οργανωμένο DNA σε χρωμόσωμα και οργανίδια
(μιτοχόνδρια-χλωροπλάστες).
Εικόνα 46. Ευκαρυωτικό vs προκαρυωτικού κυττάρου
Συμβίωση
Εικόνα 47. Egyptian Plover bird Εικόνα 48. Remora fish
Ενδοσυμβιωτική Θεωρία (1/2)
Εικόνα 49: Ενδοσυμβιωτική Θεωρία
Ενδοσυμβιωτική Θεωρία (2/2)
Εικόνα 49: Ενδοσυμβιωτική Θεωρία
Αποδείξεις (1/2)
1. Σε έναν ευκαρυώτη το DNA των μιτοχόνδριων και των
(χλωρο-)πλαστών δεν είναι το ίδιο με εκείνο του
πυρήνα.
2. Τα μιτοχόνδρια και οι πλάστες διαχωρίζονται από το
υπόλοιπο κύτταρο με 2 μεμβράνες: μία που παράγει
το κύτταρο και μία που παράγει αυτόνομα το ίδιο το
οργανίδιο.
3. Τα μιτοχόνδρια και οι πλάστες παράγουν πρωτεΐνες
με τρόπο παρόμοιο με εκείνο των προκαρυωτών
διάφορο από αυτούς του κυτοπλάσματος.
Αποδείξεις (2/2)
4. Όπως τα βακτήρια, τα μιτοχόνδρια και οι πλάστες
είναι επιδεκτικά στα αντιβιοτικά, ενώ το κυτόπλασμα
όχι.
5. Τα μιτοχόνδρια και οι πλάστες μπορούν να
πολλαπλασιαστούν μόνο με διαίρεση- δεν μπορούν
να δημιουργηθούν από το ευκαρυωτικό κύτταρο.
6. Γενετικά δεδομένα δείχνουν ότι όλοι οι χλωροπλάστες
στα κύτταρα των φυτών έχουν DNA παρόμοιο μεταξύ
τους αλλά και με εκείνο των κυανοβακτηρίων. Επίσης,
όλα τα μιτοχόνδρια των ζωϊκών οργανισμών φέρουν
πολύ παρόμοιο μεταξύ τους DNA, ενώ το πυρηνικό
DNA περιέχει ένα εντυπωσιακά υψηλό ποσοστό DNA
άρχαιων.
Η εμφάνιση των Εukarya
Αύξηση
Συσσωμάτωση
Καταμερισμός
Πολυκυτταρικότητα
ΠΡΩΤΙΣΤΑ
Proteobacteria μιτοχόνδρια
Cyanobacteria χλωροπλάστες
Ενδοσυμβίωση
Proto-Eukarya Χίμαιρα
~2Ga
Prokarya
Συμβίωση
Eubacteria Archaea Εικόνα 50. Eubacteria

Spirochaeta? Thermoplasma?
Bitter Springs Fm, Αυστραλία
Εικόνα 51. Mixococcoides minor, αποικία

chroococcalean, κυανοβακτήρια
Εικόνα 53. 0.9 Ga, κυανοβακτήρια
Εικόνα 52. Palaeolyngbya, νηματοειδές φύκος
Η Υπόθεση της Χιονόμπαλας
541
900  750-620 Ma, -40oC - +50οC, 3
1600
παγετώδη επεισόδια
2500
 Slushball Earth model γύρω από

3800
Ισημερινο +10oC
4600
Εικόνα 54. Χρονολόγιο
Ediacaran Period 635-541 Ma

• Στο τέλος του Προτεροζωϊκού εμφανίζονται τα
πρώτα πολυκύτταρα πρώτιστα και Metazoa με
χαρακτηριστικές πολύπλοκες και πολυποίκιλες
πανίδες (ιχνοαπολιθώματα) που συνιστούν την
αρχή της ορατής ζωής (πανίδες της Ediacara)
• Στο τέλος του Προκάμβριου οι πανίδες της
Ediacara φθίνουν σημαντικά (?)
Ediacara Hills, Αυστραλία
30 γένη, 67%Cnidaria, 26%Anellidae, 5%Arthropoda
Εικόνα 56. Kimberella
Πρώτο μαλάκιο?
Εικόνα 57. Parvancorina

Πρώτος τριλοβίτης?
Εικόνα 58. Tribrachidium

Εχινόδερμο?
Εικόνα 55. Spriggina Εικόνα 59. Dickinsonia

πρώτο αρθρόποδο? Σπόγγος?
Mistaken Point-Newfoundland
0.565 Ga
Φυλλόμορφα
Περιβάλλον βαθιάς θάλασσας
Εικόνα 60. Charnia Εικόνα 63. “spindles”
Εικόνα 64. “spindles”
Εικόνα 61. Bradgatia
Εικόνα 62. Charniodiscus
Ediacaran fauna
Εικόνα 66. Ediacaran fauna

Εικόνα 65. Ediacaran fauna
Εικόνα 67. Κατανομή Πανίδων της Εντιακάρα

Πρώτα σκελετικά απολιθώματα
Namibia, Nama Group

549-542 Ma
Εικόνα 68. Namacalathus Εικόνα 69. Cloudina

30mm
Η έκρηξη του Καμβρίου (541-490)
• Παρότι πολυκύτταροι οργανισμοί εμφανίζονται

ήδη από το τέλος του Προκάμβριου, στις αρχές του
Καμβρίου και μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα
~10 εκ. έ. (540-530) εμφανίζονται «ξαφνικά»
σχεδόν όλες οι συνομοταξίες οργανισμών που
υπάρχουν και σήμερα (35) και πολλές άλλες που
έχουν εξαφανιστεί.
• Μεταξύ των Ομοταξιών που εμφανίζονται είναι τα
BILATERIA και μεταξύ αυτών τα πρώτα Χορδωτά
(Chordata) απ’ τα οποία προέρχονται οι
σπονδυλωτοί οργανισμοί.
Έκρηξη Καμβρίου
ΔΙΑΔΟΣΗ &
ΥΨΗΛΑ ΕΠΙΠΕΔΑ
ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ
ΟΞΥΓΩΝΩΣΗΣ
ΣΚΕΛΕΤΟΥ
Μεγάλο Μέγεθος – Νέοι τρόποι κίνησης-διαβίωσης-άμυνας
ΕΜΦΑΝΙΣΗ
ΘΗΡΕΥΤΩΝ
Θαλάσσιος πυθμένας
Εικόνα 70.
Burgess Shale Lagerstaette,

Καναδάς, 505 εκ. έ.
Εικόνα 72. Burgess Shale’σ Εικόνα 73. Opabinia

fossil
Εικόνα 71. Trilobite
Εικόνα 74. Whittington, Briggs en
Conway Morris
Εικόνα 75. Pikaia Gracilens
Εικόνα 76. The first Anomalocaris Εικόνα 77. Aysheaia

O πυθμένας του Κ. Καμβρίου
Εικόνα 78. Έκρηξη Καμβρίου- πυθμένας ωκεανού-αναπαράσταση
Εμφάνιση των Χορδωτών (?)
Εικόνα 80. Pikaia, Καναδάς, 505 Ma
Εικόνα 79. Ανώνυμο απολίθωμα

Ediacara, Αυστραλία
560 Ma
Εικόνα 81. Haikouella Chenhjiang, Κίνα, 525 Ma
Πώς από έναν ασπόνδυλο κόσμο
θα μεταβούμε σε έναν
σπονδυλωτό;
Χορδωτά
Εικόνα 82. Βασική Δομή Χορδωτού οργανισμού
Φυλογένεση Δευτεροστόμιων
Εικόνα 83. Ημιχορδωτά
ΧΟΡΔΩΤΑ Εικόνα 84. Εχινόδερμα
Εικόνα 86. Φυλογένεση Δευτερόστομων

