कथाये ँ: अध्याय एक

आलोकसिद्धि तु लाधरलाई जसै मै ले सु दर्शनराज तिवारीसँ गको कुराकानी

सु नाएँ , उनले तु रुन्तै भे टौं भने ।
आलोकसँ ग मे रो पहिलो भे ट साढे दुई वर्षअघि काष्ठमण्डप जीर्णोद्धारको
रिपोर्टिङ क् रममा भएको थियो। उनले मलाई काष्ठमण्डपको
भग्नावशे षमाथि चढाउँ दै त्यसको जगमा रहे को नौ खण्ड दे खाएका थिए,
जसको विस्तृ त म अर्को अध्यायमा चर्चा गर्नेछु।
रानीपोखरी जीर्णोद्धारको रिपोर्टिङ गर्दा पनि मै दान बने को पोखरी स्थलमा
हामी सँ गसँ गै गएका थियौं। उनी रानीपोखरी बचाउ अभियानका सक्रिय
अभियन्ता थिए। त्यही सिलसिलामा मल्लकालीन पोखरीको झलक दिने
पु राना सामग्रीहरू खोज्न हामी धे रै ठाउँ सँ गसँ गै गयौं।
सं स्कृति र सभ्यतामा गहिरो स्वअध्ययन गरे का आलोक कले ज ‘ड्रपआउट’
हुन्। पढाइ छाडे र केही समय पारिवारिक हस्तकला व्यवसाय सम्हाले ।
ने पाली हस्तकला बे च्न अमे रिकाको ‘सिलिकन भ्याली’ मा करिब छ महिना
बस्दा सफ्टवे यरको सं सारले उनलाई तान्यो। उनी त्यसै मा रत्तिए र लामो
समय त्यही व्यवसायमा रहे ।
काठमाडौं, किलागलका यी रै थाने लाई व्यक्तिगत रूपले जात्रापर्वमा सरिक
हुनु र चाडपर्व मनाउनु बाहे क सं स्कृति र सभ्यताको कुनै ज्ञान थिएन। आफ्नै
घरअगाडिका पु राना मूर्तिहरू लिच्छविकालीन रहे छन् भन्ने पनि उनले
धे रैपछि मात्र थाहा पाए, जब उनलाई सभ्यता सं रक्षणको सूर चढ्यो।
‘सफ्टवे यर बे च्ने मान्छे सभ्यतातिर कसरी तानिनु भयो?’ मै ले एकदिन
मच्छिन्द्रबहालमा एउटा जात्रा हे र्न जाँदा उनलाई सोधे को थिएँ ।
‘यो चै त्यको कमाल हो,’ हरे क कुरामा ठट् टा गर्ने आलोकले ठट्यौली पारामै
जवाफ दिए।
‘चै त्यले सपनामा आएर झस्काएछ कि क्या हो?’
हामीकहाँ यस्ता थु पर् ै कथा–किम्बदन्ती छन्, जसमा राजा–महाराजा वा
पु जारीको सपनामा दे वीले दर्शन दिएकी छन्।
काठमाडौंका अन्तिम मल्लराजा जयप्रकाशलाई एक रात सपनामा
कुमारीबाट आज्ञा भयो रे , ‘तिम्रो राज्यभोगको समय समाप्त हुन लाग्यो,
आफ्नो राज्य अवधि बढाउने इच्छा भए मे रो लागि स्थायी बासस्थान
बनाइदिनू र रथयात्रा चलाउनू। यति गरे तिम्रो राज्यभोग १२ वर्ष बढ्नेछ।’
जयप्रकाश मल्लले सपनामा पाएको त्यही आदे शअनु सार कुमारीघरको जग
हाले को र कुमारी, गणे श र भै रव रथयात्रा चलाएको भनाइ छ।
‘सपनामा त होइन, चै त्यले बिपनामै आएर मलाई झस्कायो,’ उनी हाँसे।
आलोक हम्मे सी आफ्नो व्यक्तिगत कुरा गर्न रुचाउँ दैनन्। यति विवरण ले ख्न
अनु मति माग्दा पनि उनी अनकनाउँ दै थिए। मै ले ढिपी गरे पछि बल्ल माने ।
त्यसदिन पनि धे रै बे र खोतले पछि बल्ल खु ले।
‘एउटा पु रानो चै त्य जीर्णोद्धार हुँदै थियो। भत्काउँ दै, सफा गर्दै गर्दा मै ले केही
पु राना सिक्का र केही अन्नहरू दे खेँ। चै त्यभित्र ती चिजबिज किन राखिए
होलान् भने र अचम्म लाग्यो। पछि त्यही चै त्य नयाँ बनाउँ दा गु र्जुहरूले
त्यसै गरी पु राना सिक्का, अन्न, गे डागु डी, सलाइको बट् टा र काँटीसमे त
भित्र छोपछाप पार्नुभयो। मलाई झन् अचम्म लाग्यो।’
आलोक आफू मा सम्पदा चे त खु ल्दाको क्षण विस्तार लगाउँ दै थिए।
‘मै ले गु र्जुहरूलाई कारण सोधेँ । उहाँ हरूले भन्नु भयो– कुनै भवितव्य परे र
हाम्रा खे तीपाती, जायजे था सबै नाश भए, यी अन्न, गे डागु डी र सलाइ–
काँटीले हाम्रो प्राण जोगाउँ छ। फेरि खे ती गरे र नयाँ सृ ष्टि थाल्न बीउ
रहन्छ।’
भविष्यमा हुनसक्ने विनाशलाई हे रेर अत्यावश्यक वस्तु जोहो गर्ने यस्तो
चलन हाम्रा पु र्खाहरूले उतिबे लै सु रू गरे का रहे छन्!
कति दरू दर्शी!
आलोकलाई लाग्यो, सम्पदा र सं स्कृति भने का सहरको शोभा मात्र होइन,
प्राण नै रहे छन्, जसबिना यो सहर ‘कोमा’ मा गएजस्तै हुन्छ। ढु कढु की त
रहन्छ, त्यसमा ज्यान बाँकी हुन्न।
‘त्यही दिनपछि म सारा कामधाम छाडे र झोलातु म्ला बोकेर सम्पदा
जोगाउने रनाहामा हिँडिरहे को छु,’ उनले भने ।
उनी आफ्नो रोजीरोटीका लागि सम्पदासम्बन्धी भिडियो र वृ त्तचित्र
बनाउँ छन्। स्कुल, कले ज र समु दायहरूमा गएर तालिम दिन्छन्। इच्छुक
सम्पदाप्रेमीहरूलाई काठमाडौंका गल्लीमा ‘टु र’ गराउँ दै यहाँका कथा–
किम्बदन्ती कहँ दै हिँ ड्छन्।
मै ले उनलाई तिवारीले डायरीमा कोरिदिएको नक्सा हे र्दै लिच्छविकालीन
गल्ली र डबली ‘टु र’ गराउन आग्रह गरेँ ।
‘तपाईं मे रो गाइड बन्ने हो?’
‘मे रो लाइसे न्स छै न नि!’
‘लगन भए हुन्छ।’
‘लगन त काठमाडौंको पु रानो टोल।’
‘लिच्छविकालीन नै होला?’
‘खै , तिवारी सरले के भन्नु भो?’
‘नक्सा तपाईंलाई बु झाइसकेँ त।’
‘आफू हे र्दै नहे री बु झाउनु भो?’
‘मै ले बु झ्ने भए गाइड किन चाहियो?’
‘हा हा हा ... लौ सु रू गरौं उसो भए, कहाँबाट सु रू गर्ने?’
‘तपाईं भन्नु स,् टु र गाइड त तपाईं हो क्यारे , म त टु रिस्ट।’
हामी जै सीदे वलको एउटा भित्री चोकमा मन्दिरको सिँ ढीमा बसे र
जिस्किरहे का थियौं। पछाडिबाट कुकुर भौं भौं भु केको आवाज आयो।
आलोकले बसी–बसी जीउ बटारे र आँ खा तन्काए। ब्याकप्याक भिरे की एक
विदे शी टु रिस्ट सु इँसुइँ चोकभित्र छिरिछन्। त्यहाँ एउटा कुकुर बाँ धिएको
थियो, जसले हामीलाई दे खेर पनि ङयार्रङुर्रर गरे को थियो। चोककै एक जना
व्यक्ति, सायद कुकुरका मालिकले माथि घरको झ्यालबाट हप्काएपछि बल्ल
ऊ चु प्प लाग्यो। विदे शी महिला छिर्दा भने कुकुरलाई हप्काउन त्यो मान्छे
त्यहाँ थिएन। आलोकले नै कुकुरलाई थामथु म पारे ।
टु रिस्ट एकाध फोटो खिचे र फर्कि हालिन्, हामी केही बे र अलमलियौं।
मन्दिरछे उ एउटा पु रानो शिलाले ख थियो। आलोकले नजिक गएर घोरिएर
हे रे। हातले पु छपाछ पारे ।
‘लिच्छविकालीन रै छ?’ मै ले भनेँ , ‘कि मल्लकालीन?’
‘होइन, नयाँ रै छ,’ उनले भने , ‘शाह राजाकै पालाको, नाम ठ्याक्कै चिनिएन।’
हामी बाहिर जै सीदे वल चोकमा निस्क्यौं। त्यहाँबाट टे कुतिर लम्किँदै उनले
भने , ‘हामीले यो यात्रा टे कु दोभानबाट सु रू गर्नुपर्छ, बु झ्नु भो।’
मै ले टाउको हल्लाएँ ।
...
टे कु दोभान, जहाँ दुई नदी बागमती र विष्णु मती आपसमा मिसिन्छन्। तस्बिर: नारायण महर्जन/से तोपाटी
टे कु दोभानमा डोजर चल्दै थियो।
काठमाडौंका दुई नदी बागमती र विष्णु मती आपसमा मिसिने यही दोभानमा
कुनै समय ‘ने ’ ऋषि तपस्या गर्थे रे । एकदिन सपनामा उनलाई महालक्ष्मीले
दर्शन दिइछन्। र, भनिछन्, ‘हे ने मु नि, म तिम्रो आराधनाबाट प्रसन्न छु।
यो दोभान वरपरको भूमि उर्वर छ। तिमी यहीँ बस्नू र बस्ती बढाउनू।’
दे ख्नु भयो त सपनाको सं योग! यहाँ पनि सपनाकै कुरा!
के यिनै ‘ने ’ मु नि काठमाडौंमा बस्न आएका पहिलो मान्छे हुन सक्छन्? के
काठमाडौंसँ ग कुनै न कुनै रूपले वं शाणु त शाखा जोडिएका सबै यिनकै पु स्ता
हुन सक्छन्?
के बे र!
यो ऐतिहासिक दस्तावे जहरूले प्रमाणित गर्ने कुरा भएन, तर
किम्बदन्तीहरूलाई आधार मान्ने हो भने काठमाडौं आएर बसाइँ सु रू गर्ने
पहिलो ‘रे कर्डेड’ मान्छे ‘ने ’ नै हुन्। उपत्यकामा मानव बस्ती बसाउने श्रेय
हाम्रो किम्बदन्तीले उनै लाई दिएको छ। उनकै नाममा उपत्यकालाई ‘ने पाल’
भनिएको हो भन्ने भनाइ पनि छ।
किम्बदन्तीमा अं कित यी पहिलो काठमाडौंबासीलाई श्रद्धापूर्वक नमन गर्दै
आलोक र म टे कु दोभानबाट त्यही बाटो सहरतिर फर्कि यौं, जु न बाटो
जै सीदे वलदे खि यहाँसम्म आएका थियौं।
यहाँबाट हाम्रो सम्पदा यात्रा सु रू हुने छ। आफ्नो कुर्सीको पे टी टम्म
कस्नु स् है , यात्रा लामो छ।
‘दुई हजार वर्षअघि किराँतकालमा सहरी योजना तीन घे राको थियो,’
तिवारीले भने का थिए, ‘पहिलो घे रामा पर्थ्यो, डाँडामाथिको झुरुप्प बस्ती।
दोस्रो घे रामा बे सीको उर्वर भूमि, जहाँ बाह्रै महिना खे ती हुन्थ्यो। त्योभन्दा
पर, ते सर् ो घे रामा थियो– नदी, वनजस्ता प्राकृतिक स्रोत।’
आलोक र म यतिबे ला जु न ठाउँमा उभिएका छौं, त्यो सहरको ते सर् ो घे रा
हो।
किराँतकालीन सहरी योजनाले लिच्छवि र मल्लकालमा पनि निरन्तरता
पायो। यसको झलक आज पनि दे खिन्छ। आँ खा चिम्म गरे र सम्झनु स् त! वा,
आँ खा खोले रै!
काठमाडौं होस्, ललितपु र वा भक्तपु र होस्, चाहे कीर्तिपु र वा साँखु–
उपत्यकाका सबै पु राना बस्ती डाँडाको थु म्कोमा छन्। आज पनि यी
थु म्कालाई बागमती, टु कुचा, नख्खु , कोड्कूजस्ता नागबे ली नदीले घे रेको
हामी दे ख्छौं।
प्राचीन सहरी योजनाका दोस्रो र ते सर् ो घे रा अब अवशे ष मात्र बाँकी
छन्। बाह्रै महिना खे ती हुने उर्वर भूमिमा बस्ती यस्तरी फैलिसक्यो, फैलिँ दै
फेलिँ दै ते सर् ो घे राका नदी लगभग नाला भइसके। असारे झरीमा बे लाबे ला
नदी उर्लिएर बस्ती सर्लक्कै डुबाइदिन्छ, र धन्न हामीले बागमती र
विष्णु मतीको वास्तविक रूप दे ख्न पाउँ छौं। होइन भने , टोनी हे गनले
खिचिदिएका पु राना तस्बिर र बूढापाकाका सम्झनाबाटै चित्त बु झाउनु पर्थ्यो।
डाँडाको थु म्कोमाथिका झुरुप्प प्राचीन बस्ती र ती बस्ती जोड्ने प्राचीन
बाटा भने जीवित छन्।
सोच्नु स् त, तपाईं किराँत वा लिच्छविकालीन काठमाडौं बासिन्दा हुनु हुन्थ्यो!
पाटनकी केटीसँ ग तपाईंको बिहे भयो! अब भन्नु स,् ससु राली जानु पर्दा कुन
बाटो हिँ ड्नुहुन्थ्यो?
अहिले को टु ँ डिखे ल नाघे र भद्रकाली, माइतीघर, थापाथली हुँदै बागमती
तरे र कुपण्डोलको बाटो? धत्, यति लामो र घु माउरो बाटो को हिँ डोस्!
योभन्दा छोटो र सोझो त ‘गु गल म्याप’ ले नै दे खाउँ छ — सरक्क टे कु झर्‍
यो, त्यहाँबाट टे कु दोभान तरे र साने पा, झम्सीखे ल, पु ल्चोक हुँदै धागो
ताने जस्तो बाटो मं गलबजार!
