INTRODUCIÓN

A Diabete Mellitus Tipo 1(DT1) é unha das enfermidades crónicas máis frecuentes da infancia.
É unha enfermidade de carácter autoinmune na que o páncreas deixa de subministrar insulina
debido á destrución das células beta pancreáticas.

A diabete, como calquera outra enfermidade crónica na infancia, non ten que ser un obstáculo
para a efectiva inclusión de todo o alumnado na vida escolar e social. A día de hoxe, os avances
médicos na abordaxe da diabete, complementados cunha axeitada educación terapéutica, fan
posible a plena integración do alumnado con diabete no sistema educativo en condicións de
plena normalidade.

As necesidades actuais de educar na promoción de hábitos de vida saudables responden a unha

demanda da sociedade, sendo a comunidade educativa o marco idóneo para a transmisión e
adquisición de coñecementos e habilidades do alumnado cara a promoción e mantemento
hábitos de vida saudables tanto individual como colectiva. (non vexo a necesidade deste
parágrafo aquí).

A atención que desde a perspectiva psicosocial e pedagóxica, o sistema educativo lle poida
prestar a estas necesidades escolares asociadas á condición da diabete, contribuirá de forma
significativa a facilitar a plena integración das nenas e nenos con diabetes na comunidade
educativa. Á súa vez a asistencia á escola de nenos e nenas con patoloxías específicas fai
necesario o desenvolvemento dunha estreita colaboración entre os servizos sanitarios e a
consellería con competencias en materia de educación, nos termos previstos no Acordo Marco
de Colaboración subscrito pola Consellería de Cultura, Educación e Ordenación
Universitaria e a Consellería de Sanidade para o Desenvolvemento de Actuacións Conxuntas
de Promoción e Protección da Saúde na Escola. (segue a ser así?, en principio tiña vixencia
ata o 2016, pero igual teñen outro, eu descoñézoo)
Todas as partes implicadas, familias, profesorado, profesionais da saúde e demais membros da
comunidade educativa, deben colaborar para abordar as situacións e incidencias que, no día a
día, poidan xurdir.
Antecedentes e xustificación
Antecedentes

Este punto debe ser actualizado de ser o caso polos responsables de Educación, xa que se
descoñece o contido do acordo de colaboración.

A Fundación Pública Urxencias Sanitarias de Galicia – 061, mediante acordo de colaboración

de data 12 de marzo de 2007 coa Consellería de Educación e Ordenación Universitaria, ten en
funcionamento o programa “Alerta Escolar” que da cobertura ao alumnado con patoloxías
crónicas escolarizado nos centros educativos dependentes desta consellería.
O antedito Acordo Marco de Colaboración establece, entre as súas áreas de colaboración de
especial relevancia, as seguintes:
 A atención a escolares con patoloxías específicas crónicas, especialmente aquelas
incluídas no programa “ Alerta Escolar”.
 A aplicación e o desenvolvemento de estratexias, normativas ou regulamentos
 elaborados por calquera administración competente en todo aquilo que teña que ver coa
saúde na escola.
 Decreto 171/2010, do 1 de outubro, sobre plans de autoprotección na Comunidade
Autónoma de Galicia.
A este respecto establécese na normativa que as distintas Administracións Públicas, no marco
das súas competencias, promoverán de forma coordinada a autoprotección, establecendo os
medios e recursos necesarios mediante o desenvolvemento de accións, orientadas á información
e sensibilización en materia de prevención e control de riscos, así como en materia de
preparación e resposta a situacións de urxencia.
Así mesmo establécese que é necesario, nos diferentes ciclos educativos, programar actividades
de información, prevención e divulgación en materia de protección civil, saúde, igualdade e
inclusión.
Xustificación

A diagnose da Diabetes Mellitus tipo 1 supón, xeralmente, un impacto psicolóxico na vida dos
e das menores, e tamén para a súa familia, que debe enfrontarse a un cambio integral na súa
vida familiar.
A xestión da diabetes implica moitos factores, os principais son:

 Realización de controis de glicosa e administración de insulina

 Control da alimentación, contaxe de carbohidratos e horarios.
 Xestión do deporte e exercicio físico.

Estas tres áreas están interconectadas entre si, e non podemos descoidar ningunha das súas
implicacións.

Por tanto a diabetes mellitus tipo 1 require unha xestión integral de todo o que rodea ao alumno
ou alumna, e por tanto todo o que implica a súa participación da vida escolar.
Retomar canto antes as clases é importante xa que os cambios de ritmo van afectarlle
directamente, polo que tras o diagnóstico recomendase a súa incorporación canto antes ao
centro para axustar as pautas.

A integración na vida escolar pode supoñer un problema, non só pola preocupación da familia,
senón tamén pola incerteza do profesorado. Por iso é importante que a resposta ás novas
necesidades se inicie canto antes de xeito efectivo, organizado e en condicións de seguridade.

Debemos considerar que o proceso de escolarización normalizado e apoiado constitúe un

aspecto fundamental dos nenos/as, xa que incide na súa calidade de vida, integración social e
desenvolvemento persoal.

Dende esta perspectiva, é conveniente que o profesorado coñeza as características máis

relevantes da diabete para tomar as medidas oportunas en cada unha das situacións e brindar ao
alumnado o apoio axeitado.
É precisa a formación do profesorado e demais persoal do centro sobre as características da
enfermidade e a detección e resolución de problemas, especialmente daqueles que supoñen
unha emerxencia.
Xa que o máis probable e que a diario teñan que enfrontarse a elas.

Aínda que o profesorado non ten como tarefa a asistencia sanitaria do alumnado, a súa función
de efectiva garda e tutela, así como as obrigas derivadas dos plan de autoprotección e
emerxencias, impoñen o establecemento de protocolos que permitan unha rutina educativo-
sanitaria mediante a colaboración voluntaria do profesorado e do resto de persoal do centro.

Aquí debería explicarse que o centro está obrigado a establecer os protocolos e plans de
actuación inda que as persoas sexan voluntarias.
CONCEPTOS BÁSICOS EN DIABETES

Que é a diabetes?

