MODYUL 1
PANITIKAN
Ang maikling kuwento ay isang akdang pampanitikan na nag-iiwan ng isang
kakintalan. Kadalasang natatapos itong mabasa sa isang upuan lamang.
Karaniwang nakabatay ang mga paksa sa mga tunay-na-buhay na
pangyayari anupa’t ang mga mambabasa ay madaling makaugnay sa
salaysay nito. Kaya naman masasabing ito ay isang payak ngunit masining
na salamin ng buhay ng isang tao.
Mga Bahagi ng Maikling Kuwento
1. Panimula: Sa bahaging ito niya paaasahin ang mga mambabasa sa isang
kawili wili at kapana-panabik na akda; karaniwang inilalalahad ang mga
katangian ng pangunahing tauhan at ang kaniyang suliranin na siyang
magiging pokus ng tunggalian.
2. Saglit na Kasiglahan: Dito matatagpuan ang mga pagbabalik-tanaw at
pagpapakita ng kung paano humantong sa ganoong punto ang sitwasyon.
Makikita rin dito ang pagtatagpo ng mga tauhan na kabilang sa suliranin ng
akda.
3. Paglalahad ng Suliranin: Sa bahaging ito magsisimula ang balakid ng
pangunahing tauhan. Sa suliranin iikot ang mga pangyayari sa akda. Ang
mga tauhang may malaking kahalagahan ay ang mga tauhang umiikot sa
suliranin ng pangunahing tauhan.
4. Tunggalian: Dito makikita ang pakikipagtunggali ng mga tauhan na
maaaring mula rin sa suliraning nailahad. Maaaring kalaban ng tauhan ang
kapwa tauhan, ang sarili, ang kalikasan o ang lipunang ginagalawan ng
pangunahing tauhan.
5. Kasukdulan: Ito ang pinakamasidhi o pinakamataas na yugto ng akda. Dito
na rin matatagpuan ang kalutasan sa suliranin o ang katapusan ng
tunggalian ng pangunahing tauhan. Makikita rin dito ang pinakamatinding
pangyayari ng akda, kamatayan ng bida o tagumpay.
6. Wakas/Kakalasan: Ang katapusan ng akda. Dito na mapapayapa ang mga
tauhan matapos malutas ang suliranin at humupa ang tunggalian.
Mga Uri ng Maikling Kuwento
1. Kuwento ng Pag-ibig – Ang diwa ng kuwento ay ukol sa pag iibigan ng
pangunahing tauhan at ng kanyang katambal na tauhan.
2. Kuwento ng katutubong kulay – Nangingibabaw sa kuwentong ito ang
paglalarawan sa isang tiyak na pook, ang anyo ng kalikasan doon, at ang uri
ng pag-uugali, paniniwala, pamumuhay at pamantayan ng mga taong
naninirahan sa nasabing lugar.
3. Kuwento ng Tauhan o pagkatao – Nangingibabaw sa kuwentong ito ang
isang masusing pag-aaral at paglalarawan sa tunay na pagkatao ng
pangunahing tauhan.
4. Kuwento ng kaisipan o sikolohiko – Sinisikap na pasukin ng kuwento ang
kasuluk-sulokang pag-iisip ng tauhan at ilahad ito sa mga mambabasa.
5. Kuwento ng katatakutan – Matindi ang damdaming nagbibigay buhay sa
kuwentong ganito. Nakapananaig ang damdamin ng takot at lagim na
nililikha ng mga pangyayari sa katha.
6. Kuwento ng kababalaghan – Naglalaman ang kuwentong ito ng mga
pangyayaring mahirap paniwalaan sapagkat salungat sa batas ng kalikasan
at makatwirang pag-iisip.
7. Kuwento ng katatawanan – Ang galaw ng mga pangyayari sa kuwentong
ito ay magaan, may mga pangyayaring alanganin at may himig na
nakakatawa ang akda.
8. Kuwento ng talino – Ang kuwentong ito ay punong-puno ng suliraning
hahamon sa katalinuhan ng babasa na lutasin. Ang mga kuwentong detektiv
o sa paniniktik ang halimbawa nito.
9. Kuwentong pampagkakataon – Kuwentong isinusulat para sa isang tiyak
na pangyayari, gaya ng Pasko, Bagong Taon, at iba pa.
10. Kuwento ng kapaligiran - Kuwentong ang paksa ay ang mga pangyayari o
bagay na mahalaga sa lipunan o pamayanan.
11. Kuwentong makabanghay o madulang pangyayari – Ang pangyayari sa
loob ng kuwento na ang banghay ang siyang nangingibabaw sapagkat dito
nasasalig ang maging katayuan o kalagayan ng mga tauhan.
Denotatibo o Konotatibong Pagpapakahulugan
Ang salita ay maaaring magkaroon ng denotatibo at konotatibong
kahulugan. Denotatibo ay isang pagpakahulugang naglalaman ng
pangunahing kahulugan ng salita; tumutukoy sa literal na kahulugan ng
salita o kahulugan mula sa diksyunaryo. Konotatibo naman ay
pagpakahulugang maaaring mag-iba-iba ayon sa saloobin, karanasan, at
sitwasyon ng isang tao; tumutukoy sa pahiwatig o hindi tuwirang kahulugan
na maaaring pansariling kahulugan ng isang tao o pangkat na iba kaysa
karaniwang pakahulugan.
GRAMATIKA
Ang mga pangatnig ay ginagamit sa pag-uugnay-ugnay ng mga pangungusap
at sugnay. Sa pamamagitan nito, napagsusunod natin nang tama ang mga
pangyayari sa isang kuwento ayon sa tamang gamit nito. Pangatnig ang
tawag sa mga salitang nag-uugnay sa dalawang salita, parirala o sugnay, at
transitional devices naman ang tawag sa mga kataga na naguugnay sa
pagsusunod-sunod ng mga pangyayari (naratibo), at paglilista ng mga ideya,
pangyayari, at iba pa sa paglalahad.
Mga Pangatnig
1. subalit – ginagamit lamang kung ang ‘datapwat’ at ‘ngunit’ ay ginamit na
sa unahan ng pangungusap
Mga Halimbawa:
a. Datapwat matalino siya, wala naman siyang kaibigan.
b. Mahal ka niya, subalit hindi niya gaanong naipapakita ito.
c. Marami na akong natutuhan, ngunit tila kulang ito.
2. samantala, saka – ginagamit na pantuwang
Mga Halimbawa:
a. Siya ay matalino saka mapagbigay pa.
b. Abala ang lahat, samantalang ikaw ay walang, ginagawa.
3. kaya, dahil sa – ginagamit na pananhi
Mga Halimbawa:
a. Kaya hindi natututo ang tao dulot ng kaniyang kapalaluan.
b. Siya’y nagtagumpay dahil sa kanyang pagsisikap.
Transitional Devices
1. sa wakas, sa lahat ng ito, pagkatapos – panapos
Mga Halimbawa:
a. Sa wakas, natuwa ang ama dahil sa kabaitan ng anak.
b. Sa lahat ng ito, napagtanto ng mga anak na sila’y mahal na mahal ng
kanilang ama.
2. kung gayon – panlinaw
Mga Halimbawa: a. Malinaw ang paalaala ng ina sa kaniya, kung gayon
kailangan iyang pagbutihin ang kanyang pag-aaral.
MODYUL 2
PAGKILALA SA KATOTOHANAN AT OPINYON
Ang katotohanan ay isang pahayag na nagsasaad ng ideya o pangyayaring
napatunayan at tanggap ng lahat na totoo at hindi mapapasubalian kahit sa
ibang lugar. Hindi ito nagbabago at maaaring tiyakin ang
pagkamakatotohanan nito sa ibang sanggunian tulad ng mga babasahin at
mga taong nakasaksi nito. Ang opinyon naman ay isang pananaw ng isang
tao o pangkat na maaaring totoo pero puwedeng pasubalian ng iba. Ito rin
ay isang paniniwala na mas malakas pa sa impresyon ngunit, mas mahina sa
positibong kaalaman na batay sa obserbasyon at eksperimento. Sa madaling
salita, ang katotohanan ay mga pahayag na maaaring mapatunayan ng mga
ebidensya samantalang ang opinyon ay mga pahayag na batay sa sariling
paniniwala lamang. Tandaan, bagamat ito’y isang paniniwala o punto ng
sumulat lamang, mainam na ang paghabi ng opinyon ay nakasalig sa
kanyang karanasan at/o mga nabasang prinsipyo o kaisipan. Sa
pagpapahayag ng katotohanan at opinyon, maaaring gumamit ng mga
sumusunod na pananda:
A. Katotohanan – batay sa resulta, pinatutunayan ni, mula kay, sang-ayon
sa, tinutukoy ng, mababasa sa …
B. Opinyon – sa aking palagay, sa tingin ko, sa nakikita ko, sa pakiwari ko,
kung ako ang tatanungin, para sa akin, sa ganang akin
o Positibong Opinyon – totoo, tunay, talaga, ganoon nga, mangyari pa,
sadya
o Negatibong Opinyon – ngunit, subalit, habang, samantala
Mga Uri ng Tunggalian
Panloob na Tunggalian
1. Tao laban sa Sarili - Ito ay isang uri ng tunggalian na panloob dahil
nangyayari ito sa loob ng tauhan. Sa tunggalian na ito ay kalaban ng
pangunahing tauhan ang kaniyang sarili. Nakikita o napapansin ito kapag
ang pangunahing tauhan ay nahihirapan sa pagdedesisyon, sa tama ba o
mali.
Panlabas na Tunggalian
2. Tao laban sa Tao - Ito ang pinakaunang halimbawa ng panlabas na
tunggalian. Sa tunggaliang ito, ang kalaban ng pangunahing tauhan ay isa
pang tauhan. Ito ang klasikong bida laban sa kontrabida na eksena.
3. Tao laban sa Kalikasan - Sa tunggalian naman na ito, ang pangunahing
tauhan ay naapektuhan ng mga pwersa ng kalikasan. Halimbawa, ang
biglaang pagputok ng bulkan na maaaring maglagay sa pangunahing tauhan
sa panganib.
4. Tao laban sa Lipunan - Ang pangunahing tauhan sa tunggaliang ito ay
nakikipagbanggaan sa lipunan. Halimbawa nito ang pagsuway sa mga
alituntunin ng lipunan o di kaya ay ang pagtakwil sa kultura ng lipunan.
MODYUL 3
Ang tula ay isang uri ng panitikan na pinagyayaman sa pamamagitan ng
paggamit ng tayutay at malayang paggamit ng mga salita sa iba’t ibang estilo
– kung minsan ito ay maiksi o mahaba. Ito ay binubuo ng saknong at
taludtod na karaniwang wawaluhin, lalabindalawahin, lalabing-animin at
lalabing-waluhing pantig.
MODYUL 4
Ang sanaysay o essay ay akdang sulat na naglalaman ng mensahe, pananaw
o ideya ng may akda tungkol sa isang paksa. Ang mga uri ng sanaysay ay
nag-iiba depende sa nilalaman at paksang tinatalakay. Ang sanaysay ay
maaaring pormal at di-pormal. Ang pormal na sanaysay ay karaniwang
nagpapahayag tungkol sa seryosong paksa at karaniwang isinusulat na may
taglay na maiging pag-aaral o pananaliksik ng may akda. Ang di-pormal na
sanaysay naman ay maaring tungkol sa karaninwang mga paksa, personal na
pananaw o mga sualt na naglalayong makapagbigay aliw sa mambabasa.
Ang tema at pormat nang pagsulat nang ganitong uri ng sanaysay ay
kadalasan may bakas ng personalidad ng may akda at parang nakikipag-usap
lamang sa isang kaibigan at hindi gaanong pormal ang mga salitang gamit sa
pagsulat.
Ang mga Pang-ugnay at mga Pahayag na Ginagamit sa Pagbibigay ng