त्यति बे ला भलै ‘गु गल म्याप’ नहोस्, तर उपत्यकाका प्रत्ये क थु म्कोलाई
जु न सोझो, सजिलो र छोटो बाटोले जोडे को हामी दे ख्छौं, त्यो हाम्रो
पु र्खाले हिँ डेको बाटो हो।
जस्तो काठमाडौंबाट पाटन, त्यस्तै थानकोटदे खि साँखु, काठमाडौंबाट
कीर्तिपु र, स्वयम्भूबाट पशु पति।
सादा कागजमा थानकोटदे खि धर्सो कोर्दै आउने हो भने एउटा बाटो अहिले को
कलं कीबाट पु रानो कालिमाटी (ज्ञानोदय स्कुल), बाफल, ताहाचल, टं केश्वर
हुँदै भीमसे नस्थानको उकालो उक्ले र काष्ठमण्डप पु ग्छ। त्यो धर्सो अझै
तन्काउँ दै जानु स,् त्यही बाटो इन्द्रचोक, असन, कमलाक्षी, जमल हुँदै अझ
पर–पर तन्किएर साँखुसम्मै छुन्छ। तिवारीका अनु सार यो मध्य–काठमाडौं
हुँदै गु ज्रेको किराँतकालीन थानकोट–साँखु राजमार्ग हो। भारत र तिब्बत
आउजाउ गर्ने मु ख्य मार्ग यही थियो।
तपाईंले कहिल्यै याद गर्नुभएको छ, स्वयम्भूबाट पशु पति जान एक ठाउँमा
पनि दायाँबायाँ मोडिनु पर्दै न!
स्वयम्भूको डाँडो ओर्लेर डल्लूको बाटो सु इँसुइँ उत्तरतिर लम्किनु भयो भने
ताम्सीपाखा, नरदे वी, किलागल हुँदै असन पु ग्नु हुन्छ। त्यहाँबाट अझै अगाडि
बढ्नुस,् रत्नपार्क , बागबजार, पु तलीसडक, डिल्लीबजार, मै तिदे वी, गौशाला
हुँदै मधे सको जस्तो सोझो बाटो पशु पति पु गिन्छ। हिन्दु र बौद्ध धर्मका दुई
ठू ला तीर्थस्थल जोड्ने यो बाटो लिच्छविकालदे खिकै हो।
के तपाईंले काठमाडौंको यो प्राचीन बाटो नाप्दै स्वयम्भूदेखि पशु पतिको
यात्रा गर्नुभएको छ?
सम्पदा यात्रा पनि हुने , धार्मिक पर्यटन पनि — पशु पतिको जात्रा सिद्राको
व्यापार!
यो बाटोलाई काठमाडौंको प्राचीन सम्पदा मार्गका रूपमा किन विकास
नगर्ने? एकछिन गम्नु स् त!
‘हामीले माल पाएर पनि चाल पाएनौं। विकसित दे शहरूसँ ग यति प्राचीन
बाटो जस्ताको तस्तै भइदिएको भए उनीहरूले यसै लाई बे चेर कति पर्यटक
डाकिसक्थे होलान्! पन्ध्र सय–दुई हजार वर्ष पु रानो सम्पदा मार्ग भने पछि
पर्यटकहरू कति झुम्मिन्थे होलान्!’ तिवारी भन्छन्, ‘हामी भने आफैंले महत्व
बु झे नौं, अरूलाई कसरी बु झाउनू!’
लिच्छविकालमा पाँच–छ थरीका बाटो चल्तीमा थिए, जसको वर्णन हामी
तत्कालीन शिलाले खहरूमा पाउँ छौं। साधारण बाटोलाई उनीहरू ‘मार्ग’
भन्थे । कहीँ कहीँ ‘पन्था’ भनिएको छ। त्यस्तै , मूल बाटोलाई ‘महापथ’
भनिन्थ्यो भने हात्ती हिँ ड्नेलाई ‘हस्तिमार्ग’, जु न आठ हात फराकिलो
हुन्थ्यो। यीभन्दा फराकिला बाटा पनि हुन्थे – रथ्या र महारथ्या। रथ्या १६
हात चौडा, महारथ्या अझ चौडा।
आलोक र म हिँडिरहे को काठमाडौं–पाटन जोड्ने टे कु दोभानको यो बाटो कुन
वर्गमा पर्थ्यो होला है ? मार्ग कि महापथ? दुइटा सहर जोड्ने भएकाले
‘हस्तिमार्ग’ नै भनिन्थ्यो कि? उसो भए त हात्तीहरू पनि हिँ ड्थे होलान्?
तपाईंलाई ससु राली जान गाह्रो भएन होला! हात्तीले सजिलै बागमती
तारिदियो होला नि!
ससु राली जाँदा–आउँ दा बाटोको दाहिने र दे बर् े तिर पचली भै रव र ‘नै ’
अजिमा पक्कै दर्शन गर्नुभयो होला!
हामीले पनि गर्‍यौं।

काठमाडौं रक्षा गर्ने पचली भै रव। काठमाडौंको ‘खड्गाकार’ आकृति पचली भै रवले प्रयोग गर्ने शस्त्र
खड्गकै प्रतिरूप मानिन्छ। तस्बिर: नारायण महर्जन/से तोपाटी
काठमाडौंको दक्षिण-पश्चिम मोहडा रक्षा गर्ने 'नै ' अजिमा। तस्बिर: नारायण महर्जन/से तोपाटी
काठमाडौं मण्डलका चारै दिशामा आठ अजिमा छन्, जसले आठ कुनामा
बसे र हाम्रो रक्षा गरिरहे का छन् भन्ने जनविश्वास छ। ‘नै ’ अजिमाले
दक्षिण–पश्चिम मोहडा रक्षा गर्छिन्। दक्षिणपूर्वी कुना ‘फिब्व’ अजिमाको
जिम्मामा छ। यो भद्रकालीको सै निक हे डक्वार्टर हुँदै माइतीघर जाने
बाटोमा पर्छ। से नाले यो बाटो बन्द गरे पछि अजिमा अचे ल आफ्ना नाति–
नातिनाहरूबाटै टाढिएकी छन्। वर्षको एकचोटि सम्बन्धित गु ठियारहरूलाई
मात्र पूजा गर्न जाने अनु मति छ।
यस्तै पूर्वी दिशामा चन्द्रलखु अजिमा (नारायणहिटी), पसिक्वा अजिमा
(तीनधारा पाठशाला) र लु मरी अजिमा (भद्रकाली) तै नाथ छन् भने पश्चिम
दिशामा विष्णमु ती किनार कंग अजिमा (कंकेश्वरी) र लु ति अजिमा
(इन्द्रायणी) काठमाडौंको रक्षार्थ आँ खा चनाखो पारे का बसे का छन्।
सबभन्दा उत्तरी मोहडामा बसे र पूरै सहरमाथि नजर लगाउँ छिन्, साम्हाः
अजिमा। यी अजिमा अचे ल सहरी भिडभाडले लु प्त भएकी छन्। गोल्कुपाखा
वा सामाखु सीतिर कतै हुनसक्ने आकलनसम्म गरिन्छ।
अजिमा भने को ने वार भाषामा ‘हजु रआमा’ हो। यिनी काठमाडौंको ने वार
समु दायले प्राचीन कालदे खि आराध्य मान्दै आएकी दे वी हुन्। सामान्यतया
अजिमाको निश्चित स्वरुप वा आकृति हुँदैन।
पचली भै रवको स्थापना पनि काठमाडौं सु रक्षाकै लागि गरिएको
मानिन्छ। काठमाडौंको ‘खड्गाकार’ आकृति पचली भै रवले प्रयोग गर्ने
शस्त्र खड्गकै प्रतिरूप भएको इतिहासकारहरू बताउँ छन्। बर्सेनि
धु मधामका साथ मनाइने पचली भै रव जात्रा लिच्छविकालदे खि चले को
मानिन्छ। प्रत्ये क बाह्र वर्षमा मरुसत्तलअगाडि पचली भै रवको खड्गसँ ग
गद्दीनसीन राजाको खड्ग साट् ने जात्रा पनि चल्छ। खड्ग साट् नुको उद्दे श्य
लिच्छवि राजाले आफ्ना उत्तराधिकारीलाई शासन सु म्पे का हुन् भन्ने भनाइ
छ। यो जात्रा र अन्य लिच्छविकालीन जात्राबारे म ते सर् ो अध्यायमा
विस्तृ त चर्चा गर्नेछु।
‘नै अजिमा र पचलीको अफेयर थियो नि,’ पचली मन्दिरबाट निस्केर टे कु
चोकतिर बढ्दै आलोकले सोधे , ‘तपाईंले कथा सु न्नु भएको छ?’
‘तपाईंले भन्नु भएकै छै न!’
अजिमा एकदमै सु न्दरी थिइन् रे । पचली उनको सौन्दर्यमा कायल। हरे क
साँझ उनी अजिमालाई हे र्न टे कु दोभानको चक्कर लगाइरहन्थे । दुवैको
लु किछिपी आँ खा जु ध्थ्यो। पचली आँ खा सन्काउँ दा हुन्, अजिमा लजाउँदी
हुन्। विस्तारै अजिमा पनि पचलीतिर आकर्षित भइन्। उनीहरू साँझ–साँझ
दुनियाँको आँ खा छले र बागमतीको तिरै तिर डुली हिँ ड्न थाले । आजको
भाषामा भन्दा लु किछिपी ‘डे टिङ’ जान्थे ।
एकदिन गणे शले फ्याट् टै दुवैलाई दे खेछन्। भै रवलाई शिवजीको अवतार
मानिन्छ, गणे श परे शिवजीकै छोरा। आफ्नै पितालाई अर्की केटीसँ ग
हिँ डेको दे खेर गणे श आँ खा सन्काउँ दै मु सुक्क हाँसेछन्।
टे कु दोभानबाट आउँ दा जसै तपाईं टे कु चोक नाघे र जै सीदे वलतिर
उक्लिनु हुन्छ, उकालोको सिरानमै दाहिने तिर गणे शको मन्दिर छ। यो यिनै
‘मु सुकाः गणे श’ को मन्दिर हो।
मूर्ति हे रेर खै त गणे श हाँसेको भन्नु होला, हात्ती हाँसेको कसले पो दे खेको छ
र! कसरी हाँ स्छ कसलाई थाहा!
कथा सु नेर म पनि हाँसे। म हाँसेको मूर्ति त कसले बनाइदिओस्! कसरी हाँ स्छु
सबलाई थाहा!
टे कुको मु सुका: गणे श। मूर्ति हे रेर खै त गणे श हाँसेको भन्नु होला, हात्ती हाँसेको कसले पो दे खेको छ र!
तस्बिर: नारायण महर्जन/से तोपाटी
...
आ–आफ्नो कुर्सीको पे टी जाँ च्नु स् है , अब हामी काठमाडौं मण्डलमा प्रवे श
गर्दै छौं। अर्थात्, तत्कालीन सहरी योजनाको पहिलो घे रा।
मु सुकाः गणे शलाई दाहिने पारे र अगाडि बढ्दा ठू ल्ठू ला अं गर् े जी अक्षरले
‘वन्दे हाइट’ ले खिएको घरमा आँ खा पर्छ। खु सी हुनु पर्दै न, यो
लिच्छविकालीन घर होइन। हालसालै बने को निजी घर हो, जसको
ऐतिहासिक महत्व छै न। घरधनीले भित्तामा ‘वन्दे हाइट’ ले खेर यो ठाउँ को
प्राचीन नाउँ भने सबै लाई सम्झाइदिए।
ने पालीमै ‘वन्दे डाँडा’ वा ‘वन्दे चु चु रो’ ले खिदिएका भए सु नमा सु गन्ध हुन्थ्यो
कि!
वा, ने वारमा ‘वन्दे च्व’! च्व, मतलब चु चु रो।
‘वन्दे ’ भने को सं स्कृतबाट आएको शब्द हो, जसको अर्थ हुन्छ– वन्दनीय।
यही घरको ठ्याक्कै पछाडि चोक, जहाँबाट ब्रह्मटोल र जै सीदे वल जाने
बाटो छुट्टिन्छ, त्यसको कुनामा वन्दे नारायण मन्दिर छ। अर्थात्, वन्दनीय
नारायण। हिजोआज यसलाई ‘मीननारायण’ पनि भनिन्छ। केही स्थानीय
ने वारहरू ‘वन्द्यः’ भन्छन्। उनीहरूले द्यः लाई दे उताको अर्थमा अपभ्रंश
गरे का हुन सक्छन्।
काठमाडौं छिर्ने दक्षिणी द्वारमा सं स्कृत नामको नारायण मन्दिर स्थापनाले
हामीलाई लिच्छवि यु गमा लै जान्छ। लिच्छविहरूले काठमाडौं जिते पछि
सं स्कृत भाषा र वै ष्णव धर्म आफू सँ गै ल्याए। ठाउँ –ठाउँमा वै ष्णव मन्दिर
स्थापना गराए, पु राना किराँतकालीन नाउँ हरूलाई सं स्कृतमा ढाले र नयाँ
न्वारन पनि सं स्कृतमै गरे । वन्दे नारायण त्यसै मध्ये एक हो।
सम्पदा यात्राको दोस्रो दिन आलोक र म यही मन्दिर परिसरमा भे ट्यौं।
उनी छे उको सानो होटलमा चिया अर्डर गर्दै थिए, मै ले आफ्नो डायरी खोलेँ ।
तिवारीले कोरिदिएको नक्सामा लिच्छविकालीन काठमाडौंको वास्तु
वन्दे नारायणबाटै सु रू हुन्छ।
‘लिच्छविहरू सहर बनाउँदा दुइटा सडक जोडिने चोकमा सकभर नारायणको
मूर्ति स्थापना गर्थे। काठमाडौंमा लिच्छविकालीन नारायण मन्दिरहरू थु पर् ै
भे टिन्छन्,’ उनले भने का थिए, ‘वन्दे नारायण सहरको जु न भागमा छ, त्यसले
यहाँसम्म बस्ती फैलिएको थियो र यहाँबाट तल बागमतीसम्मै खे तीपाती
हुन्थ्यो भन्ने बु झाउँ छ।’
काठमाडौं छिर्ने दक्षिणी प्रवे शद्वारमा 'वन्दे हाइट' घर। घरधनीले भित्तामा ‘वन्दे हाइट’ ले खेर यो ठाउँ को
प्राचीन नाउँ सबै लाई सम्झाइदिए। तस्बिर: नारायण महर्जन/से तोपाटी
आलोक चिया पसलमा भु लिरहँ दा म नक्सा हातमा लिएर मन्दिर परिसर
परिक् रमा गर्न थालेँ ।
मन्दिर सं रचना नयाँ भए पनि वरपर लिच्छवि ले पहरू बाँकी छन्।
परिसरभित्रै से तो चु ना पोतिएको चै त्य छ।
‘चै त्यको माथिल्लो भाग लिच्छविकालीन हो,’ आलोक चिया अर्डर गरीवरी
क्यामराको ले न्स तन्काउँ दै आए, ‘यतै कतै मिल्किरहे को थियो होला, कसै ले
जीउ बनाएर टाउको जोडे को हुनसक्छ।’
‘तपाईंका आँ खा त साह्रै ते जिला!’