A Diabetes Mellitus (DM) é unha enfermidade crónica na que se produce unha alteración no
metabolismo dos azucres (HIDRATOS DE CARBONO). En función da orixe desta alteración,
distinguiremos os tipos de diabetes.

O noso corpo obtén a enerxía que precisa dos alimentos. Todos os alimentos mediante
adixestión son procesados nos seus compoñentes básicos. Entre estes, como fonte primordial
desa enerxía, atópanse os glícidos (azucres), tamén coñecidos como hidratos de carbono,
entre os que destaca, pola súa importancia a glicosa. A glicosa vai polo sangue e introdúcese en
todas as células do corpo para proporcionarnos a enerxía necesaria para vivir e facer calquera
actividade.
A cantidade de glicosa en sangue denomínase glicemia.
Pero as nosas células non poden utilizar a glicosa directamente. Precisan dunha hormona
segregada polo páncreas que funciona a modo de chave, permitindo o paso da glicosa ao
interior das células para que poidan consumila e obter enerxía. Esta hormona é a insulina.
Nunha persoa sen diabetes, a cantidade de glicosa que hai no sangue regulase de maneira
automática. Cando hai moita glicosa no sangue, o páncreas fabrica máis insulina, mantendo a
cantidade estable.
Cando o páncreas non produce insulina, a produce en proporción moi pequena ou a que fabrica
non pode facer a súa función axeitadamente, estamos ante unha Diabetes Mellitus (DM).
TIPOS DE DIABETES

Existen varias doenzas co nome de diabetes, as máis frecuentes son Diabetes Mellitus Tipo 1 e
Diabetes Mellitus tipo 2 e a Diabetes Xestacional

DIABETES MELLITUS TIPO 2

A forma máis frecuente de diabetes é a diabetes tipo 2 (un 90%). É un tipo de diabetes case
exclusiva de adultos, aínda que actualmente podemos atopala en casos moi puntuais en nenos e
adolescentes. O aumento no número de casos a idades temperás vai paralelo ao incremento na
incidencia da obesidade infantil e xuvenil.

Na súa orixe interveñen un certo defecto na secreción de insulina e unha dificultade da súa
acción sobre as células do organismo.

O tratamento baséase na realización de unha dieta complementada, en ocasións, con

comprimidos antidiabéticos ou insulina acompañada de actividade física e/ou deporte.

DIABETES MELLITUS TIPO 1

A diabetes tipo 1 é característica de persoas mozas. Practicamente o 95% dos nenos e

adolescentes que teñen diabetes en España teñen diabetes tipo 1.

En España calcúlase que hai 29.000 menores de 15 anos con diabetes Mellitus. Alcanzando os
1.000 casos en Galicia.

A diabetes tipo 1 é unha enfermidade de orixe autoinmune, onde as células encargadas de

producir a insulina son destruídas polo sistema inmune da propia persoa, de aí que o
tratamento inmediato sexa a terapia hormonal substitutiva con insulina. Non está
relacionada no seu orixe con malos hábitos alimenticios.
A diabetes Mellitus tipo 1 (DT1) non se cura, e o tratamento está encamiñado a manter as
glicemias o máis próximas aos valores normais, mediante unha terapia baseada nos seguintes
piares: alimentación, insulina, exercicio físicos e axuste da terapia (autocontrol).

De non controlarse adecuadamente, a longo prazo, a presenza continua de glicosa alta no

sangue pode provocar alteracións na función de diversos órganos, especialmente os ollos, os
riles, os nervios, o corazón e os vasos sanguíneos.

DESCOMPENSACIÓNS

Os desequilibrios habituais nunha persoa con diabete consisten en elevacións ou diminucións

do seu nivel de glicosa en sangue: hiperglicemia e hipoglicemia.

Resulta máis difícil de controlar na infancia e na adolescencia debido aos importantes cambios
biolóxicos e psicolóxicos que ocorren durante estes períodos. Por esas circunstancias especiais
estes menores precisan de un ambiente familiar, educativo e social moi coidado que lles
permita desenvolverse en equilibrio intelectual e emocional.

Considerando o tempo que o alumnado con DM permanece na escola, a supervisión deste

tratamento é fundamental para garantir o axeitado cumprimento do mesmo, minimizando o
risco de complicacións agudas e, en caso de que aparezan, tratándoas de xeito o máis precoz
posible.

O características máis importantes que debemos ter en conta son as seguintes:

1. Non podemos confundila con outro tipo de diabetes, porque son totalmente distintas, e
corremos o risco de minimizar as urxencias e complicacións que se poidan presentar.
2. A diabetes mellitus tipo 1 non se pode “controlar” no sentido ao que estamos
acostumados a pensar, é unha doenza que require unha atención continua as 24 horas
do día, e inda con toda a atención vai presentar episodios de urxencia practicamente a
diario.
3. A diabetes mellitus require un tratamento “dinámico” as necesidades de insulina varían
en base a moitos factores, actividades física, horas de sono, situacións de enfermidades
ou estres, hora de espertar, ca presenza de distintas hormonas, …. Os cambios de
horarios en vacacións, novas actividades van provocar cambios de necesidades. Polo
que as pautas poden ir cambiando ao longo do curso.
4. No día a día os responsables teñen que tomar moitas decisións terapeúticas en base a
todos os datos dispoñibles, non é doado, e as veces a decisión a tomar pode non ser
única. O máis importante é seguir as instruccións que a persoa que está a cargo do
control do/a menor indique. Moitas veces situacións iguais cas mesmas actuacións
producen resultados distintos
SÍNTOMAS NA APARICIÓN DA DIABETES. (DEBÚT DIABÉTICO)

Esta enfermidade crónica caracterízase por tres síntomas moi coñecidos,

denominados comunmente “as tres P da diabete”:

 Poliuria: produción e excreción de gran cantidade de ouriños.

 Polidipsia: necesidade de beber con frecuencia e abundantemente.
 Polifagia: excesivo desexo de comer.

