फ्लोरोसेन्ट माध्यमिक विद्यालय

टोखा-०८, काठमाडौं

नेपाली परियोजना कार्य

हृदयचन्द्रसिंह प्रधानद्वारा लिखित
"एक चिहान"

परिक्षार्थी परिक्षक : ............................

नाम : आर्जन पाठक
.....
कक्षा: १२ उमेश चन्द्र अधिकारी
(नेपाली विषय विभाग)
 एक चिहान
एक चिहान उपन्यासको परिचय
आदर्शोन्मख
ु सामाजिक यथार्थवादी औपन्यासिक धारालाई अङ्गाल्ने प्रगतिशील उपन्यासकार हृदयचन्द्रसिंह
प्रधान (१८७२ - २०१६) द्वारा सरं चित 'एक चिहान' (२०१७) उपन्यास आदर्शवादी, सधु ारक एवं निष्कपट
श्रमजीवीहरूको सपना हो अनि श्रमसाध्य जीवनको इतिवृत्तान्त हो । परम्परागत सामाजिक, आर्थिक, धार्मिक,
व्यावहारिक मान्यताका विरूद्ध समायोचित उदार र राष्ट्रिय दृष्टि अङ्गाल्न गरिएको आग्रहका साथ संरचित यो
उपन्यास समाज सधु ारको स्वर उराल्दै दःु खान्त बन्न पगु क
े ो छ । उपन्यास नेपालको ग्रामीण क्षेत्रमा आधारित र
गरिब र तल्लो जातका मानिसहरूले सामना गर्नुपरे का संघर्षहरूमा के न्द्रित छ ।

उपन्यासको मख्ु य विषयवस्तु मध्ये एक नेपाली किसानको दैनिक सघं र्ष हो। लेखकले कृ षकहरूले सामना
गर्नुपरे का अथाह चनु ौतीहरूलाई चित्रण गरे का छन,् जसले आफ्नो कर्तव्य र काम परू ा गर्न अथक परिश्रम गर्छन् तर
शोषित र दमित हुन पग्ु छन् । व्यावहारिक सामाजिक जीवनमा प्रचलित अन्ध परम्परा, असामाजिक रीतिथिति र
जातीय पृथक्तावादी प्रचलन एवं हुदँ ा खाने र हुनेखाने वर्गको आर्थिक असमानताको सेरोफे रोमा संरचित नेपाली
समाजको रूपान्तरणका लागि गरिएको ब्यावहारिक क्रान्तिको नमनु ा हो, ‘एक चिहान उपन्यास’ । बहुसङ्ख्यक
गरिबीको निरपेक्ष रे खामनिु रहेका सर्वहारा बिपन्न वर्गका नागरिकको आर्थिक पीडाको क्रन्दन र त्यसको
परिणतिलाई पृष्ठभमिू बनाइएको समाजको चित्रण गरिएको छ, ‘एक चिहान’ उपन्यासमा । यस उपन्यासमा मख्ु यतः
विजातीय अथवा अन्तर्जातीय वैवाहिक सम्बन्ध जोर्ने, मर्दापर्दा संस्कारका रूपमा नसकीकन पनि गर्नुपर्ने दान,
धर्म, भोज भतेर जस्ता बाध्यकारी सस्ं कृ ति अनि दाइजो प्रथा र अनमेल अनचि ु त प्रेमसम्बन्धजस्ता गतिविधिहरू
रहेको नेपाली समाजको चित्रण गरिएको छ ।