Sariling Pananaw
A. Pang-angkop (Ligature) – Ito ay ang mga katagang nag-uugnay sa
panuring at salitang tinuturingan. Ito ay nagpapaganda lamang ng mga
pariralang pinaggagamitan. May dalawang uri ng pang-angkop.
▪ Ang pang-angkop na na ay ginagamit kapag ang unang salita ay nagtatapos
sa katinig maliban sa n. Hindi ito isinusulat nang nakadikit sa unang salita.
Ihiwalay ito. Nagigitnaan ito ng salita at ng panuring.
Halimbawa: mabait na tao
▪ Kapag ang unang salita naman ay nagtatapos sa titik n, kinakaltas ang n at
ikinakabit ang –ng.
Halimbawa: huwarang mamamayan
▪ Ang pang-angkop na –ng ay ginagamit kung ang unang salita ay nagtatapos
sa mga patinig. Ikinakabit ito sa unang salita.
Halimbawa: masamang nilalang
WEEK 5
Ang Pang-ugnay ay mga salitang nagpapakita ng relasyon o motibo ng
dalawang yunit sa pangungusap, maaaring salita, dalawang parirala o ng
dalawang sugnay. Ang mga salitang ito ay tinatawag na “transition words sa
Ingles”. Ito ang mga salitang nagsisilbing gabay mula sa isang ideya papunta
sa isang bagong ideya. Kung wala ito, hindi ganun ka ganda basahin ang
pagkakasunod ng mga pangungusap. Bukod rito, ang mga pang ugnay na
salita rin ang nagsisilbing tulay para mas maunawaan ang sanhi at bunga ng
mga pangyayari.
Pangatnig
- kataga o salitang nag-uugnay ng dalawang salita, parirala, o sugnay
nag pinugsusunod-sunod sa pangungusap
Pang-angkop
- katagang nag-uugnay sa panuring at salitang tinuturingan,
mayroong tatlong uri: na, ng, g
Pang-ukol
- ginagamit sa pag-uugnay ng isang pangalan o panghalip sa iba pang
bahagi ng pangungusap
DULA - ang dula ay isang paglalarawan ng buhay na ginaganap sa isang
tanghalan.
Bahagi ng Dula
1. Yugto – ang bawat paghahati sa dula
2. Tanghalan – pagbabago ng ayos ng entablado
3. Tagpo – paglabas-masok ng mga tauhang gumaganap sa tanghalan
Mga Uri ng Dula
1. Trahedya – nagwawakas sa pagkasawi o pagkamatay ng mga pangunahing
tauhan 2. Komedya – ang wakas ay kasiya-siya sa mga manonood dahil
nagtatapos na masaya sapagkat ang mga tauhan ay nagkakasundo
3. Melodrama – kasiya-siya rin ang wakas nito bagamat may ilang
malulungkot na bahagi
4. Parsa – may layuning magpatawa
5. Saynete – pumapaksa sa mga karaniwang pag-uugali ng tao na
ginagawang katawa tawa
ang Hinduismo ay isang nananaig na relihiyon ng subkontinenteng Indiano.
Sa ibang mga pagsasanay at pilosopiya, ang Hinduismo ay kinabibilangan ng
isang malawak na “spectrum” ng mga batas at preskripsiyong mga “pang-
araw-araw na moralidad” batay sa karma, dharma at iba pang mga norm ng
lipunan. Ang Kristiyanismo naman ay isang Relihiyong Monoteista
(naniniwala sa iisang Diyos lamang) na nakabatay sa buhay at paniniwalang
mga katuruan ni Hesus na pinaniwalaan ng mga Kristiyano na isang
tagapagligtas at mesiyas ng Hudaismo. Samantala, ang Shinto ay ang
katutubong relihiyon ng Hapon. Ito ay kinapalolooban ng pagsamba sa Kami
o mga Diyos. Ang ibang Kami ay local at maaaring ang mga espiritu o ang
henyo ng isang partikular na lugar ngunit ang iba ay nagpapakita ng mas
malaking bagay na natural at proseso. Sa madaling salita, ang Shinto ay
kadalasang sumasalalim bilang “Ang Paraan ng mga Diyos”. Ang Islam o
“pagsunod sa kalooban ng Diyos” ay isang pananampalatayang monoteismo
at ang ikalawang pinakamalaking relihiyon sa mundo. Naniniwala ang mga
tagasunod ng Islam na kilala bilang mga Muslim na ipinahayag ng Diyos
(Allah) ang kanyang banal na salita sa sangkatauhan sa pamamagitan ng
maraming mga naunang propeta at si Muhammad na siyang huling propeta
ng Islam. Ang Ateismo naman ay ang hindi paniniwala sa Diyos o mga Diyos.
WEEK 7
Ang mga wika ay pinagsama-samang mga tunog na nauunawaan ng mga
tagagamit nito, na kapag tinuhog ay nakabubuo ng salita. May dala itong
kahulugan. Kahulugan na nagbabago habang nagbabago rin ang anyo at
estruktura ng salita.
MODYUL 8
Ang aklat ay susing tagapagbukas sa pintuan ng karunungan at kaalaman.
Ayon kay Alan Boyko, “the more kids read, the better reader they
become…” mahalaga ang pagkahilig sa pagbabasa at mabuti itong
masimulan sa murang gulang pa lamang. Ito ay kailangan ng tao upang hindi
siya maiwan sa takbo ng panahon lalo na ngayon na maraming bagong
kaalaman ang natutuklasan sa pamamagitan ng kaalamang panteknolohiya.
Mabuti itong pampalipas oras dahil bukod sa maituturing itong solusyon sa
pagkabagot ay may mga aral pang makukuha sa mga akdang pampanitikang
maaaring maging gabay sa buhay.
“ANG AMA” (Kuwentong Singaporean) salin ni Mauro R. Avena
Magkahalo lagi ang takot at pananabik kapag hinihintay ng mga bata ang
kanilang ama. Ang takot ay sa alaala ng isang lasing na suntok sa bibig na
nagpapatulo ng dugo at nagpapamaga ng ilang araw sa labi. Ang pananabik
ay sa pagkain na paminsan-minsa'y inuuwi ng ama - malaking supot ng
mainit na pansit na iginisa sa itlog at gulay. Ang totoo, para sa sarili lang
niya ang iniuuwing pagkain ng ama, lamang ay napakarami nito upang
maubos niya nang mag-isa; pagkatapos ay naroong magkagulo sa tira ang
mga bata na kanina pa aali-aligid sa mesa. Kundi sa pakikialam ng ina na
mabigyan ng kaniya-kaniyang parte ang lahat - kahit ito'y sansubo lang ng
masarap na pagkain, sa mga pinakamatanda at malakas na bata lamang
mapupunta ang lahat, at ni katiting ay walang maiiwan sa maliliit.
Anim lahat ang mga bata. Ang dalawang pinakamatanda ay isang lalaki, dose
anyos, at isang babae, onse; matatapang ang mga ito kahit na payat, at
nagagawang sila lang lagi ang maghati sa lahat ng bagay, kung wala ang ina,
upang tiyaking may parte rin ang maliliit. May dalawang lalaking kambal na
nuwebe anyos, isang maliit na babae, otso anyos, at isang dos anyos na
paslit pa, katulad ng iba, ay maingay na naghahangad ng marapat niyang
parte sa mga pinag-aagawan.
Natatandaan ng mga bata ang isa o dalawang okasyon na sinorpresa sila ng
ama ng kaluwagang-palad nito - sadyang nag-uwi ito para sa kanila ng
dalawang supot na puno ng pansit guisado. Masaya nilang pinagsaluhan
ang pagkain na hirap nilang ubusin kahit na ang ina nila'y masayang nakiupo
sa kanila't kumain nang kaunti.
Pero hindi na naulit ang masayang okasyong ito, at ngayo'y hindi nag-uuwi
ng pagkain ang ama. Ang katunaya'y ipinapalagay ng mga batang mapalad
sila kung hindi ito umuuwing lasing at nanggugulpi ng kanilang ina. Sa kabila
niyo'y umaasa pa rin sila, at kung gising pa sila pag-uwi sa gabi ng ama,
naninipat ang mga matang titingnan nila kung may brown na supot na
nakabitin sa tali sa mga daliri nito. Kung umuuwi itong pasigaw-sigaw at
padabug-dabog, tiyak na walang pagkain, at ang mga bata'y magsisiksikan,
takot na anumang ingay na gawa nila ay makainis sa ama at umakit sa
malaking kamay nito upang pasuntok na dumapo sa kanilang mukha.
Madalas na masapok ang mukha ng kanilang ina; madalas iyong marinig ng
mga bata na humihikbi sa mga gabing tulad nito, at kinabukasan ang mga
pisngi at mata niyon ay mamamaga, kaya't mahihiya itong lumabas upang
maglaba sa malalaking bahay na katabi nila. Sa ibang mga gabi, hindi
paghikbi ang maririnig ng mga bata mula sa kanilang ina kundi isang uri ng
nagmamakaawa at ninenerbiyos na pagtawa at malakas na bulalas na pag-
ungol mula sa kanilang ama, at sila'y magtatanong kung ano ang ginagawa
nito.
Kapag umuuwi ang ama ng mas gabi at mas lasing kaysa dati, may
pagkakataong ilalayo ng mga bata si Mui Mui. Ang dahila'y si Mui Mui, otso
anyos at sakitin at palahalinghing na parang kuting, ay madalas kainisan ng
ama. Uhugin at pangiwi-ngiwi, ito ay mahilig magtuklap ng langib sa galis na
nagkalat sa kanyang mga binti, na nag-iiwan ng mapula-pulang mga paste,
gayong pauli-ulit siyang pinagbabawalan ng ina. Pero ang nakakainis talaga
ay ang kanyang halinghing - mahaba at matinis, iyon ay tumatagal ng ilang
oras, habang siya ay nakaupo sa bangko sa isang sulok ng bahay,
namamaluktot nang pahiga sa banig kasama ang ibang mga batang di-
makatulog. Walang pasensiya sa kanya ang pinakamatandang lalaki at
babae na malakas siyang irereklamo sa ina na pagagalitan naman siya sa
pagod na boses. Pero sa gabing naroon ang ama, napapaligiran ng bote ng
beer na nakaupo sa mesa, iniingatan nilang mabuti na hindi humalinghing si
Mui Mui. Alam nila na ang halinghing niyon ay parang kudkuran na
nagpapangilo sa nerbiyos ng ama at ito'y nakakabulahaw na sisigaw, at
kung hindi pa iyon huminto, ito'y tatayo, lalapit sa bata at hahampasin iyon
ng buong lakas. Pagkatapos ay haharapin nito at papaluin din ang ibang
bata na sa tingin nito, sa kabuuan, ay ang sanhi ng kanyang kabuwisitan.
Noong gabing umuwi ang ama na masamang-masama ang timpla dahil
nasisante sa kanyang trabaho sa lagarian, si Mui Mui ay nasa gitna ng isang
mahabang halinghing at di mapatahan ng dalawang pinakamatandang bata
gayung binalaan nilang papaluin ito. Walang anu-ano, ang kamao ng ama ay
bumagsak sa nakangusong mukha ng bata na tumalsik sa kabilang kuwarto
kung saan ito nanatiling walang kagalaw-galaw. Mabilis na naglabasan ng
bahay ang ibang mga bata sa inaasahang gulo. Nahimasmasan ng ina ang
bata sa pamamagitan ng malamig na tubig.
Pero pagkaraan ng dalawang araw, si Mui Mui ay namatay at ang ina lamang
