Professional Documents
Culture Documents
;dfj]zL lzIff
!(() M ;a}sf nflu lzIff;DaGwL klxnf] ;Dd]ng -yfOn}08sf]
hf]lD6g ;Dd]ng_ M lzIffdf ;dtfd"ns kx'Frsf] j[l4 ug]{
k|:tfjnfO{ pRr dxTj lbOPsf]
@=! ;dfj]zL lzIff ;dflxt lzIff;DaGwL klxnf] ;Dd]ng M ;fnfdfGsf ;Dd]ng :k]g
!(($ h'g & b]lv !) ;Dd cfof]hgf ul/Psf]
pQm ;Dd]ngsf] nIo
vf; u/L ljz]if cfjZostf ePsf afnaflnsfsf] j}olQms
leGgtfnfO{ ;Daf]wg ug]{
lzIff k|flKtsf] clwsf/nfO{ b[li6ut ub}{ ljBfnox?nfO{ ;dflxt
lzIff cEof;df 8f]¥ofpg' .
1
5/20/2022
;dfj]zL lzIff M d"n dfGotf kf7\oqmddf ;dfj]zL k4lt -nlIft ;d"x !%_
dlxnf
;dfgtf dfq kof{Kt 5}g . ckfª\utf ePsf afnaflnsf
;a} afnaflnsfn] cfkm\g} ;d'bfodf lzIff kfpg] clwsf/sf] ;Ddfg blnt afnaflnsf
;LdfGts[t / lk5l8Psf hghflt
;a} afnaflnsfn] l;Sg ;S5g t/ l;Sg] tl/sf leGg x'g ;S5 ;8s afnaflnsf
afnaflnsfx?df ePsf ljleGgtfx?– lnË, hflt, efiff, wd{, ckfËtf >lds afnaflnsf
a]rljvgdf k/L p4f/ ul/Psf afnaflnsf
cflbsf] ;Ddfg
b}jL k|sf]k kLl8t afnaflnsf
z}lIfs ;+/rgf, z}lIfs k|0ffnL / k|lqmof ;a} lsl;dsf afnaflnsfsf] åGåkLl8t afnaflnsf
cfjZostf ;'xfpFbf] agfpg'k5{ eGg] dfGotf of}gzf]lift tyf b'/frf/u|l;t afnaflnsf
ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sf kl/jf/sf afnaflnsf
nuftf/ kl/dfh{g eO/xg] ultlzn k|lqmof sfdbf/ jf dhb'/
h]ndf /x]sf afnaflnsf
Pr\cfOeL P8\; nfu]sf afnaflnsf
s'i7/f]uL / cGo ;ª\j|mfds /f]uu|:t afnaflnsf
Padam Raj Acharya 9 Padam Raj Acharya 10
g]kfndf ;dfj]zL lzIffsf] k[i7e"ld -ljz]if lzIff ;d]t_ g]kfndf ljz]if lzIffsf] k[i7e"ld
ljz]if lzIff gLlt @)%#, pSt gLltnfO{ ;dfj]zL lzIff gLlt @)&# n] k|lt:yfkg
lj=;+=@) @)@# @)@^ @)#) @)#& @)%) @)%^÷)%& @)&#÷(÷ u/]sf]
@! @^ ;g\ @))) -cf=j= )%^÷%&_ df 8]lg; k|fljlws ;xof]udf ;dflxt lzIffsf] k/LIf0f
n]af]/]6/L afndlGb vu]Gb| ljz]if lgd{n ;|f]ts ;dflxt ;dfj]zL sfo{qmd afFs], pbok'/, sfe|] / l;Gw'knf~rf]ssf !@ ljb\ofnodf ;~rfng . klxnf]
lhNnf afFs]
:s'n / gjhLjg ljz]if lzIff afn Iff lzIff lzIff g]kfndf rf/ cf]6f ckf+utf If]q -zf/Ll/s ckf+utf, alx/f tyf ;':t>j0f, ;':t
-PsLs[t gS;fn lzIff tyf kl/ifb\ ljsf; :yfkg sfo{qmd gLlt dgl:ylt / b[li6ljlxg_ sf ljBfyL{sf nflu ljz]if tyf PsLs[t ljBfno
ljBfno_ -ljz]if Joj;fo s]Gb| f k/LIf0fsf ;~rflnt .
ljBfno_ k|lzIf0f ?kdf -ljz]if ljBfno, PsLs[t ljBfno, ;|f]tsIff, n]vfhf]vf s]Gb|_
ljBfno nfu" Pp6} k|sf/sf] ckf+utf ePsf ljBfyL{ cWoog u/fpg vf]lnPsf ljBfno ljz]if
ljBfno x'g\ . -ljz]if ljBfno ## j6f_
b[li6ljxLg alx/f zf/Ll/s ckf+u ;':t $ lhNnf ckf+utf ePsf ljBfyL{x?nfO{ klg cWoog u/fpg] ;fwf/0f ljBfno PsLs[t
dgl:yl !@ ljBfno x'g\ . PsLs[t ljBfnodf ;dflxt k4ltsf cfwf/df k7gkf7g x'g] ub{5 .
t ljBfno -PsLs[t ljBfno @# j6f_
2
5/20/2022
k|Zg M k|Zg M
#= ckf+utf ePsf JolQmx¿sf clwsf/;DaGwL cg'aGwnfO{ g]kfnn] %=;dfj]zL lzIffn] s]nfO{ hgfpF5 <
slxn] cg'df]bg u/]sf] xf] < -s_ lzIffdf ;dfgtf
-s_ @)&@ d+l;/ ^ -v_ @)^* d+l;/ ^ -v_ lzIffdf ljljwtf
-u_ lzIff k|fKt ug]{ clwsf/sf] ;'lglZrttf
-u_ @)^% d+l;/ ^ -3_ @)^^ d+l;/ ^= -3_ ckf+u afnaflnsfnfO{ lzIff
$= ;dfj]zL lzIff cGtu{t s'g kb{5 < ^=;dfj]zL lzIff s:tf] x'G5 <
-s_ ckf+utf ePsf afnaflnsfx?nfO{ 5'6\6} ;d"xdf /fvL lbOg] lzIff -s_ sl7g cj:yfdf ePsfx?nfO{ lbOG5
-v_ ljljwtfnfO{ ;Daf]wg u/L lbOg] lzIff -v_ ;dGoflos x'G5 .