O primeiro que pode chamar a atención é que o neno, a pesar de comer moito (POLIFAGIA),
adelgaza (ADELGAZAMENTO). Noutras ocasións, especialmente en nenos pequenos, pérdese
o apetito (ANOREXIA) e tamén se adelgaza. O neno ouriñará moito (POLIURIA), podendo
mesmo ouriñarse na cama, cando facía xa tempo que non lle ocorría.
Ao ouriñar tanto, o neno terá moita sede e beberá moito ( POLIDIPSIA). O neno atoparase
máis canso do habitual (ASTENIA).
Poden producirse tamén cambios no carácter do neno, podendo volverse apático ou irritable.
Cando aparecen xuntos varios destes síntomas e signos debemos sospeitar unha DIABETES.
Posteriormente será o equipo sanitario quen confirmará o diagnóstico mediante análise.
Cando pasan os días e a falta de insulina vai progresando, os síntomas poden evolucionar cara a
unha situación de maior gravidade, chamada
CETOACIDOSIS DIABÉTICA, con inapetencia, vómitos e dor abdominal, chegando a
acompañarse de deshidratación, alteracións respiratorias, tendencia ao soño e diminución
progresiva da conciencia. Para evitar chegar a esta situación, é necesario consultar ante os
síntomas iniciais, para así diagnosticar a diabetes nunha fase máis temperá.
XESTIÓN DA DIABETES TIPO 1.

O obxectivo do tratamento da diabetes mellitus tipo 1 é manter o nivel de glicosa no sangue

( GLICEMIA) dentro dos rangos de normalidade.

Pese ao control exahustivo, as persoas con DM tipo I padecen constantes variacións de insulina,
debido a que esta se administra de forma exógena e existen multitude de factores que alteran os
niveis de glicosa en sangue.
Polo que o tratamento da diabetes tipo 1 é dinámico e no seu control inflúen moitos factores a
ter en conta e sobre todo na infancia e adolescencia.
O tratamento da diabetes tipo 1 baséase na administración de insulina, o control da
alimentación, o axuste do exercicio físico e a medición dos valores de glicosa en sangue.
O autocontrol é o proceso polo cal tras realizar o autoanálise tómanse decisións sobre o
tratamento da diabetes (dieta, exercicio e/ou insulina)

O páncreas libera insulina de forma continua ao longo do día, pero en cantidade variable
adaptándose ao nivel de glicosa sanguínea. Na persoa con diabetes tipo 1este mecanismo de
regulación non existe e temos que simulalo axustando o mellor posible a administración de
insulina. Para iso é necesario coñecer a glicemia, a inxesta a realizar (conteo de hidratos) e a
actividade física.
O obxectivo do tratamento é ter un bo control glicémico e con iso diminuír a longo prazo o
risco de complicacións crónicas da diabetes

A corto prazo os episodios que precisan unha atención urxente son:

HIPERGLICEMIA e HIPOGLICEMIA.

En ambos casos é fundamental non deixar só ao alumno/a

OBXETIVOS GLICÉMICOS RECOMENDADOS

As guías actuais de práctica clínica da Sociedade Internacional de Diabetes Pediátrica e do

Adolescente ( ISPAD) e da Asociación Americana de Diabetes (ADA) establecen obxectivos
glicémicos comúns para toda a franxa de idade pediátrica. Na época actual, os adiantos
tecnolóxicos e as novas insulinas con mellor perfil de acción permiten a persecución de
obxectivos de control glicémico máis estritos con menor porcentaxe de hipoglicemias que en
épocas pasadas.

OBXECTIVOS GLUCÉMICOS RECOMENDADOS

Antes do almorzo e as comidas 70-130 mg/ dl

Despois das comidas 90-180 mg/ dl

Ao deitarse 80-140 mg/ dl

Ás 03 am 90-150 mg/ dl

Calquera cifra que se atope por encima destes valores considerarase HIPERGLUCEMIA, e
calquera cifra por baixo de 70 mg/ dl, HIPOGLUCEMIA.

Deben sempre respetarse as indicacións do equipo médico e da familia neste punto, porque os
obxetivos estarán sempre fixados para cada alumno/a de xeito individualizado.
HIPOGLICEMIAS

A hipoglucemia é unha das complicacións máis frecuentes entre os pacientes con diabetes, é
unha situación de URXENCIA.
No caso das persoas con diabetes, falamos de hipoglucemia cando os niveis de glucemia son
iguais ou inferiores a 70 mg/ dl.

NIVEL CRITERIO GLICÉMICO

HIPOGLICEMIA LEVE 70-55 mg/dl
HIPOGLICEMIA MODERADA <= 54
HIPOGLICEMIA GRAVE Sen especificiar umbral

Merecen un especial coidado os nenos de menor idade: son moi sensibles a pequenas doses de
insulina e, na maioría dos casos, non son capaces de recoñecer os síntomas de hipoglicemia nin
avisar dos mesmos aos seus coidadores. Este feito dificulta a actuación na prevención e/ou
tratamento.

 Signos/síntomas autonómicos: suor, palpitacións, tremores, palidez.

 Signos/síntomas neuroglucopénicos: confusión, menor concentración e comprensión,
alteracións visuais, problemas memoria a curto prazo, dificultade para escoitar e falar,
mareo, perda de conciencia, convulsión (falecemento en situación extrema).
 Signos/síntomas do comportamento: irritabilidade, axitación, pesadelos, espertares
nocturnos, cansazo, pranto inconsolable.
 Signos/síntomas non específicos: fame, dor de cabeza, náuseas.

Todos estos síntomas deben ser tido en conta durante as clases e tamén e nos exames, debe
fixarse no plan individualizado como proceder a partir dun certo nivel de hiperglicemia.
A ter en conta que despois dunha hipoglicema poden precisar un tempo de recuperación.
 CO
MO RESOLVER UNHA HIPOGLICEMIA.

En xeral, a actuación consiste na inxesta de hidratos de carbono rápidos nunha cantidade

adecuada para o menor en base as súas características.

A regla xeral coñécese como 15/15 que corresponden a dar 15 gr de hidratos de absorción
rápida e agardar 15 minutos e repetir o control de glicemia. As pautas de acción nas
hipoglicemia deben ser individualizadas para cada alumno/a porque dependendo do seu tipo de
xestión e a súa condición pode ser preciso un axuste da contidade de carbohidratos a inxerir.