Εικόνα 85. Χιτωνοφόρα
Οντογένεση Χιτωνοφόρου
Εικόνα 89. Λάρβα Εικόνα 90. Tunicate Larvae
Εικόνα 87. Ενήλικο
Εικόνα 88. Οντογένεση
ΝΕΟΤΕΙΝΙΑ
Εικόνα 91. Axelotl Εικόνα 93. Νεαρός Χιμπατζής
Εικόνα 92. Tiger salamander Εικόνα 94.
Chordata
• Όλα τα CHORDATA χαρακτηρίζονται (σε κάποιο στάδιο της ζωής τους) από 1. Νωτοχορδή, 2.
Νευρική Χορδή, 3. Φαρυγγικές Σχισμές.
• Τα Cephalochordata διατηρούν σε όλη τη ζωή τους τη νωτοχορδή και φέρουν ουρά και μύες
οργανωμένους σε ομάδες (μυομερή).
• Τα Craniata φέρουν διακριτό κεφάλι και στα περισσότερα η νωτοχορδή αντικαθίσταται από τη
σπονδυλική στήλη.
Εικόνα 96. Branchiostoma
Εικόνα 97. Λάμπραινα

Εικόνα 95. Σχέσεις Χορδωτών
Πρώτοι εκπρόσωποι Χορδωτών
Craniata
Cephalochordata
Urochordata
Haikouichthys, 530
Myllokumningia, 524
Haikouella, 525
Pikaia, 505
Yunnanozoon, 525
CHORDATA
Haikouella
Chenhjiang, Κίνα
2-4 cm, ίχνη καρδιάς, αρτηριών εγκέφαλος, μάτια, φαρυγγικά δόντια,
μυομερή
300 δείγματα, πιθανό πρωτόγονο Craniata
Εικόνα 98. Ανατομία Haikouella
Εικόνα 99. Haikouella

Εικόνα 100. Εμφάνιση Haikouella
Προσαρμογές
Η νωτοχορδή θα πρέπει αρχικά να χρησίμευε στη Haikouella,

το Yunnanozoon και την Pikaia ως εργαλείο πλεύσης.
Η υδροδυναμική επιβάλλει ότι η ικανότητα πλεύσης
ενισχύεται με την επιμήκυνση του σώματος. Η οικολογική
αυτή πίεση θα πρέπει να λειτούργησε επιλεκτικά ανάμεσα
στις διάφορες μορφές των πρώτων χορδωτών.
Όμως, το αξιόπλοο ενός μεγαλύτερου ζώου στο νερό δεν
μπορεί σαφώς να επιτευχθεί μόνο με τη νωτοχορδή. Συνεπώς,
θα πρέπει να ενισχυθεί μυϊκά και άρα σκελετικά, δίνοντας
γένεση στην ανάπτυξη χόνδρινων ή ορυκτοποιημένων
σκελετών.
Haikouchthys
Διακριτό κεφάλι, εγκέφαλος, πτερύγια, πρωτόγονα βράγχια,
γονάδες, χόνδρινες σκελετικές δομές…
Εικόνα 102. Haikouichthys
Εικόνα 101. Haikouichthys ercaicunensis

Εικόνα 103. Haikouichthys, αναπαράσταση
Φυλογένεση πρώτων Χορδωτών
Εικόνα 104.
Σύνοψη
• Ο Προκάμβριος Μεγααιών συνιστά το 90% της γήινης

ιστορίας, από 4.6 – 0.52 By
 Αρχαιοζωικό (κυρίως Aρχαιοβακτήρια, Ευβακτήρια)
2.5-1.8 By
 Προτεροζωικό 1.8-0.52 By
 1.5-0.9: Εμφάνιση Ευκαρυωτικών – Πρώτιστα
(Συμβίωση)
 0.7-0.54: Πανίδα της Ediacara
• Η έκρηξη του Καμβρίου (542-490) θα δώσει μεταξύ άλλων
τα πρώτα Χορδωτά (Pikaia), και ήδη από το Κ. Κάμβριο τα
πρώτα Craniata (Haikouichthys)
Χρονολογική Τοποθέτηση &
Διάρθρωση
65 •Δημιουργία της Γής: 4.57 Δις

•Δημιουργία Σελήνης: 4.52 Δις
•Διαστρωμάτωση της Γής-Φλοιός
248 •Βομβαρδισμός Αστεροειδών 3.9 Δις
•Εμφάνιση της Ζωής: 3.5 Δις
•Πρώτες Τεκτονικές πλάκες και κινήσεις
•Εμπλουτισμός ωκεανών/ατμόσφαιρας σε Ο, 2.4Δις
•Εμφάνιση Ευκαρυωτικών οργανισμών: 1.5Δις
•Εμφάνιση πολυκύτταρων οργανισμών: 0.7 Δις
570
700
4600
Εικόνα 104. ???
Ενότητα 4: Οι Κυρίαρχοι των Υδάτων

• Η Γη στον Παλαιοζωϊκό αιώνα
• Δόντια και Σκελετοί
• Σπονδυλωτά
• «Άγναθοι» Ιχθύες
• Γναθοστόματα
• Πλακόδερμοι Ιχθύες, Χονδιχθύες,
Οστεϊχθύες
• από τη θάλασσα στη χέρσο
• Η διερεύνηση του αρχείου των
απολιθωμάτων του Παλαιοζωικού αιώνα
• Η αναγνώριση των βασικών ομάδων ιχθύων
και της εξέλιξής τους
• Η διερεύνηση των παραγόντων που
οδήγησαν στην εμφάνιση των πρώτων
τετράποδων και οι απαιτούμενες ανατομικές
προσαρμογές
Παλαιοζωικός Αιώνας, 540-250 Ma
Ξεκινά με την έκρηξη του Καμβρίου και τελειώνει με τη Μαζική Εξαφάνιση
του Περμίου. Υποδιαιρείται σε:
Π
Α ΠΕΡΜΙΟ
Λ
Α ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟ
Ι
Ο Εικ 2. Τα δάση του Λιθανθρακοφόρου
Ζ ΔΕΒΟΝΙΟ
Ω ΣΙΛΟΥΡΙΟ
Ι Rhynia
Κ ΟΡΔΟΒΙΣΙΟ
Ο Πρώτα φυτά ξηράς
Σ ΚΑΜΒΡΙΟ
Εικ 1.
Cooksonia
Η Γη στον Παλαιοζωικό
1 4
2 5
3 6
Εικ 3. Η εξέλιξη της Γης στον

Παλαιοζωικό
Κρανιώτες & Σπονδυλωτοί
οργανισμοί
Κρανιώτες
1. Το νευρικό σύστημα εκτείνεται μπροστά δημιουργώντας τριμερή εγκέφαλο
2. Τα αισθητήρια όργανα μεγεθύνονται
3. Μία αρχικά χόνδρινη κάψα προστατεύει τον εγκέφαλο και τα αισθ. όργανα
4. Μυϊκές κινήσεις σπρώχνουν το νερό μέσω φάρυγγα- βράγχια
Urochordata Cephalochordata Craniata
Εικ 4. Φυλογένεση Χορδωτών Haikouichthys, 530
Haikouella, 525
Pikaia, 505
Σπονδυλωτοί
1. Σπόνδυλοι CHORDATA Yunnanozoon, 525
2. Μυομερή 9
3. Τουλάχιστον 2 ημικυκλικοί αγωγοί στο εσωτερικό αυτί
4. Πτερύγια με συνδεδεμένο μυϊκό σύστημα
5. Ανάπτυξη πλακών – λεπίων - εξωσκελετού
Φυλογένεση Άγναθων
Εικ 9. Λάμπραινα
VERTEBRATA
Εικ 7. Φυλογένεση Σπονδυλωτών Εικ 8. Μυξίνη