ang umiyak habang ang bangkay ay inihahandang ilibing sa sementeryo ng
nayon, may isang kilometro ang layo doon sa tabi ng gulod. Ilan sa taga-
nayon na nakakatanda sa sakiting bata ay dumating upang makiramay. Sa
ama na buong araw na nakaupong nagmumukmok ay doble ang kanilang
pakikiramay dahil alam nilang nawalan ito ng trabaho. Nangolekta ng
abuloy ang isang babae at pilit niya itong inilagay sa mga palad ng ama na
di-kawasa; puno ng awa sa sarili, ay nagsimulang humagulgol. Ang balita
tungkol sa malungkot niyang kinahinatnan ay madaling nakarating sa
kanyang amo, isang matigas ang loob pero mabait na tao,
na noon di'y nagdesisyong kunin siya uli, para sa kapakanan ng kanyang
asawa at mga anak. Dala ng kagandahang-loob, ito ay nagbigay ng sariling
pakikiramay kalakip ang munting abuloy (na minabuti nitong iabot sa asawa
ng lalaki imbes sa lalaki mismo). Nang makita niya ang dati niyang amo at
marinig ang magaganda nitong sinabi bilang pakikiramay sa pagkamatay ng
kanyang anak, ang lalaki ay napaiyak at kinailangang muling libangin.
Ngayo'y naging napakalawak ang kanyang awa sa sarili bilang isang malupit
na inulilang ama na ipinaglalamay ang wala-sa-panahong pagkamatay ng
kanyang dugo at laman. Mula sa kanyang awa sa sarili ay bumulwak ang
wagas na pagmamahal sa patay na bata kaya't madalamhati siyang
nagtatawag, "Kaawa-awa kong Mui Mui! Kaawa-awa kong anak!" Nakita
niya ito sa libingan sa tabi ng gulod -
payat, maputla, at napakaliit - at ang mga alon ng lungkot at awa na
nagpayanig sa matipuno niyang mga balikat at brasong kayumanggi ay
nakakatakot tingnan. Pinilit siyang aluin ng mga kapit-bahay na ang iba'y
lumayo na may luha sa mga mata at bubulong-bulong, "Maaring lasenggo
nga siya at iresponsable, pero tunay na mahal niya ang bata".
Tinuyo ng nagdadalamhating ama ang kanyang mga luha at saka tumayo.
Mayroon siyang naisip. Mula ngayon, magiging mabuti na siyang ama.
Dinukot niya sa bulsa ang perang ibinigay ng kanyang amo sa asawa (na
kiming iniabot naman ito agad sa kanya, tulad ng nararapat). Binilang niya
ang papel-de-bangko. Isa man dito ay hindi niya gagastahin sa alak. Hindi na
kailanman. Matibay ang pasiya na lumabas siya ng bahay. Pinagmasdan siya
ng mga bata. Saan kayo pupunta, tanong nila. Sinundan nila ito ng tingin.
Papunta ito sa bayan. Nalungkot sila, dahil tiyak nila na uuwi itong dalang
muli ang mga bote ng beer.
Pagkalipas ng isang oras, bumalik ang ama. May bitbit itong malaking supot
na may mas maliit na supot sa loob. Inilapag nito ang dala sa mesa. Hindi
makapaniwala ang mga bata sa kanilang nakita, pero iyon ba'y kahon ng
mga tsokolate? Tumingin silang mabuti. Mayroong supot ng ubas at isang
kahon yata ng biskwit. Nagtaka ang mga bata kung ano nga ang laman
niyon. Sabi ng pinakamatandang lalaki'y biskwit. Nakakita na siya ng
maraming kahon tulad niyon sa tindahan ni Ho Chek sa bayan. Ang giit
naman ng pinakamatandang babae ay kendi, 'yong katulad ng minsa'y
ibinigay nila ni Lau Soh na nakatira doon sa malaking bahay na
pinaglalabhan ng nanay. Ang kambal ay nagkasiya sa pangdidilat at pagngisi
sa pananabik; masaya na sila ano man ang laman niyon. Kaya't nagtalo at
nanghula ang mga bata. Takot na hipuin ang yaman na walang senyas sa
ama. Inip silang lumabas ito ng kanyang kwarto.
Di nagtagal ay lumabas ito, nakapagpalit na ng damit, at dumiretso sa mesa.
Hindi dumating ang senyas na nagpapahintulot sa mga batang ilapat ang
mga kamay sa pinag-iinteresang yaman. Kinuha nito ang malaking supot at
muling lumabas ng bahay. Hindi matiis na mawala sa mata ang yaman na
wari'y kanila na sana, nagbulungan ang dalawang pinakamatanda nang
matiyak na hindi sila maririnig ng ama. "Tingnan natin kung saan siya
pupunta." Nagpumilit na sumama ang kambal at ang apat ay sumunod nang
malayu-layo sa ama. Sa karaniwang pagkakataon, tiyak na makikita sila nito
at sisigawang bumalik sa bahay, pero ngayo'y isang bagay lamang ang nasa
isip nito at hindi man lang sila napuna.
Dumating ito sa libingan sa tabing-gulod. Kahuhukay pa lamang ng puntod
na kaniyang hinintuan. Lumuhod at dinukot ang mga laman ng supot na
dahan dahang inilapag sa puntod habang pahikbing nagsalita,
"Pinakamamahal kong anak, walang maiaalay sa iyo ang iyong ama kundi
ang mga ito. Sana'y tanggapin mo." Nagpatuloy itong nakipag-usap sa anak
habang nagmamasid sa pinagkukublihang mga halaman ang mga bata.
Madilim na ang langit at ang maitim na ulap ay nagbabantang mapunit
anumang saglit pero patuloy sa pagdarasal at pag-iyak ang ama. Naiwan sa
katawan ang basang kamisadentro. Sa isang iglap, ang kanina pang inip na
inip na mga bata ay dumagsa sa yaman. Sinira ng ulan ang malaking bahagi
niyon pero sa natira sa kanilang nailigtas, nagsalu-salo sila tulad sa isang
piging na alam nilang di nila mararanasang muli.
“TAKIPSILIM SA DYAKARTA” Indonesia ni Mochtar Lubis (Salin ni Aurora E.
Batnag)
ISINARA ni Raden Kaslan, director ng Bumi Aju Corporation at miyembro ng
Indonesian Party, ang pinto ng kanyang opisina sa bahay at bumaling sa
kanyang bisita, si Huslin Limbara, tagapangulo ng Indonesian Party.
“Hayan”, sabi niya, “wala nang makaririnig ng usapan natin. Maupo ka.”
Naupo si Husin Limbara sa isang silyon na kulay tsokolate na gawa sa balat,
sumandal, saka nagsabing,
“Aray, masakit pa rin ang balikat ko. Wala pa ring doctor ang
nakapagpagaling nito.” Kinuha ni Raden Kaslan ang kahon ng tabako sa
kanyang mesa at may sinabing pakikiramay sa sakit sa balikat ni Husin
Limbara. Kumuha ang bisita ng isang ‘555’ na sinindihan ni Raden Kaslan sa
kanyang pilak na layter na gawa ng Jogja Silverworks.
Humithit nang malalim si Husin Limbara, marahang nagbuga ng usok habang
matamang nakatingin sa mukha ni Raden Kaslan. Saglit na hindi mapalagay
si Raden Kaslan sa pagkakatingin sa kanya, ngunit iwinaksi niya ang pag-
aalala matapos makapag-isip: kailangan na naman ng partido ng pera, at sa
pagkakataong ito, hindi na siya nag-abot ng hihigit pa sa isa o dalawang
libong rupiah. Gumaan ang kanyang pakiramdam nang mabuo ang ganitong
pasya. Sinabi niya kay Huslin Limbara.
“Ano ba’ng atin?” Parang napaka-importante at napakabigat ng problema
noong magkausap tayo sa telepono.”
May bahagyang ungol na umayos ng upo si Husin Limbara bago marahang
nagsabi,
“Isang mahalagang desisyon ang binuo ng lupong tagapagpaganap. Gaya ng
alam mo na, malapit na naman ang eleksiyon. Kailangan ng ating partido ng
maraming pera. Kailangan magtayo tayo ng organisasyong pangkalakalan
para makalikom ng malaking pera. Sa lahat, ikaw ang napili para maghanda
ng plano dahil mahaba na ang karanasan mo sa negosyo. Gusto naming
maghanda ka ng malawakang plano, nasasaklaw sa lahat ng gawaing pang-
ekonomiya. Huwag kang mag-alala tungkol sa pera mo. Hindi natin
intensyong magnegosyo. Pero kung magiging pangmatagalan ang ilang
kasunduan, mas mabuti may tagubilin na sa mga miyembrong may mataas
na puwesto para suportahan ang mga gawain ng partido. Anong palagay
mo?”
Pinagmasdan ni Raden Kaslan si Husin Limbara. Nakabalita na siya tungkol
sa plano ng partido na lumikom ng pondo; matagal niyang hinintay na
maimbitahan siyang sumali sa paglikom na ito. Nakapasok na ang pangalan
niya sa mga piling miyembro, ngunit hinihingi pa rin niya ang suporta ng
mga kaibigan niyang miyembro ng konseho para makasiguro at nagkagasta
na siya ng ilang libong rupiah para rito.
“Kung susuporta ang mga miyembro ng partido na nasa puwesto, walang
problema.” Sabi ni Raden Kaslan. “Sa lahat ng sektor ng ekonomiya,
pinakamadaling hingan ng pera ang mga nag iimport. Ang ibang sektor ay
hihingi pa ng palugit na panahon, hihingi ng organisasyon, ng tauhan – tulad
ng transportasyon, eksport o industriya – pero walang hinihinging ano man
ang mga nag iimport.”
“Ang kakailanganin lamang ay pangalan ng isang korporasyon, ‘yon lang.
Ibebenta lang namin ang mga makukuha naming lisensiya sa pag-import.
Maghanda tayo ng dalawang plano. Ang isa’y para sa mabilisang resulta, sa
pamamagitan ng mga nag-iimport. Ang isa pa, na pangmatagalan, ay para
sa pagbubukas ng mga bangko, industriya, at iba.”
“A, hindi nagkamali ang marami sa pagsasabing eksperto si Raden Kaslan sa
ekonomiya,” natatawang sabi ni Husin Limbara.
“Madali lang ‘yon,” sabi ni Raden Kaslan. “Handang bumili ng lisensiya ang
mga importer, lalo na kung para sa mga ordinaryong bagay na kailangang
bilhin ng tao, kahit patungan natin ng dos siyentos porsiyento. Kaya,
halimbawang sandaang libong rupiah ang halaga ng bawat lisensiya,
mabebenta ang mga ito ng tatlong daang libong rupiah. Kikita tayo ng
buong-buong tatlong daang libong rupiah nang walang puhunan kahit
sampera.”
“Okey!” sabi ni Husin Limbara at natutuwang tinapik ang mesa. “Sa
kalkulasyon ng ating partido, kailangan natin ng hindi kukulangin sa tatlong
milyon para manalo sa darating na eleksiyon. Palagay mo ba, kaya nating
likumin ito sa loob ng anim na buwan?”
Sandaling di kumibo si Raden Kaslan habang nagkukuwenta.
“Walang problema” sabi niya.
“Okey,” ulit ni Husin Limbara. “Ikaw na’ng bahalang maghanda ng plano.”
“Pero may isa pang bagay na kailangang ayusin,” sabi ni Raden Kaslan. “Ilang
porsiyento ang mapupunta sa partido, at ilan sa mga gagamiting taong