-u_ b[li6ljlxg afnaflnsfnfO{ a|n] lnlksf] dfWodaf6 lbOg] lzIff -u_ ;Sg]sf nflu lzIffsf] k|aGw
-3_ cfly{s ;fdflhs ?kdf k5fl8 kfl/Psf afnaflnsfnfO{ 5fqj[lQ -3_ ;a}nfO{ Pp6} lzIff k|bfg
;lxt lbOg] lzIff
Padam Raj Acharya 18 Padam Raj Acharya 19
3
5/20/2022
k|Zg M
&= ;j{k|yd g]kfndf s'g ;d"xsf nflu ljz]if lzIffsf] ;'?jft ul/Psf] xf] <
-s_ zf/Ll/s ckf+utf -v_ b[li6ljlxg
-u_ alx/f -3_ ;':t dgl:ylt
*=g]kfndf ljz]if lzIffsf] z'?jft slxn] ePsf] xf] <
-s_lj=;+= @)@! -v_ lj=;+= @)@#
@=@ afnd}qL lzIffsf] cjwf/0ff / k|of;
-u_ lj=;+= @)#) -3_ lj=;+= @)@*
(=g]kfndf ;dflxt lzIff sfo{qmd ;j{k|yd slt lhNnfdf k/LIf0f ul/Psf] xf] <
-s_ $ lhNnf -v_ % lhNnf -u_ ^ lhNnf-3_ & lhNnf
!)=g]kfndf ;dflxt lzIff sfo{qmd ;j{k|yd k/LIf0f ul/Psf] lhNnf s'g xf] <
-s_ sfe|] -v_ afFs] -u_ l;Gw'kfNrf]s -3_ pbok'/
4
5/20/2022
5
5/20/2022
6
5/20/2022
gd"gf k|Zg
&=afnd}qL ljBfno /fli6«o k|f?k @)^& sf] k|d'v p2]Zo s'g xf] <
-s_ z}lIfs kx'Fr clej[l4 ug'{
-v_ afnd}qL lzIf0f l;sfOsf] jftfj/0f tof/ ug'{
-u_ ljBfnox?nfO{ afnd}qL ljBfnodf ?kfGt/0f ug'{
-3_ lzIffsf k|ltj4tf k"/f u/fpg' @=# ;fdflhs Gofo / lzIffdf ;dfj]zLs/0f
*= afnd}qL ljBfno /fli6«o k|f?k @)^& sf ;"rs slt j6f /x]sf 5g\ <
-s_ !$( j6f -v_ !%@ j6f -u_ ($ j6f -3_ !@) j6f
(= afnd}qL ljBfno /fli6«o k|f?k @)^& sf Go"gtd dfkb08 slt j6f /x]sf
5g\ <
-s_ !$( j6f -v_ !%@ j6f -u_ ($ j6f -3_ !@) j6f
!)= afnd}qL ljBfno /fli6«o k|f?k @)^& sf ck]lIft dfkb08 slt j6f
/x]sf 5g\ <
-s_ !$( j6f -v_ !%@ j6f -u_ ($ j6f -3_ !@) j6f
7
5/20/2022
8
5/20/2022
n}l+ us ;dfgtf
n}+lus lje]b
of] cfbz{ xf] .
ln+usf cfwf/df ul/g] lje]b Gofo lbg] k|of; xf] .
n}+lus lje]bnfO{ b'O{ k|sf/df ljefhg ug{ ;lsG5 . tL of] a9L cd"t{ x'G5 .
x'g M k|fs[lts / ;fdflhs lje]b . of] cj;/ / kx'Fr ;dfg'kflts x'Fb}g .
k|fs[lts lje]bn] h}ljs jf k|fs[lts ?kdf x'g] n}l+ us ;dtf
cGt/nfO{ hgfpF5 eg] ;fdlhs lje]bn] ;dfhaf6 of] Jojxf/ xf] .
lgld{t e"ldsfnfO{ hgfpF5 . k|fs[lts lje]b ckl/jt{gLo Gofo k|fKt ePsf] cg'e"lt xf] .
x'G5 eg] ;fdflhs lje]b kl/jt{g ug{ ;lsG5 . of] jf:tljs / d"t{ x'G5 .
cj;/ / kx'Frsf] ;dfg'kflts ljt/0f x'G5 .
9
5/20/2022
10
5/20/2022
11
5/20/2022
dlxnf lzIff
jt{dfgdf ;~rflnt dlxnf lzIff nlIft sfo{qmd
lkm8/ 5fqfjf; M
@) j6f
sIff (–!@ df lk5l8Psf] ;d'bfosf 5fqfx¿sf] lzIffdf kx'Fr j[l4 ug[ @=% cgf}krfl/s lzIff
Onfd, cf]vn9'+uf, dxf]Q/L, ;nf{xL, g'jfsf]6, kfNkf, slknj:t', bfª, jfUn'ª, -;fIf/tf lzIff, l8lh6n ;fIf/tf, j}slNks tyf lg/Gt/
/f]Nkf, 8f]Nkf, s}nfnL, hfh/sf]6, h'Dnf, x'Dnf, 8f]6L, a}t8L, bf]nvf, dsjfgk'/ /
/f}tx6 u/L @) cf]6f /x]sf . lzIff_ / v'nf tyf b"/ lzIff
k|lt 5fqf dfl;s ? $ xhf/sf b/n] !) dlxgfsf nflu jflif{s ? $) xhf/sf b/n]
5fqj[lQ ljBfnonfO{ lbOg] .
5fqj[lQ
cfwf/e"t tx sIff !–* df cWoog/t ;Dk"0f{ 5fqfx?sf nflu Go"gtd ? $)).–
jflif{s 5fqj[lQsf] Joj:yf .
sdnx/Lsf nflu Ifdtf ljsf; / 5fqj[lQ .
lzIff tyf dfgj ;|f]t ljsf; s]Gb| ;fgf]l7dLdf xfn dlxnf lzIff;DaGwL sfo{ ug{
;dfj]zL lzIff zfvf /x]sf] 5 .
12
5/20/2022
13
5/20/2022
14
5/20/2022
hgu0fgf @)^* df ;fIf/tf / z}lIfs k|flKt hgu0fgf @)^* df ;fIf/tf / z}lIfs k|flKt
@)^* ;fnsf] hgu0fgfcg';f/ % jif{ jf ;f]eGbf dflyNnf] pd]/sf ^%=(
k|ltzt JolStx¿ ;fIf/ /x]sf] b]vfPsf] 5 . k'¿ifsf] ;fIf/tf b/ &%=! ;a}eGbf a9L ;fIf/tf k|ltzt ePsf] lhNnf sf7df08f} -
k|ltzt 5 eg] dlxnfsf] ;fIf/tf b/ %&=$ k|ltzt /x]sf] . *^=#Ü_ / sd /f}tx6 -$!=&Ü_ /x]sf .
!% jif{dflysf] ;fIf/tf %(=%&Ü / !%–@$ jif{ pd]/ ;d"xsf] ;fIf/tf
k|ltzt *$=&@Ü /x]sf] . hfltut cfwf/df ;a}eGbf a9L ;fIf/tf ePsf] hflt
;fIf/ dWo] kxf8L -afx'g, If]qL, ;Gof;L, bzgfdL_ &^Ü / ;a}eGbf
k|fylds tx -sIff ! b]lv % ;Dd_ pTtL0f{ ug]{ M #(=) k|ltzt -klxnf]_
sd ;fIf/tf ePsf] hflt blnt -dw];L_ #$=^Ü /x]sf .
lgDg dfWolds tx -sIff ^ b]lv * ;Dd_ pTtL0f{ u/]sf M @)=# k|ltzt
P;Pn;L jf ;f] ;/x pTtL0f{ ug]{ M !)=@ k|ltzt d';ndfg $#=^Ü /x]sf] .