Κωνόδοντα
Εικ 5. Κωνόδοντα
Εικ 6. Clydagnathus
4 cm
ΚΩΝΟΔΟΝΤΑ
Ανω Κάμβριο (>500 Μa) -Τριαδικό
Καλοί βιοστρωματογραφικοί δείκτες
Γνωστά από 1856 αλλά προβληματικά
Προσδιορίστηκαν το 1993 ως ιχθύες με την
ανακάλυψη του Clydagnathus το 1983
Φυλογένεση Άγναθων 2
VERTEBRATA
Οστρακόδερμοι Ιχθύες 1
Παραφυλετική ομάδα που περιλαμβάνει διάφορες
τάξεις άγναθων ιχθύων (όπως Anaspida,
Heterostraci, Galeaspida, Osteostraci)
Ορδοβίσιο-Δεβόνιο
Θαλάσσια ή γλυκών νερών
Μήκος < 30cm
Χρησιμοποιούν τα βράγχια μόνο για αναπνοή
Χαρακτηρίζονται από ισχυρή κρανιακή ασπίδα που
αποτελείται από μία ή περισσότερες πλάκες
Στις εξελιγμένες μορφές απαντώνται πτερύγια
Εικ 10. Πρώτοι Άγναθοι Ιχθύες - Arandaspis
Εικ 11. Ανατομία Άγναθου

Ετερόστρακοι Γαλεάσπιδοι
Α. Ορδοβίσιο-Κ. Δεβόνιο (500-410) Σιλούριο-Δεβόνιο (440-410)
1 κοινό εξωτερικό βραγχιακό άνοιγμα Φαρδυές ραχιαίες Κεφαλικές ασπίδες

1 ραχιαία κεφαλική ασπίδα Ποικίλες προεξοχές
>= 1πλευρικές Επιπλέον ραχιαίο άνοιγμα
Πολλαπλές κοιλιακές
Anglaspis
Εικ 13. Γαλεάσπιδοι Ιχθύες

Εικ 12. Ετερόστρακος Ιχθύς
Οστεόστρακοι (Κεφαλάσπιδα)
Ανάσπιδοι
Ορδοβίσιο-Κ. Δεβόνιο
Εικ 14. Ανάσπιδοι Ιχθύες
Ισχυρά θωρακισμένο κρανίο-1 ασπίδα

πεπλατυσμένο πεταλοειδές
Συζυγή πτερύγια
Εικ 15. Κεφαλάσπιδοι Ιχθύες
Γναθόστομοι 1
Εικ 16. Εξέλιξη της αρθρωτής γνάθου
• προσφέρει στα γναθοστόματα πολλαπλές διατροφικές οικολογικές επιλογές ανοίγοντας

νέους δρόμους στην εξέλιξη
• διευκολύνει στην καλύτερη ρύθμιση της οξυγόνωσης ανάλογα με την συμπεριφορά
(ηρεμία/δράση)
Γναθόστομοι 2
Περιλαμβάνει όλους τους οργανισμούς με αρθρωτή γνάθο που αποτελεί τροποποίηση των
εμπρόσθιων φαρυγγικών (βραγχιακού) τόξων και συνδυάζεται με δόντια
Ελεγχος του σώματος σε 3 διαστάσεις από συζυγή πτερύγια με εσωτερικό σκελετό και μύες
Ζεύγος ρινικών ανοιγμάτων
Έσω ους με 3 ημικυκλικούς αγωγούς (καλύτερη ισορροπία)
5 φαρυγγικές σχισμές
Εικ 17. Φυλογένεση Γναθόστομων

Πλακόδερμοι
Placodermi-Δεβόνιο (415-360 My)

Ανάπτυξη γνάθου
Παρουσία θωρακικών και κοιλιακών πτερυγίων
Ανάπτυξη ακανθωδών πτερυγίων κατά μήκος
ράχης και κοιλίας
Ετερόκερκο ουραίο πτερύγιο
Κρανίο και θώρακας καλύπτονται από οπλισμένες
αρθρωτές πλάκες και το υπόλοιπο σώμα από λέπια
ή γυμνό
Αυχενική άρθρωση
Συνήθως μικροί
Γενούν μικρά !!!
Εικ 18. Duncleosteus, ~6m

Χονδριχθύες
Chondrichthyes (χίμαιρες, καρχαριές και σελάχια)
Δεβόνιο-Σήμερα
Πλακοειδή λέπια/ σκληρό δέρμα (tooth-like scales)

Χόνδρινος σκελετός με πρισματική ασβεστοποίηση
Απουσία πλευρών
Ετερόκερκο ουραίο πτερύγιο
Εικ 20. Acmonistion, Λιθανθρακοφόρο
Cladoselache
Megalodon
Εικ 19. Χονδριχθύες
Ακανθώδη
Τα Acanthodii αποτελούν
μία πρωτόγονη ομάδα με
Χόνδρινο σκελετό αλλά
πτερύγια που υποστηρίζονται
από ισχυρά αγκάθια με οστέινη βάση και
οδοντινη άκρη
Α. Ορδοβίσιο?-Πέρμιο
Εικ 21. Ακανθώδης Ιχθύς
Οστεϊχθύες
Guiyu, Aνω Σιλούριο-419 Ma

Εικ 22.
Εικ 23. Κατανομή Ακτινοπτερύγιων-

Σαρκοπτερύγιων
29.000 σύγχρονα είδη

Εμφανίζονται στο Α. Σιλούριο και γρήγορα εξαπλώνονται και διαφοροποιούνται
Πλήρως οστεοποιημένος σκελετός
Δόντια (με ρίζα) και γνάθοι σχηματίζουν σταθερές δομές
Φέρουν αερόσακο, ο οποίος μετασχηματίζεται σε νηκτική κύστη σε εξελιγμένες μορφές
Οστέινα λέπια σε αλληλεπικαλυπτόμενες σειρές
Ακτινοπτερύγιοι
Εικ 25.
Cheirolepis: Εικ 24. Cheirolepis
Μ. Δεβόνιο
25 cm
Σαρκοφάγο
Γανοειδή λέπια
Μεγάλα τριγωνικά πτερύγια
Ετερόκερκη ουρά
Ισχυρό ευκίνητο κρανίο
Μεγάλο άνοιγμα γνάθου
Σαρκοπτερύγιοι
Εικ 26. Φυλογένεση Σαρκοπτερύγιων Εικ 27.
410 My A. Σιλούριο – Σήμερα

Συζυγή πτερύγια με εσωτερικό σκελετό
Λέπια καλυμμένα με κοσμίνη
Αδαμαντίνη στα δόντια
Ζούν σε ρηχά νερά
Ακτινίστιοι
Actinistia (ή Κοιλάκανθοι)
Εμφανίζονται στο Μ. Δεβόνιο ή και πριν (Eoactinistia, Αυστραλία)
Θεωρούνταν εξαφανισμένα από Κρητιδικό αλλά το 1938 ψαρεύτηκε ένα στην Ν.
Αφρική: Latimeria και το 1999 από Ινδονησία
Εικ 28. Whiteia, Δεβόνιο Εικ 29. Latimeria, σύγχρονος σαρκοπτερύγιος
Δίπνοοι
Εμφανίζονται στο Δεβόνιο
Φέρουν πνεύμονες και αναπνέουν και αέρα σε περιόδους ξηρασίας
Διατρέφονται με μαλάκια και καρκινοειδή
Αρχικά θαλάσσια αλλά τα σημερινά γλυκών υδάτων
Επιζούν τρία γένη
Εικ 30. Δίπνοοι-τρόπος ζωής
Εικ 32. Dipterus, Δεβόνιο
Εικ 31. Protopterus, σύγχρονος δίπνοος

