‫مقاله نهم‬

‫ضايعات آشكار در ظاهر بدن‪ ،‬فصد‪ ،‬حجامت‪ ،‬قي و اسهال‬

‫مقاله نهم در شانزده باب است‪.‬‬

‫باب اول‪ :‬ريزش مو‬

‫اگر موهاي سر‪ ،‬محاسن‪ ،‬ابروها و پلك‌ها ريزش كرد بيم‪$$‬ار را مجب‪$$‬ور به قي ك‪$$‬ردن كن‬
‫تا مع‪$$‬ده‌اش پ‪$$‬اك ش‪$$‬ود‪ ،‬پس از آن تأمل كن چنانچه ب‪$$‬دن بیم‪$$‬ار امتالء داش‪$$‬ته باشد و نبض‬
‫وي عظیم و ادرارش سرخ يا زرد پُررنگ ب‪$$‬ود وي را فصد كن آنگ‪$$‬اه تا زم‪$$‬ان بهب‪$$‬ودي‬
‫حب ایارج ميل كند و نان س‪$$‬فيد مرغ‪$$‬وب و گوش‪$‬ت‌هاي س‪$$‬بك اس‪$$‬تفاده كند و بيم‪$$‬ار را از‬
‫خوردن لبنيات‪ ،‬خرما و غذاهاي شور و تیز و همچنین مباشرت جنسی پرهیز ده‪.‬‬
‫اما چنانچه عالئم خ‪$$‬ون در بيم‪$$‬ار آش‪$$‬كار نب‪$$‬ود‪ ،‬فصد نكن بلكه فقط دس‪$$‬تورات ديگر را‬
‫اعمال كن‪.‬‬
‫اما درمان غلبة گرمي و نيز خشکی و شکستگی مو از راه تنقيه ب‪$$‬دن و س‪$$‬ر‪ ،‬امكان‌پ‪$$‬ذير‬
‫است و چنانچه خفيف شد به‪$$‬تر است موها را ـ‌ اگر م‪$$$‬وی سر باشد‌ـ بتراشد و سر را با‬
‫خطمي‪ ،‬ب‪$$‬وره و ب‪$$‬رگ هلیله بش‪$$‬ويد‪ .‬از جمله راه‌ه‪$$‬اي ريش ‪$‬ه‌كني موخ‪$$‬وره م‪$$‬داومت بر‬
‫روغن‌مالی هر شب است مگر آنكه مانعي در كار باشد‪.‬‬
 ‫مقاله نهم‪ :‬ضايعات آشكار در ظاهر بدن‪ ،‬فصد‪ ،‬حجامت‪ ،‬قي و اسهال‬ ‫‪101‬‬

‫باب دوم‪ :‬برطرف كردن کلف و نمش‬

‫چنانچه يكي از اين عوارض به نحو مف‪$‬رطي پيش آي‪$$‬د‪ ،‬اگر ب‪$‬دن امتالء داش‪$‬ته باشد فصد‬
‫كن و جوشانده افتيمون و غاريقون بده و بر موضع عارض‪$$‬ه‪ ،‬تخم تره‌ت‪$$‬یزک م‪$$‬الش ده تا‬
‫پوست وي را زخم كند و پوست م‪$$‬رده ج‪$$‬دا گ‪$$‬ردد‪ .‬پس از آن اگر زخم‌ها بهب‪$$‬ودي ي‪$$‬افت‬
‫آثار آن با مالش بادام تلخ و روغن موم درم‪$$‬ان مي‌ش‪$$‬ود و عالوه بر آن خ‪$$‬وردن غ‪$$‬ذاهاي‬
‫معتدل توصيه مي‌شود‪.‬‬