पात्रहरूको चरित्र चित्रण

अस्टनारान
अस्टनारान घरको मख्ु य मान्छे (घरमलि
ू ) हुन् । उनी शिवनारान, पनु नारान, हर्षनारान र नानीथकँु हरुका पिता हुन् ।
उनी यस उपन्यासमा गरिबहरूको प्रतिनिधित्व गर्ने वर्गिय पात्र बनेका छन् । उनी अशिक्षित, रोगि, र बृद्ध पात्रका
रूपमा देखिएका छन् । उनी यस उपन्यासका एक सत पात्र हुन् । उनी दरू दर्शि पात्र पनि मानिन्छन् । उनी अधर्म,
अब्दविश्वास र कुरीतिको विरोध गर्ने एक कर्मठ, विवेकी र इमानदार कृ षक भएको कुरा यस उपन्यासमा प्रस्ट
रूपमा देख्न सकिन्छ । अस्टनारान एक क्रान्तिकारी र विद्रोही पात्र हुन् । उनको यस कथामा छोटो भमि ू कामा
रहेपनि उनी यस कथाका अन्यन्त महत्वपर्णू र एक मख्ु य पात्र हुन् ।
2
शिवनारान
शिवनारान गरिब कृ षक अष्टनारानको जेठो छोरो हो । पारिवारिक जिम्मेवारी बोध गर्ने कर्तव्यनिष्ठ पात्र हो भने
उपन्यासको ऊ प्रमख ु पात्र हो । पेसाले ऊ मिहिनेती र स्वाभिमानी कृ षक हो । बाबक ु ो प्रगतिशील विचारलाई मनन
गर्ने क्रान्तिकारी पात्र हो । शिवनारान सयं मित अनि विद्रोही दवु ै प्रकृ तिको पात्र हो। ऊ सहनशील अनि विद्रोही दवु ै
गणु ले यक्त ु छ । ऊ बहुजातीय नेपाली समाजमा जातीय विभेद हटोस् भन्ने चाहन्छ । यसरी हेर्दा शिवनारान प्रमख ु
पात्र, मिहिनेती कृ षक, गरिव तर स्वाभिमानी, प्रगतिशील, पारिवारिक एवं अभिभावकीय जिम्मेवारी बोध गर्ने,
असल पति, असल दाज,ु हकी, सहनशील, विद्रोही, सत्यवादी, शङ्काल,ु आशावादी, आवेग र विवेक दवु ै
भएको, विचार क्षमता भएको, कुरीति र कुसंस्कार विरोधी, समतामल ू क समाज चाहने, राष्ट्रप्रेमी सत पात्र हो ।

नानीथकुँ
नानीथकँु यस उपन्यासकी प्रमख ु नारी पात्र, नायिका एवं के न्द्रीय पात्र हो । अष्टनारानकी छोरी नानीथकँु सोझी,
अल्लारे , अशिक्षित १७ वर्षे किशोरी हो । खेतीकिसानी एवं आमालाई तान बन्ु न सघाउने अनि घरको कामकाज
गर्ने अनपढ नारी हो । ऊ नारी मल्ू य र अस्मिताप्रति सचेत हुन सके की छै न । किशोरावस्थाकी नानीथकँु अदरू दर्शी,
अपरिपक्व अल्लारे चरित्रको रूपमा देखिन्छे । बाबक ु ो आदर्शलाई मनन गर्ने, दाजल ु ाई सम्मान गर्ने पात्र हो ।
नानीथकँु अष्टनारानकी छोरी, प्रमख ु नारी पात्र नायिका एवं के न्द्रीय पात्र १७ वर्षे किशोरी, सोझी, अल्लारे ,
अशिक्षित, नारी मल्ू य र अस्मिताप्रति सचेत हुन नसक्ने, सही निर्णय क्षमता नभएकी, सस्तो प्रेम गर्ने, अदरू दर्शी,
किशोरावस्थाकी. डाक्टरकी प्रेमिका, धेरै पाको र विवाहित परुु षसँग माया र बिहे गर्ने चाहना राख्ने, दाजु र डा.
गोदत्तप्रसादकी पत्नी रञ्जनाले नारी मल्ू य र अस्मिताको बारे मा सम्झाएपछि सचेत बनेकी गतिशील चरित्र हो ।

डा. गोदत्त प्रसाद

डा. गोदत्त हुने खाने सम्पन्न उच्च वर्गका वर्गीय चरित्र हो । ऊ उपन्यासमा सहायक एवं नकारात्मक चरित्रका
कलषि ु त भावना भएका खलपात्रका रूपमा देखिएको छ । गोदत्तप्रसाद पेशाले डाक्टर तर ऊ सेवामख ु ी भन्दा पनि
पैसामख ु ी अमानवीय चरित्र हो । बिनापैसा कसैको पनि उपचार नगर्ने मानवताहीन चरित्र हो । पैसा पाउने पक्का
भएपछि अष्टनारानको उपचार गर्न गएको डाक्टर सत्र वर्षे यवु ती नानीथकँु को जवानी देख्दा गिद्धे नजर लगाउँछ र
प्रेमको जाल रची आफ्नी बनाउने प्रयास गर्छ । गोदत्त शोषक, सामन्त, जाली, फटाहा, अरूका सिधासोझा
छोरीचेलीमाथि गिद्धेनजर लगाउने कामक ु , स्त्रीलम्पट, यौनपिपासु हो ।