P;Pn;L eGbf dflyNnf] tx pTtL0f{ ug]{x¿ M !)=@ k|ltzt
cgf}krfl/s lzIfftkm{af6 ;fIf/ x'g]x?sf] k|ltzt M $=@Ü /x]sf] .
nlIft ;d"x
cgf}krfl/s lzIff tyf ;fIf/tf sfo{j|mdsf nlIft ;d"xx¿ lgDgfg';f/
x'g]5g\M
!% jif{ / ;f]eGbf dflysf] pd]/ ;d"xsf lg/If/x¿ / gj;fIf/x¿
ljBfno egf{ g} gePsf tyf ljBfno 5f8]sf ljleGg pd]/ ;d"xsf
cgf}krfl/s lzIff tyf ;fIf/tf sfo{j|md sfof{Gjog ljBfno aflx/ /x]sf lszf]/ lszf]/L, o'jf tyf k|f}9x¿
;xhLs/0f k'l:tsf, @)&% hLjg ko{Gt l;sfOsf nflu ;a} pd]/ ;d"xsf JolStx¿
15
5/20/2022
@ v'nf tyf a}slNks lzIff sfo{j|md @ v'nf tyf a}slNks lzIff sfo{j|md
-s_ cgf}krfl/s k|f}9 ljBfno -u_ a}slNks cfwf/e"t lzIff-sIff !–% ;/x_ sfo{j|md ;~rfng
nlIft ;d"xM !% jif{ / ;f]eGbf dflysf] pd]/ ;d"xsf ljBfnodf cWoog nlIft ;d"xM *–!$ jif{ pd]/ ;d"xsf ljBfno aflx/sf afnaflnsfx¿,
ug{ g;Sg] # jif]{ -tx !,@ / #_
#, @ / ! jif]{ sfo{qmd -cfwf/e"t ! b]lv % sIff # jif{df, ^ b]lv * sIffsf] -3_ k/Dk/fut wfld{s ljBfnoM
@ jif{df / dfWolds ( b]lv !) sf] ! jif{ u/L ^ jif{df P;OO lbg ;lsg]_
-v_ ljBfnodf cfwfl/t v'nf lzIff sfo{j|md -# _lg/Gt/ lzIff tyf hLjg ko{Gt l;sfO
nlIft ;d"xM *–!$ pd]/ ;d"x jf ;f]eGbf dflysf] pd]/ ;d"xsf lszf]/ nlIft ;d"xM ;d'bfosf ;a} gful/sx¿
lszf]/L, o'jf tyf k|f}9 JolStx¿ -cfwf/e"t @ jif]{ -sIff ^ b]lv *_ /
dfWolds ! jif]{_
b"/ l;sfO
cjwf/0ff
lglZrt p2]Zo k|flKtsf nflu lglZrt dfWodaf6 lglZrt ;dodf
lzIff xfl;n ug]{ k|lqmof b"/ lzIff xf] .
खल
ु ा तथा दरू शिक्षा lzIff lgodfjnLsf cg';f/ >Jo, b[Zo, >Jo–b[Zo jf cGo
dfWodaf6 lbOg] lzIff
16
5/20/2022
v'nf tyf b"/ l;sfOsf dfWod g]kfndf b"/ tyf v'nf lzIffsf nflu ckgfOPsf lzIf0f kb\wlt
;"rgf k|ljlwsf ;fdu|L – OG6/g]6, dlN6ldl8of, cgnfOg, 5kfO ;fdu|L (स्वाध्ययन सामग्री) ljt/0f
j]j;fO6, kmf]g cflb . /]l8of] kf7 k|;f/0f
d'lb|t ;fdu|L – k':ts, kqklqsf, cg';Gwfg ;fdu|L cflb ;Dks{ sIff ;~rfng
>Jo Pjd\ >Jo–b[Zo ;fdu|L – 6]lnlehg, kmf]g, /]l8of] cflb . >Jo–b[io kf7 k|;f/0f
hg;Dks{ – ;|ft ] sIff, uf]i7L, sfo{zfnf, cGt/lqmof, 5nkmn, dlN6ldl8of–j]edf cfwfl/t ;fdu|L
;Dd]ng cflb kmf]gnfOg ;~rfng
kqfrf/ – l;wf kqfrf/, kqklqsf, ;"rgf cflb . kl/of]hgf sfo{
b"/ tyf v'nf l;sfOsf nlIft ju{ b"/ tyf v'nf l;sfOsf ljz]iftf
lk5l8Psf] ju{sf nflu l;sf? / lzIfs ef}lts ?kdf 6f9f x'g]
b'u{d 7fpFdf a;f]af; ug]{x?sf nflu ljleGg ldl8of tyf cfw'lgs k|ljlwsf] k|of]u
;+:yfut k|dfl0fs/0f
3/ 5f8\g g;Sg]x?sf nflu
bf]xf]/f] ;+rf/ ;+jfb x'g]
ljBfno jf sn]hdf lgoldt pkl:yt x'g g;Sg]x?sf nflu
cfdg] ;fdg] (F2 F) ;d]t ;~rfng x'g]
cWoog cg';Gwfgstf{sf] nflu ljifd kl/l:yltdf klg lzIff xfl;n ug{ ;lsg]
k];fut ljsf; ug{ rfxg]x?sf nflu l;sfOdf pd]/sf] xb gx'g]
k]zfdf Jo:t x'g] t/ pRr cWoog ug]{ OR5f ePsf ;d'x . k];fut ljsf;sf] clea[l4 ug]{ .
17
5/20/2022
b"/ tyf v'nf lzIff;DaGwL dxTjk"0f{ 36gfx? g]kfndf b"/ tyf v'nf l;sfOdfkm{t ;~rflnt sfo{qmdx?
;g\ !*$) df a]nfotdf kqfrf/ lzIffsf] ;'?jft
lzIffdf kx'Fr clej[l4 ug]{ sfo{qmd M v'nf cfwf/e"t, v'nf df=lj=,
;g\ !(^( df a]nfotdf v'nf ljZjljBfnosf] :yfkgf v'nf pRr lzIff
;g\ !(&$ df kfls:tfgdf cndf OSjfn v'nf ljZjljBfnosf] z}lIfs u'0f:t/ clej[l4 ug]{ sfo{qmd M er'{cn lzIff, P;OO
:yfkgf -;fs{ If]qsf] klxnf] v'nf ljZjljBfno_ ;xof]u sfo{qmd cflb .
