Professional Documents
Culture Documents
भानुभक्त आचार्य
भानुभक्त आचार्य
भानुभक्त आचार्य (वि. सं. १८७१ असार २९ – वि सं. १९२५ असोज ६)[१] नेपाली
साहित्यका प्राथमिक(प्रथम) कालका प्रतिनिधि कवि हुन्। उनी वाल्मीकि रामायणका
अनुवादकका रूपमा प्रख्यात छन्। मोतिराम भट्टले उनलाई पहिलो पटक नेपाली
भाषाका आदिकवि उपाधि दिएका थिए। [२]। उनले प्रश्नोत्तर (वि.सं. १९१० ), भक्तमाला
(वि.सं. १९१०), वधूशिक्षा(वि सं १९१९) [१] लगायतका कृ तिहरू लेखेका छन्। उनका
पाण्डुलिपिहरू लाई सङ् ग्रह गरेर मोतिराम भट्टले पुस्तकाकारमा प्रकाशित गरेपछि उनी
नेपाली साहित्यमा चिनिएका हुन्।
भानुभक्त आचार्य
१९५ वर्षअघि उदाएका नेपाली वाङ् ग्मयका ज्योति भानुभक्त आचार्य राणाकालीन
संकटपूर्ण, अस्थिर वातावरणभित्र रामको आदर्श सृष्टि गर्ने एक मार्गदर्शक हुन्। मनुष्य
जीवन र सम्पूर्ण संसारका प्रतीक रागीवन र मृत्युका प्रतीक रामको राजमहलबाट वनबास
यात्रा लोकहितका निम्ति जस्तो पनि काम गर्नुपर्छ भन्ने आदर्श उनले प्रचार गरे।
नेपाली जगतमा एकै पल्ट भाषा, साहित्य, संस्कृ ति, धर्म, दर्शन, परम्परा, चरित्र, मर्यादा,
पितृप्रेम, भ्रातृत्व, दाम्पत्य, कर्तव्य, देशप्रेम, जनवात्सल्य जस्ता समग्र विषयको समन्वय
एवं समष्टि भाव प्रदान गरेर भानुभक्तले नेपालको राष्ट्रिय विभूति जस्तो सम्मान पाएका
हुन्।
कवि भानुभक्तको जीवन चरित्र वि.सं. १९४८मा प्रकाशित गरेर पहिलोपल्ट भानुभक्तलाई
तनहुँ चुदीबाट झिकिदिएर बाहिर निकाल्ने काम गरे मोतीराम भट्टले। अनि मात्र त्यस
बेलाको नेपाल (काठमाडौँं उपत्यका) र वरपर रामायणका श्लोकसाग भानुभक्त गाइन
थाले। सुब्बा होमनाथ, के दारनाथ, सर्वहितैषी कम्पनी, बाबू माधवप्रसाददेखि बम्बै पुस्तक
भण्डारसम्म प्रकाशकहरूले कतै सातकाण्ड त आठकाण्डका रूपमा अनि कतै
भानुभक्तको रामायण, भक्तमाला र बधूशिक्षा आदि नामबाट प्रकाशन गरेर भानुभक्तलाई
अझ धेरै व्यापक बनाए। वि.सं. १९८६ तिरबाट सूर्यविक्रम ज्ञवाली, पारसमणि प्रधानजस्ता
व्यक्तिहरूले नेपालबाहिरका विभिन्न क्षेत्रमा भानुभक्तलाई यात्रा गराएपछि भानुभक्तले
राष्ट्रिय सीमा नाघेर अन्तर्राष्टिय -नेपालीभाषी सबै क्षेत्रमा) मान्यता पाए। भक्त
भानुभक्तका रूपमा बालकृ ष्ण समले नाटकीय अभिनयसहित मञ्चमा उभ्याइदिएपछि
वि.सं. २००२ भाद्र २२ को गोरखापत्रले पनि यसरी लेखेको छः 'गौरी शङ् कर
नाट्यसमुदायले भक्त भानुभक्त नाटक देखायो। भानुभक्तको यौटा श्राद्ध मोतीराम भट्टले
गरेथे। अर्को गौरी शङ् कर नाट्यसमुदायबाट भयो। '
अनि त्यही दिनको गोरखापत्रले टिप्पणी पनि गर्यो 'अहिलेसम्म भेट्टाएका पुस्तक र
कहानीबाट मात्र स्व. कवि भानुभक्तको चित्र लेख्न कठिन। ' तर त्यसैबेला दार्जिलिङको
चौरस्तामा भानुभक्तको मूर्ति सूर्यविक्रमहरूको सत्प्रयासाबट स्थापित गरेरै छोडियो। ब्रहृम