magpapatupad ng plano? May peligro ‘to kahit pa’no, kaya …”
“A, tungkol sa peligro, bahala ang mga ministro natin.”
“Hindi iyon ang sinasabi ko.” Mahinang sabi ni Raden Kaslan.
“Kahit huwad ang mga korporasyong itatayo natin, meron pa rin
pagkakagastuhan, tulad ng buwis, mga sertipiko, at marami pang iba.”
“Ano ang marapat sa opinyon mo, Bung Raden Kaslan?”
“Okey na ang tigsisingkwenta porsiyento, singkuwenta sa partido at
singkuwenta sa mga taong gagamitin natin ang pangalan.”
“Di ba sobra naman yata ‘yan?” nagsususpetsang tanong ni Husin Limbara.
“Bakit naman sobra? Sigurado namang makukuha ng partido ang kuwarta sa
loob ng anim na buwan,” tugon ni Raden Kaslan.
“Bung Raden Kaslan, alam mo naman, siyempre, na kailangang lihim na
lihim ito,” sabi ni Husin Limbara.
“Siyempre pa! Magiging maingat na maingat ako. ‘Ba, hindi ba nakataya rin
ang reputasyon ko?”
Tumayo si Husin Limbara, bahagyang yumuko upang di sumakit ang balikat,
humakbang patungong pinto, bago nagtanong kay Raden Kaslan,
“Kailan mo kaya madadala sa akin ang plano?”
“Sa loob ng isang linggo,” sagot ni Raden Kaslan.
“Sige, isang linggo. Tawagan mo na lang ako.”
Sa beranda sa harapan, nakita nila si Fatma na nakaupo at nagbabasa, at sa
harap ng piyano sa sulok ay naroon si Suryono, parang tinatamad na
humihimig ng ilang tono. “Aalis na ba kayo?” tanong ni Fatma. “Hindi ba
muna kayo iinom ng kahit ano?” “Salamat. Saka na lang. Sobrang dami ng
trabaho.”
“Suryono, halika rito sandali. Ito si Park Husin Limbara, tagapangulo ng
Indonesian Party. Ito ang anak kong si Suryono. Kararating lang niya mula sa
ibang bansa. Sa Ministri ng Ugnayang Panlabas siya pumapasok.”
“Kumusta, hijo? Miyembro ka na rin ba ng partido?” tanong ni Husin
Limbara habang kinakamayan si Suryono.
“Tama na ho ang isa sa partido – si Bapak na lang,” sagot ni Saryono.
Malakas silang nagtawanan. Pagkaraan, inihatid ni Raden Kaslan si Husin
Limbara sa kotse ng huli na nakaparada sa bakuran.
Nang bumalik sa bahay si Raden Kaslan, isinara niya ang pinto, pinagkiskis
ang mga kamay, at pinaglipat ang tingin kina Saryono at Fatma. Pagkaraan,
tumawa siya nang malakas. “Pasok na tayo!” bulalas niya sa wikang Dutch.
“Ayos na tayo,” dugtong pa. Naupo si Raden Kaslan sa tabi ni Fatma, saka
pinalapit si Saryono at nagsalitang parang may ibubunyag na lihim. “Sikreto
ito, atin-atin lang. Malaking pagkakakuwartahan ito!”
At mabilis niyang ipinaliwanag sa asawa’t anak ang mga plano sa paglikom
ng pera para sa partido.
Matapos magpaliwanag, sinabi ni Raden Kaslan, “Balak kong magtayo ng
iba’t ibang korporasyon, at ilalagay ko si Fatma, at ikaw, Saryono, na
direktor ng mga ito. At sa bawat korporasyon. Kahati tayo sa tubo, kaya sa
hatian, mapapasakamay natin ang pinakamalaking kita.” “A, hindi ako
puwede,” sagot ni Suryono. “Empleyado ako ng gobyerno.”
“Walang problema, magbitiw ka o magbakasyon nang matagal. Sasabihin ko
sa partido. Maaayos natin ‘yan.”
Matagal na nag-usap ang tatlo at marami silang nabuong plano. May kung
anong naramdaman si Suryono, na minsan ma’y di niya inaakalang
mararamdaman, ang galak sa pagkakaroon ng pagkakataong makahawak ng
ganoong kalaking pera.
“A,” sabi niya, “bakit nga hindi?” Nagpasya na akong gusto ko ‘yon. ‘Pag
nagsawa ako, di magbabago ako ng isip, iba naman ang gugustuhin ko.”
Nang matapos silang mag-usap, nakumbinse na ni Saryono ang sarili na
walang masama sa kanilang gagawin.
Ganyan din naman ang ginawa ng ibang partido, naisip niya. Bakit hindi rin
ako gumawa ng gayon?
Nakahiga si Pak Idjo sa madilim na kuwarto sa kanyang dampa. Mula nang
bumangga ang kanyang kalesa sa kotse, nilagnat na siya at hindi na
nakabangon. Laging sumasakit ang kanyang mga pigsa, at bawat sandali’y
bumubulong siya, “La illa haillallah – la illa haillallah”, kasabay ng mga
daing; wala siyang kinakain at humihingi lamang ng tubig na maiinom.
Kapag mataas na mataas ang kanyang lagnat, nagdidiliryo siya at sumisigaw,
“Naku, sasagasaan ako ng kotse. Maawa po kayo sa matandang kabayo.
Saklolo!”
Halos magkasakit na rin si Ibu Idjo, ang asawa ni Pak Idjo, sa pag-aalaga sa
kanyang asawa. “Ang kabayo?” tanong ni Pak Idjo na nag-aalala.
“Bahala si Amat. Naghahanap nga siya ng damo.”
“Sampung taon na si Amat. Pahanapin mo na siya ng trabaho,” sabi ni Pak
Idjo. “Sayang nga at napakabata pa niya. Kung hindi’y pwede ng siya ang
maglabas ng kalesa,” sabi ng babae.
“Oo nga, puwede lang siya sa mga magagaang trabaho. Sabihin mong kahit
anong trabaho. May pera pa ba tayo?”
“Nagbayad na sa kuwarto sina Saimun at Itam. May natira pang kaunti.”
“Tipirin mo. Hindi natin alam kung kailan ako gagaling.”
Lumabas si Ibu Idjo at tinawag si Amat.
“Mat, sabi ng tatay mo, maghanap ka na raw ng trabaho para makatulong.
May sakit pa si tatay.”
Malalim ang iniisip ni Sugeng habang nakasalampak sa silya. Ninenerbiyos
siya at namumutla. Nagkukulong si Hasnah, ang kanyang asawa sa kuwarto.
Nag-away na naman sila. Iyon pa ring dati. Ang tungkol sa paglipat ng bahay.
Umaalingawngaw pa sa kanyang tainga ang mga tili ni Hasnah. “Puro
pangakong napako. Buwan buwan, pangako. Malaki na’ng tiyan ko. Malapit
na ‘kong manganak. Gusto mong gumawa ng bata, hindi mo naman
mabigyan ng disenteng tirahan. Patayin mo na lang ang batang ‘to!”
Hindi nagtagal ang kanilang galak sa pagkakataas ng puwesto ni Sugeng. Ang
bagong puwesto ni Sugeng ay naghatid ng bagong pag-asang
magkakabahay na sila, ngunit wala pa ring nangyari.
“Gusto mo bang maging masama ako, gaya ng iba?” sigaw ni Sugeng.
Pabalik-balik sa kanyang pandinig ang sigaw niyang iyon.
Allah, sa loob-loob niya, nilalabanan ko nang husto ang lahat ng tukso. Pero
kung kailangan mabigyan ng buhay si Hasnah, at pagpapakasama lamang
ang tanging paraan para makuha ang buhay na ‘yon, sige, magiging masama
na rin ako. Para kay Hasnah, para sa kanyang isisilang, para sa beybi ko.
Nangalumbaba siya.
Walang katarungan sa mundong ito. Hindi binibigyan ng pagkakataong
manatiling tapat ang mga taong gustong maging tapat. Isang munting
bahay, iyon lang, at hindi na kailangang isugal pa ang karangalan. Hindi,
ayoko, ayoko. Eh ano kung magalit si Hasnah, hamo siya! Pero alam niya,
susuko rin siya sa gusto ni Hasnah. Hindi niya kayang makipag-away kay
Hasnah bawat
minuto tungkol sa bahay.
Tumayo siya at nagtuloy sa kuwarto, sa kamang kinahihigaan ng umiiyak
pang si Hasnah. Niyakap ni Sugeng ang asawa at bumulong, “Sorry, Has,
ako’ng mali. Pero pangako, ngayon ay totoo na. Magkakabahay na tayo.”
Nadama ni Hasnah ang katapatan sa kanyang pagsasalita kaya yumakap din
ito sa asawa. Matagal silang nagyakap.
Naglalakad si Dahlia sa harap ng mga tindahan sa Pasar Baru. Hindi na niya
mabilang kung ilang tindahan na ang napasok niya. Sa bawat tindahan,
tinitingnan niya ang lahat ng paninda ngunit wala pa siyang nabibili.
Nawawalan na siya ng pag-asa. Kamuntik na sana sa isang tindahan. Habang
tumitingin siya ng tela, nakatabi niya ang isang lalaki na mukhang mapera.
Tinapunan niya ang lalaki ng mapang-akit na sulyap at nakita niya ang sagot
sa mga mata nito. Pero hindi malaman ni Dahlia kung bakit hindi kumagat
ang lalaki sa kanyang pasimula, at habang kunwari’y nakikipagtawaran si
Dahlia, biglang lumabas ang lalaki.
Baka walang pera, naisaloob ni Dahlia.
Hindi nagtagal at lumabas na rin si Dahlia. Tinitingnan siya ng halos lahat ng
lalaking nagdaraan, ngunit ni isa ma’y walang naakit sa kanya. Mabagal na
naglakad si Dahlia, pahintu-hinto sa bawat bintana para ayusin ang sarili at
tumingin sa mga panindang nakadispley, habang abala sa mga iniisip.
Dalawang linggong wala ang kanyang asawa, at dalawang lingo siyang
mapag-iisa, at libre.
Walang ano-ano, nagulat siya at napatili nang mabangga ng isang lalaki na
nagsabing, “Sori, Donya, hindi ko kayo napansin.”
Nang tingnan ni Dahlia ang nagsalita, ang nakita niya ay isang kabataang
lalaki, ismarteng magdamit, at may dalang pakete. Nagtama ang kanilang
mga tingin at kapwa sila napangiti.
“Ihahatid na kita,” walang pag-aalinlangang sabi ng lalaki.
“Salamat, kung hindi makaaabala …”
“Hindi naman. Hayun lang ang kotse ko sa kabilang kalye.” Hinawakan ng
lalaki si Dahlia sa siko, tumawid sila at lumapit sa isang Dodge sedan
Binuksan ng lalaki ang unahang pinto para kay Dahlia bago ito naupo sa
harap ng manibela. Matapos paandarin ang kotse, tiningnan nito si Dahlia
at natatawang nagsabi, “Teka, hindi pa nga pala tayo magkakilala. Ako si
Suryono.”
“Ako si Dahlia.” Napangiting sagot ng babae.
“Kaygandang pangalan, singganda ng bulaklak na dahlia ang may-ari,”
gumigiring sabi ni Suryono.
“Bola!” sagot ni Dahlia. “Hindi ka ba nagtatrabaho? Pa’no ka nakapamimili
sa katanghalian?”
“Pumapasok ako sa Ministri ng Ugnayang Panlabas pero nagbabakasyon ako
nang matagal. Nagnenegosyo muna. Sa Import N.V. Timur Besar ang opisina
ko sa lunsod.” Paglampas sa Pasar Beru Street tumuloy ang kotse
papuntang Gunung Sahari Avenue. “Kung hindi ka nagmamadali, mamasyal
muna tayo sa Tandjong Priok,” sagot ni Suryono. “Nagmamadali ka ba,
Dahlia?” tanong ni Suryono.
“Bakit mo naman naitanong?” tugon ni Dahlia.
“Nasa probinsiya ang asawa ko. Dalawang lingo siyang mawawala. Pareho
lang, magmadali man ako o hindi.”