lzIfsx?sf nflu tflnd ;~rfng ug]{ sfo{qmd M !) dlxgfsf]
lzIfs tflnddWo] ^^) 306f jf % dlxg] sfo{qmd ;~rfng,
;Gb]zd"ns / r]tgfd"ns sfo{qmd
g]kfndf b"/ tyf v'nf lzIffsf] ljsf;qmd g]kfndf b"/ tyf v'nf lzIffsf] ljsf;qmd
lj=;+= @)#( ;fndf /0flw/ ;'Aafsf] cWoIftfdf ul7t zfxL pRr lzIff
lj=;+= @)!$ ;fndf sn]h ckm Ph's]zgn] /]l8of]af6 o'jfx¿sf -
cfof]usf] k|ltj]bgn] g]kfndf :jfWofogd"ns v'nf pRr lzIffsf] cfjZos
k|f}9 lzIff_ sf nflu k|;f/0f ul/Psf] sfo{j|md g} b"/ lzIffsf] k|jQ{g / pko'Qm k|of]ux? ug]{ ;+:yfut Joj:yf a;fNg] s'/f l;kmfl/;
;'?jft u/]sf] .
lj=;+= @)#) -;g\ !(&#_ j}zfv !) b]lv kf7\oj|md / /fli6«o lzIff cfof]usf] k|ltj]bg @)$( n] ;j{k|yd v'nf ljBfno / v'nf
kf7\o;fdu|Ldf cfwfl/t /]l8of] sfo{j|mdsf] ljsf; u/L k|;f/0f ljZjljBfno :yfkgf ug{ l;kmfl/;
lj=;+= @)#% ;fndf /]l8of] lzIff lzIfs tflnd cfof]hgfsf] g]kfndf b"/ lzIff s]Gb|sf] :yfkgf lj=;+= @)%) ;fn >fj0f ! ut] ePsf] .
:yfkgf @)%) ;fndf b"/ lzIff s]Gb|sf] :yfkgf u/L !) dlxgf -!#@) 306f_ sf]
lzIfs tflnddWo] % dlxgf -^^) 306f_ b"/ lzIff k4ltaf6 ePsf] .
lj=;+= @)#& ;fn ebf} $ ut] b]lv /]l8of] g]kfnaf6 /]l8of] lzIff
g]kfn 6]lnlehgaf6 b"/ lzIff sfo{qmdsf] k|zf/0f– lj=;+= @)%@ kmfNu'g & .
lzIfs tflnd sfo{j|md k|;f/0f -!%) 306] / !) dlxg] tflnd
/]l8of]af6_
g]kfndf b"/ tyf v'nf lzIffsf] ljsf;qmd g]kfndf b"/ tyf v'nf lzIffsf] ljsf;qmd
cf=j=@)^@.)^# af6 /]l8of] k|;f/0f tyf d'lb|t ;fdu|L dfkm{t P;=Pn=;L= v'nf ljZjljBfno P]g @)&# c;f/ #) df k|df0fLs/0f -k|df0fLs/0f ePsf]
;xof]u sfo{j|md ;~rfng -z}lIfs hgzlQm ljsf; s]Gb|n]_ ldltn] (! cf} lbgb]lv nfu' x'g]_
lj=;+= @)^#.(.@) df v'nf tyf b"/ lzIff gLlt :jLs[t b"/ lzIff ;ldlt
lq=lj= / k"jf{~rn ljZj ljBfnoaf6 Ps jif]{ lj=P8\= sfo{j|md ;~rfng ( hgf ;b:o
lj=;+= @)^$ af6 cgf}krfl/s lzIff s]Gb|dfkm{t ( cf]6f ljBfnodf lzIff ;lrj cWoIf
lgDgdfWolds tx -sIff ^–*_ sf] v'nf lzIff sfo{qmd z'? ul/Psf]df xfn b"/ lzIff ;~rfngsf] cg'dlt lbg] sfd
#& cf]6f pSt sfo{qmd @% lhNnfsf #& ljBfnodf nfu" 5 .
dfWolds txsf] v'nf sfo{qmd lj=;+= @)^$ af6 z}lIfs hgzlQm ljsf;
s]Gb|dfkm{t % ljBfnodf z'? ul/Psf]dfxfn &% lhNnfsf *$ ljBfno
dfkm{t ;~rflnt 5 .
18
5/20/2022
g]kfndf ;~rflnt v'nf tyf b"/ lzIffsf sfo{qmdx? g]kfndf ;~rflnt v'nf tyf b"/ lzIffsf sfo{qmdx?
s_ v'nf ljBfno -lgDgdfWolds tx M tx ! / @_ v_ v'nf ljBfno -dfWolds tx _
cfwf/e"t -^–*_ ;~rfng / :jLs[lt M lj=;+= @)^$ df z}lIfs hgzlQm ljsf;
lj=;+= @)^$ b]lv ;fljs cgf}krfl/s lzIff s]Gb|af6 :jLs[lt lbO{ s]Gb|af6 :jLs[lt k|bfg u/L z'? ul/Psf]
;~rfng ug{ z'? sfo{qmd ;~rfng cjlw ! jif{
sfo{qmd ;~rfng cjlw @ jif{ nlIft ;d"x M sIff * pQL0f{ eO{ @ jif{ k'u]sf / egf{ ePsf] jif{sf]
nlIft ;d"x M sIff % pQL0f{, * b]lv !$ jif{ / ;f]eGbf dflysf r}q d;fGtleq !^ jif{ pd]/ k'Ug] JolQm . t/ cgf}krfl/s lzIffsf]
v'nf k4ltaf6 sIff * pQL0f{ u/]sfx?sf nflu b'O{ jif{ cjlw / !^
sIff ;~rfng cjlw M b}lgs @ 306fsf b/n] xKtfdf !@ 306f .
jif{ pd]/sf] aGb]h nfu" gx'g] .
;+Vof M @% lhNnfdf #& cf]6f v'nf cfwf/e"t ljBfno
g]kfndf ;~rflnt v'nf tyf b"/ lzIffsf sfo{qmdx? g]kfndf ;~rflnt v'nf tyf b"/ lzIffsf sfo{qmdx?
v_ v'nf ljBfno -dfWolds tx _ -u_ pRr lzIff
sIff ;~rfng cjlw M 8]9 dlxgfsf] cGt/fndf % lbgsf b/n] & k6s u/L b"/ lzIff k4ltdfkm{t lqe'jg ljZjljBfnon] @)%* b]lv k|f/lDes
#% lbg -!&% 306f_ . b}lgs $ ;qsf b/n] s"n !$) ;q afnljsf;df / @)%( b]lv z}lIfs of]hgf tyf Joj:yfkg df Ps jif]{
lzIf0f l;sfO k|lqmof M #% lbg ;Dks{ sIff, ;xhstf{;Fu ;Dks{, kmf]g aLP8 sfo{qmd ;~rfng u/]sf]df @)^! b]lv b'j} sfo{qmd :ylut eP .
;Dks{, /]l8of] kf7 . lj=;+= @)&@ df lqe'jg ljZjljBfno sLlt{k'/df v'nf tyf b"/ lzIff
*$ cf]6f -s"n *% cf]6f v'nf dfWolds ljBfno ;~rfng ePtfklg lrtjg s]Gb|sf] :yfkgf u/L ul0ft / c+u|]hL ljifodf Pd=P8=sfo{qmd ;~rfng
zlQmvf]/sf] aGb ePsfn] xfn *$ cf]6f_ eO/x]sf] .