‘चिन्ने तरिका हुन्छ नि,’ उनले चै त्य चिनाउँ दै भने , ‘चारतिर प्वालहरू छन्,
तर प्वालमा बु द्धको मूर्ति छै न भने लिच्छविकालीन। चै त्यमा पञ्चबु द्धको
मूर्ति राख्ने चलन लिच्छविकालको उत्तरार्द्ध वा मल्लकालबाट सु रू भएको
हो।’
‘अर्को पनि तरिका छ।’
म सु न्न उत्सु क भएँ ।
उनले चै त्यको अर्धगोलाकार शिरोभाग हातले सु म्सु म्याए, ‘लिच्छविकालमा
तामाको धूलो मिसाएर बनाइन्थ्यो। यो विधि उनीहरूलाई मात्र थाहा
थियो। त्यसपछि ताम्रले प लगाइएको चै त्य फेला परे को छै न।’
चै त्य चिन्दै गर्दा होटलकी साहुनी दिदी दुई कप चिया लिएर आइन्।
‘म त तपाईंहरू जानु भएछ कि भन्ठाने को!’
‘भागे छन् कि क्या हो भन्नु स् न!’ आलोकले जिस्क्याए।
उनी लजाइन्।
बाफ उड्दै गरे को तात्तातो चिया सु रुप्प पार्दै हामी मन्दिरको डिलमा टु सु क्क
बस्यौं। अन्तिम सु रुप बाँकी नै थियो, आलोकले तातै जिब्रो जु रुक्क उठाएर
मलाई मन्दिर परिसरबाट बाहिर लगे ।
त्यो ठाउँ मा कुनै बे ला मन्दिरको प्रवे शद्वार हुनु पर्छ। सिं हको एउटा जीर्ण
मूर्तिले प्राचीन द्वारकै झलक दिन्छ। एउटा पु रानो शिलाले ख पनि छ।
मै ले त्यसै रात लिच्छवि इतिहासका अध्ये ता धनवज्र बज्राचार्यको
‘लिच्छविकालका अभिले खः अनु वाद र ऐतिहासिक व्याख्या’ पल्टाएँ । उनले
यो ग्रन्थमा उपत्यकाभरि छरिएर रहे का तत्कालीन अभिले ख अध्ययन गरी
त्यसको भावानु वाद र व्याख्या गरे का छन्।
धनवज्रका अनु सार वन्दे नारायणको शिलाले खमा सम्बत् खु ल्दै न। लिच्छवि
राजा ध्रुवदे वको शासनकालमा उनका महासामन्त जिष्णु गुप्तले कैलाशकू ट
दरबारबाट शिलाले ख जारी गरे को भने पहिचान हुन्छ। यस आधारमा
आजभन्दा चौध सय वर्षअघि सातौं शताब्दीतिर यो शिलाले ख राखिएको
हुनसक्छ।
शिलाले खमा उल्लिखित अभिले खले हामीलाई तत्कालीन सहरबारे दुइटा
कुरा बु झाउँ छ।
पहिलो, अभिले खको शिरोभागमा दुईतिर शं ख र बीचमा चक् र कुँदिएका
छन्। शं ख र चक् र वै ष्णव धर्मका सं केत चिह्न हुन्। यसमा लक्ष्मी र विष्णु को
‘सन्ध्यावन्दन’ गर्दै रचिएको पद्य पनि अं कित छ। यस्तो अभिले ख फेला
पर्नुले वन्दे नारायण मन्दिर लिच्छविकालीन रहे को र त्यति बे लैबाट
काठमाडौंमा वै ष्णव धर्मको सु रुआत भएको पु ष्टि हुन्छ।
दोस्रो, यो अभिले खमा कुलो खनिएको प्रसं ग छ। कुलो मर्मतका लागि
आयस्ता पनि बन्दोस्त गरिएको छ। यसले अभिले ख गाडिएको ठाउँ
आसपासै कतै कुलो खनिएको रहे छ भन्ने बु झाउँ छ।
अभिले ख त यहाँ छ, कुलो खोइ त? सु क्यो? कि, घरले कुल्च्यो?
तपाईंहरू भन्नु होला, कुलो त खे तीपाती हुने ठाउँमा पो खनिन्छ, बीच
सहरमा कहाँ पाएर कुलो खन्नु ? यो अभिले खले अर्कै ठाउँ को कुलोको कुरा
गरे को होला?
अर्कै ठाउँ को कुरा गरे को भए त्यसको अभिले ख यहाँ सहरको सिरानमा ल्याएर
किन राख्नु पर्थ्यो, है न र?
उसो भए के लिच्छवि राजाहरूले मध्यसहरमै कुलो खनाएका थिए? कहाँदेखि
कहाँसम्म तन्किएको थियो? खे तीपाती नहुने बस्तीको बीचमा कुलोको
प्रयोजन के होला?
कुलो र कुरो जता लग्यो उतै जान्छ। त्यसै ले, काठमाडौंको कुलो कथा म यसै
अध्यायमा अलि पछाडि चर्चा गर्नेछु। त्यतिञ्जे ल धै र्य गर्नुस् है !
अहिले लाई यही बाटो नापौं।
...

पन्ध्र सय वर्षअघि लिच्छविहरूले काठमाडौं सहर बसाले पछि दक्षिणी द्वारमा निर्माण गरे को वन्दे नारायण
मन्दिर। यो ढोकालाई स्थानीयहरू प्राचीन दक्षिणी प्रवे शद्वारकै प्रतिरूप मान्छन्। तस्बिर: नारायण
महर्जन/से तोपाटी
जस्तो आधु निक ने पालको एउटा ‘गे टवे ’ वीरगन्जको शं काराचार्य द्वार, जस्तो
आधु निक काठमाडौं सहरको ‘गे टवे ’ न्यूरोड द्वार, त्यस्तै पन्ध्र सय वर्षअघि
लिच्छविकालीन काठमाडौंको दक्षिणी ‘गे टवे ’ वन्दे नारायण।
भौतिक गे ट नै त थिएन होला, किनकि त्यसको रहलपहल अहिले यहाँ कतै
दे खिन्न, तर सांकेतिक ‘गे टवे ’ अवश्य थियो, जहाँबाट सहरको व्यवस्थित
सं रचना सु रू हुन्छ। यसै को सम्झनास्वरुप नजिकै सानो आधु निक द्वार
बनाइएको छ, जसलाई स्थानीयहरू ‘काठमाडौंको प्राचीन दक्षिणी
प्रवे शद्वारको प्रतिरूप’ मान्छन्।
वन्दे नारायणबाट दाहिने ब्रह्मटोलतिर नलागी दे बर् े बाटो जै सीदे वलतिर
बढ्दा हँसियाजस्तो अर्धचन्द्राकार घु म्ती आउँ छ। काठमाडौंको सडक
सञ्जालमा यस्तो घु म्ती विरलै छ। जसरी हँसिया बिँ डसँ ग जोडिएको हुन्छ,
त्यसरी नै यो घु म्ती लामो सोझो बाटोसँ ग जोडिन्छ, जु न काठमाडौंको मूल
धमनी हो। यसबाट छुट्टिने साना बाटाहरू यहाँका सहायक धमनी।
प्राचीन काठमाडौंको सहरी ढाँचा बु झ्ने हो भने मूलधमनी र सहायक
धमनीहरूको सञ्जाल पर्गेल्नु पर्छ। तिवारीले डायरीमा नक्सा कोरे र मलाई
यो सञ्जाल सम्झाएका थिए, म त्यही सञ्जालमा आलोक गाइडसँ ग हिँ ड्दै
तपाईंहरूलाई सम्झाउँ छु है ।
वन्दे नारायणबाट बढे पछि जहाँबाट हँसिया घु म्तीको बिँ ड सु रू हुन्छ, त्यहाँ
उभिएर उत्तरतिर आँ खा तन्काउनु स् त, के दे ख्नु भो?
मान्छे को भिडभाड भए त के दे ख्नु होला र!
यो बाटो क्षे तर् पाटीसम्म धागोजस्तै तिनिक्क तन्किएको छ। लगभग दुई
किलोमिटरको यो ते र्सो बाटो एकठाउँ मात्र टु क्रिन्छ– काष्ठमण्डपमा। जहाँ
मरु गणे शस्थाननिर एउटा सत्तल हाम्रो बाटो छे क्न आइपु ग्छ। सत्तलको
भु इँतलामा पूजापाठका खिद्रिमिद्री सामान बे च्ने पसलहरू छन्। यहाँबाट
अगाडि बढ्न सत्तल नघु मी हुन्न। दायाँ घु म्नु स् या बायाँ ।
त्यसपछि सु रू हुने सिधा बाटो यट् खा, नरदे वी हुँदै क्षे तर् पाटी र अझ पर
पकनाजोल हुँदै सोह्रखु ट्टेसम्मै तन्किन्छ।
यो हिजोअस्ति बने को होइन। मल्लकालीन पनि होइन। तपाईंहरूलाई
अचम्म लाग्ला, यो पन्ध्र सय वर्षभन्दा पु रानो बाटो हो, जसको आधा
खण्ड, अर्थात् काष्ठमण्डपबाट क्षे तर् पाटीसम्म त दुई हजार वर्ष नै पु रानो
हुनसक्छ।
मध्यसहरको उत्तरी र दक्षिणी कुना जोड्ने यो लिच्छवि ‘महापथ’ लाई
बीचमा टक् रक्क टु क्र्याउने गरी सत्तल किन खडा गरियो होला? सोच्नु स् त!
तिवारीका अनु सार यो सत्तल खिद्रिमिद्री बे च्ने पसल मात्र होइन,
काठमाडौंका दुई प्राचीन सहर छुट् टयाउने सिमाना हो।
दुई सहर! अब यो दुइटा सहर कहाँबाट आयो? हामी त एउटै काठमाडौंको
कुरा गर्दै छौं, है न र!
त्यसै ले भने को, कुर्सीको पे टी टम्म कस्नु स् भने र!

मरूको यो सत्तल खिद्रिमिद्री बे च्ने पसल मात्र होइन, काठमाडौंका दुई प्राचीन सहर छुट् टयाउने
सिमाना हो। तस्बिर: नारायण महर्जन/से तोपाटी
‘काठमाडौं मण्डल’ दुईवटा सहर जोडिएर बने को छ — काष्ठमण्डपबाट
उत्तरतर्फ क्षे तर् पाटीसम्म एउटा र दक्षिणतर्फ जै सीदे वलको वन्दे नारायणसम्म
अर्को।
लिच्छविकालमा यी दुवै सहरका अलग–अलग नाम थिए। उत्तरी सहरलाई
‘कोलिग्राम’ भनिन्थ्यो, दक्षिणलाई ‘दक्षिण कोलिग्राम’। वन्दे नारायण,
जै सीदे वल, लगन र यं गाल हिटीतिर पाइएका लिच्छविकालीन अभिले खमा
यो क्षे तर् लाई ‘दक्षिण कोलिग्राम’ भनिएको छ। इतिहासकार गौतमवज्र
बज्राचार्यले आफ्नो किताब ‘हनु मानढोका राजदरबार’ मा पनि यो उल्ले ख
गरे का छन्।
त्यस्तै , उत्तरमा इन्द्रचोक, इटु म्बहाल, जनबहाल, नरदे वी, किलागल, असन
लगायत क्षे तर् पाटीसम्मकै टोलहरू ‘कोलिग्राम’ मा पर्थे । गौतमवज्रले
यसलाई पु ष्टि गर्ने आधार पनि दिएका छन्। उनका अनु सार प्रत्ये क वर्ष
साउनमा ‘बहिबोय्’ भनी प्रसिद्ध विहारहरूमा सञ्चित प्राचीन वस्तु हरू
इटु म्बहालमा प्रदर्शन गरिन्छ। त्यसै बे ला प्रदर्शन गरिने एक
लिच्छविकालीन हस्तलिखित ग्रन्थमा ‘कोलिग्राम’ भन्ने ठाउँ उल्ले ख छ।
इटु म्बहाल नै कोलिग्राममा पर्थ्यो भन्ने त्यसबाट बु झिन्छ।
यक्ष मल्लका पालामा सारिएको एक हस्तलिखित ग्रन्थमा पनि
कोलिग्रामको प्रसं ग छ, जसमा अहिले को मच्छिन्द्रबहाल कोलिग्राममा
पर्थ्यो भन्ने उल्ले ख छ। मानदे वकै पालामा अहिले को केलटोल इलाकाभित्र
सफा पानी व्यवस्था गरिएको अभिले खले कोलिग्रामको प्राचीनता
बु झाउँ छ।
‘लिच्छविहरूले जतिखे र हाँडीगाउँ लाई राजधानी बनाए, त्योभन्दा अगाडि
नै ‘कोलिग्राम’ भन्ने बस्ती बसिसकेको थियो,’ तिवारीले भने ।
अहिले व्यवस्थित बसोबासलाई ‘सहर’ भने जस्तै त्यतिबे ला ‘ग्राम’
भनिन्थ्यो। यस अर्थमा, लिच्छवि शासन सु रू हुनु अघि नै यहाँ ‘ग्राम’ को
दर्जा पाउने समृ द्ध बस्ती विकास भइसकेको थियो भन्ने मान्नु पर्छ। त्यो
बस्तीको दक्षिणतर्फ खासै बसोबास थिएन, वा त्यति ठू लो आबादी थिएन,
जसलाई 'ग्राम’ भन्न सकियोस्। जब लिच्छविहरूले नयाँ बस्ती बसाले ,
त्यसलाई ‘दक्षिण कोलिग्राम’ नाम दिए। यसलाई पछि ‘द्रंग’ पनि भनिएको
पाइन्छ। एउटा द्रंगभित्र अने क गाउँ हुन्थे । थानकोटका मान्छे ले समे त कर
तिर्न दक्षिण कोलिग्राम आउनु पर्ने तत्कालीन अभिले खमा छ। यसले दक्षिण
कोलिग्राम कति समृ द्ध र कति ठू लो थियो भन्ने दे खाउँ छ।
लिच्छविहरूले योजनागत रूपमा दक्षिण कोलिग्राम त बसाए, तर
किराँतकालीन कोलिग्राममा कुनै हस्तक्षे प गरे नन्। ‘तपाईं काष्ठमण्डपबाट
उत्तर र दक्षिणतिरका मन्दिरहरू हे र्नुस् त, धे रैजसो क–कसका छन्?’