“Okey, ah, eh di mamasyal muna tayo. Negosyante rin ba ang mister mo?”
“Ay, naku, kung negosyante siya, ‘di laking tuwa ko sana.” Sagot ni Dahlia.
“Empleyado siya sa gobyerno, mataas na opisyal sa P.P. & K. Napakahirap
maging empleyado ng gobyerno ngayon. Alam mo na siguro, Tuan, kasya
lang sa sanlinggong gastos ang sambuwang suweldo.” “Totoo ‘yan,” ayon si
Suryono. “Hangal na lang ang magkakagustong magtrabaho sa gobyerno sa
panahong ito. Pero kung marunong siya, makakaraos din kung tatanggap ng
suhol.” “Yan na nga ang lagi kong sinasabi sa mister ko. Pero sabi niya, kung
magiging masama ang lahat ng opisyal ng gobyerno, saan patutungo ang
bayan natin? Sa kapahamakan.” “Pambihira ang mister mo,” sagot ni
Suryono. “Masyadong mabait. Hindi niya nakikita ang katotohanan sa
mundong ito – na ang matapat ang siya pang napapahamak. Ang iba’y
sumisige lang.”

“Ayaw niyang tanggapin na ganyan ang kalakaran.”

Nang maparaan sila sa electric power station sa Antjol, hinawakan ni

Suryono ang kamay ni Dahlia.

“Kay lambot ng kamay mo. At kay ganda mo, bagay na bagay sa iyo’ng
pangalan mo. Napakaganda mo.”

“Bola,” sabi ni Dahlia na malanding sumulyap kay Suryono.

“Bakit pa tayo pupunta sa Priok, di ba mas mainam kung ihatid na lang kita
sa inyo, wala rin lang ang mister mo?”

“Sa bahay? Huwag,” tugon ni Dahlia. “Hindi puwede! Dadalawa ang kuwarto
roon. Baka may makakita.”

“Sa hotel na lang sa lunsod?” tanong ni Suryono.

“Takot ako sa hotel,” sabi ni Dahlia. “Hindi pa ‘ko nakapapasok sa hotel.”