Τετραποδόμορφοι 1
Εμφανίζονται στο Δεβόνιο Eusthenopteron, A. Δεβόνιο
Ζούν σε ρηχά νερά (θαλάσσια ή γλυκά)
Αεροδυναμικό σώμα με ισχυρά πτερύγια που σε ορισμένες

εξελιγμένες ομάδες αρθρώνονται με σπονδ. στήλη
Επίμηκες ρύγχος με δυνατότητα ανύψωσης της άνω γνάθου
Ορισμένα αναπτύσσουν ρουθούνια και χοάνη-αναπνέουν αέρα
Σε πιο εξελιγμένες μορφές χάνονται τα ραχιαία και εδρικό πτερύγιο,
το κρανίο πλαταίνει και ενισχύονται οι πλευρές
Osteolepis, M. Δεβόνιο
Εικ 35. Eusthenopteron
Εικ 34. Osteolepis

Τετραποδόμορφοι 2 ΤΕΤΡΑΠΟΔΑ
ΤΕΤΡΑΠΟΔΟΜΟΡΦΟΙ
Εικ 33. Τετραποδόμορφα έως Τετράποδα
Τετραποδόμορφοι 3
Tiktaalik (~370 Ma) Εικ 36. Tiktaalik
Αυχένα (λαιμό) Εικ 37. Tiktaalik – αναπαράσταση

Λέπια
Πτερύγια Πλευρές
Αρθρώσεις
Βράγχια
Ακουστικούς πόρους
Κροκοδυλόμορφο σχήμα
Πρώτα Τετράποδα 1
Η νωτοχορδή δεν αποτελεί μέρος του εγκεφάλου
Δημιουργούνται ινιακοί κόνδυλοι
Πέντε ή λιγότερα δάκτυλα στα άκρα
Εικ 38. Acanthostega & Ichthyostega
Εικ 39. Πρώτα Τετράποδα

Πρώτα Τετράποδα 2
Εικ 40. Χρονολογική Κατανομή

Πρώιμων Τετραπόδων
Βατραχόμορφα & Αμφίβια

Lisamphibia-Αμφίβια
Ψυχρόαιμα
Εμπρόσθιο άκρο με 4 δάκτυλα
Temnospondyli
Λιθαν/φόρο-Κρητιδικό
Εξω-ινιακά συνδεδεμένα με κρανιακή οροφή
Οι Τεμνοσπόνδυλοι επικρατούν στο
Λιθανθρακοφόρο.
Έχουν μικρό ως τεράστιο μέγεθος και
προσαρμόζονται σε διάφορα
περιβάλλοντα
Χαρακτηριστικό το φαρδύ κρανίο με
στρογγυλεμένη όψη και η ακουστική
δομή
Εικ. 42. Eryops, Κ. Πέρμιο, ~2m, σαρκοφάγο

Εικ 41. Φυλογένεση Βατραχόμορφων
Σύνοψη
Η «έκρηξη» του Καμβρίου (540-490) θα οδηγήσει μεταξύ άλλων στη δημιουργία μίας
ομάδας πρωτόγονων άγναθων ιχθύων από την οποία θα προκύψουν σύντομα μορφές με
δόντια και εξωσκελετό.
Στο τέλος Σιλούριου με Δεβόνιο η ανάπτυξη της γνάθου ως συλληπτικής, συλλεκτικής και
μασητικής συσκευής θα προωθήσει τη γρήγορη εξέλιξη των ιχθύων με τους Πλακόδερμους
και Χονδριχθύες αλλά και τους Οστειχθύες.
Στο Δεβόνιο (415-360) οι Οστεϊχθύες θα διαφοροποιηθούν σε δύο βασικές ομάδες: τους
Ακτινοπτυρύγιους που κυριαρχούν από το Μεσοζωϊκό ως σήμερα και τους
Σαρκοπτερύγιους
Στο Μ. Δεβόνιο (390) μία ομάδα σαρκοφάγων Σαρκοπτερύγιων που καταλαμβάνει ρηχά
γλυκά νερά θα παρουσιάσει διαδοχικά εξελικτικά στάδια προσαρμογής με ανάπτυξη
πνευμονορινικού συστήματος και αρθρωτών άκρων και παράλληλη απώλεια των ραχιαίων
πτερυγίων.
Στο Ανω Δεβόνιο κάποιες μορφές θα προσαρμοστούν σταδιακά σε ένα χερσαίο τρόπο
διαβίωσης δημιουργώντας τα πρώτα Τετράποδα.
Ενότητα 5: O Αιώνας των Ερπετών

• Ανθρακοσαύρια και πρώτοι Αμνιώτες
• To αμνιωτικό αυγό
• Ανάψιδα, Διάψιδα & Συνάψιδα ερπετά
• Λεπιδοσαύρια & Ιχθυοσαύρια
• Αρχοσαύρια (Χελώνια, Κροκόδειλοι,
Πτερόσαυροι & Δεινόσαυροι)
• Η αναγνώριση της σημασίας του αμνιωτικού
αυγού ως μέσου κατάκτησης της χέρσου από
τους σπονδυλωτούς οργανισμούς
• Η διάκριση των βασικών ομάδων ερπετών με
βάση την ανατομία των κρανίων τους
• Η αναγνώριση των βασικών ομάδων
διάψιδων ερπετών του Μεσοζωικού αιώνα
Τίτλος και περιεχόμενο 1
350- Λιθανθρακοφόρο (360-300) 250- Πέρμιο (300-250)
Εικ. 1. Η Γη στο τέλος του Παλαιοζωικού
• Στο τέλος του Παλαιοζωικού έχει σχηματιστεί μία ενιαία υπερήπειρος η Παγγαία. Αχανείς
ηπειρωτικές εκτάσεις δημιουργούνται, ενώ τα θερμά θαλάσσια ρεύματα εξοστρακίζονται σε
πιο υψηλά γεωγραφικά πλάτη, κοντά στους πόλους. Σε παγκόσμιο επίπεδο, το κλίμα
μετατρέπεται σε ολοένα πιο θερμό και ξηρό, με ερήμους να εξαπλώνονται στις τροπικές και
υποτροπικές ζώνες. Τα χερσαία φυτά διαφοροποιούνται ισχυρά κατά τη διάρκεια του
Περμίου, ανταποκρινόμενα στις νέες συνθήκες, ενώ τα έντομα εξελίσσονται γρήγορα στους
νέους τύπους ενδιαιτημάτων που δημιουργούνται.
Ερπετόμορφα
Lissamphibia
Temnospondyli
Λιθ/φόρο-Κρητιδικό Eryops
B R
Ichthyostega ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟ
Tulerpeton
B Βατραχόμορφα
Acanthostega
R Ερπετόμορφα
Ανθρακοσαύρια
Λιθαν/φόρο-Πέρμιο
Αμφίβιος τρόπος ζωής
Βαθύτερο –υψηλότερο κρανίο από
Στην Casineria ήδη συναντώνται βατραχόμορφα
λεπτά άκρα, νύχια και ενδεχομένως φολίδες Ισχυρή λαιμική άρθρωση
5 φαλαγγες σε κάθε δάκτυλο
Μέτριου μεγέθους – ογκώδη
Υδάτινη Διαβίωση, διατροφή με ψάρια –

Αύξηση χερσαίου χαρακτήρα
Casineria
Diadectes
Εικ. 2. Seymouria, Κ. Πέρμιο
Seymouria
Proterogyrinus
R Reptliomorpha
Tulerpeton
Hylonomus
M.-A. Λιθανθρακοφόρο -320 My

Πρώτο σίγουρο ερπετό
20cm μήκος
Παρόμοιο με σαύρα
Μικρό κρανίο χωρίς ανοίγματα
Μικρά κοφτερά δόντια
Διατροφή με ασπόνδυλα
Διαμόρφωση:
1. Ατλαντα και Επιστροφέα
2. Αστραγάλου και Πτέρνας
Εικ. 3. Hylonomus
Το Αμνιωτικό Αυγό
Εικ. 4. Αμνιωτικό Αυγό
Ο ικανός και αναγκαίος μηχανισμός