Estos datos deben ser indicados no plan individualizado.

Hipoglucemia sen alteración de conciencia: a maioría dos casos
• Dar por boca hidratos de carbono de absorción rápida nunha cantidade personalizada e
acordada co equipo sanitario e a famila (5-15 gramos).
• Exemplos de hidratos carbono absorción rápida:
Xeles de glicosa // Azucre branco // zume // pastilla de dextrosa

Unha vez inxerido:

• Esperar 10-15 minutos en repouso
• Facer novo control de glucemia
• Se non se normalizou a glucemia (<70 mg/ dl): volver repetir a inxesta de hidratos de
carbono de absorción rápida.
• Neste punto temos que considerar facer unha glicemia capilar en caso de que non se
observe unha subida para ter en conta o retardo dos sensores. En todo caso debe
establecerse a pauta de actuación.
• Esperarase de novo 15 minutos, estando o neno en repouso, e repetirase o control.
• As veces se xa se alcanzaron os 70 mg/dl poden tomar hidratos de carbono de absorción
lenta (5-10gramos) se non é a hora dunha das comidas. Isto faise para evitar que a
hipoglucemia se repita..
• **Non mesturar a inxesta de hidratos de carbono de absorción rápida cos de
absorción lenta **

Importante: O alumno ou alumna debe estar sempre acompañado, e ter en conta que debe
estar en repouso, polo que non é convinte que de non estar á man os hidratos que sexa él quen
deba desplazarse.
Hipoglucemia con pérdida de conciencia
No caso da diabetes, debemos aplicar a medicación de rescate.

Recordar que estamos ante unha emerxencia vital, e segundo o establecido nos plans de
autoprotección e na normativa que regula o deber de socorro, todo o personal do centro debe
coñecer:

 tipo de mediación emprega o alumno ou alumna

 O seu uso e administración
 A localización da medicación de rescate. É fundamental que todo o personal do centro,
docente ou non, sepa onde atopar a medicación de rescate.

No caso dunha emerxencia con pérdida de consciencia teremos que:

 Activar a resposta de ALERTA ESCOLAR.

 Localizar a medicación de rescate
 Seguir as instruccións

Aínda que a administración de glucagón é segura e non require ningunha titulación,

ACTUARASE SEMPRE SEGUNDO AS INSTRUCCIÓNS DOS PROFESIONAIS DO
SERVIZO DE EMERXENCIAS 061 .
Tras recibir unha alerta identifícase ao alumno ou alumna inscrito na base de datos do
programa, o que lles dá aos facultativos acceso inmediato ao seu historial clínico. Isto posibilita
acadar un alto nivel de eficacia e unha utilización racional dos recursos dispoñibles para a
atención da urxencia.
O profesorado é, deste xeito, dirixido por un médico desde a Central de Coordinación na
asistencia ao alumnado afectado, podendo, se é vital, administrarlle de maneira precoz, unha
medicación pautada de antemán, que é conservada e custodiada no centro escolar.
O persoal médico do 061 que está ao lado do teléfono, fará indicacións sobre como tratar ao
neno ou á nena; ademais de informar que recurso move canto pode tardar en chegar.
É fundamental ter a medicación pautada para as crises no centro.

MEDICACIÓNS DE RESCATE:
GLUCAGÓN INXECTABLE: GLUCAGEN HIPOKIT

Administrarase unha dose de glucagón mediante inxección ( intramuscular ou subcutánea). As

zonas máis accesibles son os glúteos ou coxas.
O glucagón non está preparado para a súa administración directa (pois perdería a súa función).
Para a súa preparación, débense seguir as instrucións gráficas que aparecen dentro do estoxo:
Introducir o líquido da xiringa dentro do frasco, mesturar e despois encher de novo a xiringa.
A dose para administrar vai depender da idade do neno:

• ¼ DOSIS nos nenos menores de 2 anos.

• ½ DOSIS en nenos entre 2 e 6-8 anos.
• 1 DOSIS en nenos maiores de 6-8 anos ou 25 kg de peso.

O ideal é que o kit de glucagón consérvese en frío de forma continuada. Pero unha vez fora da
neveira aguanta ata 18 meses.

GLUCAGÓN NASAL: BAQSIMI

• Rompelo precinto.
• Introducir no nariz
• Pulsar na parte inferior.
HIPERGLICEMIAS

Unha hiperglucemia é un exceso de glicosa en sangue. Unha hiperglicemia illada non ten uns
efectos prexudiciais serios inmediatos, pero si o ten a hiperglucemia mantida no tempo e as
repetidas.

Unha hiperglucemia sen corpos cetónicos en sangue pode ocorrer se:

• A dose de insulina basal ou preprandial é insuficiente.
• Houbo menor actividade física da habitual e por tanto, maior necesidade de insulina.
• Unha situación de #estrés que acaba de iniciarse, na que o corpo produce hormonas
que soben o azucre en sangue (enfermidade).

Ante unha hiperglucemia, ao perder glicosa e auga polos ouriños, notamos un incremento da
cantidade de ouriños, tanto en volume como no número de veces que se vai a ouriñar, isto
coñécese como poliuria. Doutra banda, o corpo tenta repoñer a auga perdida aumentando a
inxesta mediante a sede. O aumento de inxesta de líquidos coñécese como polidipsia. Cando a
deshidratación é maior pódense notar os beizos secos.

Polo que un alumnos con hiperglicemia pode ter que ir ao baño máis veces e tamén beber na
aula, para axudar a resolver esta hiperglicemia.

Nos casos nos que a glicosa está elevada de maneira mantida pode aparecer visión borrosa. A
hiperglucemia non só está o sangue, a glicosa difunde a outros tecidos, entre eles o cristalino. O
cristalino é a lente que deixa pasar a luz ao interior do ollo e cando ten un exceso de glicosa
non funciona de forma adecuada. Ao remitir a hiperglucemia a visión normalízase, pero este
proceso pode tardar meses.
Tamén notan os efectos na concentración, e na atención, polo que debe ser tido en conta
durante as clases e tamén e nos exames, debe fixarse no plan individualizado como proceder
a partir dun certo nivel de hiperglicemia.