“Ow, totoo?” TIMAWA (Unang Kabanata) Pilipinas ni Agustin Fabian

“Totoo. Doon na lang tayo sa bahay ni Tante Bep sa Petodjo.” SABADO NOON AT MAG-IIKAPITO NG GABI. Si Andrea Talon, na isang
mahirap na estudyante, ay kasalukuyang naghuhugas ng mga pinggang
Iniliko ni Suryono ang kotse pabalik sa Dyakarta.
kinainan sa ladies’ dormitory, sa isang unibersidad sa Amerika. Ito lamang
ang paraan upang makapagpatuloy siya ng pag-aaral sa kolehiyo ng
medisina. Nakatali sa kanyang baywang ang isang tapi at nakalilis ang mga
manggas ng kanyang kamisadentro. Nangingintab sa pawis ang kaniyang
kayumangging mukha. Ang bula ng sabong nakabalot sa kanyang mga
matipunong bisig ay umabot sa siko.
Mabilis ang kaniyang paggawa at wala siyang aksayang kilos. Mahihinuha na
lubhang sanay si Andres sa gawaing ito.
“Mukhang tapos kana, Andy? Ngayon lamang ako nakakita ng ganyan kabilis
magtrabaho,” basag ni Alice na siyang tagapangasiwa sa mga gawain sa
kusina ng dormitoryo.
“Lalo na kung napupuri lalo akong bumibilis,” nakatawang sagot ni Andres.
“Wala na naman yata si Bill?” tanong ni Alice na lumapit sa Pilipino at
nagsimulang tumulong dito.
Si Bill ay katulong ni Andres sa paglilinis ng mga kasangkapan sa kusina.
Maluwat nang magkaibigan sina Bill at Andres.
Dumating na humahangos si Bill. Lagi nang humahangos ito. Inihagis ang
sombrero sa sabitan at naghubad ng amerikana.
“Giliw,” birong bati niya kay Alice, “isabit mo na lamang ang aking
amerikana. Inaabala mo si Andy.”
Nakatawang isinabit ni Alice ang damit ni Bill. Kumuha ng isang tapi at
ibinigay sa binatang Amerikano.
“Isuot mo iyan. Iyon lang yata ang pantalon mong mahusay.”
Nagsimulang maglampaso ng baldosa si Bill at binalikan naman ni Alice ang
pagtulong kay Andres.
“Saan ka ba naging dalubhasa sa mga gawain sa kusina?” tanong ni Alice kay
Andres.
“Sabihin mo nga, Andy,” udyok ni Bill.
“Ang simula ay sa amin. Ako ang tagahugas ng pinggan. Hindi mahirap iyon.
Iilan lamang naman ang aming pinggan,” nakatawang simula ni Andres. “At
madalas na itinataob ko na lamang ang mga pinggan nang di hugas.”
“Nagkakahawig pala ng kalokohan maging ang mga batang Amerikano o
Pilipino,” ani ni Alice.
At isinalaysay ni Andres na palagay ang loob niya sa kusina. Labing-anim na
taon siya nang mamatay ang kaniyang ama at lubusang maulila. Katatapos
lamang niya ng intermedya. May kamag-anak naman siyang kusinero sa
isang bapor na nagyayao’t dito sa Amerika at sa Pilipinas. Sumama siya.
“At anim na buwang singkad akong tagapagmasahe ng mga pinggan,
kubyertos at mga lutuan sa bapor. Kaya hindi kayo dapat magtaka na ako’y
eksperto sa mga gawaing iyan,” tapos ni Andres.
“Usisera ka rin lamang, Alice,” ang biro naman ni Bill, “ang mabuti, itanong
mo okay Andres kung anu-ano ang naging karanasan niya rito sa Amerika.”
“Sige nga,” sang-ayon kapagdaka ni Alice. “Linggo rin lamang bukas. Hindi
baleng tayo’t mapuyat,”
“Alam ninyo,” ani Andres na nagpapahid na ng kamay, “ako ay may
pagkahampaslupa.”
“Teka, teka,” hadlang ni Bill. “Ilalabas ko muna itong basura. Ibig kong
marinig uli iyan.”
Nang bumalik si Bill ay nakaupo na sina Alice at Andres. Bumatak siya ng
isang silya at nakiumpok sa dalawa.
“Ngayon, simulan mo na,” sabi ni Bill na humilig mabuti sa kaniyang upuan.
“Saan ninyo ako gustong magsimula?”
“Nang dumating ka rito sa Amerika,” tugon ni Alice.
Sa San Francisco bumaba si Andres at ang paghuhugas ng pinggan ang
unang naging hanap-buhay. Naging manggagawa sa iba’t ibang bayan ng
California. Namitas ng mansanas sa Oregon at Washington, at dalanghita sa
Florida. Lalo raw siyang umitim sa taniman ng kamatis, letsugas, repolyo, at
iba pang mga gulay. Naging serbidor sa mga restawran. Naging utusan.
Naglingkod sa salmunan sa Alaska. Nagpatag ng bato sa daang-tren sa
Nevada.
“Alin sa mga karanasan mo ang bumago sa takbo ng iyong buhay?”, tanong
ng dalagang Amerikana.
Hindi kaagad tumugon si Andres. Tila tinitimbang niya sa marami niyang
karanasan ang pinakatampok. Ang totoo ay nag-aalangan si Andres na
sariwain pa ang malungkot na bahagi ng kaniyang buhay.
“Halimbawa,” untag ni Alice, “bakit mo naisipan ang mag-aral? Bakit mo
iniwan ang paglalagalag?”
“Hindi nangyari sa Amerika ang karanasang bumago sa takbo ng aking
buhay,” sa wakas ay sinabi ni Andres. “Doon sa amin sa Pilipinas nangyari
ito.” “Paano?” sabad ni Bill.
“Magsasaka ang aking ama. May kaugalian sa amin,” patuloy ni Andres.
“Kung pista ng bayan, ang lahat ng magsasaka ay pumaparoon sa malaking
bahay ng may-ari ng lupa at tumutulong sa karaniwang malaking handaan
doon. Nagsisipagsaing, nagsisibak ng panggatong, nagpapatay ng manok,
baboy, kambing at baka. Sabihin pa, ang lahat ng tumutulong ay doon
kakain.”
“At isang pista nga ay isinama ako ng aking ama upang tumulong sa may-ari
ng lupang aming sinasaka. May labintatlong gulang ako. Nang nagkakainan
na ang mga nanunulungan ay dumating ang donyang asawa ng aming
kasama, at pinagmumura ang mga nagsisikain. Hindi pa raw natatapos ang
mga panauhin sa itaas ay inuuna na raw namin ang aming mga bituka.
Lubha raw kaming mga timawa.”
“Hindi ko kaagad naunawaan ang aking narinig,” patuloy ni Andres. “Noong
papauwi na lamang kami at sabihin sa akin ni Amang ang kaniyang
pagdaramdam, noon ko lamang lubos na naunawaan ang kahulugan ng
salitang timawa.”
“Sinabi sa akin ni Ama na pagbutihin ko ang aking pag-aaral upang huwag
kong sapitin ang kaapihang ganoon. Kung ako raw ay lalaking magsasaka at
hindi akin ang sasakahing lupa, ay ganoon din ang aking kapalaran.
Aalimurain ng mayaman. Ang isang timawa, ay higit na pangit kaysa gutom.
Ang timawa raw ay kahalintulad ng isang aso. Sagpang nang sagpang.
Huwag daw akong mag-aksaya ng panahon. Gagawin niyang lahat ang
kaniyang makakaya upang matuto.”
“Kay buti ng iyong ama,” ani ni Alice.
“Halos ang gabi ay ginagawa niyang araw,” dugtong pa ni Andres. “Ibig
niyang makaipon. Ang adhika niya ay maging isang manggagamot ako.”
Huminto muna si Andres sa kaniyang pagsasalaysay. Nakatingin siya sa
malayo na waring nakikitang muli ang kaniyang ama. At pagkatapos ng ilang
sandali ay nagpatuloy na naman sa pagsasalita.
“At nang ako ay nakatapos sa intermedya ay gayon na lamang ang galak
niya. Ngunit ang humalili sa kagalakang iyan ay malagim na kalungkutan. Si
Ama’y inabutan ng ulan isang tanghaling siya ay nagbubungkal ng lupa.
Nagkasakit siya. Pulmonya. At… at … namatay.”
Dinampi ni Alice sa kaniyang mata ang hawak niyang panyolito. Tumindig si
Bill. Lumapit kay Andres at pinisil ang balikat ng kaibigang Pilipino.
“Maupo ka, Bill,” sabi ni Andres. “Hindi pa ako natatapos.”
Naupong muli si Bill, at muling nagsimula si Andres.
“Naubos na lahat,” aniya, “ang kaunting naiipon ni Ama. Ulila na akong
lubos ay wala pa ni isang sentimo. Subalit isinumpa ko sa aking sarili, sa
harap ng bangkay ng aking ama, na ako ay pilit na mag-aaral, at ako ay
magiging manggagamot. Hahanapin kong pilit ang tagumpay na siyang
adhika niyang maging akin.”
Maluwat ding walang umimik matapos ang pagsasalaysay ni Andres.
Nadama ni Bill at ni Alice ang malaking kalungkutan ni Andres. Sa wakas ay
nagsalita si Alice. “Nauunawaan na kita,” aniya.
“Lalong nauunawaan kita ngayon,” pakli ni Bill.
“Bakit? Ako ba ay naging hiwaga sa inyo?”, tanong ni Andres at wala na sa
kaniyang titig ang pagdaramdam at kalungkutan.
“Oo, isang hiwaga ka sa akin,” tugon ni Alice. “Alam kong ikaw ay isang
mabuting tao. Masipag ka. Matalino. Magalang. Ngunit tila ayaw mong
makihalubilo sa iba. Tila ayaw mong ikaw ay maabala. Ibinubukod mo ang
iyong sarili. Tila may lihim kang lakad at ang lahat ng nasa paligid mo’y
makaaabala sa iyo.”
“Napapansin ko nga,” tudyo naman ni Bill, “na maluwat mo nang
sinusubaybayan si Andy.”
“Ano ang masama riyan?” tanong ng dalaga. “Maluwat na nating kasama si
Andy. Waring malayo siya. Gayong kay lapit ay kay layo. Mayroon ba
namang gayong araw-araw ay nakakabungguang-balikat ay di mo matawag
na kapalagayang-loob?”
“Lumalabas pa yatang malaking tao ako?” tanong ng Pilipino.
“O kaya’y dungo naman,” sundot ni Bill.
“Hindi malaking tao o dungo ang ibig kong sabihin,” paliwanag ni Alice.
“May anyo si Andy na nag-uudyok sa nagmamalas na mataho kung ano siya,
pinipigil ang nagmamalas na iyan naman ng isang hindi maunawaang kilos
ni Andy. Tila hindi mahalaga kay Andy ang magkaroon ng maraming
kapalagayang-loob.”
“Pinalalaki mo ang loob ko, Alice,” dampot ni Andres. “Diyata’t ako ang
pinag-aaksayahan mo ng kuro-kuro?”
“Natatakot kang tanggihan kung ganoon. E, paano malalaman kung
tatanggihan ka o kung hindi?” nakatawang tanong ni Alice.
Tumindig na bigla si Andres. “Hating gabi na, Bill,” aniya. “Mapupuyat na
lubha si Alice.” “Hayan ang sinasabi ko,” pakutyang pakli ni Bill, “ang
magaling na kaibigan kong Pilipino ay takbuhin. Ngayon pa lamang
sumasarap ang usapan,” tudyo niya, “ay saka pa tatalilis. Tayo na. Walang
mangyayari sa akin kung ang manok ko ay takbuhin.” Naunang lumabas si
Bill. Nagsuot si Andres ng kaniyang amerikana at sumunod sa kaibigan.
Inihatid siya ni Alice hanggang sa pintuang may kadiliman noon dahil sa
bahagya nang abutin ng liwanag ng ilaw.
“Aalis na kami, Alice. At maraming salamat sa iyong kapalayang-loob,”
paalam ni Andres. “Hindi pangkaraniwang gabi ito sa akin.”
Naramdaman na lamang ni Andres ang halik ni Alice sa kanyang pisngi.