(καινοτομία: απομορφία) για να
κατακτήσουν τα τετράποδα τη χέρσο
• Απεξάρτηση από το Νερό
• Παράλειψη του σταδίου της Λάρβας
• Εσωτερική γονιμοποίηση
Φυλογένεση Αμνιωτών
AMNIΩΤΕΣ
Αμνιωτικό Αυγό
Διακριτός αστράγαλος-πτέρνα
Επαφή μετωπικών-οφθαλμών
Στρογγυλεμένοι ινιακοί κόνδυλοι
Hylonomus
Εικ. 5. Φυλογένεση Αμνιωτών
Βασικές Ομάδες Ερπετών
Ανάψιδα: αμνιώτες χωρίς κροταφικό άνοιγμα. Περιλαμβάνει διαφορες γραμμές του

Περμο-Τριαδικού
Συνάψιδα: Ένα κροταφικό άνοιγμα χαμηλά στην επαφή οπισθοφθαλμικού-ζυγωματικού-

κροταφικού. Περιλαμβάνει τα θηλαστικόμορφα ερπετά και Θηλαστικά
Διάψιδα: Δύο Κροταφικά ανοίγματα: ένα σαν των συνάψιδων και ένα ψηλά στην επαφή
οπισθοφθαλμικού-κροταφικού και βρεγματικού. Περιλαμβάνει Σαύρες, Φίδια, Κροκόδειλους,
Πτηνά, Πτεροσαύρια, Δεινοσαύρους
«Ευρυάψιδα»: Πολυφυλετική ομάδα: ένα κροταφικό άνοιγμα ψηλά όπως το άνω άνοιγμα
των διάψιδων από τα οποία πιθανότατα προέρχεται. Περιλαμβανει Πλεσιόσαυρους και
Ιχθυόσαυρους του Μεσοζωϊκού
Petrolacosaurus και η έναρξη των

Διάψιδων
 Petrolacosaurus
Ανω Λιθανθρακοφόρο (310My)
40cm
Μικρό κρανίο με 2 ανοίγματα
Μακρύς λαιμός
Μεγάλοι οφθαλμοί
Μικρά δόντια
Επιμήκη άκρα
Διατροφή με έντομα
Εικ. 6. Petrolacosaurus
Το τέλος του Παλαιοζωικού
Με το τέλος του Λιθανθρακοφόρου τα ερπετά και ορισμένες

ομάδες αμφιβίων κυριαρχούν στη χέρσο
Στο Πέρμιο τα Ανάψιδα και Συνάψιδα ερπετά επικρατούν αλλά

πλήττονται ισχυρά από την Μαζική Εξαφάνιση του Περμίου
(~250 Μα) αφήνοντας τα αρχοσαύρια και λεπιδοσαύρια
Διάψιδα ερπετά να κυριαρχήσουν στον επόμενο Μεσοζωικό
αιώνα
Φυλογένεση Διάψιδων Ερπετών
Λεπιδοσαυρόμορφα Αρχοσαυρόμορφα
Petrolacosaurus
ΔΙΑΨΙΔΑ ΕΡΠΕΤΑ
Λεπιδοσαύρια vs Αρχοσαύρια
Πιν. 1. Διαφορές Λεπιδοσαύριων-Αρχοσαύριων
Σαυροπτερύγια
Εικ. 7 Φυλογένεση Σαυροπτερύγιων
Λεπιδοσαύρια
Εικ. 8. Φυλογένεση Λεπιδοσαύριων
Εικ. 9. Μοσάσαυρος (το Τέρας του Μάαστριχτ)
Αρχοσαυρόμορφα & Αρχοσαύρια
Εικ. 11. Ιχθυόσαυρος
Εικ. 10. Φυλογένεση Αρχοσαυρόμορφων
Χελώνια
Μ. Τριαδικό (220My) Odontochelys

Οι πρώτες χελώνες εμφανίζονται στο
A. Τριαδικό: Proganochelys
Ισχυρό-ακίνητο κρανίο
Απουσία δοντιών
Ράμφος
Μεγάλο τύμπανο
Εικ. 13. Κρανίο Χελώνας
Εικ. 8. Φυλογένεση Λεπιδοσαύριων
Ο ανάψιδος τύπος κρανίου των Εικ. 12. Φυλογένεση Χελώνιων

Χελώνων αποτελεί ΑΝΑΣΤΡΟΦΗ
από τον διάψιδο τύπο.
Φυλογένεση Αρχοσαύριων
Crurotarsi Pterosauria Dinosauria

Ισχυρό κρανίο
Επίμηκες στενό ρύγχος
Βραχύς- ισχυρός λαιμός
Στάση άκρων πλευρική έως όρθια
Σώμα καλυμμένο με πλάκες
Ornithodira
ΑΡΧΟΣΑΥΡΙΑ
Euparkeria Κ. Τριαδικό
Εικ. 14. Isisfordia, κροκοδύλιο
Α. Κρητιδικό Protorosaurus Α. Πέρμιο
Αρχοσαυρόμορφα
Εικ. 15. Διαφοροποίηση άκρου

Κρουρόταρσων-Ορνιθόδειρων
Πτεροσαύρια 1
A. Tριαδικό-Κρητιδικό
Tα ιπτάμενα ερπετά ή πτεροσαύρια αποτελούν

τα πρώτα Σπονδυλωτά, που ξεπέρασαν το
πρόβλημα της βαρύτητας και μπόρεσαν να
πετάξουν, ώστε να κατακτήσουν τον εναέριο
χώρο. Aυτό έγινε δυνατό με κατάλληλες
προσαρμογές των εμπρόσθιων άκρων που
μετασχηματίστηκαν σε πτέρυγες και του
στέρνου για να τις υποστηρίζει
Κοντό σώμα-μειωμένα και ενωμένα οστά
Εικ. 16. Ανατομικές Προσαρμογές Πτεροσαύριων
ισχίου -5 επιμήκη πίσω δάκτυλα-μακρύς
λαιμός – μεγάλο κρανίο με οξύληκτο ράμφος-
χέρι με τρία ονυχοφόρα δάκτυλα- επίμηκες 4ο
δάκτυλο, πτεροειδές
Ραμφόρυγχος
Pteranodon- Α. Κρητιδικό
Rhamphorhynchus Pterodactylus- Α. Κρητιδικό
K. Iουρασικό
Eudimorphodon- Α. Τριαδικό
PTEROSAURIA
Εικ. 17. Πτεροσαύρια Πτεροδάκτυλος
Εικ. 18. «Σκηνή» Solnhofen, Γερμανία
Η Γη στον Μεσοζωικό Αιώνα (250-65 Μα)
Τριαδικό (250-200)
Ιουρασικό (200-145)
Κρητιδικό (145-65)
Διάρρηξη της Παγγαίας – δημιουργία

Ατλαντικού Ωκεανού
Απόσπαση Ινδίας- διάνοιξη Ινδικού Ωκεανού
Κλείσιμο Τηθύος - Αλπική Ορογένεση
Τάση κλιματικής ομοιομορφίας
Εμφάνιση Αγγειοσπέρμων φυτών
Εικ. 19. Εξέλιξη της Γης στον Μεσοζωικό
Δεινοσαύρια 1
Dinosauria (=δεινές σαύρες, 1842-R. Owen)