सम्शेर जबराले पनि कवि भानुभक्त भनेर लेखेका थिए। त्यसैबेला भानुभक्तको महत्त्वका
रूपमा सूर्यविक्रम ज्ञवालीले देखे। नेपाली साहित्यका इतिहासमा सर्वश्रेष्ठ पुरुष महाकवि
देवकोटाका कलममा घोटिएर घासीसम्म बन्नपुगे। आदिकवि भानुभक्त आचार्य लिएर भाइ
चन्द प्रधान उभिएकै बेला भानुभक्तको सच्चा जीवन चरित्रका रचनाकार पण्डित कविराज
नरनाथ आचार्यका कलममा अझ तिखारियो। उनले भानुभक्त सम्बन्धि त्यसभन्दा पहिले
प्रकाशमा नआएका धेरै तथ्य र फु टकर कविताहरू प्रकाशित गराई ठूलो गुन लगाए।
'भानुभक्ताचार्यको जन्म जयन्ती यही आषाढ २९ गते मनाउनुहोस्' भनेर गोपाल पाँडेले
आह्वान गरेपछि वि.सं. २०१२ सालको भानुजयन्ती भव्यतासाथ सम्पन्न भयो। 'भानुले
रामायण सिर्जना गरी नेपालीमा एकता ल्याउनुभयो। ' भनी सोही दिन कवि शिरोमणि
लेखनाथ सभापतिको आसनबाट गुन्जिए। उक्त दिन सरस्वती सदनमा आयोजित
भानुजयन्ती समारोहमा श्री जगदम्बा कु मारीद्वारा भानुभक्तको प्रतिमा बनाइदिने वचन
दिइएपछि भानुभक्त सचेत सहृदयीहरूमा व्यापक बन्दैगए।
'नेपाल राष्ट्र रहेसम्म भानुभक्त अमर रहनेछन्' लेखनाथ पौडेलको त्यस बेलाको घोषणा
आजसम्म सार्थक छ। नेपाली समाजप्रति आदिकवि भानुभक्तको देन सम्झिने गोपाल
पाँडे, नेपाली साहित्यमा भानुभक्तको स्थान खोज्ने कृ ष्णप्रसाद ज्ञवाली, भानुभक्तको काव्य
साधनामा अलमलिने गणेश भण्डारी, भानुभक्तको परिचय दिने ज्योति उपाध्याय,
आदिकवि भानुभक्त र उनको साहित्यिक साधनको पृष्ठभूमि पहिल्याउने प्रो.ढुण्डीराज
भण्डारी, भानुभक्तलाई नेपालीहरूमा भाषात्मक एकता स्थापित गर्ने श्रेय दिने राजेश्वर
देवकोटा, भानुभक्तको गाउः अतीतको सम्झनाभित्र राख्ने रामचन्द्र न्यौपाने, दुई जोईको
पोइः भानुभक्त निक्र्योल गर्ने काशीनाथ तमोट, कवि भानुभक्त र उनका दृष्टिमा नारी
उभ्याइदिने राजेन्द्र सुवेदी, भानुभक्तको कान्तिपुर र आजको काठमाडौँको तुलना गर्ने
के शवराज पिँडाली, भानुको भावना बुझ्ने मुक्तिप्रसाद आचार्य, भानुभक्त विद्रोही र
रुढिवादी भावनाको समन्वय गराउने देवेन्द्रराज उपाध्याय, भानुभक्त रामायणबारे
लेखिएका के ही कु रा खोतल्ने रामदेव ठाकु र र नेपाली साहित्यका प्रज्वलित ज्योति
आदिकवि भानुभक्त भन्दै मदन थापाहरू आएका छन्। एउटा खुलापत्र भानुभक्तलाई
लेख्न पनि हिचकिचाउदैनन्। राष्ट्रियता तथा सांस्कृ तिक चेतना जगाउन आदिकवि
भानुभक्तको उल्लेखनीय योगदानको महत्त्व दिनेहरू पनि छन्। इन्द्ररत्न बज्राचार्यले पनि
आदिकवि भानुभक्त चिनेका थिए। भानुभक्त रामायणको महात्म्य भागलाई संस्कृ त
मूलसित दाजेर हेर्दा भनेर डा. डिल्लीराम तिमसिनाको कलम तिखारियो। के शवप्रसाद
उपाध्याय भानुभक्त र उनको रामायणको मूल्याङ् कन गर्छन्। भानुभक्तको देन पाएर
नेपाली साहित्य समृद्धिशाली भन्नेहरू राष्ट्रभाषा भानुभक्तको देन ठानेर त्यसैमा रमेका