;Dks{ sIff M k"jf{~rn ljZjljBfnon] @)%* b]lv OlG:6Ro'6 ckm cf]kg nlg{ªnufotsf
g]kfndf ;~rflnt v'nf tyf b"/ lzIffsf sfo{qmdx? g]kfndf ;~rflnt v'nf tyf b"/ lzIffsf sfo{qmdx?
\-u_ pRr lzIff -3_ g]kfn v'nf ljZjljBfno
sf7df8f}+ ljZjljBfnon] :gftsf]Q/ txdf b"/ l;sfO k4ltsf] Ps / b'O{ g]kfn v'nf ljZjljBfno P]g, @)&#.#.#) df k|dfl0fs/0f -(! cf} lbg nfu" x'g]_
jif]{ cjlwsf] z}lIfs Joj:yfkgsf] sfo{qmd ;~rfng ul//x]sf] 5 . v'nf ljZjljBfno :yfkgf ug'{kg]{ ;'emfj eg] /fli6«o lzIff cfof]usf] k|ltj]bg @)$( n]
lbPsf] xf] .
g]kfn v'nf ljZjljBfno P]g @)&#÷#÷#) :jLs[t dfgljsL tyf lzIff,
lj ;+ @)&$ h]i7 #) ut] b]lv g]kfndf v'nf ljZjljBfno ;+rfngdf 5 .
Joj:yfkg tyf sfg'g / lj1fg, :jf:Yo tyf k|ljlw ;+sfocGtu{t
lzIffdGqL s'nklt x'g], klxnf] pks'nklt k|fWofks 8f=n]vgfy zdf{
:gftsf]Q/ tyf Pdlkmn txsf ljleGg z}lIfs sfo{qmdx¿ b"/ lzIff tyf
s]Gb|Lo sfof{no M dfgejg, nlntk'/df /x]sf] .
v'nf l;sfO k4ltdfkm{t ;~rfng u/]sf] .
v'nf ljZjljBfno ;efsf] klxnf] a}7s @)&$÷!)÷@$ n] ljleGg ;+sfosf ^* sfo{qmd
;~rfng ug{ :jLs[lt u/]kl5 sIff ;~rfng ug]{ af6f] v'n]sf] .
;+sfo # j6f M -!_ Joj:yfkg / sfg'g, -@_ ;fdflhszf:q / lzIff ;+sfo / -#_
lj1fg, :jf:Yo tyf k|ljlw /x]sf .
sfo{qmd÷tx M l8Knf]df, kf]:6 u|fh'o6 l8Knf]df, df:6;{, Pdlkmn / lkPr8L ;~rfng
ul/g]
19
5/20/2022
g]kfndf ;~rflnt v'nf tyf b"/ lzIffsf sfo{qmdx? g]kfndf ;~rflnt v'nf tyf b"/ lzIffsf sfo{qmdx?
-ª_ er'{cn sIff cGo k|of;x?
cf=j=)&@÷)&# sf] ah]6af6 e"sDkaf6 k|efljt !! lhNnfsf !)) dfWolds P; Pn ;L k/LIffsf nflu c+u|]hL, ul0ft / lj1fg ljifosf :jfWoog
ljBfnodf Virtual Classroom ;~rfng ug]{ sfo{qmd /flvP ;fdu|L, klqsf, >[+vnf, >Jo tyf >Jo–b[Zo ;fdu|L dfkm{t ;xof]u
sfo{qmd cf=j= @)^@/)^# af6 ;~rfng ePsf] -z}hljs]af6_
cg';f/ tTsfnLg z}lIfs hgzlQm ljsf; s]Gb|af6 ldlt @)&#÷(÷@$
af6 er'{cn sIffsf] ljlwjt z'ef/De ul/Psf] .
er'{cn sIff cf=j=)&$÷)&% ;Dddf !^% ljBfnodf sfo{qmd ;~rfng .
20
5/20/2022
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd
k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff lsg < P]ltxfl;s ljsf;qmd
g]kfndf k|fljlws lzIffsf] vfFrf] 5 egL k|fljlws lzIffdf hf]8 lbg]
ul/vfg] agfpg k|wfgdGqL aL/zD;]/ /f0ff x'g\ .
bIftf ljsf; ug{ lj=;++= !(*& kmfu'g !( ut] eLdzdz]/sf] kfnfdf j;Gtk'/df
lbuf] ljsf; ug{ 6]lSgsn -OlGhlgol/ª_ :s'nsf] :yfkgf ePsf] lyof] .
/f]huf/L a9fpg lj=;+= !(*( df3df 6]lSgsn :s'ndf OlGhlgol/ª zfvf v'n]sf] .
lj=;+= !(*( df h'4zd;]/n] s[lif kl/ifb\sf] u7g tyf s[lif :s"nsf]
:jMcfh{g u/fpg
:yfkgf u/]sf lyP .
;d[l4df 6]jf cf}krfl/s ¿kdf g]kfndf k|fljlws tyf Jofj;flos lzIffsf] ;'?jft
>dk|lt ;sf/fTds efjgf ljsf; lj=;+= !((( ;fndf :yflkt k|fljlws tflnd lzIffno -xfnsf]
k'Nrf]s OlGhlgol/ª sn]h_ af6 ePsf] xf] . lj=;+= !((( df o;n]
cf]e/l;o/ tflnd z'? u/]sf] lyof] . lqe'jg ljZjljBfnosf]
OlGhlgol/ª cWoog ;+:yfg o;}sf] ljsf; qmddf ePsf] xf] .
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd
P]ltxfl;s ljsf;qmd cfwf/ lzIff M
cjlw M lj=;+= @))$ b]lv @)!$
cfwf/ lzIff M lj=;+= @))$ b]lv @)!$ ufGwLjfbL lzIff klg elgg]
ax'p2]ZoLo ljBfno M lj=;+= @)!% b]lv @)@% kb\dzd;]/sf] kfnfdf
l;nfO, a'gfO, stfO;Fu ;DalGwt
;Dd pb\3f6g M @))$ sflt{s & ut] b/af/ :s'nsf] k|fª\u0fdf
clgjfo{ Jofj;flos dfWolds lzIff M lj=;+= cfwf/ :s"n :jLs[t M @))$ c;f]h !^ b]zsf !$ 7fpFdf !$
cfwf/ :s'n :jLs[t ePsf .