तिवारीले मसँ ग प्रश्न गरे ।
‘उत्तरतिर नरदे वी छ, असनमा अजिमा,’ मै ले भनेँ , ‘दक्षिणमा यही
वन्दे नारायण भइहाल्यो, अरू त मै ले खासै याद गरिनँ ।’
‘जति याद गर्नुभयो, त्यतिले पनि उत्तर र दक्षिणको फरक प्रस्ट छुट्टिन्छ।’
म ट् वाँ परेँ । आफू ले कहिल्यै त्यस्तरी फरक छुट् टयाएर हे रे पो!
मलाई त तिवारीसँ ग कुरा गर्दा उहिले –उहिले पत्रिकामा आउने ‘फरक
छुट् टयाउनु स’् खे ल खे लेजस्तै भयो। तपाईंले खे ल्नु भएको छ यस्तो खे ल?
उस्तै दे खिने दुइटा चित्र दिइएको हुन्थ्यो, जसमा आठ–दसवटा सानातिना
भिन्नता हुन्थे । दुवै चित्र मिहिन हे रेपछि बल्ल फरक छुट्टिन्थ्यो। तिवारी
पनि मे रोसामु काष्ठमण्डपबाट उत्तर र दक्षिणतिरका बस्तीको दुइटा चित्र
राखे र ‘फरक छुट् टयाउनु स’् भन्दै थिए।
‘खोइ सर, मै ले त केही छुट् टयाउन सकिनँ ,’ तिवारीलाई यस्तो जवाफ दिँ दा
मलाई आफू काठमाडौं गल्लीमा दिनहुँ बरालिएको व्यर्थै भयो भन्ने लाग्दै
थियो।
धन्न उनले मे रो अज्ञानताको खिसी उडाएनन्, बरु पानीझैं छर्लं ग पारिदिए,
‘उत्तरी भे गमा दे वीका मन्दिर धे रै छन्। नरदे वी, असन, मासं गल्ली,
भु रुङखे ल, खु सीबु ः लगायत ठाउँ हरूमा अजिमाको पूजा गरिन्छ। अजिमा
भने का किराँतकालीन दे वी हुन्। जबकि, दक्षिणको बस्तीमा हे र्नुस् त, नारायण
मन्दिर बढी छन्।’ एउटा त वन्दे नै भइहाल्यो। जै सीदे वलमा पनि राम
मन्दिर छ। त्योभन्दा अलिकति माथि काष्ठमण्डपनिर यहाँको सबभन्दा
लोकप्रिय अट् कोनारायण छ। ‘यी सबै वै ष्णव मन्दिरहरूले लिच्छविकालीन
सहरको झलक दिन्छ,’ तिवारीले भने ।
लिच्छविकालको अन्त्यपछि सं स्कृत भाषा प्रचलन कम हुँदै गयो। सं स्कृत
शब्दबाट बने का ठाउँ का नाउँ हरूलाई लोकभाषाले प्रतिस्थापन गर्‍यो।
दक्षिण कोलिग्रामलाई ‘यं गल’ र कोलिग्रामलाई ‘यम्बू’ भन्न थालियो।
ने वार भाषाका यी दुवै नाउँ अहिले पनि प्रचलित छन्। ने वार भाषा मात्र
बोल्ने काठमाडौंका बूढापाका दक्षिणी भे गलाई ‘यं गल’ नै भन्छन् भने
मखनदे खि ठहिटीसम्मलाई ‘यम्बू’ भने र चिन्छन्।
हनु मानढोकाबाट मखनटोल हुँदै इन्द्रचोक निस्कने बाटोमा ढु ं गाका दुई
सिं हलाई गौतमवज्र बज्राचार्यले ‘यम्बू पस्ने प्रवे शद्वारको अवशे ष’
बताएका छन्।
यं गल र यम्बूमा एउटा कुरा समान छ, यी दुवै शब्द ‘येँ ’ बाट बने का छन्।
ने वार भाषामा काठमाडौंलाई ‘येँ ’ भन्ने चलन आज पनि हराएको छै न। ‘येँ ’
शब्द किराँती राजा यलम्बरबाट आएको हो भन्ने विश्वास गरिन्छ। यसले के
दे खाउँ छ भने , ने वार भाषामा रूपान्तरण हुँदा स्थानीयले ‘येँ ’ लाई प्रधान
माने र त्यसै आधारमा सहरको नामकरण गरे ।
कोलिग्राम र दक्षिण कोलिग्राम नाउँ भने कसरी रह्यो होला त?
आलोक र मै ले यस विषयमा खु ब चर्चा गर्‍यौं। विभिन्न इतिहासकारका
किताब पल्टायौं। यसमा अने क भनाइ रहे छन्।
‘कोलिग्राम’ शब्द तान्त्रिक अभ्यासबाट आएको हुनसक्छ। ‘कौल
सिद्धान्त’ लाई सबै तन्त्रविद्याको ‘जनक’ मानिन्छ। ‘कौल कू ल’ भन्ने
तान्त्रिक सिद्धीमा आधारित सम्प्रदाय पनि छ, जसलाई सबभन्दा श्रेष्ठ
कू ल मानिन्छ। यो कू ल ६४ तान्त्रिक कलायु क्त हुन्छ र यसले आफ्नो
रहस्य प्रकट गर्दै न भन्ने भनाइ छ।
प्राचीन समाजमा तन्त्रविद्याको ठू लो स्थान रहने हुँदा ‘कोलि’ भन्ने शब्द
यही ‘कौल सिद्धान्त’ बाट लिइएको हो कि!
अर्को मतअनु सार, काठमाडौंको दक्षिणी भे ग वा अहिले को यं गल सीमाभित्र
एउटा राजदरबार थियो, जसलाई ‘दक्षिण राजकू ल’ भनिन्थ्यो। यही दरबारका
नाममा यो ठाउँ लाई ‘दक्षिण कोलिग्राम’ र उत्तरी भे गलाई ‘कोलिग्राम’
भनिएको हुनसक्छ।
यी दुईबाहे क अर्को सम्भावना पनि छ।
गौतम बु द्धको ससु राली ‘कोलि’ खलक हो। त्यति बे ला शाक्य र कोलि भन्ने
दुई शक्तिशाली राजखलक थिए। उनीहरूको राज्य रोहिणी नदीले
छुट् टयाएको थियो। यी दुई वं शबीच मित्रता र शत्रुताको सम्बन्ध थियो।
एकातिर बिहे बारी चल्थ्यो, अर्कातिर घमासान यु द्ध हुन्थ्यो। त्यही समय
कपिलवस्तु भन्दा दक्षिणमा कोशाला भन्ने बलियो राज्य थियो, जसले शाक्य
र कोलि वं श विनाश गरे को इतिहास छ। ज्यान जोगाएर भाग्न सफल
भएकाहरूले काठमाडौं आएर आश्रय लिएका हुन सक्छन्। उनीहरूले
बसाले को बस्तीलाई ‘कोलिग्राम’ भनिएको हुनसक्छ।
कोलिहरूको काठमाडौं प्रवे शको प्रसं ग पु रातत्वविद् साफल्य अमात्यको
किताब ‘काठमाडौं नगरायण’ मा पनि छः ‘मगधराज विरुधकको
आक् रमणपछि शाक्य, बिज्जी र लिच्छविहरूसँ गै कोलिहरू पनि ने पाल
आएका थिए। जनश्रुतिअनु सार कोलिहरूले हालको गोरखाभन्दा केही
पश्चिम यमटार भन्ने ठाउँमा बसोबास गरे । तिनै मध्ये आयु दे व नाम गरे का
व्यक्तिको ने तृत्वमा केही कोलिहरू काठमाडौं उपत्यका पसे । त्यति बे लासम्म
यहाँ लिच्छवि शासन सु रू भइसकेको थियो। पछि आयु दे वले आफ्नी स्त्री र
अरू कोलिहरूलाई पनि यहीँ डाके।’
यो तर्क पु ष्टि गर्ने ऐतिहासिक प्रमाण छै न, तर काठमाडौंका पु राना र ठू ला
चै त्य तथा विहारहरू ‘कोलिग्राम’ भनिने भे गमै बढी छन्। बौद्ध धर्म मान्ने
ने वारहरूको बसोबास पनि बढीजसो यतै छ।
यी तीनमध्ये जु नसु कै सम्भावना सही हुन सक्छन्, एउटा कुरा भने तय छ—
कोलिग्राम र दक्षिण कोलिग्राम अलग–अलग समयमा बसे का
छुट् टाछुट् टै सहर हुन्। एकैचोटि बसाले को एउटै सहर भइदिएको भए दुइटा
अलग नाउँ किन दिनु पर्थ्यो? पु राना अभिले खहरूमा अलग–अलग नाउँ ले
किन चिनाइरहनु पर्थ्यो? अनि, लिच्छविहरूले ‘कोलिग्राम’ लाई खासै महत्व
नदिई ‘दक्षिण कोलिग्राम’ लाई मात्र बढ्ता जोड किन दिन्थे ?
अं शुवर्माको समयदे खि जब यो उपत्यकाले भारत र तिब्बतको व्यापारमा ठू लो
भूमिका खे ल्न थाल्यो, तब कोलिग्राम र दक्षिण कोलिग्रामको महत्व पनि
बढ्यो। व्यापारका धे रै सामान टिस्टु ङ र चित्लाङको बाटो उपत्यकाभित्र
पस्थे । धे रैपछि त्रिभु वन राजपथ नबने सम्म काठमाडौं उपत्यका पस्ने मु ख्य
मार्ग यही थियो। ले ले, चापागाउँ हुँदै काठमाडौं पस्ने अर्को बाटो पनि
लिच्छविकालदे खि नै प्रचलित रहे को अमात्य ले ख्छन्, ‘दक्षिण
कोलिग्रामकै बाटो भारत–तिब्बत व्यापार चल्ने हुँदा यो भे ग अन्य
भे गभन्दा प्रसिद्ध हुनु र यहाँ बस्ती ठू लो हुँदै जानु स्वाभाविक थियो।’
‘चन्द्रागिरि पहाड कट् नासाथ दक्षिण कोलिग्राममा पाइला टे क्नु पर्ने र
त्यसपछि कोलिग्रामको बाटो भएर मात्र पु राना सहर हाँडीगाउँ र दे वपाटन
जानु पर्थ्यो। यसले पनि कोलिग्राम र दक्षिण कोलिग्रामको विस्तार तीव्र
गतिमा भयो।’
अर्को कारण, यहाँको माटो उपत्यकाभित्रकै अन्य भे गभन्दा मलिलो र उर्वरा
थियो। बागमती र विष्णु मती नदीले पानीको निकै सु विधा थियो।
कृषिप्रधान समाजमा बस्ती फैलिन यो ज्यादै महत्वको कुरा हो।
‘काठमाडौं त ‘पजल’ जस्तै रहे छ हगि!’ मै ले आलोकलाई भनेँ , ‘जहाँ दुइटा
टु क् रा जोडे र सग्लो रूप बन्छ।’
कि प्याजजस्तो! एउटा रहस्यमाथि अर्को रहस्य खप्टिएर बसे को!
एउटा पत्र खोल्यो, त्यसभित्र अर्को पत्र, अर्को पत्र खोल्यो, फेरि अर्को!
‘अगाडि बढ्दै जाउँ न, हे रौं अझ के के दे खिन्छ,’ आलोकले भने ।
...
वन्दे बाट क्षे तर् पाटीसम्म तन्किएको काठमाडौंको मूलसडक र त्यसबाट छुट्टिएको सहायक बाटो। तस्बिर:
नारायण महर्जन/से तोपाटी
तपाईंहरूले माकुराको जालोलाई ध्यान दिएर नियाल्नु भएको छ? छै न भने
नियाल्नु स् त!
माकुरा आफू बीचमा बस्छ र वरिपरि जालो बु न्छ। ते र्सो–ते र्सो धर्सो चारै तिर
माथि–माथिसम्म तन्किएको हुन्छ, जसलाई बीच–बीचमा साना–साना ते र्सा
धर्साले आपसमा जोड्छन्। टाढाबाट हे र्दा गोलाकार जालो दे खिन्छ, नजिक
गएर टु क् रा–टु क् रा हे र्ने हो भने जालोका एक–एक धर्सा सिधा–सिधा
बु निएका हुन्छन्।
के लिच्छविसँ ग सडकको नक्सा कोर्न प्रशिक्षित माकुरा थियो? कि
उनीहरूले माकुराको जालो हे र्दै काठमाडौंको सडक नक्सा बनाए? होइन भने ,
यहाँका मूलसडक र गल्लीहरू माकुराको जालोजस्तै आपसमा जे लिएका किन
छन्?
सु दर्शनराज तिवारीले हाँडीगाउँ क्याफेमा कुराकानी गर्दा मे रो डायरी आफू तिर
ताने र काठमाडौंको पु रानो नक्सा मात्र कोरिदिएका थिएनन्, हाम्रो प्राचीन
सहरी सं रचनाको सै द्धान्तिक पक्षबारे लामो व्याख्या पनि गरे का थिए।
किराँतहरू सहरलाई तीन भागमा बाँड्थे — माथिल्लो, मध्य र तल्लो टोल।
यो कुनै वास्तु शास्त्रमा आधारित विभाजन होइन। उनीहरूले भौगोलिक
रूपमा सहरको माथिल्लो सिरानलाई ‘माथिल्लो टोल’, बीचको भागलाई
‘मध्य टोल’ र तल्लो पु छारलाई ‘तल्लो टोल’ भने का हुन्। सहरको यो
वर्गीकरण किराँतकालीन सम्झनाका रूपमा अझै जीवित छ।
काठमाडौंमा आज पनि माथिल्लो टोललाई ‘थँ ने’, मध्यलाई ‘दथु ने’ र
तल्लोलाई ‘कोने ’ भनिन्छ। हाँडीगाउँ मा थँ त्वा, दथु त्वा र कोत्वा भन्ने चलन
छँ दै छ।
भर्खर हामी हिँ डेको वन्दे नारायण कहाँ पर्छ? ल भन्नु स् त! थँ ने, दथु ने कि
कोने ?
अनि, काष्ठमण्डप? नरदे वी, किलागल वा क्षे तर् पाटी?
म तपाईंलाई सानो ‘क्लू’ दिन्छु है त।
काठमाडौंको सिरानमा ठँ हिटी वा थँ हिति भन्ने ठाउँ छ। त्यहाँ पहिले थँ हिति
नामको ढु ं गेधारा नै थियो। वन्दे नारायण मन्दिर वा जै सीदे वल आसपास
कोहिति भन्ने ढु ं गेधारा अझै छ।
ल अब भन्नु स् त, कुन ठाउँ कहाँ पर्छ?
तपाईंहरूले पक्कै ठिक अन्दाज गर्नुभयो — वन्दे नारायण ‘कोने ’ मा पर्छ,
क्षे तर् पाटी ‘थँ ने’ मा, अनि बाँकी ‘दथु ने’ मा।
दे ख्नु भयो त, हाम्रो सहरी सं रचनाको स्वरुप अहिले पनि दुई हजार वर्ष
पु रानो किराँतकालसँ ग कसरी ठ्याक्कै मिल्छ!