पनि भेटिएका छन्।
आदिकवि भानुभक्त र उनका सर्वश्रेष्ठ गुणहरूको खोजी गर्ने खड्गबहादुर लोहार, युग
चेतनाका सजग कवि भानुभक्तः के ही सन्दर्भ, के ही प्रसङ् ग निकाल्ने डा. सूर्यनाथ,
भानुभक्त जागीरे थिए भनेर औाल्याउने मङ् गलदेव परियार, भानुभक्त विषयक मतभेद
बटुल्ने मोतीवीर राई, भानुभक्तले कलम किन चलाए ? भन्दै सोधीखोजी गर्ने श्रीभद्र शर्मा,
भानुभक्तको युगबोध र नैसर्गिक कवित्व शक्तिसाग जोरी खोज्ने जगन्नाथ त्रिपाठी, भानुको
साहित्यिक योगदानबारे प्रकाश पार्ने प्रो. यदुनाथ। भानुभक्तको स्मृतिमा विरह पोख्ने
धर्मराज थापा, व्यंग्यात्मक कवि भानुभक्त भनेर व्यंग्य गर्ने श्रीप्रसाद पण्डित, आदिकवि
भानुभक्तः के ही बुादाहरूमा टिपोट गर्ने अमरकु मार प्रधान, भानुभक्तीय नेपाल भाषाः एक
विवेचनामा टुंग्याउने विजय चालिसे, रसभावपूर्ण भानुभक्तभित्र पस्ने नरनाथ शर्मा,
भानुभक्त र उनको दिग्दारीमा चिन्तित हुने प्रताप कालिकोटे, भानुभक्तले के गरे त भनेर
निहु झिक्ने इन्द्रदेव सिंह, भानुभक्तका राममा रमाउने कमला साङ् कृ त्यायन र यस्तैयस्तै
धेरै कु राहरू धेरै जनाले देखेका छन् भानुभक्तका कृ तित्व र व्यक्तित्वभित्र। सानुभाइ शर्माले
भानुलाई मान्छेको रूपमा हेर्दा पनि कसैले अनौठो मानेन। सावित्री सुन्दास भानुभक्तको
जीवनदर्शन पाएर खुसी भइन्। कोही चाहि भानुभक्तबाट नेपाली भाषाको उत्थानमा
भएको योगदानको कु रा उठाउाछन्। भानु बा नजाती नमान्नु होला भनेर बेस्सरी गाली
गर्नेहरू पनि छन्। भानुभक्तलाई कतिले राष्ट्रिय कविको संज्ञा दिएका छन् त कति चाहि
जातीय कवि भन्न मन पराउछन्। भाषिक कविको उपाधि दिनेहरू पनि छन्। उनका
कृ तिलाई नेपालीमा लेखेको दर्शनशास्त्र। गीता/नेपाली काव्यक्षेत्रको गुरूग्रन्थ जस्ता पदवी
प्रदान गर्नेहरू पनि छन्। नेपाली तब जगाउने, जातीय भेदभाव मेटाउने, भाषिक
सङ् कीर्णता हटाएर नेपाली भाषालाई सशक्त राष्ट्र भाषाका रूपमा दरो पार्ने काम
भानुभक्तले गरे। ' 'नेपाली भाषालाई निक्खार र भावमय रूप दिने यिनै पहिला कवि हुन्। '
'आधुनिक भाषा तथा साहित्यका एउटा महान् जातीय कवि भानुभक्त हुन्। विविध वर्गका
मानिसलाई मिलाउने एकताको मूलभाषा तथा संस्कृ ति प्रदान गरेर भानुभक्तले नेपाली
मात्रको अनुपम सेवा गरे। ' 'पण्डितहरूका विरोधमा जनपक्ष लिने भानुभक्त
युगअनुसारका प्रगतिशील थिए। ' यस्तै यस्ता असङ् ख्य उद्गारहरू, अभिव्यक्तिहरू,
श्रद्धाञ्जलि र सद्भावनाहरू व्यक्त भएका छन् भानुभक्तप्रति।
वर्तमान नेपालमा
पहिलोपटक मोतिराम भट्टले भानुभक्तलाई चिनाइदिएपछि यता आजसम्म जसले जति
लेखे पनि उनै कु रा हुन्। यतिबेलाको लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालमा 'आधुनिक नेपालका
पृथ्वीनारायण शाह, भाषा निर्माता आदिकवि भानुभक्त आचार्य। ' जस्ता भनाइ दोहोर्या उनु