500 γένη, >1000είδη
Προέρχονται από μικρά δίποδα σαρκοφάγα
αρχοσαύρια
Εμφανίζονται στο Μ.-Α. Tριαδικό (225Ma) στην
Γκοτβάνα και μέχρι το τέλος αυτής της περιόδου
είναι παρούσες όλες οι σημαντικές ομάδες,
φυτοφάγων και σαρκοφάγων
Πλήττονται από τη Μαζική Εξαφάνιση του τέλους
του Κρητιδικού εκτός από τα Πτηνά που
θεωρούνται απόγονοί τους.
Από φυλογενετική άποψη τα Δεινοσαύρια περικλείουν τα Πτηνά, αλλά για λόγους

απλοποίησης εδώ χρησιμοποιείται ο όρος για τα non-Avian Dinosauria
Χαρακτήρες
Όρθια σταση
Επιμήκης ουρά
Επιμήκη οπίσθια άκρα (2* εμπρόσθια)
Μακρύς λαιμός
Διακριτές κατηγορίες σπονδύλων
Μειωμένα εμπρόσθια IV, V δάκτυλα
Σχεδόν αντιστικτό Ι εμπρόσθιο δάκτυλο
Ιερό οστό > 3 σπονδύλους
Λεπτά οστά λεκάνης και acetabulum με οπή
Επιμήκης ωμοπλάτη
Βραχίονας με επιμήκη ακρολοφία
Λαγόνιο οστό με οπίσθια πλάτυνση
Κνήμη με φαρδύ κάτω άκρο
Αστράγαλος με επιπλέον προεξοχή για κνήμη
Δεινοδαύρια 3
Εικ. 20. Φυλογένεση Δεινοσαύριων
-τα θυρεοφόρα (Υποτάξη Thyreophora)
οστέινες πλάκες ή άκανθες στη ράχη ή και ουρά
στεγόσαυροι (Stegosaurus, Άνω Ιουρασικό Βόρειας
Αμερικής) και οι αγκυλόσαυροι (Ankylosaurus,
Κρητιδικό Bόρειας Αμερικής),
-τα μαρτζινοκεφάλια (Υποτάξη Marginocephalia),
κέρατα ή κεράτινες ασπίδες στο κρανίο
παχυκεφαλόσαυροι (Άνω Κρητιδικό ανατολικής
Λαυρασίας) και οι κεράτοπες (Triceratops, Άνω
Κρητιδικό Βόρειας Αμερικής,
- τα ορνιθόποδα (Υποτάξη Ornithopoda)
Μεγαλύτεροι αντιπρόσωποι ορνιθίσχιων, όπως
οι ιγκουανόδοντες (Iguanodon, Κάτω Κρητιδικό
Ευρώπης) και τα χαδροσαύρια (Hadrosaurus, Άνω
Κρητιδικό ανατολικής Λαυρασίας),
Εικ. 21. Δεινόσαυροι
Εικ. 22. Θηριοπόδια
Σύνοψη 1
Στο τέλος του Παλαιοζωικού αιώνα τα αμφίβια θα παρουσιάσουν μεγάλη
εξάπλωση με τους τεμνοσπονύλιους ενώ παράλληλα η ανακάλυψη του
αμνιωτικού αυγού θα οδηγήσει μέσω των ανθρακοσαύριων στους πρώτους
Αμνιώτες.
Ανάλογα με τη δομή του κρανίου τους οι αμνιώτες διακρίνονται σε ανάψιδους,
διάψιδους, συνάψιδους και ευρυάψιδους.
Τα διάψιδα εμφανίζονται στο τέλος του Παλαιοζωϊκού αλλά κυριαρχούν στο
Μεσοζωϊκό αιώνα
Μία ομάδα διάψιδων, τα Λεπιδοσαύρια και οι απολιθωμένοι συγγενείς τους θα
οδηγήσουν στις σύγχρονες σαύρες και φίδια, ενώ μία άλλη τα Αρχοσαύρια θα
δώσουν τους σύγχρονους κροκόδειλους αλλά και τα μεσοζωϊκά, Πτεροσαύρια
και Δεινοσαύρια
Διάφορες ομάδες Παλαιοζωικών διάψιδων θα επιστρέψουν κατά το Μεσοζωϊκό
στη θαλάσσια διαβίωση όπως τα Σαυροπτερυγια και τα Ιχθυοσαύρια που
αναπτύσσουν ευρυάψιδο τύπο κρανίου, αλλά και οι Μοσάσαυροι
Μία άλλη ομάδα διάψιδων πιθανόν αρχοσαύριων θα χάσει δευτερογενώς τα
κροταφικά ανοίγματα και θα αναπτύξει κέλυφος οδηγώντας στα Μεσοζωϊκά και
σύγχρονα Χελώνια.
Σύνοψη 2
Στη διάρκεια του Μεσοζωϊκού κυριαρχούν δύο ομάδες ορνιθόδειρων
αρχοσαύριων τα Πτεροσαύρια και τα Δεινοσαύρια
Τα Πτεροσαύρια με ειδικές προσαρμογές του θώρακα και των εμπρόσθιων

άκρων σε μεμβρανώδεις πτέρυγες θα κατακτήσουν τους Μεσοζωϊκούς αιθέρες
ενώ τα Δεινοσαύρια θα εμφανιστούν στο Μ. Τριαδικό και θα εξελιχθούν και
εξαπλωθούν γρήγορα παρουσιάζοντας τεράστια ποικιλομορφία.
Ανάλογα με τη δομή της λεκάνης, τα Δεινοσαύρια διακρίνονται σε Ορνιθίσχια και

Σαυρίσχια. Τα πρώτα συνιστούν μία ομάδα ως επί το πλείστον φυτοφάγων
τετράποδων δεινοσαύρων με πολλές παραλλαγές.
Τα Σαυρίσχια εμφανίζονται στο Α. Τριαδικό και διακρίνονται στα φυτοφάγα

Σαυρόποδα που έφτασαν σε γιγαντιαίες διαστάσεις και στα σαρκοφάγα
Θερόποδα, ονομασία που οφείλεται στον εξοπλισμό τους με ισχυρά νύχια.
Ενότητα 6: Οι Κυρίαρχοι του Αέρα

• Η ανάπτυξη του πτερώματος
• Μανιράπτορες-Τροοδοντίδες-Πτηνά
• Αρχαιοπτέρυγα η λιθογραφική
• Θεωρίες πτήσης
• Εναντιόρνιθες & Ορνιθούρες
• Η Μαζική Εξαφάνιση του Κρητιδικού
• Η διερεύνηση της σχέσης φτερά-πτέρωμα-
πτήση και των θεωριών που τη συνοδεύουν
• Η αναγνώριση της βασικής φυλογένεσης των
πτηνών με ειδική έμφαση στην
Αρχαιοπτέρυγα
• Η μελέτη των βασικών αντιπροσώπων των
πτηνών πριν και μετά τη Μαζική Εξαφάνιση
του Κρητιδικού
Φτερά & Πτέρωμα 1
• Σε αντίθεση με όλες τις άλλες ιπτάμενες μορφές οργανισμών (που
φέρουν μεμβράνες ή υμενώδεις πτέρυγες), το πτέρωμα (ένα
κάλυμμα δηλαδή από φτερά) θεωρούνταν για σχεδόν 2 αιώνες
αποκλειστικό χαρακτηριστικό των πτηνών.
• Νεότερες ανακαλύψεις των τελευταίων δύο δεκαετιών κυρίως από
την Κίνα και Μογγολία έδειξαν εντούτοις ότι πτέρωμα διέθεταν
πολλές μορφές μη-ιπτάμενων σαρκοφάγων μανιραπτόρων
δεινοσαύρων όπως οι οβιράπτορες, οι δρομεόσαυροι, ακόμη και
κάποιοι γιγάντιοι τυραννόσαυροι.
Εικ. 1. Φυλογένεση Μανιραπτόρων
Φτερά & Πτέρωμα 2