“Hindi biro. Lagi kong naitatanong sa aking sarili kung bakit ipinupukol mo
ang iyong sarili sa karamihan.”

“Ang karanasan ang nagturo sa akin niyan. Ang madalas na mauntog ay

natututong yumuko.”

“Naku, lumalalim ang salitaan at hindi bumababaw,” hadlang ni Bill. “Ang

totoo, Andy, ay ito: walang alinlangang nararating mo ang iyong
patutunguhan. Ngunit mag-aliw-aliw ka naman. Mag-iibayo ang sigla mo
kung sanda-sandali man lamang ay ilalayo mo ang iyong ilong sa iyong libro.
Maaari ba namang ang isang malusog na gaya mo ay hindi makaakit ng mga
dalaga? Hayan si Alice …

“Bakit ba si Alice ang binubuwisit mo?” hadlang ni Andres. “Kahit na sa

biruan ay may hangganan.”

“Tigilan mo na si Andy,” pakli ng dalaga. “At huwag mo naman akong ipag-
ukulan. Ano ang malay mo kung si Andy mayroon ng itinatangi,” at tumawa
si Alice.
“May itinatangi si Andy?” pamanghang sabi ni Bill. “Walang maitatago sa
akin iyan. Iyan ang tinatawag na nauuhaw at ayaw maki-inom.”
ANG PUNONGKAHOY ni Jose Corazon de Jesus
Kung tatanawin mo sa malayong pook, Ako'y tila isang nakadipang krus;
Sa napakatagal na pagkakaluhod, Parang hinahagkan ang paa ng Diyos.
Organong sa loob ng isang simbahan Ay nananalangin sa kapighatian,

“At kung tanggihan ng nakiki-inom?” tanong ni Andres.

 Habang ang kandila ng sariling buhay, Magdamag na tanod sa aking Na may panagalan mong sa gitna naroon.
libingan...
Ang hiling ko lamang, bago paliparin,
Sa aking paanan ay may isang batis, Maghapo't magdamag na
Ang guryon mong ito ay pakatimbangin;
nagtutumangis; Sa mga sanga ko ay nangakasabit
Ang solo’t paulo’y sukating magaling
Ang pugad ng mga ibon ng pag-ibig.
Nang hindi mag-ikit o kaya’y magkiling.
Sa kinislap-kislap ng batis na iyan, asa mo ri'y agos ng luhang nunukal; at
tsaka buwang tila nagdarasal. Saka, pag umihip ang hangin, ilabas
Ako’y binabati ng ngiting malamlam. At sa papawiri’y bayaang lumipad;
Ang mga kampana sa tuwing orasyon, Nagpapahiwatig sa akin ng taghoy; Ibigin ma’t hindi, balang araw, ikaw Ay mapapabuyong makipagdagitan;
Ibon sa sanga ko'y may tabing ng dahon, Batis sa paa ko'y may luha nang Makipaglaban ka, subalit tandaan Na ang nagwawagi’y ang pusong
daloy. marangal.
Ngunit tingnan ninyo ang aking narating, Natuyo, namatay sa sariling aliw; At kung ang guryon mo’y sakaling madaig Matangay ng iba o kaya’y
mapatid; Kung saka-sakaling di na mapabalik Maawaing kamay nawa ang
Naging krus ako ng magsuyong laing At bantay sa hukay sa gitna ng dilim.
magkamit!
Wala na, ang gabi ay lambong na luksa, Panakip sa aking namumutlang
Ang buhay ay guryon: marupok, malikot, Dagiti’y dumagit saan man
mukha; kahoy na nabuwal sa pagkakahiga, Ni ibon ni tao'y hindi na matuwa!
sumuot… O, piliparin mo’t ihalik sa Diyos, Bago pa tuluyang sa lupa’y
At iyong isipin nang nagdaang araw, isang kahoy akong malago't malabay; sumubsob!
ngayon ang sanga ko'y krus sa libingan, dahon ko'y ginawang korona sa
hukay.