Os corpos cetónicos prodúcense cando o corpo utiliza as graxas como fonte de enerxía porque
non dispón de glicosa. En condicións normais, o corpo utiliza primeiro hidratos de carbono e
cando se acaban as reservas, utiliza as graxas, producindo corpos cetónicos. Os corpos
cetónicos serven como fonte de enerxía para o músculo, corazón, ril e cerebro. É por iso que en
condicións normais prodúcense despois do xaxún. Canto máis pequeno sexa o neno, antes
aparecen, xa que as reservas de hidratos de carbono do organismo son menores.
Nunha persoa con diabetes mellitus tipo 1 aparecen corpos cetónicos cando hai unha falta de
insulina e unha hiperglucemia mantida no tempo, xa que sen insulina non se pode utilizar a
glicosa do sangue.
En xeral recoméndase medir a cetonemia ante valores de glucemia
superiores a 250 mg/ dl, especialmente se se manteñen despois administrar insulina para
corrixilos.
É especialmente necesario medir a cetonemia en caso de enfermidade ou se aparece dor
abdominal e vómitos.
Importante: O alumno ou alumna debe estar sempre acompañado,

COMO RESOLVER UNHA HIPERGLICEMIA.

As hiperglicemias precisan un aporte de insulina extra, ademáis de un aporte de líquidos e ir

ao baño con máis frecuencia como xa indicamos.
Pero certas hiperglicemas producidas por estrés ou polo deporte non deben ser correxidas
porque se eliminan soas. Si poñemos insulina extra poden entrar nunha hipoglicemia.

As pautas de insulina nas hiperglicemias deben ser individualizadas para cada alumno/a en base
as situacións que a causen. Estos datos deben ser indicados no plan individualizado.
CONTROL DA GLICEMIA E ADMINISTRACIÓN DE INSULINA

Por iso, na DM tipo I é fundamental saber que cantidade de insulina necesítase e para iso
débese de atender aos valores de glucemia en sangue (glucemia) e á cantidade de hidratos de
carbono vaian inxerir.

Actualmente a tecnoloxía dispoñible para os pacientes con diabetes fai que teñamos varios
métodos tanto para obter o valor da glicemia como para administrar a insulina.

Para recoller todos os datos dos pacientes e que estén dispoñibles para os profesionais
sanitarios a maioría de pacientes leva consigo un móbil habilitado como DISPOSITIVO
MÉDICO que vai permiter “subir” esos datos e almacenalos para a súa posterior análise polo
equipo sanitario do paciente.

MÉTODOS DE OBTENCIÓN DA GLICEMIA.

A glicemia pode medirse de varias formas, as máis comúns actualmente en pediatría son:

GLICEMIA CAPILAR: determinación de glicemia no sangre, mediante o análise dunha gota

de sangue que adoita extraerse dun dedo cun dispositivo de punción.

Precisamos: Glicómetro, tiras reactivas, dispostivo de pinchazo (lanceta ou pinchador).

MEDICIÓN CON SENSORES DE GLICEMIA: miden o nivel de glicosa no liquido
intersticial (debaixo da pel) . O resultado mostrase nunha pantalla dun lector ou ben nun móvil.
Mostran información continua sobre o nivel de glicosa, permiten a súa medición cada poucos
minutos, e ver a súa tendencia mediante frechas, que orientan sobre a dirección e a velocidade
de cambio de glicosa. Ademais, os dispositivos de MCG dispoñen da capacidade de programar
alertas que advirten ao usuario cando os niveis de glicosa alcanzar os límites establecidos
previamente.

Existen varios tipos de sensores, pero na maioría dos casos podemos ver o valor nun monitor
ou lector, nalgún modelo temos que leer o sensor co lector, pasándoo por riba.

Nos casos de bombas de insulina asociadas a sensores o valor da glicemia pódemola ver na
bomba. Nalgún caso o lector tamén ten a función de glicómetro.
Tamén en ocasións podemos consultar o valor nun móvil/tablet/ordenador ou outro tipo
de dispositivo asociado ao lector.

Os datos que recollen os sensores

quedan almacenados e rexistrados polo
que é posible saber como estivo nun
momento concreto e o equipo médico habitual ten acceso a estes
datos.

IMPORTANTE. A GLICEMIA CAPILAR E A INTERSTICIAL PODEN NON COINCIDIR

A glicemia capilar e a intersticial levan un retraso duns 15 minutos.

A glicemia capilar é o primeiro vagón e a intersticial sería o derradeiro.

Sempre se temos algunha dúbida debemos facer unha glicemia capilar

ALERTAS
As frechas de tendencia mostran a dirección e velocidade do cambio da glicosa e permítennos
anticiparnos aos acontecementos. Non debemos esquecer que se crean en base á tendencia
previa dos valores de glicosa.
A tendencia ascendente indica niveis crecentes de glicosa e poden suxerir a necesidade de
insulina; as frechas de tendencia descendente indican niveis decrecentes de glicosa e poden
suxerir unha necesidade de menos insulina, ou posible inxesta de carbohidratos.

O máis importante son as ALARMAS que se poden configurar, se existe un problema vai saltar
unha alarma para avisar dunha hipoglicemia ou dunha hiperglicemia.
É moi importante ser conscientes de que o sistema nos está avisando de que hai unha urxencia
que debemos atender.
As alarmas son configurables e estarán adaptadas as características do alumno ou alumna e
debemos saber como actuar en cada caso.
Estos datos deben ser indicados no plan individualizado.

As alarmas NON deben ser SILENCIADAS ou ANULADAS, porque son precisamente

ALARMAS que avisan dun problema de saúde.
Unha vez que se actúa para resolver a situación poden aprazarse durante un tempo, e se a
situación persiste volverán a soar.
MÉTODOS DE ADMINISTRACIÓN DE INSULINA
De xeito externo intentamos imitar a función do páncreas mediante a administración vía
subcutánea de insulina.