@)@* b]lv @)#& ;Dd cfwf/ :s'n tLg txsf M k|fylds sIff !–#, dfWolds sIff $–%
/ pRr cfwf/ lzIff sIff ^–*_
cfw'lgs k|fljlws lzIffno M lj=;+= @)#& b]lv cfwf/ lzIfs lzIf0f s]Gb| M @))$ h]7 !) -cfwf/ :s"ndf k9fpg]
xfn;Dd lzIfs pTkfbg ug{ :yflkt tflnd s]Gb|_
21
5/20/2022
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd
P]ltxfl;s ljsf;qmd P]ltxfl;s ljsf;qmd
ax'p2]ZoLo ljBfno
lj=;+=@)!( df a'6jn k|fljlws OlG:6Ro'6af6 -;g\
cjlw M lj=;+= @)!%–@)@%
!(^@_ / ;g\ !(^# df afnfh' k|fljlws tflnd s]Gb|
g]kfn /fli6«o lzIff of]hgf cfof]usf] k|ltj]bg @)!! sf]
-tTsfnLg d]sflgsn k|lzIf0f s]Gb|_ sf] :yfkgf u/L
l;kmfl/;
Jofj;flos tflnd Jojl:yt ¿kdf lbg ;'?
k|yd k~rjifL{o of]hgfaf6 ax'p2]ZoLo Jofj;flos
ljBfnox? :yfkgf ug]{ qmd k|f/De ul/Psf] .
;j{k|yd lj=;+= @)!% kf}ifdf kf]v/fsf] g]zgn xfO{:s"nnfO{ lj=;+= @)@$ h]7 @( -!@ h'g !(^&_ df ;fgf]l7dLdf
ax'p2]ZoLo xfO{:s"ndf kl/0ft eof] . /fli6«o Jofj;flos k|lzIf0f s]Gb| :yfkgf .
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd
clgjfo{ Jofj;flos dfWolds lzIff P]ltxfl;s ljsf;qmd
cjlw M lj=;+= @)@* b]lv @)#& ;Dd k|fljlws lzIffno -lj=;+= @)#& jf ;g\ !(*) b]lv
gofF lzIff of]hgf jf /f=lz=k=of] @)@* xfn;Dd_ M cfw'lgs k|fljlws lzIffnosf] ;'?jft
tLg lsl;dsf dfWolds ljBfnoM ;fwf/0f, ;+:s[t / klxnf] cfw'lgs k|fljlws lzIffnosf] ¿kdf s0ff{nL
Jofj;flos k|fljlws lzIffno h'Dnf ;g\ !(*) -lj=;+=@)#&_ df
;fwf/0f df=lj= df M sDtLdf Ps ljifo clgjfo{ :yfkgf,
ljifosf] ?kdf @)Ü ;doef/ / @)) k"0ff{Í sf] lj=;+= @)$%÷!!÷!@ df k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos
Jofj;flos lzIff k9fpg'kg]{ Joj:yf tflnd kl/ifb\sf] u7g
Jofj;flos df=lj=df M #)Ü b]lv $)Ü Jofj;flos lj=;+= @)%) b]lv lghL:t/df klg k|fljlws lzIffno
ljifo -#)) b]lv $)) k"0ff{+s_ sf] k7gkf7gsf] Joj:yf ;~rfng :jLs[lt lbg] sfo{sf] yfngL eof]
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd
;fd'bflos ljBfnodf k|fljlws lzIff sfo{qmd P]ltxfl;s ljsf;qmd
✓b;f} k~rjifL{o of]hgfn] u/]sf] Joj:yf dfWolds ljBfnodf k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff
✓cf=j= @)%(÷)^) b]lv !% j6f sIff ( b]lv !@
✓k|f/Dedf Pg]S; sfo{qmd eGg] ul/GYof] . ljBfno If]q ;'wf/ of]hgf @)^^–)&@ n] gLltut Joj:yf u/]/
z'?jft
✓l6 P; Pn ;L / k|fljlws l8Knf]df k7gkf7g
of]hgf cjlwdf !)) j6f dfWolds ljBfnodf k|fljlws
x'g] Jofj;flos wf/sf] k/LIf0f ug]{ sfo{qmd /fv]sf]
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd ;Lk z}=;= @)&) b]lv (( cf]6f dfWolds ljBfnodf sfo{qmdsf]
ljsf;;DaGwL gLlt, @)^$ z'?jft jf k/LIf0f ul/Psf] . -@)&! sf] P;Pn;Ldf ;j{k|yd
k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff Pjd\ tflnd ;xefuL_
gLlt, @)^( hf/L . xfn $*$ j6f
22
5/20/2022
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff kl/ifb
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb\ O{=;+ !(*( -lj=;+= nIo M 5 cf]6f
@)$% kmfu'g !@_ df :jfoQ lgsfosf] ?kdf :yfkgf ePsf] xf] .
d'Vo lhDd]jf/L M ;Lko'Qm hgzlQm tof/ kfg'{ k|fljlws lzIff tyf
!= k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / tflnddf ;dtfk"0f{
Jofj;flos tflnd kl/ifb\sf] d'Vo lhDd]jf/L xf] kx'Fr lj:tf/
lzIffdGqLsf] cWoIftfdf @# ;b:oLo Ps ;ef / gf} ;b:oLo @= u'0f:t/, ;do ;fk]Iftf / bIftf clej[b\lw
Ps sfo{sf/L lgsfo ækl/ifb\Æ /x]sf] . #= Joj:yfkgdf k|efjsfl/tf Pjd\ bIftf clej[b\lw
b"/b[li6 -;g\ @)#) ;Ddsf nflu_
l;ko'St g]kfn, ;d[b\w hgtf
$= …/fli6«o Jofj;flos of]Uotf 9fFrfÚ :yfkgf
Wo]o %= sf]if :yfkgf ug{ k|fljlws ;xof]u lj:tf/
k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / tflndsf] lj:tf/ ug]{ / ^= ;/f]sf/jfnfx¿lar k|efjsf/L ;+of]hg ug]{
l;ko'St hgzlSt tof/ ug]{ Pp6f hLjGt ;+u7gsf] ¿kdf
cufl8 a9\g] 5 .
23
5/20/2022
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb
24
5/20/2022
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb
25
5/20/2022
pQ/s'l~hsf
!= v @=& hLjgf]kof]uL l;k -Life skill_, ;fdfGo Jofj;flos l;k -soft
@= 3 skills_
#= 3 @=* lzIffdf 4G4 tyf tgfj Joj:yfkg, :jJoj:yfkg, ;ª\s6df
$= u lzIff Joj:yfkg / l;sfO
%= v
^= v
&= v
*= u
(= s
!)= v
Padam
26
5/20/2022
hLjgf]kof]uL l;k
;Lkx? hLjgf]kof]uL ;Lk JolQmsf] b}lgs hLjgdf cfOkg]{ dfu / r'gf}tLx?sf] ;fdgf
ug{ k|efjsf/L ?kdf ;fd~h:o ug]{ ;sf/fTds afgL Jojxf/ xf] . JolQmut
hLjgf]kof]uL l;k -Life skill_,
hLjgnfO{ :j:y / pTkfbgzLn t'Nofpg cfkm"nfO{ Jojl:yt ug]{ lg0f{ox?
k|fljlws ;Lk -Hard skill_ jf s8f ;Lk lngsf nflu ;"rgfx? k|bfg u/L ;d:of ;dfwfg tyf ;fdgf ug{ ;xof]u
;fdfGo Jofj;flos l;k -soft skills_ -g/d ;Lk jf Jojxf/ k'¥ofpg] dgf];fdflhs ;Ifdtfx? / cGt/ j}olQms ;Lkx?sf] Ps ;d"x g}
s'zn ;Lk_ hLjgf]kof]uL ;Lkx? x'g . – ljZj :jf:Yo ;+u7g
b}lgs hLjgdf cfOkg]{ ;d:of / r'gf}tLx?sf] ;fdgf ug]{ l;k hLjgf]kof]uL l;k
ljleGg kl/l:ylt;Fu h'Wg] Ifdtf
;fwf/0f l;k, k|fljlws l;k / hLjgf]kof]uL l;k ljr :ki6t leGgtf /x]sf] .
c?;Fu ;Dks{ ug]{, cfkm\gf s'/f c?nfO{ a'emfpg], ;d"xdf sfd ug]{, ;"rgf lng],
/rgfTds ;f]r /fVg], lg0f{odf k'Ug], cfTdljZjf; a9fpg], ;+j]u / cfqmf];
lgoGq0f ug]{, dfof bof k|s6 ug]{ h:tf l;k hLjgf]kof]uL l;k x'g\ .