‫باب سوم‪ :‬قوبا و سعفه‬

‫درمان را اين‌گونه آغاز كند‪ :‬فصد‪ ،‬جوش‪$$‬انده هلیله و اص‪$$‬الح تغذیه‪ .‬س‪$$‬پس موضع را با‬
‫اين دارو بمال‪$$‬د‪ :‬هس‪$$‬ته هلیله زرد و ك‪$$‬ابلي و ن‪$$‬يز ب‪$$‬رگ پ‪$$‬ودر ش‪$$‬ده ش‪$$‬یرین‌بیان را گرفته‬
‫همراه با سركه‪ ،‬روغن و موم بر روي موضع بمالد و غذاي بيمار تلطيف شود‪.‬‬

‫باب چهارم‪ :‬بهق‬

‫چنانچه بيماري در مرحله اوليه (قبل از استحکام مرض) باشد براي نوع سفيد آن درمان‬
‫را با قي كردن توسط خربق سفید آغاز كند و ب‪$$‬راي ن‪$$‬وع س‪$$‬ياه آن با ايج‪$$‬اد اس‪$$‬هال توسط‬
‫خربق سیاه درمان را شروع كند‪.‬‬
‫در ن‪$$‬وع خفيف آن ك‪$$‬افي است ب‪$$‬دن را تنقيه كن‪$$‬د‪ .‬ب‪$$‬راي س‪$$‬فيد از لوغاديا و يا از ایارج‬
‫جالينوس و براي سياه آن رگ را فصد كند و جوشانده افتیمون استفاده کند‪ .‬خ‪$$‬وراكش را‬
‫باید تلطيف كند و هر روز ص‪$$‬بح به جز روز دارو گ‪$$‬رفتن‪ ،‬ناش‪$$‬تا به گرمابه رود و ب‪$$‬دن‬
‫بيمار را با معجون تهيه شده از فلفل و عسل ماساژ دهد‪.‬‬

‫باب پنجم‪ :‬خارش‬

‫روزانه با استفاده از حبّ صبر‪ ،‬هلیله و مص‪$$‬طكي م‪$$‬زاج بيم‪$$‬ار را به نحو ماليمي روان‬
‫كند‪ .‬چنانچه امتالئي در ب‪$‬دن بيم‪$‬ار مش‪$‬اهده ش‪$‬ود فصد كند و پس از آن دوب‪$‬اره م‪$‬زاجش‬
‫بنحو ماليم روان گردد چنانچه رگ‌هايش تنقيه شد دائما گرمابه رود و بدنش را با اُش‪$$‬نان‬
‫سبز ماساژ دهد تا زماني كه بهبودي يابد همچنين خوراكش گوشت سبك یا ن‪$$‬ان مرغ‪$$‬وب‬
‫باشد و از شراب و مباشرت جنسي منع شود‪.‬‬
‫باب ششم‪ :‬آبله‪ ،‬سرخک‪ ،‬شري‪ ،‬حصف‬
‫درمان آبله و سرخک پس از ظه‪$$‬ور عالئم تب و بث‪$$‬ورات‪ ،‬نوش‪$$‬يدن آب‌جو (ماءالش‪$$‬عیر) و‬
‫ميل کردن عدس پوست كنده و نوشيدن آب انار املس مخلوط با روغن گل است‪ .‬چند قطره‬
‫گالب در چش‪$‬مان بیم‪$‬ار چكان‪$‬ده ش‪$‬ود‪ ،‬اگر م‪$‬زاج بيم‪$‬ار روان شد آب آرد جو داده ش‪$‬ود و‬
‫عدس سرخ كرده آميخته با آرد جو و شیره و رب میوه‌ها ميل كند‪ .‬پس از آنكه بث‪$$‬ور نضج‬
‫پيدا كرد با طرفا و برگ گل‪ ،‬دود داده شود و بر روي بستر بيمار پ‪$‬ودر گل‌س‪$‬رخ و م‪$‬ورد‬
‫بپاشند و چنانچه تب بيمار فرو نشيند و مزاج وي سفت ش‪$‬ود خ‪$‬وردن جوجه با آب‌غ‪$‬وره يا‬
‫آب انار توصيه شود‪.‬‬
‫مقاله نهم‪ :‬ضايعات آشكار در ظاهر بدن‪ ،‬فصد‪ ،‬حجامت‪ ،‬قي و اسهال ‪102‬‬