रञ्जनादेवी
रञ्जनादेवी यस उपन्यासकी सहायक पात्र हुन् । उनी डा. गोदत्तप्रसादकी पत्नी हुन् । उनी नारी मल्ू य र अस्मिताप्रति
सचेत छिन् । स्थीर चरित्र भएकी, आफ्नो भाग्य र भविष्यप्रति सचेत चतरु अनि दरू दर्शी, पढेलेखेकी बौद्धिक नारी
हुन् । उनी बौद्धिक महिला वर्गकी वर्गीय चरित्र पनि हुन् । उनी परिपक्व एवं स्थीर चरित्र भएकी सत् पात्र हुन् ।

3
उनले आफ्नो अनि नानीथकँु को भविष्य बरबाद हुनबाट जोगाएकी छिन् अनि पतिलाई पतीत हुनबाट जोगाएकी
छिन् । यसरी हेर्दा डाक्टरकी पत्नी रञ्जनादेवी उपन्यासकी सहायक पात्र, नारी मल्ू य र अस्मिताप्रति सचेत,
बौद्धिक, चतरु अनि दरू दर्शी नारी, भाग्य र भविष्यप्रति सचेत, वर्गीय चरित्र, परिपक्व, सत् पात्र, स्थीर चरित्र हुन् ।

सुरमान सुब्बा
सरु मान सब्ु बा हुने खाने सम्पन्न उच्च वर्गका वर्गीय चरित्र हो । ऊ उपन्यासमा सहायक एवं नकारात्मक चरित्रका
कलषि ु त भावना भएका खलपात्रका रूपमा देखिएको छ । सरु मान गरिबहरूलाई शोषण, दमन गर्ने सामन्ती
तल्सिङ हो । पचास वर्षे बढु ो सब्ु बा सरु मान आफ्नो कारिन्दा रामबहादरु मार्फ त अष्टनारानले छोरी दिने वचन
दिएको जाली कुरा बनाई आर्थिक प्रलोभनमा पारी भर्खरै यौवन फक्रेकी सत्र वर्षे नानीथकँु लाई आफ्नी बनाउने
दस्ु प्रयास गर्छ । यी दबु ैको एउटै स्वार्थ नानीथकँु को जवानी ननु ु नै देखिन्छ । ऊ धनको रवाफ देखाउने , लोभी, पापी,
जाली, फटाहा, कपटी, भ्रष्ट, पतीत, असत,् कामक ु , दष्टु . नारीलाई यौन विलासिताको साधन ठान्ने किसानप्रति
सहानुभति ू को नौटङ्की रची निहीत स्वार्थको खेल खेल्ने दष्टु मनोवृत्तिका धर्तू ब्वासो हो ।

एक चिहान उपन्यासको सामाजिक र आर्थिक अवस्था

मल
ू तः यस उपन्यासमा वि. स.ं २०१५ सालभन्दा अगाडिको काठमाडौं सहर वरिपरिको वर्गीय विभेद, जातीय
विभेद, लैङ्गिक विभेद, बहुभाषिक, बहुसाँस्कृ तिक रूढिवादी अन्धपरम्पराले ग्रस्त विभेदजन्य सामाजिक
अवस्थाको चित्रण गरिएको छ । नेपाली समाजमा हुने खाने सम्भ्रान्त अभिजात्य वर्ग र हुदँ ा खाने सर्वहारा विपन्न
वर्गका नागरिकहरूबिचको आर्थिक असमानता तथा वर्गीय विभेदयक्त ु नेपाली समाजको चित्रण गरिएको छ ।