;'Gg] Ifdtf, c?sf] cfjZostf ;d:of ;dfwfg ug{ ljsNk 5gf]]6 ug]{
cfkm" / c?sf] dfGotf / dxTjsf] k|efjsf] ljZn]if0f ug]{
h?/t a'emg] / cfkm\gf] a'emfO k|:t't jf JoQm ug]{ l;k cflb
jt{dfg sfo{af6 eljiosf] cf}lrTo d"Nof+sg ug]{ l;k cflb .
3_cfk;L ;xof]u / ;xsfo{
v_;dfnf]rgfTds ;f]rfO
c?sf] of]ubfgsf nflu cfb/ k|s6 ug]{ ljleGg tl/sf / cfkm\gf] cj:yf
cfkm\gf] ;+ult / ;~rf/sf] k|efj ljZn]if0f ug{
cfFsng u/L ;d"xnfO{ of]ubfg lbg cflb l;k
k|j[lQ, dfGotf, ;fdflhs d"No ljZjf; / ltgnfO{ k|efj kfg]{ tTjsf] ljZn]if0f
ª_ ax; / k}/jL ;Lk l;k
c?nfO{ k|efj kfg]{ l;k, w}o{tf, sfo{sf] ;DaGw tyf pTk|]/0ff hufpg] l;k ldNbf] ;"rgf / ;|f]t klxrfg ug]{ l;k cflb .
cflb .
27
5/20/2022
hLjgf]kof]uL l;k
hLjgf]kof]uL l;ksf k|sf/ -# >]0fLdf ljefhg WHO n]_
#= r'gf}tLsf] ;fdgf / cfTdJoj:yfkg ;DaGwL ;Lk
cfTdljZjf; a9fpg] / b[9 x'g]
;fwf/0f ;Lk
cfkm\gf] clwsf/k|lt ;r]i6, d"No dfGotfk|lt ;hutf / cfkm\gf] Ifdtf /
sdhf]/L dx;'; ug]{
hLjgsf] nIo lgwf{/0f ug]{
cfTdd"Nof+sg / :jcg'zf;g l;k
;f]rfOnfO{ Joj:yfkg ug]{ h:t} cfj]usf] Joj:yfkg, b'v / kL/dsf{sf]
;fdgf / s'/Llt, b'Jo;{g tyf Ifltsf] ;fdgf ug]{ l;k cflb
;+j]unfO{ lgoGq0f tyf Joj:yfkg ug]{ l;k
skills_ l;sfOsf b'O{ kf6f x'g\ . JolQmnfO{ cfkm"n] cFUffn]sf] k];f k|s[ltsf x'G5 . k|fljlws ;Lkn] JolQmdf ljifout ljz]if1tf lbnfpF5,
of] ljz]iftfn] JolQmnfO{ s'g} sfd jf k];fsf nflu tof/ x'g of]Uo
jf Joj;fodf ;kmntf k|fKt ug{ oL b'j} ;Lk clgjfo{ x'G5 .
agfpF5 eg] j}olSts ;fdflhs ljsf; Pjd\ k];f jf Joj;fout
k|fljlws ;Lkn] JolQmnfO{ ljifoj:t'df bvntf k|fKt u/fpFb5
;kmntfsf nflu ;fwf/0f ;Lksf] h¿/t kb{5 . pbfx/0fsf nflu
cyf{t ljifoj:t';Fu ;DalGwt cfwf/e"t 1fg, ;Lk tyf Ifdtf 8fS6/n] lr/kmf/ ug]{, cf}iflw lbg] sfo{ k|fljlws ;Lk xf] eg] p;n]
k|fKt ug{' k|fljlws ;Lk xf] . h:t} M lj1fg, ul0ft, s[lif, sDKo'6/ la/fdLnfO{ dgf]j}1flgs ¿kdf ;fGTjgf lbg ;Sg] c;n Jojxf/sf]
k|f]ufldª cflb . k|bz{gnfO{ ;fwf/0f Jofj;flos ;Lk elgG5 .
28
5/20/2022
;ˆ6 l:sn ePsf JolStx¿ pTkfbg ug{ g;s]sf] of] ts{ s]lGb|t x'G5 . ;+j]u s]lGb|t x'G5 .
Hodges & Burchell n] @))# df /f]huf/bftfx¿sf]
ljBfno, kf7\ok':tsaf6 k|fKt cf}krfl/s / cgf}krfl/s b'j}
ul/G5 . tl/sfaf6 k|fKt ul/G5 .
b[li6sf]0fdf dxTTjk"0f{ l;k;DaGwL u/]sf] cWoogn] !) cf]6f
cfjZos l;kx¿dWo] ability & willingness to work, k|fljlws ;Lksf] :yflkt lgod, of] JolQm jf sfd ug]{ jftfj/0f,
l;4fGt ;w}+ ;a}sf nflu Pp6} ;+u7gcg';f/ km/s km/s x'G5 .
team work, cooperation, interpersonal relation,
x'G5 .
communication, energy & passion, problem
of] k|fljlws / ljlzi6 x'G5 . of] ;fdfGo x'G5 .
solving skills h:tf * cf]6f soft skills ePsf] pNn]v u/]sf]
29
5/20/2022
tyf ax';fIf/tf ❑ k|fljlws ;fIf/tf (Technological Literacy) (s4.2 ❑ /fli6«o klxrfg / ckgTjsf] cg'e"lt (National identity and
sense of belonging) (S5.5)
l;kx¿ ❑ b[Zo ;fIf/tf (Visual literacy) (s4.3) ❑ ;fdflhs Pjd\ gful/s lhDd]jf/L (Social and civic
(Information ❑ ;"rgf ;fIf/tf (Information Literacy) (s4.4) responsibility) (S5.6
communication j}olSts lhDd]jf/L (Personal responsibility) (S5.7)
and multiliteracy ❑ ax';f+:s[lts ;fIf/tf (Multicultural Literacy) (s4.5) ❑
30
5/20/2022
@=*
lzIffdf 4G4 Joj:yfkg
tgfj Joj:yfkg, lzIffdf 4G4 Joj:yfkg
:jJoj:yfkg,
;ª\s6df lzIff Joj:yfkg -dfWolds tx_
Joj:yfkg M ;+u7g jf ljBfnosf] lxtdf
pkof]u u/fpg]
31
5/20/2022
32
5/20/2022
tgfj Joj:yfkg
tgfjsf] kl/ro M
;fwf/0f cy{df tgfj clglR5t Jojxf/ xf] .