‫اما ب‪$$‬راي درم‪$$‬ان عارضه ش‪$$‬ري ك‪$$‬افي است بيم‪$$‬ار در آب گ‪$$‬رم بنش‪$$‬يند و خ‪$$‬وراكش را‬
‫تلطيف كند و چنانچه عارضه ادامه يابد و مق‪$$$‬اوم گ‪$$$‬ردد با فصد و اس‪$$$‬تفاده از جوش‪$$$‬انده‬
‫هلیله درمان شود‪.‬‬
‫اما در مورد حصف (خشک‌ریزه یا جرب یابس) بهتر است ب‪$$‬راي درم‪$$‬انش آب س‪$$‬رد بر‬
‫روي آن ريخته شود و با گالب شستشو گردد‪.‬‬
‫باب هفتم‪ :‬زگيل‌ها‬
‫چنانچه يكي دو تا باشد با دواء حا ّد سوزانده شود اما اگر بيش از آن ب‪$‬ود ابت‪$$‬دا بايد م‪$$‬زاج‬
‫بيمار را با افتيمون روان ك‪$‬رد س‪$‬پس آب‌پن‪$‬یر (م‪$‬اءالجبن) و پس از آن آب روغن س‪$‬رکه‬
‫همراه با جوشانده زردآلو داده شود‪.‬‬
‫باب هشتم‪ :‬دمل‌ها‬
‫براي درمان بايد ُحضُض خيس خ‪$$‬ورده در گالب به م‪$$‬دت سه روز را بر روي دمل نگه‬
‫دارند چنانچه بزرگ شود نضج پيدا مي‌كند پس از آن مرهم تخم مرو‪ 1‬سفید و اسفرزه را‬
‫كوبيده سپس انجير را با شير جوشانده و همه را با هم به خوبي مخلوط كنند تا یک دست‬
‫شود آنگاه دمل را با آن ض‪$$‬ماد ك‪$$‬رده و مق‪$$‬داری روغن س‪$$‬رکه ن‪$$‬يز به بيم‪$$‬ار خوران‪$$‬ده و‬
‫ضماد شود‪.‬‬

‫باب نهم‪ :‬ورم اطراف ناخن‬

‫چنانچه تورمي در اطراف ناخن ايجاد ش‪$$‬ود به‪$$‬ترين ك‪$$‬ار فصد است و اگر م‪$$‬انعي ب‪$$‬راي‬
‫فصد وجود داشت‪ ،‬خوراك بيمار تلطيف شده و مقدار آن نيز كم شود‪ .‬بعالوه پنبه آغش‪$$‬ته‬
‫به روغن بنفشه بر روي ناخن بكشد و مدام انگشتان خ‪$$‬ود را در روغن بنفشه ف‪$$‬رو ب‪$$‬رد‪،‬‬
‫ب گ‪$$‬رم و روغن کنجد‬ ‫اگر در موضع تورم‪ ،‬نقطه س‪$$‬فيدي ظ‪$‬اهر شد انگش‪$$‬تان را با ش‪$$‬را ِ‬
‫ضماد كنند‪.‬‬

‫باب دهم‪ :‬پوسته کردن عصب و سرانگشتان‬

‫اگر شقاق آشكار و باز بود اين درمان كافي اس‪$$‬ت‪ :‬عن‪$$‬بر خ‪$$‬ام را گرفته و ش‪$$‬قاق را با آن‬
‫بسته سپس يك برگ از كاغذ روي آن گذاشته تا ت‪$‬رميم ش‪$$‬ود‪ .‬اما اگر ش‪$$‬قاق س‪$‬طحی ب‪$‬ود‬
‫روغن‪ ،‬موم و كتيرای سوده روي آن بمالد‪.‬‬