• Απλά φτερά τύπου Ι φαίνεται ότι κάλυπταν το σώμα των
περισσότερων μορφών μανιραπτόρων.
Εικ. 2. Ανατομία φτερού και είδη
Φτερωτοί Δεινόσαυροι 1
Εικ. 3. Μικροράπτορας
Αντίθετα, η ανάπτυξη σύνθετου πτερώματος (τύπου IV, V)

εστιάζεται στην περιοχή των εμπρόσθιων άκρων και
της ουράς
Εικ. 4. Οβιράπτορας
Φτερωτοί Δεινόσαυροι 2
Εικ. 5. Protarchaeopteryx
Στην Protarchaeopteryx του Κ. Κρητιδικό (124.5 My) της Κίνας, έναν μικρόσωμο
δρομεόσαυρο συναντάμε επιπλέον «κούφια» οστά, καλά ανεπτυγμένο δικράνιο
οστό (γιάντες) και συμμετρικά φτερά (όπως των στρουθοκάμηλων)
Διαπιστώσεις & Ερωτήματα
• Η ανάπτυξη πτερώματος δεν αφορά αποκλειστικά τα πτηνά αλλά εκτείνεται

ευρύτερα και βαθύτερα εντός των δεινοσαύριων.
• Η ανάπτυξη πτερώματος δεν σχετίζεται με το μικρό μέγεθος, καθώς έχουν
βρεθεί και μεγαλόσωμες μορφές δρομεόσαυρων ή άλλων δεινοσαύρων
με πλήρες πτέρωμα.
Ποια είναι, λοιπόν, η συνθήκη που οδήγησε χερσαία σαρκοφάγα ερπετά να

αναπτύξουν φτερά και πτέρωμα καθώς η πτήση δεν φαίνεται να αποτελεί τον
πρωταρχικό στόχο;
Υποθέσεις
• Η εμφάνιση του πτερώματος ίσως αποτελεί μία επιπλέον προσαρμογή για τη

διατήρηση της θερμοκρασίας του σώματος σε σταθερά επίπεδα
• Το πτέρωμα ίσως σχετίζεται με επιδεικτική λειτουργία (display function) είτε ως
μέσο καμουφλάζ είτε για να επιδειχθούν κατά τη διαδικασία του
ζευγαρώματος ή για να απωθήσουν από τον χώρο επικράτειάς τους άλλα
αρσενικά άτομα ή ανταγωνιστικά είδη.
Εικ. 6. Επιδεικτική λειτουργία πτερώματος σε σύγχρονα πτηνά
Τροοδοντίδες
Νεότερα ευρήματα από την Αλάσκα

το Τέξας και κυρίως την Κίνα
δείχνουν ότι μία ομάδα μικρόσωμων
πτηνόμορφων μανιραπτόρων,
οι Τροοδοντίδες φέρει ήδη πολλά
κοινά χαρακτηριστικά με τα
Πτηνά (ΑVES) και θεωρείται
πλέον η αδελφή τους ομάδα.
Εικ. 7. Anchiornis (0,5 m) από το Άνω Ιουρασικό (~161 Ma) της Κίνας
Φυλογένεση των Πτηνών
Εικ. 8. Βασική φυλογένεση των Πτηνών
Αρχαιοπτέρυγα 1
Η Archaeopteryx lithographica από Solnhofen Γερμανία -Ανω Ιουρασικό (~150 Ma)

αντιπροσωπεύει την πιο εμβληματική μορφή που συνδέει δεινόσαυρους με πτηνά.
Γνωστή μόνο από 11 δείγματα, όλα από την ίδια περιοχή. Ένα δωδέκατο δείγμα
ανακαλύφθηκε μόλις το 2014 αλλά δεν έχει ακόμη δημοσιευθεί.
Το όνομά της οφείλεται στα συμπιεστικά αποτυπώματα φτερών- τότε τα πιο

παλιά γνωστά (Αρχαία φτερά) και από το γεγονός ότι οι μαργαϊκοί ασβεστόλιθοι
στους οποίους βρέθηκε χρησιμοποιούνταν στην λιθογραφία
Εικ. 9. το πρώτο εύρημα Αρχαιοπτέρυγας
1860
Χαρακτήρες Δεινόσαυρου
Τριδάκτυλα «χέρια»
Δόντια
Ουρά
Νύχια
Προς τα πίσω ισχίο
Χαρακτήρες Πτηνού
Επιμήκη δείκτη
Γιάντες
Όχι μεγάλο στέρνο
Αλλά με μικρή καρίνα
Φτερά
Λαιμός “S”
Μερική σύμφυση Mt
Αντιστικτό πίσω δάκτυλο
Κενά οστά
Εικ. 10. Αρχαιοπτέρυγα

Η απουσία ανεπτυγμένου οστέινου στέρνου για την

πρόσφυση των θωρακικών μυών δείχνει ότι η
Αρχαιοπτέρυγα δεν είχε ακόμη ικανότητα πλήρους
πτήσης. Εντούτοις τα φτερά της είναι ασύμμετρα
όπως στα σύγχρονα «πτητικά» πτηνά. Πιθανώς ήταν
ικανή για άλματα μερικών μέτρων και ίσως ήταν ήδη
προσαρμοσμένη σε δενδρόβια διαβίωση.
Θεωρίες Πτήσης
Υπάρχουν 3 βασικές θεωρίες για το πώς αναπτύχθηκε η ικανότητα πτήσης:

Arboreal: προσαρμογή σε δενδρώδη διαβίωση – μικρά άλματα – ενίσχυση θωρακικού
συστήματος μυών (υπερκορακοειδές σύστημα)– μεγαλύτερα άλματα με μετεώριση -πτήση
Cursorial: η ταχύτητα των μικρόσωμων φτερωτών δρομεόσαυρων σε συνδυασμό με την κίνηση

των μπράτσων και την σταδιακή ενίσχυση των θωρακικών μυών οδήγησε στην πτήση
Display: η επιτόπια κίνηση των φτερωτών μπράτσων κατά την επιδεικτική διαδικασία
ζευγαρώματος ή σε μάχες μεταξύ ατόμων του ίδιου είδους (π.χ. αρσενικά) ή σε επιθέσεις
εναντίον εχθρικών ειδών πιθανώς επέτρεπε στα είδη αρχικά να υπερίπτανται και με την
σταδιακή ενίσχυση των θωρακικών μυών να προκύψει η πτήση.
Διαφορές Πτηνού-Δεινόσαυρου
και η ανάπτυξη της Πυγοστήλης
Εικ. 11. Σύγκριση πτηνών-δεινοσαύρων
19
Τα Πυγοστήλια & ο Confusiornis

Απουσία οστεώδους ουράς- Πυγοστήλη
Οστεώδες αλλά μικρό στέρνο
Απουσία δοντιών
Ράμφος (ακίνητο)
Καρπομετακαρπικό σύμπλεγμα
Διατήρηση νυχιών εμπρός
Εικ. 12. Αναπαράσταση
Εικ. 13. Confusiorns
τα Πτηνά του Ανω Κρητιδικού
Εικ. 14. Χρονική κατανομή βασικών ομάδων Πτηνών
Εναντιόρνιθες
Enantiornithes, Κρητιδικό
• Ανάποδη άρθρωση Ωμοπλάτης-
Κορακοειδούς απ’ ότι στα υπόλοιπα
πτηνά,
• διατήρηση δοντιών και νυχιών,
• ατελής σύμφυση μεταταρσικών οστών
Iberomesornis
A. Kρητιδικό Ισπανίας
Πυγοστήλη
Κορακοειδές
HALLUX
Εικ. 16. Iberomesornis, Las Hoyas, Ισπανία