हुने खाने उच्च वर्गका साहु महाजन एवं शोषक सामन्त वर्गको प्रतिनिधित्व सब्ु बा सरु मान र डा. गोदत्तप्रसादले
गरे का छन् भने सर्वहारा विपन्न वर्गका शोषित पीडित निम्न वर्गका नागरिकको प्रतिनिधित्व अष्टनारानले गरे को
छन् । उच्च वर्गका हुने खानेहरूले विभिन्न जालझेल, षड्यन्त्रका तानाबाना बनु ेर गरिब एवं निम्न वर्गका
नागरिकहरूमाथि गर्ने शोषण, दमन, अन्याय, अत्याचारपर्णू सामन्ती व्यवहारलाई प्रस्ततु गरिएको छ । पैसामख ु ी
अमानवीय चरित्र भएको डा. गोदत्तले बिनापैसा उपचार गर्न नखोज्नु अनि पैसा पाउने लोभमा उपचार गर्न गएपछि
नानीथकँु को जवानीप्रति आकर्षिक भई उसलाई आफ्नी बनाउन खोज्नु अनि बढु ो सब्ु बा सरु मानले नानीथकलाई
जाली कुरा बनाई आफ्नी बनाउन खोज्नल ु े स्वार्थी, भोगविलासी कामकु उच्च वर्गका शोषक सामन्तहरूले गरिब
वर्गमागि गर्ने शोषण, दमनको वास्तविकतालाई चित्रण गरे को छ । शिक्षा र स्वास्थ्यमा उच्च वर्गकै एकाधिकार
भएको विभेजन्य शोषणयक्त ु समाजको चित्रण गरिएको छ । अष्टनारानजस्ता सर्वहारा गरिबहरू अहोरात्र खटिंदा,
जोतिँदा पनि रोग, भोक र शोकले थलिएर मर्नुपर्ने सामन्ती समाजको चित्रण छ । बहुजाति, बहुभाषी, बहुसस्ं कृ तिले
विविधतायक्तु नेपाली समाजको चित्रण छ जहाँ हुनेखानेको समाजमा गरिबहरू साँस्कृ तिक दास बनेर बाँच्नपु र्ने
बाध्यकारी समाजको चित्रण छ । भरिया, मजदरु , सिकर्मी, डकर्मी, ज्यामी, कृ षकहरूले श्रमको मल्ू य पाउन
नसके को, दयनीय जीवनदशा फे रिन नसके को शोषणयक्त ु समाजको त्रिचण गरिएको छ । प्रगतिशील विचार राख्ने

4
अष्टनारानको परिवारको चेतना जागरणसँगै कुसस्ं कार तोड्दै शोषण र दमनका विरुद्ध जागेको तथ्यले समाज
रूपान्तरणको दिशातर्फ अगाडि बढेको सङ्के त गर्दछ ।

एक चिहान उपन्यासको शैक्षिक अवस्था

एक चिहान उपन्यासमा समाजका विभिन्न पात्रको फरक फरक शैक्षिक अवस्था प्रस्ततु गरिएको छ । धनी हुनेखाने
गोदत्त प्रसाद र उसकी पत्नी शिक्षित छन् । गरिब किसानका सन्तान शिवनारान, पनु नारान, हर्षनारान र जवान, छोरी
नानीथकँु ले भने कुनै औपचारिक शिक्षा हासिल गरे का छै नन् । यसो हुनाले धनी र हुनेखाने वर्गका सन्तान तथा
मानिसहरुमा शिक्षाको पहुचँ भएको र गरिब वर्गमा शिक्षित हुने कुनै चलन नरहेको प्रष्ट रूपमा देख्न सकिन्छ ।
यसर्थ शिक्षा पनि धन हुने सँगै हुने जस्तो अवस्था यस उपन्यासमा दर्शाएको पाइन्छ ।

निष्कर्ष
‘एक चिहान’ उपन्यासमा वर्गीय असमानता, गरिबी, र शोषणका कारण सबैको एक चिहान मृत्यु भएको देखिएको
छ । गरिबहरुमाथि साहु वा उच्च कर्णले कसरी शोषण गर्दा रहेछन् भन्ने कुरा प्रष्ट पारिएको छ । लेखकले
प्रगतिवादी चिन्तन सहित समतामल ू क समाजको निमार्ण वा समाज सधु ारको चाहाना राखेका छन् । यस कथामा
धार्मिक रुढीवादी परमपरा अन्त्य गर्न र अन्तरजातीय सम्बन्ध बढाउन खोजिएको देखिन्छ । आर्थिक शोषण अन्त्य
गर्न ऋण नलिने र प्रलोभनमा नफस्ने सल्लाह दिइएको छ । वर्गीय असमानता हटि सामाजीक न्याय कायम हुनपु र्ने
कुरा यस कथामा उल्लेख गरिएको छ । शोषक वर्गको जालझेल, षड्यन्त्र, प्रलोभन बाट सचेत हुनपु र्ने सन्देश यस
कथाले दिएको छ । मिहेनत, परिश्रम वा श्रमको हामी सबैलाई बोध गराउनु यस उपन्यासको मख्ु य उदेश्य हो ।

समग्रमा भन्नपु र्दा, "एक चिहान" एउटा चिन्तनशील उपन्यास हो जसले ग्रामीण नेपालको जीवनको कठोर
यथार्थलाई प्रकाश पार्छ । लेखकले आफ्नो लेखनमार्फ त सीमान्तीकृ त समदु ायलाई आवाज दिएका छन् र
सामाजिक र राजनीतिक परिवर्तनको आवश्यकतालाई प्रकाश पारे का छन् ।