Existen dúas formas de terapia para administrar esta insulina

• BOLIS ou PLUMAS de Insulina (múltiples dosis)

A insulina preséntase nun dispositivo similar a un bolígrafo ao que teremos que poñerlle
unha agulla para poder administrala.

A pluma ten unha rosca no outro extremo que é onde poden indicar a dosis.

Adoitan ser agullas de 4mm que se enroscan na punta do boli.

As agullas son desbotables, só admiten 1 único uso.

IMPORTANTE: Rotación das zonas, se pinchamos sempre nun mesmo lugar, pode
producirse unha lipodistrofia, e nesa zona non nos vai a funcionar adecuadamente a
insulina.

Na terapia con plumas de insulina (MDI), empréganse dous tipos de insulina:

• unha insulina basal ou lenta que se vai liberando lentamente ao longo do día (1 ou 2
pinchazos)

• unha insulina rápida que se debe administrar antes das comidas, e tamén para correxir
os niveis cando estemos en hiperglicemia.
Esta terapia é individualizada polo equipo médico para cada paciente. Estos datos deben
ser indicados no plan individualizado.

• BOMBA infusora de insulina.

Consta dun dispositivo electrónico que administra insulina, no que se programan os

diferentes parámetros para o cálculo da cantidade de insulina a administrar (bolos) e da
insulina basal que repartirá en 24 horas.
A insulina basal administrase de xeito automático, aínda que se poden realizar axustes
temporais puntuais sobre a mesma.
Para administrar a insulina extra (chamada BOLO) antes de cada comida, vanse considerar
a glicemia dese momento e a cantidade de alimento a inxerir.

No caso de que o infusor vaia asociado a un sistemade medición continua de glicosa, existe
a posibilidade de que a administración de insulina suspéndase de forma automática cando
se tende á hipoglucemia, renovando de novo a administración de basal tras resolverse a
situación. E tamén que administre bolo correctores en caso de hiperglicemia.

A infusión de insulina realízase desde un reservorio pola acción do motor da bomba, a

través dun catéter que chega ata unha cánula inserida na pel (glúteo ou abdome
preferentemente).
Este sistema de infusión (catéter e cánula) substitúese cada 2 ou 3 días e pode
desconectarse durante un tempo limitado para realización de actividades que o requiran
Esta terapia é individualizada para cada paciente.
PROCEDEMENTOS E XESTIÓN DO
CENTRO
Cando un alumno debuta en diabetes tipo 1, supón un gran impacto en todos os ámbitos da súa
vida, tanto a nivel de rutinas como de hábitos (alimentarios, sociais, familiares, escolares, de
lecer e tempo libre, efectivo e emocional, así como de desenvolvemento persoal…)
O neno ha de volver canto antes á súa vida cotiá, tratando de adaptarse á súa nova situación,
polo que é necesario crear un ambiente o máis seguro posible onde se poida seguir co seu
desenvolvemento integral.
En estreita colaboración cos pais/titores do menor, débense establecer uns protocolos de
actuación, que recollan todas as posibles situacións que se poidan producir, onde se marquen
todos os pasos a seguir, para que a actuación dos profesionais do centro educativo sexa efectiva
e non xere sentimentos de indefensión fronte á capacidade de poder e saber actuar, en
momentos nos que a rapidez é fundamental.
Para iso, necesitamos traspasar a supervisión da diabetes ao centro educativo, para poder así
garantir o adecuado cumprimento do dereito fundamental do menor a unha educación plena.
Destacar a importancia da fluidez na comunicación entre pais e escola, para un correcto
manexo e coidado da diabetes dos menores durante o horario escolar.
E aquí temos que aproveitar todos os recursos que nos ofrecen as tecnoloxías en diabetes.
Para que todo iso poida ser plasmado na realidade diaria de aula, hai que partir do
establecemento duns conceptos básicos e unhas pautas de actuación moi concretas e precisas,
para así saber como actuar en cada momento e en cada posible situación adversa que poida
darse durante o horario lectivo.

Tal e como indica o Protocolo de atención en urxencias sanitarias e atención educativa ao

alumnado con enfermidade crónica.
 O primeiro é que a familia facilite a información relevante recollida nos informes
médicos e que se asinen as correspondentes autorizacións
 Inscrición no programa Alerta Escolar.
 A dirección do centro terá que convocar unha reunión plenaria á que acudirá todo o
profesorado do centro, así como o persoal non docente e o persoal que atende o
comedor escolar, de ser o caso, que terá lugar fóra do horario lectivo.

Nesta reunión abordaranse as peculiaridades da enfermidade crónica de que se trate e trasladaránse a todos os
profesionais do centro da información pertinente para a atención á alumna ou ao alumno en caso de urxencia.
O centro que o precise poderá contactar co equipo sanitario que atende ao alumno ou alumna para recibir o
asesoramento pertinente. Esta reunión terá a consideración de reunión obrigatoria de coordinación. A formación
poderá contar, de ser o caso, coa colaboración de asociacións de persoas afectadas coa correspondente enfermidade
crónica.

 Logo da sesión de formación inicial, a persoa que exerza a dirección do centro creará o
equipo de apoio ao alumnado con enfermidade crónica, sempre e cando non estivese
funcionando xa con anterioridade, Coas persoas que voluntariamente manifesten a súa
vontade de participar no apoio ao alumnado enfermidade crónica, Unha persoas do
profesorado terá as funcións de coordinación.
 Creación do plan individualizado. Unha vez formado o equipo de apoio, dacordo co
equipo sanitario e coa familia, establecerase un plan individualizado de actuación, que
terá que ser revisado periódicamente, así como o material de apoio que ten que estar no
centro. As actuacións previstas neste plan individualizado poñeranse en coñecemento de
todo o persoal docente e non docente do centro e tamén se incluirán no plan de
autoprotección e nas NOFC se corresponde. ¿?
ATENCIÓN EN SITUACIÓNS DE EMERXENCIA

Calquera persoa atenderá, segundo o establecido nos plans de autoprotección, e na normativa

que regula o deber de socorro, as emerxencias que poidan xurdir.