‫باب يازدهم‪ :‬سوختگي‬

‫در صورت سوختگی روغن گل خام بر روي موضع ماليده شود تا از ش‪$$‬دت س‪$$‬وزش آن‬
‫كم شود سپس روي آن برگ گل بپاش‪$$‬ند‪ ،‬اين ك‪$$‬ار كف‪$$‬ايت مي‌كن‪$$‬د‪ .‬اما چنانچه ج‪$$‬راحت و‬
‫ترشح دارد ب‪$$‬راي درم‪$$‬انش اس‪$$‬تفاده از ت‪$$‬رکیب مرداس‪$$‬نگ س‪$$‬بز‪ ،‬روغن و م‪$$‬وم كف‪$$‬ايت‬
‫استفاده كنند‪.‬‬

‫‪ .‬در متن عربی المر االبیض آمده که صحیح نیست و به مرو اصالح شد‪.‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫مقاله نهم‪ :‬ضايعات آشكار در ظاهر بدن‪ ،‬فصد‪ ،‬حجامت‪ ،‬قي و اسهال‬ ‫‪103‬‬

‫باب دوازدهم‪ :‬مسموميت‬

‫در م‪$$‬ورد همه مس‪$$‬موميت‌هاي خ‪$$‬وراكي به‪$$‬ترين درم‪$$‬ان در ص‪$$‬ورت بق‪$$‬اي عامل سم در‬
‫معده اين موارد است‪ :‬قي كردن با آب‪ ،‬خوردن شير و کرة [حیوانی] تا پاک شدن معده‪.‬‬
‫اما اگر عامل س‪$$$‬مي به روده‌ها برسد با تركي‪$$$‬بي از روغن‌ها حقنه ش‪$$$‬ود و اگر در ب‪$$$‬دن‬
‫منتشر شده باشد با اسهال خفيف خارج گردد‪.‬‬
‫اما تمام سخن در مورد هر نوع گزش سمي‪ :‬بايد مراقب بود تا محل گزش جوش نخورد‬
‫و محل زخم با نمك و سير و چربي ض‪$$‬ماد ش‪$$‬ود تا از محل زخم چ‪$$‬رك الزم خ‪$$‬ارج ش‪$$‬ده‬
‫سپس با مرهم‌های مناسب درمان شود‪.‬‬

‫باب سيزدهم‪ :‬فصد‬

‫فصد درم‪$$‬ان بس‪$$‬يار م‪$$‬ؤثري ب‪$$‬راي ب‪$$‬دنهاي درشت و اف‪$$‬راد پرخ‪$$‬ور است ‪ .‬رگه‪$$‬ايي كه‬
‫‪1‬‬

‫معم‪$$$‬والً م‪$$$‬ورد فصد ق‪$$$‬رار مي‌گيرند رگ‌ه‪$$$‬اي آرنج هس‪$$$‬تند‪ ،‬همه اين رگ‌ها از ريشه‬
‫واحدي نشأت مي‌گيرند‪ .‬فصد هر يك از اين رگ‌ها می‌‌تواند جايگزين فصد ديگ‪$$‬ري باشد‬
‫با اين ح‪$$$‬ال تف‪$$$‬اوتي از اين جهت دارند كه اگر موضع بيم‪$$$‬اري در ناحيه سر باشد فصد‬
‫قيف‪$$‬ال ن‪$$‬افع‌تر از فصد باس‪$$‬ليق است اگرچه فصد باس‪$$‬لیق هم به حد قیف‪$$‬ال هم می‌رسد و‬
‫چنانچه عارضه در قسمت پایین تنه باشد بالعكس است اگرچه فصد قیف‪$$‬ال هم به حد فصد‬
‫باسلیق می‌رس‪$‬د‪ .‬اما رگ اكحل تركي‪$‬بي از قيف‪$‬ال و باس‪$‬ليق است و من‪$‬افع هر دو رگ را‬
‫دارد‪.‬‬