s'g} dfu jf sfo{sf sf/0f s'g} JolQmsf] zf/Ll/s Pj+ dfgl;s Jojxf/df
cfpg] clglR5t kl/jt{gnfO{ tgfj elgG5 .
tgfj Joj:yfkg k|To]s JolQmsf] ;xgzLntfsf] ;Ldf km/s km/s x'g] sf/0fn] ubf{
;+u7gfTds Jojxf/ jf kl/lwdf cfpg] jftfj/0fLo kl/jt{gsf sf/0f
Stress Management JolQmsf] ;xglzntfsf] ;Ldf gf3L lghsf] zf/Ll/s tyf dfgl;s
lqmofsnfkdf b]lvg] c;fwf/0f cj:yf g} jf:tjdf tgfj xf] .
csf]{ zJbdf, j}olQms lxtsf] kl/lwdf s'g} JolQmsf] ck]Iff /
jf:tljstfsf ljrdf cfpg] k[ystfjf6 lghsf] zf/Ll/s jf dfgl;s
l:yltdf b]lvg] c:jefljs cj:yf g} tgfj xf] .
Padam Padam
Padam Padam
Padam Padam
33
5/20/2022
:j–Joj:yfkg
cjwf/0ff
"Self Management is your ability to use awareness of your emotions
to actively choose what you say and do."
:jJoj:yfkg, :j–Joj:yfkg eGgfn] JolQmn] cfkm" :jod\nfO{ g} Joj:yfkg
ug'{nfO{ a'emfpF5 .
of] Self control is the best control eGg] egfO{af6 k|]l/t Joj:yfkg
xf] .
JolQmn] cfkm" :jodnfO{ Joj:yfkg ug{ ;Sb}g eg] p;n] c?
JolQm jf ;+:yfnfO{ plrt Joj:yfkg ug{ sl7g x'G5 .
JolQm cfkm" cg'zf;gsf] bfo/f leq a:g], cfkm'n] ug{ x'g] jf gx'g]
s'/fx? Vofn ug]{, ;dosf] ;xL Joj:yfkg ug]{, ljifoj:t'df
cWofjlws x'g], ;do ;fk]If kl/jt{gzLn x'g], :ki6 b[li6sf]0f /fVg],
sfo{k|lt ;dlk{t x'g], :jpTk|]l/t x'g], g]t[Tj Ifdtfsf] ljsf; ug]{
h:tf s'/f :jJoj:yfkg cGt/ut kb{5g\ .
34
5/20/2022
-s_ :j–Joj:yfkg
:jJoj:yfkg l;k eGgfn] cfk\mgf] ;f]rfOsf] 9fFrf, JolQmTj lgdf{0f
sfo{Ifdtf cflb kIfx¿ pGgt agfpg cfk"mleq} Ifdtf Pjd\ zlQmsf] ;|f]t
:j–Joj:yfkg
klxrfg ug]{ ;du| l;knfO{ a'emfpF5 . lzIfsn] cfkm"nfO{ cWofjlws /fVg / lzIf0f l;sfO lqmofsnfknfO{
o; l;kn] cfk"mnfO{ ljleGg kl/l:ytLdf ;dfof]hg x'g / Joj:yfkg ug{ k|efjsf/L agfpg :jJoj:yfkg ug{' cfjZos 5 . ;dosf] ult
;xof]u u5{
o; l;kcGt{ut cfk"mnfO{ a'em\g], d"Nofª\sg ug]{, Joj:yfkg ug]{ h:tf
;Fu} gofF gofF 1fg, l;k / k|ljlwsf] ljsf; x'g] x'Fbf o:tf kIfnfO{
l;kx¿ kb{5g\ . o; l;kcGtu{t lgDglnlvt l;kx¿ kb{5g\ M lzIfsn] ljz]if Wofg lbg'kb{5 . ;fy} cfkm"nfO{ cWofjlws ug{
✓ cfTduf}/j / cfTdljZjf;, :jfWofog ;fdu|Lsf] vf]hL u/L :jcWoog ug]{ afgLsf] ljsf; ug'{
✓ cfTdhfu/0f, kb{5 .
✓ nIo lgwf{/0f,
:jJoj:yfkgsf tl/sfx? M :j–l;sfO, :j–;'wf/, :j–hfu?s,
✓ cfTdd"Nofª\sg,
✓ ;+j]u Joj:yfkg -l/;, 8fx, lk/, pbfl;gtf, IftL, s"nt_,
:j–pTt/bfoL÷:j–hjfkmb]xL, :j–cg'zf;g, :j–pTk|]l/t, :j–
✓ tgfj Joj:yfkg -;do Joj:yfkg, ;sf/fTds ;f]r / dgf]/~hg lng] ;|f]tk"0f{tf, :j–pknlAw, :j–cg'udg .
tl/sf_ .
:j Joj:yfkg
SWOT ljZn]if0f
S = Strength: o;cGtu{t nIo k|flKtsf nflu cfk"mdf ePsf ;an
kIfx¿ ;w}F+ Vofn u/L /fVg] / nIo k|flKttkm{ pGd'v x'g] . ;+s6 Joj:yfkg
W = Weakness: o;cGtu{t nIo k|flKt ug{sf nflu cfk"mdf ePsf
sdhf]/L kQf nufO{ qmdz x6fpFb} hfg] . Crisis Management
O = Opportunity: nIo k|fKt ug{sf nflu cfjZos kg]{ ;fwg /
;|f]t kl/rfng tyf cj;/sf] vf]hL ug]{ s'/fx¿ o;cGtu{t k5{g\ . ;w}
cj;/ k|flKtsf nflu pGd'v x'g'k5{ .
-dfWolds txsf nflu dfq_
T = Threats: JolQmsf] nIo k|flKtsf nflu r'gf}tL / jfwfx¿ klg x'G5g\
tL afwf / r'gf}tLnfO{ x6fpFb} cj;/ k|flKttkm{ pGd'v x'g'k5{ .
Padam 224
35
5/20/2022
;+s6
s[ltd -dfgj ;+s6sf sf/0f
k|fs[lts ljkb
lgld{t_
cfGtl/s sf/0f afXo sf/0f
dfgljo • उत्पादन सेवामा खोट • 7"nf k|fs[lts b'3{6gf
af9L n8fO{ • प्रववगधमा गडबढ
Iflt • k|fs[lts k|sf]k
• कम्पप्ठयुटर प्रिालीमा खराबी
सूचनााः गलत वा समयमै नहुनु • /fli6«o Pjd\ cGt/f{li6«o
åGå ef}lts •
36
5/20/2022
37
5/20/2022
Thank you
wGojfb
38