‘किराँतपछि जब लिच्छवि शासन सु रू भयो, उनीहरूले सहरलाई तीन
भागमा बाँड्ने चलन जस्ताको तस्तै अं गाले , र त्यसमा परम्परागत
वास्तु शास्त्र पनि जोडे ,’ तिवारीले मलाई तत्कालीन काठमाडौंको स्वरुप
सम्झाउँ दै भने , ‘लिच्छविको सहरी ढाँचा परम्परागत वास्तु शास्त्रमा
आधारित छ। उनीहरू सहरलाई ब्रह्माण्डको आकार दिन्थे र सं रचनाहरू
ज्यामितीय शै लीमा बनाउँ थे।’
उनले एकसाथ तीनवटा गह्रुं गा शब्दावली प्रयोग गरे — वास्तु शास्त्र,
ब्रह्माण्डको आकार, ज्यामितीय शै ली — म अलमलिएँ ।
धन्न तिवारी प्राध्यापक हुन्, मजस्ता उल्लू विद्यार्थीहरूले सोध्ने सामान्य
प्रश्नको पनि झर्को नमानी जवाफ दिन्छन्!
‘परम्परागत वास्तु शास्त्रले सहरी डिजाइनका विभिन्न मोडल सिफारिस
गरे को छ। कुन प्रयोजनका लागि सहर बसाएको हो, त्यहीअनु सारको
डिजाइन प्रयोग गर्नुपर्छ,’ तिवारी साक्षात् प्राध्यापकका रूपमा अवतरित
भए, ‘राजधानी वा राजकीय महत्वको सहर नौ–खानाको ढाँचामा बनाउनु पर्छ
भने र वास्तु शास्त्रले भने को छ। हाँडीगाउँ , काठमाडौंदे खि भक्तपु र र
ललितपु र पनि यही सिद्धान्तमा आधारित छ। यी सहरहरू ज्यामितीय रूपले
नौ–खानामा डिजाइन गरिएका छन्।’
लिच्छविकालीन नै भए पनि पशु पतिको वास्तु फरक छ। यो धार्मिक क्षे तर्
भएकाले ‘कार्मुक’ ढाँचामा डिजाइन गरिएको छ। भारतको बनारस पनि यही
आकारमा बसे को सहर मानिन्छ। कार्मुक भने को ‘धनु बाण’ सं रचना हो।
‘जयबागे श्वरी मन्दिरबाट पशु पति जाँदा एउटा सोझो ओरालो बाटो छ,
अर्को घु मेर जाने पु रानो बाटो छ,’ तिवारीले मे रो डायरीमा पशु पति क्षे तर् को
नक्सा बनाए, ‘घु मे र जाने बाटो ठ्याक्कै धनु ष आकारको छ।
लिच्छविकालदे खि चलिआएका पु राना जात्रा अहिले पनि त्यही बाटो
घु म्छन्। यहाँ बाणको टु प्पोमा पशु पतिनाथ मन्दिर छ, त्यसको सोझै अर्को
छे उमा गणे शस्थान छ। पहिले ब्रह्माको मन्दिर पनि थियो। बीचमा मासियो,
अहिले फेरि पु नर्स्थापना गर्न खोजिएको छ।’
‘काठमाडौंका पु राना बाटाहरूको स्वरुप राम्ररी हे र्ने हो भने ज्यामितीय
आकार नभएको एक मात्र यही हो,’ तिवारीले भने ।
‘यो त पशु पतिको कुरा भयो, यता काठमाडौंको नौ–खाना ढाँचा चाहिँ कसरी
चिन्ने ?’ यही प्रश्न सु नेपछि तिवारीले मे रो डायरीमा काठमाडौंको पु रानो
नक्सा कोरिदिएका थिए, जसका बारे मा मै ले अघिल्लो अध्यायदे खि चर्चा गर्दै
आएको छु। त्यही नक्सा हे र्दै आलोक र म सम्पदा यात्रामा निस्केका छौं।
उनले डायरीको सादा पानामा लामो धर्सो कोरे , जु न वन्दे नारायणदे खि
क्षे तर् पाटीसम्म तन्किएको मूलसडक हो। त्यो सडकलाई बीचमा सानो चिनो
लगाएर टु क्र्याए, जु न काष्ठमण्डपको सत्तल हो। ‘सत्तलभन्दा उत्तरतिर
क्षे तर् पाटीसम्मको भाग कोलिग्राम, दक्षिणतिर वन्दे नारायणसम्मको भाग
दक्षिण कोलिग्राम,’ उनले मलाई नक्सा सम्झाउँ दै भने , ‘तपाईं यो
उत्तरतिरको भाग अहिले लाई बिर्सिदिनु स् र दक्षिणी खण्डमा मात्र ध्यान
दिनु स।् ’
त्यसपछि उनले वन्दे नारायणदे खि काष्ठमण्डपसँ गको आधी धर्सोलाई आठ
खण्डमा बाँड्दै ती आठै ठाउँमा पूर्व–पश्चिम रे खा कोरे , जु न ‘काठमाडौंका
आठवटा पूर्व–पश्चिम सडक हुन्।’
म उनले बनाएको नक्सा ध्यानपूर्वक हे र्दै थिएँ । उनले फेरि अघिको मूलसडक
माथि र तल लगभग बराबर दुरीमा दुईवटा समानान्तर रे खा खिचे । मूलसडक
छे डे र गएका आठवटा पूर्व–पश्चिम सडक ती दुई समानान्तर रे खासँ ग
जोडिए।
‘यही हो, लिच्छविहरूको सहरी सं रचना,’ तिवारीले डायरी मतिर सार्दै भने ,
‘तपाईं गएर हे र्नुस्, काठमाडौंका सडक र गल्लीहरू आज पनि यही स्वरुपमा
छन् — तीनवटा मूलसडक उत्तर–दक्षिण जान्छ, आठवटा साना सडक पूर्व–
पश्चिम।’

‘यो त न्यूयोर्क को म्यानहटनजस्तै पो दे खियो,’ मै ले उत्साहित हुँदै भनेँ ।

करिब पन्ध्र वर्षअघि अमे रिका जाँदा म पाँच दिन म्यानहटन बसे को थिएँ ।
त्यहाँ पूर्व–पश्चिम र उत्तर–दक्षिण सडकले सहरलाई वर्गाकार खण्डमा
बाँडेको छ। सडकले छुट् टयाउने हरे क खण्ड सलाइको बट् टाजस्तो दे खिन्छ।
उनीहरूले सडकलाई दिशा र अं कमा नामकरण गरे का छन्। हातमा नक्सा
लिएर हिँ ड्ने हो भने अं गर् े जीमा मरिमठ् ठै भए पनि म्यानहटन घु म्न
गाइडको खाँचो पर्दै न।
मै ले पन्ध्र वर्षअघि दे खेको म्यानहटन पन्ध्र सय वर्षअघिको काठमाडौंजस्तै
पो रहे छ!
रमाइलो कुरा त, त्यतिबे ला अमे रिका भन्ने दे श पत्तै लागे को थिएन। भारतीय
महाद्विपको खोजीमा निस्केका क्रिस्टोफर कोलम्बसले सन् १४९२ मा मात्र
अमे रिका पत्ता लगाएका हुन्। भन्नु को मतलब, कोलम्बसले अमे रिका पत्ता
लगाउनु भन्दा लगभग हजार वर्षअघि नै हाम्रो काठमाडौंको सहरी ढाँचा
त्यस्तो थियो, जस्तो आज अमे रिकी वित्तीय केन्द्र न्यूयोर्क को छ।
सं योगले , पन्ध्र सय वर्षअघिको काठमाडौंको खण्डाकार ढाँचा अहिले पनि
फेरिएको छै न।
तिवारीको शब्दमा ‘जस्ताको तस्तै ’ रहे का काठमाडौंका यी खण्डहरू कहाँ –
कहाँ छन्, हामी खण्ड–खण्ड खु ट्टयाउँ है त ... !
...
ए हजु र, पूरा कुरै नसु नी कता सु इँसुइँ लम्किनु भा! अहिले हराउनु होला!
सु दर्शन तिवारीले लिच्छविकालीन सहरी ढाँचाबारे प्रवचन दिनु अघि हामी
कहाँ पु गे का थियौं रे !
अगाडिको पाना पल्टाएर हे र्छु है ! त्यतिञ्जे ल तपाईंहरू एकछिन
सु स्ताउनु स,् र आ–आफ्नो कुर्सीको पे टी जाँ च्नु स।् यात्रा अझै लामो छ।
अँ , हामी वन्दे बाट हँसिया घु म्ती घु मेर आएछौं र क्षे तर् पाटीसम्म तन्किएको
सोझो बाटो तन्किएर हे रेछौं। माफ गर्नुस् है , एकछिन हामी फेरि वन्दे नै
फर्कि नु पर्ने भयो। तिवारीले नक्सामा कोरे को आठ खण्ड यहीँबाट सु रू हुन्छ।
मै ले वन्दे लाई काठमाडौं छिर्ने दक्षिणी ‘गे टवे ’ भने को त्यही भएर हो।
यहाँबाट एउटा बाटो ब्रह्मटोल पु ग्छ। ब्रह्मटोलमा लिच्छविकालीन
अवशे ष थु पर् ै भे टिन्छन्। सोझै अगाडि बढे झोछेँ , इन्द्रचोक, किलागल,
बां गेमुढा, नघल हुँदै क्षे तर् पाटी पु गिन्छ। यो तिवारीले नक्सामा दे खाएका
तीनवटा उत्तर-दक्षिण बाटोमध्ये माथिल्लो हो।
वन्दे बाटै एउटा साँघुरो ओरालो बाटो तल विष्णमु तीतिर जान्छ। विष्णु मती
तीरै –तीर दाहिने लाग्ने हो भने टं केश्वरमा पु गे र थानकोट–साँखु राजमार्ग
छुन्छ, जसका बारे मा मै ले यही अध्यायमा अलि अगाडि चर्चा गरिसकेको
छु। विष्णु मती तीरै -तीर अझै अगाडि बढे ताम्सीपाखा हुँदै बिजे श्वरी पु ल
पु गिन्छ, जहाँबाट दाहिने घु मे र फेरि क्षे तर् पाटी छिर्न सकिन्छ। यो उत्तर-
दक्षिण तन्किएको तल्लो बाटो हो।
तल्लो बाटोमा पछिल्लो समय विष्णु मती करिडोर बने को छ, माथिल्लो
बाटोबारे अलि पछि चर्चा गरौंला, अहिले लाई हामी बीचको मूलबाटो
नछोडौं। मूलबाटो भन्नाले उही हँसिया घु म्ती।
यत्ति दे खाउन हामीलाई फर्काएर ल्याएको? मनमा यस्तो प्रश्न आएको हो
भने ठिक सोच्नु भो, मै ले पनि आलोकलाई यही सोधे को थिएँ । उनको जवाफ
थियो, ‘काठमाडौंका हरे क गल्ली घु मिफिरी मूलबाटोहरूमै जोडिन्छन्, जसले
सहरलाई वर्गाकार खण्डहरूमा बाँड्छ।’
हँसिया घु म्तीबाट क्षे तर् पाटीसम्म तन्किएको सोझो मूलबाटो अगाडि बढ्दै
जाँदा आलोक सु त्त एउटा गल्लीभित्र पसे । ‘तिवारी सरले भन्नु भएको पूर्व–
पश्चिम बाटो यो पनि हुनसक्छ है ,’ उनी यसो भन्दै जु न गल्ली पसे का थिए,
त्यो एउटा सानो डबलीमा पु गे र अन्त्य भयो, जहाँ विशाल चै त्य जीर्णोद्धार
हुँदै थियो।
‘यो त है न रै छ,’ उनले टक्क अडिएर वरिपरि आँ खा दौडाए, ‘ल केही बिग्रेन,
तपाईं चै त्य हे रेर दिशा चिन्नु हुन्छ?’
गलत बाटो छिराए पनि आफू ले कुनै गल्ती नगरे को उनी जताउन खोज्दै
थिए।
‘दिशा भन्नाले ?’
‘पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिण’
लौ यो त कडा प्रश्न आयो? चै त्य हे रेर दिशा कसरी चिन्ने होला? के
चै त्यमा ‘कम्पास’ हुन्छ?
‘यो हाम्रो परम्परागत ‘कम्पास’ नै हो,’ उनले भने , ‘दिशा अलमलिनु भयो भने
चै त्य हे र्नुहोला।’
उनको कुरा सु नेर मै अलमलिएँ ।

दिशा अलमलिए चै त्य हे र्नू रे । के चै त्य भने को 'कम्पास' हो र? तस्बिर: नारायण महर्जन/से तोपाटी
चै त्यमा पञ्चबु द्धको मूर्ति हुन्छ — वै रोचन, अक्षोभ्य, रत्नसम्भव, अमिताभ
र अमोघसिद्धि। यीमध्ये वै रोचनको मूर्ति चै त्यभित्र पूर्वी दिशा फर्काएर
राखिएको हुन्छ, जु न बाहिरबाट दे खिन्न। बाँकी चार बु द्धमूर्ति चार दिशातिर
फर्के को हुन्छ। प्रत्ये क बु द्धको मु दर् ा फरक हुन्छ। दाहिने हत्केला आफू तिर
फर्काएर भु इँमा औंला छुवाउँ दै ‘भू–स्पर्श’ मु दर् ामा बसे का अक्षोभ्य बु द्ध हुन्,
उनी पूर्व फर्के का हुन्छन्। पश्चिम फर्के का अमिताभ बु द्ध हुन् भने
अमोघसिद्धि उत्तर र रत्नसम्भव दक्षिण दिशा हे र्छ न्।
आलोकले रत्नसम्भव बु द्धका दुई आँ खाले नियालिरहे को पु रानो घरतिर इसारा
गरे । इँ टाको पु रानो घरमा काठका होचा ढोका थिए। पहिलो तल्लामा दुइटा
तिकीझ्याः र दोस्रो तल्लामा सँ झ्याः आकर्षक दे खिन्थे ।
‘यो घर मल्लकालीन स्वरुपमै छ। काठमाडौंमा यस्ता घर एकाध बचे का
होलान्।’
‘सम्पदा भने र जोगाएका होलान् र!’ मै ले भनेँ , ‘नयाँ बनाउन पै सा भएन
होला!’
‘काठमाडौंमा घर छ, मलाई के को डर छ भन्छन्, आफ्नो दुःख आफैंसँ ग छ,’
उनले भने , ‘एउटा टिङरिङ्ग घर हुन्छ, जायजे था त्यही हो। कति जग्गा
सरकारी अधिग्रहणमा परे र सकियो होला, कति दाजु भाइको अं शबन्डामा
परे र बाँ डियो होला। भएको पु र्खौ ली घर न पिउन मिल्छ, न चपाउन।’
‘बे च्न त मिल्ला नि!’