Todo o persoal debe coñecer como actuar ante un evento de descompensación e coñecer o plan
individualizado do alumno ou alumna con diabetes. E ante calquera dúbida o primeiro debe ser
contactar coa familia.

Cando existan dúbidas sobre a gravidade dunha descompensación de glicosa ou o

procedemento a seguir, cando así o estime algún dos membros do equipo de apoio á DM ou
cando a situación de emerxencia é manifesta (perda de consciencia, confusión grave,
convulsións...) contactarase inmediatamente co 061 activando a resposta de Alerta Escolar.
O centro contará, segundo o pautado polos servizos sanitarios, as unidades correspondentes de
medicación de rescate (glucagón), debidamente almacenadas. Todo o profesorado coñecerá o
seu uso e administración.

Aínda que a administración da medicación de rescate (glucagón) é segura e non require

ningunha titulación,
ACTUARASE SEMPRE SEGUNDO AS INSTRUCCIÓNS DOS PROFESIONAIS DO
SERVIZO DE EMERXENCIAS 061 .

CONTROL DA GLICEMIA E ADMINISTRACIÓN DE INSULINA.

A determinación da glicemia é fundamental para valorar se existe un correcto equilibrio entre a

dose de insulina, a alimentación e o exercicio físico.
Este control da glicemia é constante, e grazas á tecnoloxía de monitorización só en contadas
ocasións teremos que recurrir a unha glicemia capilar (autoanálisis).
Ademáis de contar con alarmas que nos van a facilitar a detección dunha emerxencia.
Un dos compoñentes do equipo de apoio ao alumnado con enfermidade crónica terá as funcións
de coordinación.
As súas funcións serán as de apoio no control da glicemia e aporte de insulina, sempre segundo
a idade e desenvolvemento da persoa con DM e da pauta de control diabetolóxico establecida
no plan individualizado. Estas funcións son absolutamente seguras, non precisan de
coñecementos médicos específicos, podendo ser realizadas por calquera persoa que reciba un
adestramento mínimo.

O benestar do menor e o control e mantemento da súa saúde son os intereses superiores

que guiarán todas as actuacións.

Unha vez formado o equipo, este recibirá formación específica por parte do profesional
sanitario de referencia que, ademais, fará labores de acompañamento durante os primeiros días
ou cando xurdan dúbidas.
En caso de non haber profesional sanitario de referencia procederá contactar cos servizos de
saúde para contar co asesoramento que se estime, ben directamente, ben a
través da familia, das asociacións de pacientes ou da escola galega de saúde ou das instancias
máis oportunas en cada caso.

Serán labores da persoa coordinadora:

Coordinación, segundo establezan no Plan de Atención individualizado da persoa con DM, en

colaboración estreita coa dirección do centro e o departamento de orientación.

 Coordinará de todas as actuacións que se precisen e que serán recollidas no plan

individualizado e tamén nas fichas de control.

 Apoio no control da glicosa e na administración, se procede, de insulina.

 Control e xestión dos elementos de control e coidado na DM: neveira, alimentos
(preferentemente non perecedeiros) ricos en glícidos tanto de acción inmediata como de
liberación lenta e libres de hidratos, medicación de rescate (control da caducidade e
reposición cando se precise), contedor de residuos biolóxicos, desinfectantes, algodón,
fichas e protocolos, etc.
  Apoio na planificación de actividades extraescolares e complementarias nas que
participe a alumna ou alumno con DM, especialmente cando requiran saída do centro
escolar, no que respecta á preparación do botiquín auxiliar que debe acompañar a este
alumnado.

A persoa coordinadora do equipo será quen exercerá principalmente, e sempre que non
teña obrigas de docencia que atender, o apoio no control regular da glicosa e no aporte, de ser o
caso, de insulina. Cando as súas obrigas docentes non llo permitan ou cando non se atope no
centro será substituído, de xeito expreso, por un dos seus compañeiros no equipo segundo se
determine.

Calquera dos membros do equipo poderá actuar como referente no caso de sospeita ou
constatación de hiperglicemia ou hipoglicemia, ao obxecto de apoiar ao profesorado que
enfronte a situación e favorecer o retorno a valores normais.
O centro, na súa autonomía organizativa, proporcionará á persoa coordinadora o tempo
que se estime preciso para a realización dos seus labores.
Emerxencias: Atención en hiperglicemia e hipoglicemia

Todo o persoal do centro coñecerá os síntomas que as caracterizan e a atención básica.

En caso de dúbida poderá requirir o apoio do profesorado que apoia a DM ao obxecto de
decidir qué medidas adoptar.
Seguirase a pauta establecida no plan de atención individualizado á DM.

As hipoglicemias e hiperglicemias deben ser atendidas sempre. Son eventos de saúde que
precisan sempre a supervisión dunha persoa adulta responsable.

Non se debe deixar nunca só a un alumno ou alumna nunha situación deste tipo, inda que eles
expresen que están ben. Seguiranse as indicacións establecidas no plan de actuación
individualizado.

Non é preciso sacar ao alumnado da aula para realizar os controis ou establecer certas accións,
como comer ou beber na aula. Lembrar que deben estar sempre acompañados.
Se é preciso, o titor ou titora explicará ao resto do alumnado que se trata dunha acción
necesaria para resolver un problema non é un privilexio.

Actividades extraescolares e complementarias

Todas as actividades (longas ou curtas) son posibles e non deben ser orixe de aparición
de problemas. Na planificación da actividade contarase coa colaboración do profesorado que
apoia ao alumnado con DM e, de ser o caso, a familia e/ou o profesional sanitario de referencia,
que valorarán as adaptacións na insulina e aporte de hidratos de carbono en función da
demanda de actividade física ou nivel de estrés requirido.
Segundo sexa a actividade pode requerir o uso dun botiquín auxiliar, que acompañará ao
alumnado, que contará, como mínimo con:
Glicómetro completo con tiras.
Alimentos con hidratos rápidos e lentos (tabletas de glicosa, zumes, azucres ou algunha
galleta…)
Insulina, boligrafos de insulina extra, xiringas extra e/ou viais extra, segundo proceda.
Identificación clara de ter diabete.
Valorarase a pertinencia de contar coa medicación de rescate e dispositivos para manter a
temperatura axeitada.
Non se pode excluir ao alumnado de ningunha actividade.