अर्घेलो हुनसक्छ तर योभन्दा राम्रो र धेरै काम नभएसम्म जनताले त्यति सजिलै बिर्सने
पनि छैनन् र बिर्सनु पनि हुदैन। भानुभक्त नेपाली वाङ् मयकै विराट पुरुष हुन्। नयाँ
ढङ् गबाट उनका बारे व्याख्या र विश्लेषण भइरहेको छ। पछिल्लो जनआन्दोलनका क्रममा
धेरै ठाउमा भानुभक्तका मूर्तिहरू पनि तोडिएका छन्। भानुभक्तले गर्दा हाम्रा भाषाहरूको
विकास हुन नसके को हो भनेर गुनासो पनि धेरैले गरेका छन्। त्यसकारण गणतान्त्रिक
नेपालमा भानुभक्तलाई कसरी मूल्याङ् कन गर्ने भन्ने कु रा झन् विचारणीय भएको छ। [५]
बहुभाषाभाषी हाम्रो मुलुकका जनतामा परस्पर सम्बन्ध सूत्र जोड्न आधार निर्माण गर्ने
आधार व्यक्ति भानुभक्तको योगदान आजको सङ् घीय गणतन्त्रात्मक लोकतन्त्र नेपालमा
उत्तिकै सान्दर्भिक छ। भानुभक्तका योगदानको स्मरणसागै सम्मान गर्ने परम्परा अगाडि
बढाउदा मात्र अन्य भाषाका आदिपुरुषहरूको पनि स्मृति र सम्मान गर्ने परम्परा विकसित
हुदै जानेछ।
बहुआयामिक व्यक्तित्व
भानुभक्तमा के वल साहित्यिक ज्ञान मात्र थिएन, ज्योतिषशास्त्रमा पनि उनको राम्रै पहँच
देखिन्छ। उनका फु टकर कवितामा लेखिएको आफ्नो जन्मकु ण्डलीस्थित
लग्न, ग्रहस्थान, भाव,नवांश, स्वगृहीग्रह तथा घटी पला विपलाको प्रदर्शनले यो पुष्टि गर्दछ।
सामान्य लेखपढका मानिसलाई तिथि, वार, नक्षत्र आदिको जानकारी भए पनि
ग्रहस्थान, नवांश, स्वगृही-परगृही,द्वादशभाव, ग्रहमैत्री जस्ता प्राविधिक पक्षको गणना
ज्योतिषको राम्रो अध्ययन नगरी बताउनसकिन्न। त्यस्तै एक मित्रले दाङबाट पठाएको
चिठीमा आयुको विचार गर्ने प्रश्न सोधिएकाले पनि उनी पनि ज्योतिषी थिए भन्ने प्रमाण
पाइन्छ।
फु टकर कवितामा लेखिएको पाशाको दाउ र पाशा खेलेको प्रसङ् गले द्युतक्रीडामा पनि
उनको ज्ञान भएको देखिन्छ। हालसम्म पनि उत्कृ ष्ट उपचार पद्धतिका रूपमा परिचित
आयुर्वेद उपचारविधि र औषधिनिर्माण प्रक्रियाका सम्बन्धमा आदिकविको रचना पढ्दा
उनी कु शल वैद्य भएको हुनुपर्छ। भैषज्यरत्नावली, चरकसंहिता आदिमा वणिर्त औषधि
निर्माण र प्रयोगविधिमा आधारित उनका पद्यहरूले उनको वैद्यत्व प्रमाणित गर्छ। 'ई
नेपाल्-सरि पूण्य भूमि त अहो देखीन मैले कतै' भन्ने हरफबाट आदिकविको राष्ट्रप्रेम
हदैसम्म झल्किएकाले भानुभक्त वास्तविक नेपाली कवि भएको थाहा पाइन्छ।
ग्रामीण परिवेशको सामान्य परिवारमा जन्मेर पनि संस्कृ तशिक्षाको राम्रो अध्ययन गरी
समग्र नेपाली भाषीलाई एकताका सूत्रमा उन्न नेपालीभाषामा रामायण लेख्नु कवि
भानुभक्तको विशिष्ट योगदान हो। कारावासमा बस्दा समेत अटुटरूपमा काव्यसाधना गरी
२५ हजार श्लोक भएको संस्कृ तको रामायणलाई १२ सय श्लोकमा सीमित गरी शास्त्रीय
छन्दमा सम्पूर्ण रामायणी कथालाई उतारी नेपालीभाषामा काव्यात्मक गति प्रदान गर्नु