‘बे चेर कहाँ जानु , आफ्नो कू ल छोडे र? एउटै घरमा दुई–तीन परिवार बसे को
हुन्छ, सबै को बन्दोबस्त कसरी गर्नु? थोत्रो घर बे चेर काठमाडौंमा अब एक
आना जग्गा पनि आउँ दैन। के गर्ने, कसो गर्ने– यसै मा जिन्दगी बित्छ।’
सम्पदा यात्राको बीचमा आलोकले समाजको एउटा पत्र चियाउने
आँ खीझ्याल खोलिदिए।
हामी चै त्य फन्को मारे र मूलबाटोमै फर्कि यौं। पाँच–दस पाइला अगाडि अर्को
गल्ली छुट्टियो। आलोकले खु सी हुँदै भने , ‘यो चाहिँ पक्कै हो।’
‘यी हे र्नुस् त, यहाँ फाल्चा छ,’ उनले मूलबाटो छे वै को पाटी दे खाए, जहाँ
साँझ बे ला तरकारी किन्ने हरूको घु इँ चो थियो, ‘काठमाडौं घु म्दा यस्ता
फाल्चा दे ख्नु भयो भने सम्झनु स,् त्यो चोक हो।’
वन्दे बाट क्षे तर् पाटीसम्म तन्किएको मूलसडकबाट छुट्टिने यो बाटो ब्रह्मटोल पु ग्छ। तस्बिरमा अगाडि
दे खिने फाल्चाले प्राचीन चोकको झलक दे खिन्छ। तस्बिर: नारायण महर्जन/से तोपाटी
हामी त्यही गल्ली ठम्ठम्ती गयौं, नभन्दै वन्दे बाट ब्रह्मटोलतिर ते र्सिएको
माथिल्लो बाटोसँ ग जम्काभे ट भयो।
‘तर यहाँ त एकातिर मात्र बाटो छुट्टिन्छ,’ मै ले अलमलिँ दै सोधेँ , ‘तिवारी
सरले भन्नु भएजस्तो मूलबाटोलाई खोइ त काटे को?’
‘यहाँ फाल्चा छ, त्यसै ले चोक हो भन्ने त पक्का भयो,’ उनले जवाफ दिए,
‘अर्कोपट्टि विष्णु मती निस्कने गल्ली सहर विस्तारले मासिएको हुनसक्छ।’
मै ले टाउको हल्लाएँ ।
‘जै सीदे वल चोकमा चाहिँ तिवारी सरले भन्नु भएजस्तै छ।’
जै सीदे वल पु ग्न दस पाइला पनि हिँ ड्नुपरे न। यो वन्दे जस्तै महत्वपूर्ण खण्ड
हो। सडक सं रचना मात्र होइन, यहाँ अरू पनि धे रै थोक छन्, जसले
हामीलाई लिच्छविकालको झलक दिन्छ।
यहाँ उत्तर–दक्षिण तन्किएको मूलबाटोलाई पूर्व–पश्चिम सहायक बाटोले
काट् छ। चोकबाट पश्चिम ओरालो झर्ने हो भने कोहिति हुँदै ९० डिग्रीमा
फनक्क मोडिएर भीमसे नस्थान पु गिन्छ, जहाँ फेरि उही थानकोट–साँखु
किराँतकालीन राजमार्ग जोडिन आइपु ग्छ। जै सीदे वलबाट सोझै पूर्व जानु स,्
ब्रह्मटोल पु ग्नु हुन्छ, जहाँ वन्दे बाट छुट्टिएर आएको बाटोसँ ग भे ट हुन्छ।
अघि वन्दे बाटै कोही जिज्ञासु लु इँलुइँ उता ब्रह्मटोलतिर लम्किएका भए यहाँ
हामीसँ ग मिसिन आइपु ग्थे ।
दे ख्नु भयो त, कसरी एकपछि अर्को सहायक बाटोहरू घु मिफिरी मूलबाटोसँ ग
जोडिन्छन्! ठ्याक्कै खण्डाकार, न्यूयोर्क को म्यानहटनजस्तै ।
जै सीदे वल चोकको पूर्वोत्तर र पूर्वीदक्षिण कुनामा सडकको दुईतिर दुइटा घर
छन्, जु न हाम्रो लिच्छविकालीन सम्पदा यात्राका महत्वपूर्ण कडी हुन्।
पूर्वोत्तर कुनाको घर कुमार दे उताको मन्दिर हो, जसलाई ‘द्योछेँ ’ भनिन्छ।
द्योछेँ , अर्थात् भगवानको घर। घरको दोस्रो तल्लाको अँ ध्यारो कोठामा
कुमारको मूर्ति पूर्व फर्कि एको छ। हरे क वर्ष जे ठ महिनातिर कुमारको
खटजात्रा यही घरबाट निस्कन्छ। कुमारी जात्रा हामी सबै लाई थाहा छ,
तर कुमार जात्रा धे रै कमले दे खेका होलान्! यो कुमारी जात्रा हुनु भन्दा
धे रैअघि लिच्छविकालबाटै सु रू भएको हो, जसको विस्तृ त म ते सर् ो
अध्यायमा चर्चा गर्नेछु।
अहिले हामी पूर्वीदक्षिण कुनाको घरमा केन्द्रित हौं, जहाँ फलामे ग्रिलले
घे रिएको आँ गनमा केही यस्ता लिच्छविकालीन अवशे ष छन्, जसले
तत्कालीन सहरका धे रै रहस्य छर्लं ग पार्छ।
एउटा हो, लिच्छवि राजा वसन्तदे वको अभिले ख कुँदिएको शिलाले ख, जु न
विक् रम सम्बत् ५७० को हो।
न्हघ
ू : अर्थात् जै सीदे वलबाट छुट्टिने यो बाटो पनि ब्रह्मटोल पु ग्छ। यहीँ दाहिने पट्टि फलामे बारभित्र
छ, लिच्छविकालीन शिलाले ख। तस्बिर: नारायण महर्जन/से तोपाटी
त्यति बे लाका अन्य शिलाले खजस्तै शिरोभागमा दुईतिर शं ख र बीचमा चक् र
कुँदिएको यो अभिले ख यस कारण महत्वपूर्ण छ, किनकि हामी यसै आधारमा
तत्कालीन दक्षिण कोलिग्राम, अर्थात् काठमाडौंको दक्षिणी बस्ती कहिले
बसालियो अड्कल गर्न सक्छौं।
सार्वजनिक चोकमा हुनु पर्ने यस्तो राजकीय अभिले ख निजी घरको आँ गनमा
कसरी पु ग्यो होला? यो भने को प्रधानमन्त्री बस्ने बालु वाटारको जग्गा
दलालहरूको हातमा कसरी पु ग्यो भने जस्तै हो। बालु वाटारको तात्तातो
प्रश्न त हल हुन नसकेका बे ला पन्ध्र सय वर्षअघिका राजाको चिनो कसले
चिनोस्? कसले चिनाइदे ओस्? कसलाई चिन्ता होस्?
यहाँ घरको भु इँतलामा किराना पसल छ। आँ गनभरि त्यही पसलले
मट् टीते लका ड्रम थु पारे को छ। हामी पु ग्दा साँझ पर्दै थियो। मट् टीते लका
ड्रमले घे रिएको शिलाले ख अलि टाढाबाट त चिनिँ दा पनि चिनिन्थे न।
आलोक फुर्तिका साथ ड्रम माथि–माथि चढ्दै शिलाले ख नजिक पु गे ।
क्यामराको फ्ल्यास झिलिक–झिलिक बाल्दै फोटो खिच्न थाले । ‘प्राचीन
काठमाडौं बु झ्न यो शिलाले ख महत्वपूर्ण छ।’
धनवज्र बज्राचार्यको ‘लिच्छविकालका अभिले ख’ किताबमा यसबारे दस
पृ ष्ठको भावानु वाद र व्याख्या छ। उनले यसलाई अहिले सम्म फेला
परे कामध्ये ‘लिच्छवि शासन व्यवस्था बाँ धिएको पहिलो अभिले ख’ भने का
छन्।
उनका अनु सार, लिच्छविकालमा प्रशासनिक व्यवस्था मिलाउन चार प्रमु ख
अड्डा, अदालत थिए — कुथे र, शोल्ल (वा शु ल्ली), लिङ्ग्वल र माप्चोक।
यो अभिले ख यी चारै अड्डा–अदालतका अधिकृतहरूलाई सम्बोधन गरी
सु रू गरिएको छ।
लिच्छविकालमा शासनाधिकार केन्द्रमा मात्र सीमित नराखी विभिन्न
तहलाई प्रशासनिक अधिकार दिइएको थियो। स्वायत्त शासनको यस्तो
नीति राजा वसन्तदे वकै पालामा सु रू भएको मानिन्छ, जसलाई उनीपछिका
शासकहरूले अझ विस्तार गरे । यी अड्डाका अधिकृतहरूलाई विभिन्न
ठाउँ मा प्रशासनिक जिम्मे वारी दिएर खटाइन्थ्यो।
कुथे र अड्डाको काम र अधिकार सबभन्दा व्यापक दे खिन्छ। यसको मु ख्य
काम राजस्व उठाउने हो। शोल्ल वा शु ल्ली अड्डाले चोरी, हत्या, राजद्रोह
लगायत आपराधिक मु द्दामामिला हे र्ने र दण्ड–सजाय दिने काम गर्थ्यो।
लिङ्ग्वल अड्डाको काम निश्चित रूपमा भन्न नसके पनि कुलो, धारा वा
पानीसँ ग सम्बन्धित थियो कि भन्ने अनु मान गरिएको छ। माप्चोक अड्डाको
काम पनि खु लस्त छै न। अन्य विभिन्न अभिले खहरूका आधारमा यसले
विवाह, सम्बन्धबिच्छे द लगायत घरायसी तथा पारिवारिक मामिला हे र्थ्यो
कि भन्ने अनु मान छ।
 न्हघ
ू : अर्थात् जै सीदे वलस्थित
लिच्छविकालीन शिलाले ख। तस्बिर: नारायण महर्जन/से तोपाटी
यो अभिले ख तीनवटा कारणले महत्वपूर्ण छ —
पहिलो, यसले काठमाडौंको यो दक्षिणी बस्ती दसौं शताब्दीमा राजा
गु णकामदे वले बसाले का हुन् भन्ने केही इतिहासकारको भनाइलाई गलत
सावित गर्छ। दसौं शताब्दीमा मात्र बसालिएको भए त्योभन्दा चार सय
वर्षअघि राजा वसन्तदे वको पालामै यहाँ यो शिलाले ख किन गाडिन्थ्यो?
यसमा दुइटा सम्भावना हुनसक्छ — या त गु णकामदे व नामकै अर्का
लिच्छवि राजा पाँचौं वा छै ठौं शताब्दीतिर थिए, जसको अभिले ख फेला
परे को छै न। वा, जु न गु णकामदे वलाई हामी चिन्छौं, उनले आफ्नो
शासनकालमा सहर बसाएका होइनन्, बरू दुइटा प्राचीन सहर कोलिग्राम
र दक्षिण कोलिग्रामलाई मिसाएर ‘कान्तिपु र’ नामकरण गरे का हुन्।
दोस्रो, मानगृ ह दरबारबाट जारी यो अभिले खले तत्कालीन चार प्रमु ख
अड्डा–अदालतका अधिकृतहरूलाई सम्बोधन गरी लिच्छवि शासन
व्यवस्था बाँ धिएको उद्घोष गर्छ, जसमा राजस्व असु लीदे खि फौजदारी
अपराध, सामाजिक व्यवहार र कुलोपै नीसम्म पर्छन्। यसबाट दक्षिण
कोलिग्रामलाई प्रशासनिक अधिकारसहितको स्वायत्त इकाईका रूपमा
स्थापना गरिएको थियो भन्ने बु झिन्छ। नभए शासनको थिति बसालिएको
यस्तो अभिले ख राजधानी हाँडीगाउँ मै नराखे र यति टाढा जै सीदे वलमा किन
राखिन्थ्यो? लिच्छविकालकै अर्को अभिले खमा थानकोटका मान्छे समे त कर
तिर्न दक्षिण कोलिग्राम आउनु पर्ने व्यवस्था उल्ले ख छ, जसले यो ठाउँ को
प्रशासनिक महत्व दे खाउँ छ।
ते सर् ो, कुनै पनि राजाले आफ्ना अड्डा–अदालतका प्रमु खहरूका नाममा
शासन व्यवस्थाको निर्दे शन त्यति बे ला जारी गर्छ, जब नयाँ व्यवस्थाको
थिति बसालिन्छ वा पु रानो थिति परिवर्तन गरिन्छ। यहाँ ‘दक्षिण
कोलिग्राम’ भन्ने नयाँ सहर बसाले र त्यसै निम्ति सरकारी अधिकृतहरूलाई
शासनको जिम्मे वारी सु म्पिएको हुनसक्छ। यस आधारमा दक्षिण
कोलिग्राम, अर्थात् काठमाडौंको यो दक्षिणी बस्ती विक् रम सम्बत् ५७० मा
राजा वसन्तदे वका पालामा बसालिएको हो कि भन्न सकिन्छ।
पु रातत्वविद् साफल्य अमात्यले आफ्नो किताब ‘काठमाडौं नगरायण’ मा
अरू केही ऐतिहासिक विवरण पनि दिएका छन्, जसको वर्णन यहाँ
सान्दर्भिक हुन्छ।
उनका अनु सार, राजा शं करदे वले विसं ६६२ मा बागमतीको उत्तर र
विष्णु मतीबाट पूर्व पाँच हजार घर भएको ‘पूर्णवती’ भन्ने सहर बसाए। पछि
गु णदे व नाम गरे का राजाले विसं ७८१ मा त्यही ठाउँ अठार हजार घर भएको
खड्गाकार ‘कान्तिपु र’ सहर बनाए। सहर रक्षाका लागि पूर्वतर्फ लु मरी
अजिमा (भद्रकाली), पश्चिमपट्टि विष्णु मती तीरमा कंकेश्वरी, इन्द्रायणी
र दक्षिणमा पचली भै रव स्थापना गराए। पूर्णवती भनिने सहर नै अन्ततः
कान्तिपु र नामले प्रख्यात भएको अमात्य ले ख्छन्।
यहाँ प्रश्न उठ् छ, शं करदे व वा गु णदे वका पालामा सहर बसे को हो भने यी
दुई राजाभन्दा सय र दुई सय वर्षअघि नै शासन व्यवस्था बाँ धिएको
अभिले ख जै सीदे वलमा कसरी फेला पर्‍यो? यस आधारमा वसन्तदे वकै
पालामा विधिवत् रूपले काठमाडौं सहर बसालिएको हुनसक्ने सम्भावना बढी
दे खिन्छ।
जै सीदे वलबाट लगन जाने बाटोमा घरको भित्तामा ठड्याएर राखिएको
शिलाले ख पनि हाम्रा लागि महत्वपूर्ण छ।
अघिल्लोभन्दा ठ्याक्कै सय वर्षपछि विक् रम सम्बत् ६७० मा जारी यो
अभिले खले यहाँको लिच्छविकालीन राजदरबार, जसलाई ‘दक्षिण राजकू ल’
भनिन्थ्यो, त्यसको चार किल्ला खु लाउँ छ।
धनवज्र बज्राचार्यका अनु सार यो अभिले खमा ‘दक्षिण राजकू लको
दक्षिणपश्चिमतिर’ भन्ने उल्ले ख छ। यसबाट अभिले ख रहे को ठाउँ को
उत्तरपूर्वपट्टि ‘दक्षिण राजकू ल’ थियो भन्ने बु झिन्छ। गौतमवज्र
बज्राचार्यले पनि ‘जै सीदे वलको त्यो पूर्वोत्तर कुनासँ ग दक्षिण राजकू लको
दक्षिणपश्चिम कुना जोडिएको रहे छ’ भने र ले खेका छन्। राजधानी
हाँडीगाउँ भन्दा बाहिर यहाँ आएर छुट् टै दरबार बनाउनु ले यो ठाउँ को
प्रशासनिक महत्व खु ल्छ।
जै सीदे वलको किराना पसलको आँ गनमा ग्रिल-पर्खालले घे रेर राखिएको
ढु ं गाका तीनवटा घडा छन्, जु न लिच्छविकालीन सहरी ढाँचा बु झाउने
अवशे ष हुन्।
ढु ं गाका यी तीन घडा लिच्छविकालीन सहरी ढाँचा बु झाउने अवशे ष हुन्। तस्बिर: नारायण
महर्जन/से तोपाटी
जै सीदे वललाई ने वार भाषामा ‘न्हघू ः’ भनिन्छ। यो स्थानीय नाम यही घडाका
आधारमा रहे को हो।
घः वा घडा भन्ने बित्तिकै त्यसले पानीको सं केत गर्छ। बस्तीको बीचमा, अझ
तत्कालीन राजदरबारको दक्षिणपश्चिम मोहडामा पानीको सं केत गर्ने यी
घडाहरू किन स्थापना गरिए होलान्? राजाको स्वागत गर्न त होइन नि?