O comedor escolar
O alumnado con DM pode facer uso regular do comedor escolar. Non obstante deberán
ser tidas en conta as indicacións dietéticas pautadas polos servizos sanitarios que exercen o
control diabetolóxico.
Cando sexa preciso os comedores escolares incluirán as modificacións que se precisen para
garantir os aportes de glícidos axeitados, sempre dentro das posibilidades ordinarias do menú
escolar.
Cando ningún dos membros do equipo de apoio á DM exerza labores no comedor
escolar, o coordinador realizará o apoio ao control da glicemia e aporte de insulina antes
da incorporación do alumnado ao comedor.
Todo o persoal do comedor será quen de recoñecer signos e síntomas de descompensación da
glicemia e saberá actuar en primeira intervención, podendo avisar aos pais e/ou servizos de
emerxencia se a situación non se controla de xeito ordinario.
Os responsables do comedor remitirán os menús as familias con anticipación suficiente para
que estas poidas devolvelo coas cantidades axeitadas de cada comida, para as pautas que teñan
establecida o alumno ou alumna con DM.
Se é preciso facilitarán información a maiores sobre certos alimentos e seu etiquetaxe
nutricional ou sobre a composición dalgún dos pratos.

O transporte escolar
O alumnado con DM pode facer uso regular do transporte escolar. Cando sexa preciso os
tranporte escolar incluirá as modificacións que se precisen na normativa, como por exemplo a
relativa á inxesta de alimentos no mesmo para garantir os aportes de glícidos axeitados.
Exercicio físico
O alumnado con diabete pode e debe realizar exercicio físico como calquera outro da
súa idade, agás prescrición facultativa.
O profesorado de educación física debe coñecer e ter en conta que o exercicio provoca:
 Aumento de consumo de glicosa no músculo.
 Aumento da sensibilidade á insulina.
 Diminución da cantidade de glicosa no sangue, ou hiperglicemia, segundo o tipo de
exercicio físico e a súa intensidade
 exercicio aumenta o risco de hipoglicemia ata 18 horas despois, especialmente no
 caso de exercicio especialmente intenso non habitual.
 Seguiranse as pautas marcadas no plan individualizado, permanecendo especialmente
vixiantes ao risco de hipoglicemia.
 O rofesorado de educación física terá acceso a suplementos de glicosa aportados pola
familia.

O PROGRAMA ALERTA ESCOLAR

Todo o alumnado con DM que desexe adherirse a este protocolo estará necesariamente
dado de alta no programa Alerta Escolar, para en caso de ser necesario, garantir a resposta
inmediata, efectiva e coordinada dos servizos de emerxencia.
PLAN INDIVIDUALIZADO.

Neste documento debemos incluír as características do tratamento e tamén as pautas de

actuación que debemos coordinar coa familia e o seu equipo médico.

 Tipo de pauta de administración de insulina

o Bolígrafos de insulina (múltiples dosis)
 Marca da insulina
o Bomba
 Modelo de bomba
 Tipo de catéteres

 Control de glicemia
o Tipo de sensor de glicosa
o Tipo de lector ou teléfono
o Modelo de glicómetro e tiras reactivas de glicosa
o Modelo de glicómetro e tiras reactivas de cetónicos

 Medicación de rescate
o Tipo de medicación e localización
 Grado de autonomía
 Comunicación coa familia
 Planificación diaria
o Horarios de revisión de glicemias.
o Metas glicémicos, intervalos correctos.
o Configuración de alarmas nos dispositivos.
o Actuación ante eventos de hiper e hipoglicemias.
o HIPOGLICEMIAS
 Valor hipoglicemia a partir da cal temos que intervir
 Cantidade de hidratos para remontar segundo o valor da glicemia.
 Tipo de hidratos para remontar
 Localización dos hidratos no centro.
 o HIPERGLICEMIAS
 Valor hiperglicemia a partir do cal se corrixe.
 Valores de insulina para correcións.
o Merenda no cole
 Táboa de parámetros, racións de hidratos a tomar segundo valores
glicémicos.
o Exercicio. Tanto as clases de educación física como nas actividades que
impliquen un exercicio físico, debemos realizar controis da glicosa, antes e
despois, e si a súa duración o aconsella, tamén no medio. Debemos establecer os
límites de gliciemia que debe ter antes e despois, por si é preciso tomar un extra
de hidratos antes de facelo, ou ten uha hiperglicemia que impide que faga
exercicio físico. Sempre que se poida teránse en conta as aulas onde teñamos
alumnado con diabetes á hora de establecer os horarios, dándolle preferencia a
horario sen insulina activa para reducir o risco de hipoglicemias
o Exames e probas. As hipoglicemias e hiperglicemias requiren un tempo de
recuperación unha vez solucionadas, temos que definir de antemán como actuar
ante un exame ou proba similar.
o Actividades complementarias e extraescolares. Coordinar ca familia en función
das características do evento.

 Material a aportar pola familia que se debe ter no centro.

o Alimentos para solventar as hipoglicemias e alternativas sen hidratos para as
hipers.
o Glicómetro e tiras.
o Medicación de rescate
o É recomendable ter insulina de resposto e agullas extras, e tamén repostos de
consumibles do sistema de infusión e sensores no centro.
o Facilitaráse lugares axeitados no centro para gardar todo este tipo de materiais.

Revisións e actualización
O tratamento da diabetes é algo que está en constante evolución, e está afectado polo
crecemento, as hormonas, as enfermidades interrecurrentes, os cambios de ritmo, aumentar ou
disminuir a actividade física, o estrés e outros factores.
Polo que é frecuente que despois de períodos de vacacións, en enfermidades ou simplemente co
paso do tempo, se teñan que realizar axustes tanto na alimentación como na pauta de insulina.
Estes axustes son progresivos, e igual precisan de varios axustes.
Así que o protocolo individualizado vai ter que ser revisado e actualizado cada certo tempo, ou
ben a petición da familia ou do propio centro.