अत्यन्त कठिन कर्म हो। यसर्थ राष्ट्रले दिएको 'आदिकवि'को उपाधि पनि अपुग हुनजान्छ
परन्तु देशव्यापी रूपमा भानुजयन्ती मनाउने राष्ट्रिय परम्पराले भने के ही श्रद्धा प्रकट
गरेको देखाउँछ। यसकारण बहुआयामिक व्यक्तित्वका धनी भानुभक्तलाई हामी सम्पूर्ण
नेपाली र नेपालीभाषीले आदर र सम्मानका साथ स्मरण गर्नुपर्ने देखिन्छ।
कृ तिहरू
प्रश्नोत्तर (वि.सं. १९१० )
भक्तमाला (वि.सं. १९१०)
वधूशिक्षा (वि सं १९१९)
रामायण
कविताशं
रामायण १.बाल काण्ड घाँसी
एक् दिन् नारद् सत्य लोक् पुगिगया लोक्को गरौ हित् भनि
क्या सोध्छौ तिमी सोध भन्छु म भनि मर्जि भयेथ्यो जसै भर् जन्म घाँस तिर मन् दिई धन कमायो
ब्रम्ह्नाको करुणा बुझे र ऋषिले बिन्ति गर्या यो तसै। नाम क्यै रहोस् पछि भनेर कु वा खनायो।
हे ब्रम्ह्ना जति हुन् सुभा सुभ सबै सुनि रयाछु कछु घाँसी दरिद्र घरको तर बुद्धि कस्तो
बाकि छइन के ही तथापि सुन्न इच्छ् या म यो गर्द्छु । म भानुभक्त धनी भैकन किन यस्तो।
आउ लाज भयो कलि बखतमा प्राणी दुराचार भइ मेरा ईनार न त सत्तल पाटिकै छन्
गर्न्याछन सब पाप् अनेक तरहका निज्का मतिमा गइ। जे धन चीजहरु छन् घर भित्रनै छन्।
साच्चो कु रा गरोइनन् अरुकोइ गर्नन् त निन्दा पनि त्यस घाँसीले कसरी आज दिए छ अर्ति
अर्क को धन खानलाई अभिलाष् गर्नन् त दियो भनि। धिक्कार हो म कन बस्नु न राखि किर्ति।
यो पनि हेर्नुहोस्
घाँसी
भानुभक्तीय रामायण
भानुभक्तीय र तुलसीकृ त रामायण
नरनाथ आचार्य
सन्दर्भ सामग्री
1. "भानु जयन्ती मनाइँदै : हिमालय टाईम्स" (http://himalayatimes.com.np/%
E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%
E0%A5%83%E0%A4%A4_newsMjA5.html)
2. आदिकवि भानुभक्त आचार्य: मुना, असार २०६७ (http://gorkhapatra.org.n
p/mag/muna.detail.php?article_id=357&cat_id=28)
3. आचार्य, शर्वराज (२९ असार २०७४), "श्रीकृ ष्ण, पुरन्डिही र चुँदीरम्घा" (https://a
nnapurnapost.com/news/75147-75147) , अन्नपूर्ण पोस्ट, अन्तिम पहुँच
२९ श्रावण २०७९।
4. समकालीन साहित्य (http://www.samakalinsahitya.com/?show=detail
&art_id=2283)
5. डा. तुलसी भट्टराई
बाह्य कडीहरू
विकिमिडिया कमन्समा भानुभक्त आचार्य सम्बन्धी अन्य सामग्रीहरू रहेका छन्।
1. आदिकवि भानुभक्त (पटकथा) (http://www.pustakalaya.org/view.php?
pid=Pustakalaya:2484)
2. भानुभक्त आचार्यका रचनाहरू (मझे री डट कममा) (http://www.majheri.co
m/taxonomy/term/90)
3. यसरी मनाइयो भानु जयन्ती-तस्बिरमा हेर्नुहोस्(सेटोपाटी अनलाइनमा) (https://s
etopati.com/social/60990)
4. भानुभक्तीय रामायणको मौलिक पाठ(देस सञ्चार अनलाईन) (https://deshsa
nchar.com/2021/07/11/531133/#fbcomment)
"https://ne.wikipedia.org/w/index.php?
title=भानुभक्त_आचार्य&oldid=1115768" बाट अनुप्रेषित