‫باب چهاردهم‪ :‬حجامت‬

‫حجامت خونگيري از بدن از طريق مكش و با قوه قهريه است و اثر آن ضعيف است‪.‬‬
‫موثرترين نوع حجامت‪ ،‬حجامت دو ساق است كه براي عارض‪$$‬ه‌هاي پایین‌تنه مفيد است‬
‫اما حج‪$$‬امت اخ‪$$‬دعين‪ ،‬كتف‌ها و نق‪$$‬ره ب‪$$‬راي باالتنه مفيد است چه اينكه حج‪$$‬امت ُس‪$$‬رین‬
‫براي عارضه‌هاي مياني بدن نافع است‪.‬‬

‫باب پانزدهم‪ :‬اسهال و حقنه‬

‫اسهال مالیم و معتدل يكي از اسباب سالمتي به حساب مي‌آيد و بر سه گونه است‪:‬‬
‫گ‪$$‬ونه‌اي از آن خلط بلغم را پ‪$$‬اك مي‌كن‪$$‬د‪ ،‬اين اس‪$$‬هال را با ترب‪$$‬د‪ ،‬غ‪$$‬اريقون‪ ،‬حب‌الني‪$$‬ل‪،‬‬
‫شحم‌حنظل و امثال آن ایجاد مي‌كنند‪.‬‬
‫گونه‌اي ديگر ب‪$$‬راي پاكس‪$$‬ازي خلط صفراست و با هلیله زرد‪ ،‬س‪$$‬قمونيا و امث‪$$‬ال آن ایج‪$$‬اد‬
‫مي‌شود‪.‬‬
‫و گونه‌اي از آن براي پاكس‪$$‬ازي س‪$$‬ودا به ك‪$$‬ار مي‌آيد كه با هلیله س‪$$‬ياه‪ ،‬اف‪$$‬تيمون‪ ،‬بس‪$$‬فایج‪،‬‬
‫اسطوخودس و امثال آن‪ ،‬ایجاد مي‌شود‪.‬‬
‫حقنه نيز براي پاكسازي سريع شكم و روده‌ها به كار مي‌آيد‪.‬‬
‫‪ .‬در اینجا از واژة األبدان الدّق استفاده شده که از نظر مفهوم لغوی و طبی همخوانی ندارد‪ .‬احتماالً الرّ ف به‬ ‫‪1‬‬

‫منع فصد است‪.‬‬

‫ق و یا الغری شدید از موارد ِ‬ ‫معنای درشت‌اندام و فربه بوده است‪ .‬بهرحال ابتالی به بیماری د ّ‬
‫مقاله نهم‪ :‬ضايعات آشكار در ظاهر بدن‪ ،‬فصد‪ ،‬حجامت‪ ،‬قي و اسهال ‪104‬‬

‫باب شانزدهم‪ :‬قي‬

‫قي كردن دو نوع است‪ :‬يكي از طريق دارو که در این نوع‪ ،‬قي كردن قوي كه جايگزين‬
‫اسهال است رخ می‌دهد و بيشتر با خربق س‪$$‬فید و ج‪$$‬وزالقئ انج‪$$‬ام می‌ش‪$$‬ود‪ .‬اين ن‪$$‬وع قي‬
‫كردن خطرناك است زيرا چه بسا باعث خفه شدن فرد و مرگ او مي‌شود‪.‬‬
‫ن‪$$‬وع ديگ‪$$‬ري از قي ك‪$$‬ردن با ان‪$$‬واع خوراكي‌ها و داروه‪$$‬ای هم‌ق‪$$‬وة خوراكي‌ها ص‪$$‬ورت‬
‫مي‌گيرد‪ .‬اين نوع قي كردن براي پاكسازي معده و ان‪$‬دامهاي مج‪$$‬اور مثل س‪$‬ر‪ ،‬طح‪$‬ال و‬
‫امعای متصل به پایین معده بكار مي‌رود‪.‬‬