मै ले यही प्रश्न सु दर्शन तिवारीलाई सोधे को थिएँ । उनको जवाफले सहरको
अर्को रहस्य खु ल्यो। यसै अध्यायमा वन्दे नारायणको लिच्छवि अभिले खबारे
चर्चा गर्दा मै ले जु न कुलोको कुरो गरे को थिएँ , त्यो प्रसं ग अब यहाँ आएर
जोडिन्छ।
‘लिच्छविहरूको सभ्यता नदीसँ ग जोडिएको छ। भारतको वै शालीमा
उनीहरूले गं गा नदी किनार राज्य निर्माण गरे का थिए। काठमाडौं जिते पछि
भने राजधानी हाँडीगाउँ देखि दक्षिण कोलिग्रामसमे त डाँडाको थु म्कोमा
बसाए। उनीहरूले चाहे का भए नदी किनारमै बस्ती बसाउन सक्थे , तर
किराँतकालदे खिको प्राचीन बस्ती मास्न चाहे नन्,’ तिवारीको व्याख्याअनु सार
लिच्छविले डाँडाको थु म्कोमा बस्ती बसाए पनि नदीसँ गको सम्बन्ध तोड्न
सकेनन्।
‘उनीहरूलाई नदी नभई हुन्थे न। त्यही भएर हाँडीगाउँमा बागमतीनजिकै
सत्यनारायण मन्दिर स्थापना गरे । यहाँ भने नदीको तिर्खा मे ट्न सहरको
उत्तरी कुनादे खि दक्षिणी कुनासम्म नहर खनाए। लिच्छविहरूको निम्ति यही
नहर नदीको सानो रूप थियो।’
पानीको स्रोत जु टाउन सहरको उत्तरी सिरान क्षे तर् पाटीमा इखापोखरी
निर्माण गरिएको उनको भनाइ छ। आफ्नो तर्क पु ष्टि गर्न उनी केही आधार
दिन्छन्। ‘त्यो बे ला क्षे तर् पाटीभन्दा पर बस्ती थिएन। सहरको उत्तरी सिरान
भने कै क्षे तर् पाटी थियो। उनीहरूले त्यहाँ पानी जम्मा गर्न इखापोखरी बनाए
र नजिकै इखानारायण मन्दिर स्थापना गरे ,’ तिवारीले विस्तार लगाए,
‘इखानारायणबाट सहरको पश्चिमी छे वै छेउ दक्षिणी पु छारसम्म नहर लगे ,
जसलाई चिनाउन ठाउँ –ठाउँमा घडा स्थापना गरिएको हुनसक्छ।’
काठमाडौंका थप चार ठाउँ मा ढु ं गाका घडा आज पनि छन्, जु न तिवारीले
भने जस्तै सहरको पश्चिमी छे उमै पर्छन्।
इखानारायण र इखापोखरीको बीचमा नघलको श्रीघः विहारभित्र पाँचवटा
ठू ल्ठू ला र एउटा सानो गरी छवटा घडा छन्। सानो घडा नघलकै कतै
अलपत्र अवस्थामा फेला परे र सु रक्षा निम्ति यहाँ राखिएको स्थानीय
बताउँ छन्। अरू सबै ठाउँ मा तीनवटा घडा हुनु , यहाँ भने पाँचवटा हुनु ले
वै ष्णव धर्म मान्ने लिच्छवि शासकले बौद्ध विहारलाई महत्व दिन खोजे को
दे खिन्छ।
नघलको श्रीघः विहारभित्र पाँचवटा ठू ल्ठू ला र एउटा सानो गरी छवटा घडा छन्। तस्बिर: नारायण
महर्जन/से तोपाटी
त्यं घमा रहे का तीनवटा ढु ं गेघडा। तस्बिर स्रोत: आलोकसिद्धि तु लाधर
श्रीघःबाट अझै यता आएपछि त्यं घ, किलागल वा किलाघः र त्यसपछि
इन्द्रचोक वा वं घःमा यस्तै घडा छन्। स्थानीय ने वारहरू अहिले पनि
इन्द्रचोकलाई वघः नै भन्छन्। ‘सहरको एकै दिशामा लश्करै रहे का यी ठाउँ
त्यति बे लाको नहरको बाटो हो,’ उनले अर्थ्याए।
लिच्छविहरूले सहरभित्र बनाएको नहर यही एउटा मात्र होइन।
काष्ठमण्डपबाट पाको हुँदै टे बहालसम्म अर्को नहर थियो भन्ने तिवारीको
भनाइ छ।
टे बहाल लिच्छविकालीन बहाल हो, जहाँ हिन्दुहरूले पूजा गर्ने सं कटा
मन्दिर र बौद्ध विहार एकै ठाउँ छ। ‘चिसिमन्डा’ भनिने यो नहरबारे
लगनटोलमा पाइएको विक् रम सम्बत् ७५२ को अभिले खमा उल्ले ख छ।
न्यूरोड, पिपलबोटमा रमागृ ह पछाडि एउटा सानो बाटो टे बहालसम्म जान्छ,
उनले भने , ‘यो यही नहरको बाटो हो।’
मरुहिति, कोहिति लगायत काठमाडौंका ढु ं गेधारामा उतिबे ला बाह्रै महिना,
चौबीसै घन्टा पानी आइरहने स्रोत इखापोखरी र इखापोखरीदे खि
ढु ं गेधाराहरूसम्म पानी लै जाने बाटो यिनै दुई नहर।
वन्दे नारायणको शिलाले खले यिनै नहर मर्मत गर्न ‘आयस्ता बन्दोस्त गरे को’
हुनसक्छ।
मै ले तिवारीसँ ग भएका सबै कुराकानी आलोकलाई विस्तार लगाएँ । ‘हामी
बाटोमा पर्ने खण्डहरू हे र्दै नहरकै बाटो इखापोखरी पु गौंला,’ उनले
जै सीदे वलबाट फटाफट पाइला चाले ।
तपाईंहरू पनि आउँ दै हुनु हुन्छ नि, सँ गसँ गै!
अब धे रै बे र छै न। कुर्सीको पे टी अन्तिमचोटि कसिहाल्नु स।्
...
काठमाडौं गल्ली यतिका ओहोरदोहोर गर्दा पनि मै ले यादै गरे को थिइनँ ,
जै सीदे वलदे खि काष्ठमण्डपसम्म ठ्याक्कै पाँच ठाउँ मा मूलसडकलाई पूर्व–
पश्चिम बाटोले काट् दो रहे छ।
वन्दे देखि यहाँसम्म तीन, यहाँबाट काष्ठमण्डपसम्म पाँच — भएन त आठ!
जै सीदे वलबाट चौथो खण्ड पु ग्न चार पाइला पनि हिँ ड्नुपरे न। सडक किनारमै
गणे श मन्दिर छ, जहाँबाट पूर्व–पश्चिम बाटो छुट्टिन्छ। यही बाटो
ब्रह्मटोलको उत्तरी मोहडामा पु ग्छ।
तपाईंहरूले कत्तिको याद गर्नुभएको छ — ब्रह्मटोलको उत्तरी मोहडाबाट
छुट्टिने एउटा बाटो हामी अघिदे खि हिँ ड्दै आएको वन्दे –क्षे तर् पाटी
मूलसडकसँ ग समानान्तर धर्सोका रूपमा अघि बढ्छ, जु न झोछेँ , धर्मपथ,
शु क्रपथ, इन्द्रचोक (वं घः), किलागल (किलाघः), नघल (श्रीघः),
इखानारायण हुँदै ठहिटी (थँ हिति) पु ग्छ र क्षे तर् पाटीको इखापोखरीतिर
मोडिन्छ। तिवारीले भने को लिच्छविकालीन माथिल्लो मूलबाटो र नहरको
बाटो यही हो।
नहरको बाटो एकछिनपछि आउँ ला। अहिले लाई मूलसडकमै लम्किँदै जाँदा
झन्डै –झन्डै उस्तै दुरीमा पाँचौं, छै ठौं र सातौं खण्ड छन्। यी खण्डहरूमा
जोडिन आउने पूर्व–पश्चिम बाटोले हामीलाई झोछेँ सँ ग जोड्छ। यसबीच
काष्ठमण्डप पु ग्नु भन्दा अलिकति अगाडि सातौं खण्डमा अट् कोनारायण
मन्दिर छ। आधु निक सं रचनाले पु रानो स्वरुप मासिए पनि तिवारी भन्छन्,
‘अट् कोनारायणले हामीलाई लिच्छविकालकै झलक दिन्छ।’ उनी यसलाई
‘लिच्छविहरूले आफू सँ ग ल्याएको वै ष्णव धर्मको प्रतिरूप’ मान्छन्।
लिच्छविहरूले पन्ध्र सय वर्षअघि बसाले को दक्षिण कोलिग्रामको आठौं र
अन्तिम खण्ड हो, काष्ठमण्डप। यो कोलिग्राम र दक्षिण कोलिग्रामको
सिमाना हो। थानकोटदे खि साँखुसम्म तन्किएको किराँतकालीन राजमार्ग यहीँ
आएर मध्य–सहरमा मिसिन्छ र इन्द्रचोक, असन हुँदै जमलबाट
बाहिरिन्छ।
काष्ठमण्डपबाटै वसन्तपु र डबली हुँदै पूर्व लाग्ने अर्को बाटो पाको हुँदै
टे बहाल पु ग्छ। ‘चिसिमन्डा नहर’ को यो प्राचीन बाटो आज पनि उस्तै छ।
अब हामीसँ ग दुइटा विकल्प छन् — काष्ठमण्डपबाट मूलसडक नछोडी
‘कोलिग्राम’ तिर छिर्ने कि, वन्दे देखि नै मूलसडकसँ ग कुम ठोक्दै आइरहे को
समानान्तर बाटोमा मिसिन जाने ?
‘तपाईं भन्नु स,् गाइड त तपाईं हो,’ मै ले आलोकलाई भनेँ ।
‘काष्ठमण्डप उत्तरतिरको सं रचना पनि लगभग यस्तै हो,’ उनले सम्झाए,
क्षे तर् पाटीसम्मै ठाउँ –ठाउँ मा मूलसडकबाट पूर्व–पश्चिम बाटो छुट्टिन्छन्।
यताको बस्ती पनि वर्गाकार खण्डहरूमा विभाजित छ। दक्षिण कोलिग्राममा
जस्तो ज्यामितीय रूपले आठ खण्डमा भने बाँ डिएका छै नन्।
हामी वसन्तपु रबाट नहरको बाटो समात्न इन्द्रचोकतिर लम्कियौं।
इन्द्रचोकमा आकाश भै रव मन्दिरअगाडि जहाँ मु सलमानहरूका पोते पसल
छन्, त्यही गु जमु ज्ज बजारभित्र साँघुरा गल्ली नाघे र अगाडि बढे पछि
सानो चोक आउँ छ, जहाँ कुमारी मन्दिर छ। सतहभन्दा अलि गहिरो ठाउँ
पारे र बनाइएको कुमारी मन्दिरभित्रै तीनवटा घडा फलामे ढोकाले सु रक्षित
राखिएका छन्।

वं घ: अर्थात् इन्द्रचोकमा तीन ढु ं गेघडा। तस्बिर: नारायण महर्जन/से तोपाटी

किलागलमा ढु ं गेघडाको अवशे ष। कसै ले घडा चोर्न खोज्दा पूरै लै जान नसकेर अलिकति भाग फोडे र लगे को
स्थानीयको भनाइ छ। तस्बिर: नारायण महर्जन/से तोपाटी
आलोकले त्यसपछि मलाई त्यं घका तीनवटा ढु ं गेघडा दे खाए, अनि
किलागलको ढु ं गेघडा दे खाउन मसिना गल्लीहरूभित्र छिराए। यो उनकै
टोल हो, जहाँ उनी जन्मे –हुर्के , जहाँ उनी बस्छन्। कुन गल्ली कहाँ खु ल्छ,
कुन घरको छिँ डीबाट कहाँ निस्कन्छ, उनी आँ खा चिम्ले रै भन्दिन सक्छन्।
एउटा गल्लीमा बडे माको कालो कुकुरसँ ग जम्काभे ट भयो। हामीलाई
दे ख्ने बित्तिकै टोलै थर्काएर भु क्न थाल्यो। म झस्केँ। ‘आउनु स,् आउनु स,्
यसले भु क्ने मात्र हो,’ आलोक बे फिक् रीसाथ त्यही कुकुरको छे उबाट अघि
बढे , ‘भु क्ने कुकुरले टोक्दै न।’ टोल्या साथीले नै यसो भने पछि के को डर!