Εικ. 15. Liaoxiornis
(αναπαράσταση)
Ορνιθούρες (σύγχρονα πτηνά) 1
• Ουρά βραχύτερη του μηρού
• Πυγοστήλη αποτελούμενη από <6 σπονδύλους
συνοστεωμένους στα ενήλικα και βραχύτερη απ’ ότι
το ελεύθερο μέρος της ουράς που αποτελείται από
<8 σπονδύλους 7,5m
Neognathae
10000 είδη 140 οικογένειες
Συνοστεωμένα μεταταρσικά,
επιμήκες 3ο δάκτυλο και <13
σπονδύλους
Εικ. 18. Διάτρυμα
Εικ. 17. Argentavis (αναπαράσταση)

Ορνιθούρες (σύγχρονα πτηνά) 2

Palaeognathae
Χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένες Aepyornis
(πιο ερπετόμορφες) δομές στην άνω (elephantbird)
γνάθο και το κρανίο 17os Μαδαγασκάρη
Παρότι μορφές του Β. Ημισφαιρίου
διατηρούν την ικανότητα πτήσης,
εκείνες του Νότιου (Στρουθοκάμηλοι,
Kiwis, Emu, Rheas) τη χάνουν.
Εικ. 20. Πουλί «Ελέφαντας»
Εικ. 19. Dinornis
Κ-Τ Μαζική Εξαφάνιση
Ομάδες που πλήγηκαν Επιβιώσαντες
Πτεροσαύρια (1οικογένεια) Χελώνες

Εναντιόρνιθες Λεπιδοσαύρια
Εσπερόρνιθες 5 στα 5 κροκοδειλόμορφα
Non-avian δεινόσαυροι παλαιόρνιθες/νεόρνιθες
Η εξαφάνιση των σαρκοφάγων δεινοσαύρων

οδήγησε πιθανώς κάποια πτηνά να επιστρέψουν
στο έδαφος (χάσιμο ικανότητας πτήσης) και να αναλάβουν
εκείνα το ρόλο των μεγάλων χερσαίων θηρευτών
Σύνοψη
Μία ομάδα σαρκοφάγων Θηριόποδων, τα δίποδα Μανιράπτορα θα αναπτύξει πτέρωμα ως απάντηση
σε επιδεικτικούς μηχανισμούς.
Μέσα από τους Μανιράπτορες μία μικρόσωμη ομάδα με πτέρωμα οι Τροοδοντίδες, θα αναπτύξει
πτηνόμορφα χαρακτηριστικά οδηγώντας στα πρώτα ερπετόμορφα πτηνά όπως η Αρχαιοπτέρυγα
του Α. Ιουρασικού η οποία σηματοδοτεί και την έναρξη του κλάδου των Πτηνών
Στο Κρητιδικό θα κυριαρχήσουν τα Εναντιόμορφα Πτηνά, ενώ μετά την K/Τ εξαφάνιση θα
επικρατήσουν τα Παλαιόγναθα και τα Νεόγναθα πτηνά με πάνω από 10000 σύγχρονα είδη.

Παλαιοντολογία Σπονδυλωτών Κωστόπουλος Δημήτριος ΑΠΘ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Παλαιοντολογία Σπονδυλωτών Κωστόπουλος Δημήτριος ΑΠΘ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ

Ενότητα 1: Απολιθώματα και απολίθωση

Εικ.3. Το ανθρώπινο σώμα

ΟΡΘΙΑ ΒΑΔΙΣΗ: ΓΕΝΗΣΗ ΜΙΚΡΩΝ:

εμφάνιση του σύγχρονου ανθρώπου

Εικ.4: Μια κοντινή άποψη των 3,6 εκ. ετών

Συμβολή σε άλλους τομείς (1/2)

Από που προήλθε; Σε ποιο χρόνο;

Εικ.5: Σκελετός ιππαρίου σε ανατομική

Εικ.6: Μουσείο Φυσικής

2013 Ανθρωπος Νεάντερταλ στην Ελλάδα

Ιστορία της Παλαιοντολογίας (1/5)

Εικ.8: Βάζο 550 π.Χ. Το Τέρας της

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (384-322πΧ)- τα απολιθώματα αυτόματα και

Ιστορία της Παλαιοντολογίας (3/5)

Εικ.12: Ο Johann Jakob Scheuchzer προσπάθησε να εξηγήσει τα

Ιστορία της Παλαιοντολογίας (5/5)

ΔΑΡΒΙΝΟΣ - On the origin of species (1859)

Κλάδοι της Παλαιοντολογίας

Εικ.13: Myxine glutinosa Εικ.16: Tyrannosaurus

Απολίθωμα και απολίθωση (1/3)

Απολίθωμα και απολίθωση (3/3)

Εικ.20: Εσωτερικό εκμαγείο εγκεφάλου

Συμπιεστικό Αποτύπωμα σώματος - εκμαγείο

Εικ.22: Ίχνη Βάδισης

Εικ.23: Κατεψυγμένος βίσωνας,

ΔΙΑΡΚΗΣ ΑΠΩΛΕΙΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ

Εικ.27: Πληρότητα Οστών

Εικ.26: Φθορές σε απολιθωμένα οστά από τη

Εικ.28: Είδος Διατηρούμενων Οστών

Εικ.29: «Οστεοπαγές», Φώτο Δ.Σ. Κωστόπουλος

Εικ.32: Χάρτης ανασκαφής (κάναβος)

Εικ.34: Ροδοδιάγραμμα οστών

Εικ.33: % συμμετοχή οικογενειών ΜΝΙ

Εικ. 38: Πλαστικές παραμορφώσεις

Εικ.39: Απολιθωμένο «όστρακο» χελώνας

Απολιθωματοφόρα κοιτάσματα (2/6)

• Μονοτυπικά, όταν περιέχουν απολιθώματα μιας μόνο ομάδας, π.χ. η

• Πολυτυπικά, όταν περιέχουν απολιθώματα διαφόρων ομάδων, π.χ. το

• Eκλεκτικά, όταν γίνεται εκλεκτική συγκέντρωση και διατήρηση ορισμένων

• Yποπρωταρχική θέση (Παραυτόχθονα, Αλλόχθονα). Tα υπολείμματα ενός

Απολιθωματοφόρα κοιτάσματα (4/6)

Καταστροφικά. Η συγκέντρωση οφείλεται σε κάποιο καταστροφικό γεγονός-

Απολιθωματοφόρα κοιτάσματα (6/6)

Εικ.41: μεταφορά πτωμάτων από ποτάμι Εικ.42: Ποτάμιο κοίτασμα, υποπρωταρχική

Εικ.46: Απολιθωμένο θηλαστικό που διατηρεί

Εικ.49: Απολιθώματα σπονδυλωτών στη Νότια Σαχάρα, Τσαντ.

Έκθεση απολιθωμάτων από ποτάμια

Εικ.50: Εκθεση απολιθωμάτων θηλαστικών από διάβρωση,

Εικ.51: Ανασκαφή στο ύπαιθρο. Φωτο: Γ. Δ. Κουφός

Στάδια καθαρισμού και απόληψης

των απολιθωμάτων (1/5)

Εικ.52: Αποκάλυψη των απολιθωμάτων. Φωτο: Γ. Δ. Κουφός

Εικ.53: Συντήρηση των απολιθωμάτων. Φωτο: Γ. Δ. Κουφός.

Στάδια καθαρισμού και απόληψης

των απολιθωμάτων (3/5)

Εικ.56: Kατασκευή καλουπιού. Φωτο: Γ. Δ. Κουφός.

Στάδια καθαρισμού και απόληψης

των απολιθωμάτων (5/5)

Εικ.57: Απόληψη καλουπιού. Φωτο: Γ. Δ. Κουφός.

Εικ.58. Καταλογοποίηση απολιθωμάτων

Εικ.59. Καθαρισμός Απολιθωμάτων

Εικ.62: Αναδόμηση 1ο στάδιο, John Gurche

Εικ.63: Αναδόμηση 2ο στάδιο, John Gurche