हामी पर पु ग्दासम्म त्यो कुकुर भु क्दै नै थियो।
दुई–तीनचोटि दाहिने –दे बर् े मोडिएपछि हामी गल्लीकै किनार पर्खाल
लगाइएको सानो चोकनिर पु ग्यौं। स्थानीय वडा कार्यालयले यही चोकभित्र
घडा सं रक्षण गरे र राखे को रहे छ। हामी पु ग्दा भित्र छिर्ने ढोकामा ताल्चा
लगाइएको थियो, पर्खाल बाहिरै बाट खु ट्टा तन्काएर हे र्नुपर्यो।
यहाँ तीन घडामध्ये अहिले एउटा मात्र बाँकी छ, बाँकी दुइटा चोरी भए।
त्यही एउटाको पनि एकातिरको भाग चोइटिएको छ। कसै ले घडा चोर्न
खोज्दा पूरै लै जान नसकेर अलिकति भाग फोडे र लगे को स्थानीयको भनाइ
छ।
‘पूरा सहर दर्शन गराउनु भो, आफ्नै टोलमा चाहिँ दरू दर्शन!’ मै ले उनलाई
खिपेँ ।
उनी पनि के कम!
‘सम्पदा क्षे तर् पो हो, यत्तिकै जहाँ पायो त्यहीँ छिर्न कहाँ पाइयो त,’ उनले
ठट् टामा भने पनि कुरा ठिकै हो। प्राचीन सम्पदा सहरका हरे क चिज अमूल्य
छन्। न जहाँ पायो त्यहाँ छिर्न दिनु ठिक, न जे पायो त्यही बिगार्नु ठिक।
इखापोखरीलाई हे र्नुस् न। हामी पु ग्दा झमक्क साँझ परिसकेको थियो। ‘यहाँ
अचे ल छिर्न दिन्छ कि दिँ दैन थाहा छै न,’ आलोकले दायाँबायाँ हे र्दै तारजाली
नाघे । वरिपरि कोही थिएन, तर हामी पोखरीसम्म पु ग्न पाएनौं। भित्र अर्को
तारजालीले पोखरी बाँ धिएको थियो।
लिच्छविकालीन यो पोखरी अहिले कन्या मन्दिर स्कुलको जग्गाभित्र पर्छ।
२०७२ को भु इँचालोमा स्कुल भवन क्षतिग्रस्त भएपछि पु नर्निर्माण हुँदैछ।
नयाँ घरको जग खन्दा निस्केको माटो पोखरी वरिपरि थु पारिँ दैछ। हामी पु ग्दा
माटो बोक्ने एक–दुईवटा टिपर पोखरीको अर्को छे उ विश्राम गर्दै थिए।
इखापोखरी मे रो बाल्यकालीन काठमाडौं सम्झना हो। सानोमा आमाबु बासँ ग
घु म्न आउँ दा क्षे तर् पाटीमा जति दिन बसिन्थ्यो, हरे कदिन इखापोखरी
हे रिन्थ्यो। सम्झना धमीलो भइसक्यो, त्यति बे ला यो पोखरी कस्तो थियो,
कत्रो थियो म यसै भन्न सक्दिनँ । एक–दुई जना स्थानीयसँ ग सोध्दा पहिले
जत्रो थियो, स्कुलले मिचे र एकतिहाइ मात्र बचे को बताउँ छन्।
‘रानीपोखरीजस्तै इखापोखरी बचाउ अभियान सु रू गर्नुपर्ने भएको छ,’
आलोकले आफ्नो योजना सु नाए, ‘पहिले कै स्वरुपमा फर्काउन स्थानीयलाई
सम्झाउनु पर्छ।’
‘सबै तिर सम्पदा सं रक्षणको आवाज उठे को छ, बे ला यही हो,’ उनले भने ।
लिच्छविकालीन इखापोखरी, जु न अतिक् रमणले एकतिहाइ मात्र बचे को स्थानीय बताउँ छन्। तस्बिर:
नारायण महर्जन/से तोपाटी
सहरको दक्षिणमा वन्दे नारायणजस्तै उत्तरको इखानारायण। तस्बिर: नारायण महर्जन/से तोपाटी
आलोक यहीँबाट आफ्नो घरतिर लागे । उनी कुनै मसिनो गल्लीभित्र छिरे
होलान्। अघिको कुकुर गल्लीमै रहे छ भने फेरि भु क्यो कि! भु क्ने कुकुरले
टोक्दै न रे !
रातको आठ बजिसकेको छ। म क्षे तर् पाटी चोकमा एक्लै उभिएको छु। मे रो
आँ खाअगाडि काष्ठमण्डप हुँदै काठमाडौंको दक्षिणी पु छार वन्दे नारायणसम्मै
धागोझैं सोझो सडक तन्किएको छ। अलि पर, यही सडकसँ ग समानान्तर
अर्को सडक इन्द्रचोक हुँदै वन्दे सम्मै पु ग्छ।
रातको समय दुवै सडक सु नसान छन्। दिनभरि सु स्ताउन नपाउने
काठमाडौंका सडकले यतिबे ला मस्त सास फेर्न पाउँ छ। हल्का पानी पनि
परिदियो भने त उसको पोले को छाती अलि बे रलाई भए पनि शितल हुन्छ।
दिनभरि लपक्कै ढाकिने धूलो र छपक्कै छोपिने धु वाँबाट उसले अलि
बे रलाई भए पनि त्राण पाउँ छ। भोलि फेरि धूलो, धु वाँ , गाडी र गोडामु नि
लपे टिनु त छँ दै छ।
म दे ख्दै छु, यी दुई उत्तर–दक्षिण समानान्तर सडकलाई ठाउँ –ठाउँमा पूर्व–
पश्चिम सहायक बाटाहरूले काटे का छन्। हवाईजहाजमा उड्दा आकाशबाट
तल हे र्न पाइयो भने सलाइको बट् टाजस्ता वर्गाकार खण्डहरू ठ्याक्कै
छुट्टिन्छन्। हवाईजहाजै किन चढ्नुपर्यो! हे र्नै मन लागे ‘गु गल म्याप’
छँ दै छ। मध्य–काठमाडौंको स्याटलाइट नक्सा क्लिक गरे र टू –डी वा थ्री–
डी भर्सनमा तल–माथि, दायाँ –बायाँ माउस स्क् रोल गर्ने हो भने पनि
काठमाडौंका यी वर्गाकार खण्डहरू प्रस्टै दे खिने छन्।
दे ख्नलाई त मै ले यी सडक–गल्लीहरू, यहाँका डबलीहरू, ढु ं गेधाराहरू र
सलाइका बट् टाजस्ता वर्गाकार खण्डहरू धे रै वर्षदे खि दे ख्दै आएको हुँ। तर,
सम्पदाविद् तथा सहरी विकास योजनाकार सु दर्शनराज तिवारीबाट यसको
विशे षता थाहा पाएपछि र उनले बनाएको नक्सा बोकेर आलोकसिद्धि
तु लाधरसँ ग यी गल्लीहरू नापे पछि मे रो दृष्टि नै फेरियो।
पन्ध्र सय वर्ष वा त्योभन्दा अगाडिदे खि ‘जस्ताको तस्तै ’ रहे को काठमाडौंको
जस्तो प्राचीन स्वरूप सं सारका ‘प्राचीन’ भनिएका सहरहरूमा पनि विरल
छन्।
...
मल्लकालमा आएर काठमाडौंको सहरी सं रचनामा तीनवटा महत्वपूर्ण
परिवर्तन भए।
पहिलो, मल्लहरूले सहरको ब्रह्माण्ड आकार कायम राखे , लिच्छविले
ल्याएको ज्यामितीय शै ली भने छाडे । मूल र सहायक सडक जोडे र वर्गाकार
खण्ड बनाउने अवधारणामा उनीहरू गएनन्। पु रानो बस्ती लिच्छवि शै लीमै
रह्यो, नयाँ बस्ती अष्टमातृ का शै लीमा बन्यो।
एउटा ‘स्क्वायर’ मा अर्को ‘स्क्वायर’ खप्ट्यायो भने आठ कुना निस्कन्छ।
प्रत्ये क कुनामा अष्टमातृ का स्थापना गरिन्छ भने केन्द्रमा त्रिपु रासु न्दरी।
मल्लहरूले यही शै लीमा टोल विभाजन गरे । दरबारलाई केन्द्रमा राखे र
आठवटा टोल बनाए। सं ख्या थपिँ दै २४ सम्म पु ग्यो भनिन्छ। केही
इतिहासकार ३२ टोल भएको दाबी गर्छन्। टोलको सीमा निर्धारण गर्न चोक–
चोकमा गणे श स्थापना गरियो। गणे शलाई अहिले पनि ‘टोलरक्षक’ मानिन्छ,
जु न मल्लकालीन सम्झना हो। गणे श आफू ले रक्षा गर्नुपर्ने टोलतिर पिठ
फर्काएर बस्छन्।
दोस्रो, जात्रा चलाउन सु विस्ता होस् भने र केही सडक फराकिला पारिए।
रथ मोड्नुपर्ने ठाउँ मा फराकिला चोक बने । सडकको ढाँचा भने लिच्छवि
शै लीमै रह्यो।
ते सर् ो, मल्लकालमा सहरभित्र खु ला सार्वजनिक स्थलहरू निर्माण गरिए।
तीमध्ये वसन्तपु र दरबार स्क्वायर सबभन्दा ठू लो छ। यहाँ भित्री सहरका
सबै जसो साना–ठू ला सडकको मोहडा खु ल्छ। तिवारीका अनु सार यो
मल्लकालीन ‘आर्कि टे क्चर’ को नमूना हो। मु ख्य जात्रा सबै वसन्तपु र
डबलीमा हुन्थे । प्रशासनिकदे खि सां स्कृतिक काममा समे त डबली प्रयोग
हुन्थ्यो। राज्यभरिका मान्छे जमघट हुने ठाउँ यही थियो।
‘उपत्यकाका सबै मु ख्य मन्दिरहरूको प्रतिरूप यहाँ बनाइएको छ।
मल्लकालमा दाजु भाइबीच राज्य भाग लागे पछि एउटा ठाउँ को मन्दिरमा
अर्को राजा जान छाडे । शिवरात्रिमा पशु पति जानु को सट् टा
पशु पतिनाथलाई नै दरबार अगाडि ल्याए। कृष्णजात्रा हे र्न पाटन जानु नपर्ने
भयो,’ तिवारीका अनु सार पाटन र भक्तपु र दरबार स्क्वायरमा यस्तै शै ली
दे खिन्छ। भक्तपु रमा त चारधाम नै स्थापना गरिएको छ।
दरबार स्क्वायरपछि इन्द्रचोक, असन, जै सीदे वलजस्ता चोकलाई ‘मार्के ट
स्क्वायर’ का रूपमा विकास गरियो। इन्द्रचोक, असनमा अहिले पनि दुई–
तीन सय वर्ष पु राना पसल छन्। सहरभित्रका बहाल अर्को महत्वपूर्ण
मल्लकालीन सार्वजनिक स्थल हुन्। यस्ता बहालमा मन्दिर, पाटी लगायत
सामाजिक जमघट निम्ति पूर्वाधार बने का हुन्छन्। पूजाआजादे खि बिहे –
ब्रतबन्ध र घाम ताप्ने सम्म यहीँ हुन्छ। बहालभन्दा भित्र पनि ‘ननी’ भनिने
स–साना चोक हामी दे ख्छौं, जु न त्यही टोलका मान्छे ले बढ्ता प्रयोग
गर्छन्।
त्यति बे ला सहरको मध्यभागमा पार्क बनाउने , रूखबिरुवा लगाउने चलन
थिएन। यति हुँदाहुँदै तह–तहको खु ला सार्वजनिक ठाउँ छाडिन्थ्यो,
गु जमु ज्ज सहरले सास फेर्ने ठाउँ पाउँ थ्यो।
कुनै पनि सहरको योजना बनाउँ दा इतिहासतिर फर्के र हामी कहाँ थियौं र कहाँ
आइपु ग्यौं हे र्नुपर्छ, तिवारी भन्छन्, ‘काठमाडौंको प्राचीन सभ्यता र सं रचना
मासिएको छै न, मक्किएको छ। यसलाई उही भर्भराउँ दो अवस्थामा फर्काउन
सकिन्छ।’
काठमाडौंको किराँतकालीन हिस्सा 'कोलिग्राम' मा पर्ने इटु म्बहाल प्राचीन सार्वजनिक स्थलको नमूना
हो। तस्बिर: नारायण महर्जन/से तोपाटी
...
एकछिन सु स्ताउनु स।् कुर्सीको पे टी फुकाल्नु भए हुन्छ।
हामीले लामो यात्रा तय गर्‍यौं, बाटोमा कतै अलमलिनु त भएन?
सर्सती सम्झाउँ है । हामीले अहिले सम्म काठमाडौंको भौगोलिक उत्पत्तिदे खि
सहर निर्माणसम्मका कुरा गर्‍यौं। किराँतकालमा काठमाडौंलाई माथि, मध्य र
मु नि गरी तीन भागमा बाँ डियो। लिच्छविहरूको उदयपछि सहरले
ज्यामितीय ढाँचा पायो। तीन समानान्तर मूलसडक र त्यसलाई ठाउँ –ठाउँ मा
काट् ने सहायक बाटाहरूले काठमाडौं वर्गाकार खण्डहरूमा बाँ डियो। यो
सं सारकै यस्तो दुर्लभ सहर हो, जहाँ प्राचीन सहरी ढाँचा ‘जस्ताको तस्तै ’ छ।
हामीले यसै अध्यायमा कोलिग्राम र दक्षिण कोलिग्राम जोडिएर काठमाडौं
बने को र यी दुई सहरको सिमाना काष्ठमण्डप हो भन्ने कुरा गर्‍यौं। अर्को
अध्यायमा काष्ठमण्डपको चर्चा गर्नेछौं।
यो सत्तल बाह्रौं शताब्दीमा बने को मानिन्थ्यो। भु इँचालोले जब जगै सम्म
गर्ल्यामगु र्लुम ढल्यो, यसका रहस्य बल्ल खु ले। कहिले काहीँ विनाशले
गर्भमा लु केको इतिहास सतहमा ल्याइदिन्छ! के हुन् काष्ठमण्डप रहस्य?
यसका कथा, किम्बदन्ती? के यो सत्तल बाह्रौं शताब्दीमै बने को हो? वा,
त्योभन्दा धे रै अगाडि? कतै किराँतकालमै बनिसकेको थियो कि?
काष्ठमण्डप — जु न स्मारकको नामबाट कोलिग्राम र दक्षिण कोलिग्राम
मिसिएर बने को सं युक्त सहर काठमाडौंको नामकरण भयो।
(दोस्रो अध्याय शु क्रबार प्रकाशन हुनेछ।)