KAY ESTELLA ZEEHANDELAAR Salin ni Ruth Elynia S. Mabanglo Mula sa

ANG GURYON ni Ildefonso Santos
Mga Liham ng Isang Prinsesang Javanese
Tanggapin mo anak, itong munting guryon
Japara, Mayo 25, 1899
Na yari sa patpat at “papel de Hapon”
Ibig na ibig kong makilala ng isang “babaeng moderno” iyong babaeng
Magandang laruan pula, puti, asul malaya, nakapagmamalaki’t makaakit ng aking loob! Iyong masaya, may
tiwala sa sarili, masigla’t maagap na hinaharap ang buhay, puno ng tuwa at
sigasig, pinagsisikapan hindi lamang ang sariling kapakanan at kundi maging
ang kabutihan ng buong sangkatauhan.
Buong kasabikan kong sinasalubong ang pagdating ng bagong panahon;
totoong sa puso’t isip ko’y hindi ako nabibilang sa daigdig ng mga Indian,
kundi sa piling ng aking mga puting kapatid na babae na tumatanaw sa
malayong kanluran.
Kung pahihintulutan lamang ng mga batas ng aking bayan, wala akong ibig
gawin kundi ang ipagkaloob ang sarili sa mga nagtratrabaho’t nagsisikap na
bagong kababaihan ng Europe; subalit nakatali ako sa mga lumang
tradisyong hindi maaaring suwayin. Balang araw maaaring lumuwag ang tali
at kami’y pawalan, ngunit lubhang malayo pa ang panahong iyon. Alam ko,
maaaring dumating iyon, ngunit baka pagkatapos pa ng tatlo o apat na
henerasyon. Alam mo ba kung paano mahalin ang bago at batang panahong
ito ng buong puso’t kaluluwa kahit nakatali sa lahat ng batas, kaugalian at
kumbensyon ng sariling bayan. Tuwirang sumasalungat sa kaunlarang
hinahangad ko para sa aking mga kababayan ang lahat ng mga institusyon
namin. Wala akong iniisip gabi’t araw kundi ang makagawa ng paraang
malabanan ang mga lumang tradisyon namin. Alam kong para sa aking
sarili’y magagawa kong iwasan o putulin ang mga ito, kaya lamang ay may
mga buklod na matibay pa sa alinmang lumang tradisyon na pumipigil sa
akin; at ito ang pagmamahal na inuukol ko sa mga pinagkakautangan ko ng
buhay, mga taong nararapat kong pasalamatan sa lahat ng bagay. May
karapatan ba akong wasakin ang puso ng mga taong walang naibigay sa akin
kundi pagmamahal at kabutihan, mga taong nag-alaga sa akin ng buong
pagsuyo?
Ngunit hindi lamang tinig nito ang umaabot sa akin; ang malayo, marikit at
bagong-silang na Europe ay nagtutulak sa aking maghangad ng pagbabago
sa kasalukuyang kalagayan. Kahit noong musmos pa ako’y may pang-akit na
sa aking pandinig ang salitang “emansipasyon”; may isang naiibang
kabuluhan ito, isang kahulugang hindi maaabot ng aking pang-unawa.
Gumigising ito para sa hangarin ang pagsasarili at kalayaan- isang
paghahangad na makatayong mag-isa. Ang puso ko’y sinusugatan ng mga
kondisyong nakapaligid sa akin at sa iba, buong lungkot na pinag-aalab ang
mithiin kong magising ang aking bayan.
Patuloy na lumapit ang mga tinig na galing sa malayong lupain, umaabot sa
akin, at sa kasiyahan ng ilang nagmamahal sa akin at sa kalungkutan ng iba,
dala nito ang binhing sumupling sa aking puso, nag-ugat, sumibol hanggang
sa lumakas at sumigla.
Ngayo’y kailangang sabihin ko ang ilang bagay ukol sa sarili upang
magkakilala tayo.
Panganay ako sa tatlong babaing anak ng Regent ng Japara. Ako’y may anim
na kapatid na lalaki at babae. Ang lolo kong si Pangeran Ario Tjondronegoro
ng Demak ay isang kilalang lider ng kilusang progresibo noong kapanahunan
niya. Siya rin ang kaunaunahang regent ng gitnang Java na nagbukas ng
pinto para sa mga panauhin mula sa ibayong dagat-ang sibilisasyong
Kanluran. Lahat ng mga anak niya’y may edukasyong European, at halos
lahat ng iyon (na ang ilan ay patay na ngayon) ay umiibig o umibig sa
kanlurang minana sa kanilang ama; at nagdulot naman ito sa mga anak nila
ng uri ng pagpapalaking nagisnan nila mismo. Karamihan sa mga pinsan ko’t
nakatatandang kapatid na lalaki ay nag-aral sa Hoogere-Burger School, ang
pinakamataas na institusyon ng karunungang matatagpuan dito sa India.
Ang bunso sa tatlong nakatatandang kapatid kong lalaki’y tatlong taon na
ngayong nag-aaral sa Netherlands at naglilingkod din naman doon bilang
sundalo ang dalawa pa. Samantala, kaming mga babae’y bahagya nang
magkaroon ng pagkakataong makapag-aral dahil na rin sa kahigpitan ng
aming lumang tradisyon at kumbensyon. Labag sa aming kaugaliang pag-
aralin ang mga babae, lalo’t kailangang lumabas ng bahay araw araw para
pumasok sa eskwela. Ipinagbabawal ng aming kaugalian na lumabas man
lamang ng bahay ang babae. Hindi kami pinapayagang pumunta saan man,
liban lamang kung sa paaralan, at ang tanging lugar na pagtuturong
maipagmamalaki ng siyudad naming bukas sa mga babae ay ang libreng
grammar school ng mga European.
Nang tumuntong ako ng ikalabindalawang taong gulang, ako ay itinali sa
bahay-kinailangang “ikahon” ako. Ikinulong ako at pinagbawalang makipag-
uganayan sa mundong nasa labas ng bahay, ang mundong hindi ko na
makikita marahil liban kung kasama ko na ang mapapangasawang
estranghero, isang di-kilalang lalaking pinili ng mga magulang ko, ang
lalaking ipinagkasundo sa akin nang di ko namamalayan. Noong bandang
huli, nalaman kong tinangka ng mga kaibigan kong European na mabago
ang pasyang ito ng mga magulang ko para sa akin, isang musmos pa na paghahangad kong magkaroon ng kalayaan. Ibig kong malaya upang
nagmamahal sa buhay, subalit wala silang nagawa. Hindi nahikayat ang mga makatayo nang mag-isa, mag-aral, hindi para mapailalim sa sinuman, at
magulang ko; nakulong ako nang tuluyan. Apat na mahahabang taon ang higit sa lahat, hindi para pag-asawahin nang sapilitan.
tinagal ko sa pagitan ng makapal na pader, at hindi ko nasilayan minsan
Ngunit dapat tayong mag-asawa, dapat, dapat. Ang hindi pag-aasawa ang
man ang mundong nasa labas.
pinakamalaking kasalanang magagawa ng isang babaeng Muslim. Ito ang
Hindi ko alam kung paano ko pinalipas ang mga oras. Ang tanging pinakamalaking maipagkakaloob ng isang katutubong babae sa kanyang
kaligayahang naiwan sa aki’y pagbabasa ng mga librong Dutch at ang pamilya.
pakikipagsulatan sa mga kaibigang Dutch na hindi naman ipinagbawal. Ito-
At ang pag-aasawa para sa amin-mababaw pa ngang ekspresyon ang
ito lamang ang nag-iisang liwanag na nagpakulay sa hungkag at kainip-inip
sabihing miserable. At paano nga ba hindi magkakaganoon, kung tila
na panahong iyon, na kung inalis pa sa akin ay lalo nang nagiging kaawa-
ginawa lamang para sa lalaki ang mga batas, kung pabor para sa lalaki at
awa ang kalagayan ko. Lalo sigurong nawalan ng kabuluhan ang buhay ko’t
hindi para sa babae ang batas at kumbensyon; kung ang lahat ng
kaluluwa. Subalit dumating ang kaibigan ko’t tagapagligtas-ang Diwa ng
kaluwaga’y para sa kanya lang?
panahon; umalingawngaw sa lahat ng dako ang mga yabag niya. Nayanig sa
paglapit niya

ang palalo’t matatag na balangkas ng mga lumang tradisyon. Nabuksan ang

mga pintong mahigpit na nakasara, kusa ang iba, ang iba nama’y pilit at
bahagya lamang ngunit bumukas pa rin at pinapasok ang mga di-
inanyayahang panauhin.

Sa wakas, nakita kong muli ang mundo sa labas nang ako’y maglabing-anim
na taon. Salamat sa Diyos! Malalabasan ko ang aking kulungan nang Malaya
at hindi nakatali sa isang kung sinong bridegroom. At mabilis pang sumunod
ang mga pangyayari nagpabalik sa aming mga babae ng mga nawala naming
kalayaan.

Nang sumunod na taon, sa oras ng pagtatalaga sa poder ng bata pang

Prinsesa (bilang Reyna Wilhemina ng Netherland), “opisyal” na inihandog sa
amin ng mga magulang naming ang aming kalayaan. Sa kauna-unahang
pagkakataon sa aming buhay, pinayagan kaming umalis sa bayan namin at
pumunta sa siyudad na pinadarausan ng pagdiriwang para sa okasyong
iyon. Anong dakilang tagumpay iyon! Ang maipakita ng mga kabataang
Tiyo Simon
babaeng tulad namin ang sarili sa labas, na imposibleng mangyari noon.
Nasindak ang “mundo” nagiging usap-usapan ang “krimeng” iyon na dito’y Dula sa Pilipinas
wala pang nakagagawa. Nagsaya ang aming mga kaibigang European, at
Isinulat ni N.P.S Toribio
para naman sa amin, walang reynang yayaman pa sa amin. Subalit hindi pa
ako nasisiyahan. Lagi, ibig kong makarating sa malayo, mas malayo. Wala Mga Tauhan:
akong hangaring makapamista, o malibang. Hindi iyon ang dahilan ng
TIYO SIMON – isang taong nasa katanghalian ang gulang, may kapansanan
ang isang paa at may mga paniniwala sa buhay na hindi maunawaan ng
kaniyang hipag na relihiyosa INA – ina ni Boy
BOY – pamangkin ni Tiyo Simon, pipituhing taong gulang
Oras: umaga, halos hindi pa sumisikat ang araw
Tagpo: Sa loob ng silid ni Boy. Makikita ang isang tokador na
kinapapatungan ng mga langis at pomada sa buhok, toniko, suklay, at iba
pang gamit sa pag-aayos. Sa itaas ng tokador, nakadikit sa dingding ang
isang malaking larawan ng Birheng nakalabas ang puso na may tarak itong
punyal. Sa tabi ng nakabukas na bintana sa gawing kanan ay ang katreng
higaan ng bata.
Sa kabuuan, ang silid ay larawan ng kariwasaan.
Sa pagtaas ng tabing, makikita si Boy na binibihisan ng kaniyang ina.
Nakabakas sa mukha ng bata ang pagkainip samantalang sinusuklay ang
kaniyang buhok.
(Biglang uunat ang babae, saglit na sisipatin ang ayos ng anak, saka ngingiti.)
INA: O, hayan, di nagmukha ka ng tao. Siya, diyan ka muna at ako naman
ang magbibihis. BOY:( Dadabog) Sabi ko, ayaw kong magsimba, e!
INA: Ayaw mong magsimba! Hindi maa... Pagagalitin mo na naman ako e! At
ano’ng gagawin mo rito sa bahay ngayong umagang ito ng pangiling-araw?
BOY: Maiiwan po ako rito sa bahay, kasama ko si ... si Tiyo Simon ...
INA: (Mapapamulagat) A, ang Ateistang iyon. Ang ...Patawarin ako ng Diyos.
BOY: Basta. Maiiwan po ako ... (Ipapadyak ang paa) Makikipagkwentuhan na
lamang ako kay Tiyo Simon...
INA: (Sa malakas na tinig) Makikipagkuwentuhan ka? At anong kuwento?
Tungkol sa kalapastangan sa banal na pangalan ng Panginoon?
BOY: Hindi, Mama, Maganda ang ikinukuwento ni Tiyo Simon sa akin... INA:
A, husto ka na ... Husto na, bago ako magalit nang totohanan at humarap sa
Panginoon ngayong araw na ito nang may dumi sa kalooban.
BOY: Pero ...
INA: Husto na sabi, e!
(Matitigil sa pagsagot si Boy. Makakarinig sila ng mga yabag na hindi pantay,
palapit sa nakapinid na pinto ng silid. Saglit na titigil ang yabag; pagkuwa’y
makaririnig sila ng mahinang pagkatok sa pinto.)
INA: (Paungol) Uh ...sino ‘yan?
TIYO SIMON: (Marahan ang tinig) Ako, hipag, kong...
(Padabog na tutunguhin ng babae ang pinto at bubuksan iyon. Malalantad
ang kaanyuan ni Tiyo Simon, nakangiti ito.)
TIYO SIMON: Maaari bang pumasok? Naulinigan kong tila may itinututol si
Boy ... BOY: (Lalapit) Ayaw kong magsimba, Tiyo Simon. Maiiwan ako sa iyo
rito. Hindi ako sasama kay Mama.
INA: (Paismid) Iyan ang itinututol ng pamangkin mo, Kuya, Hindi nga raw
sasama sa simbahan.
(Maiiling si Tiyo Simon, ngingiti at paika-ikang papasok sa loob. Hahawakan
sa balikat si Boy.)
TIYO SIMON: Kailangan ka nga namang sumama sa simbahan, Boy. Kung
gusto mo ... kung gusto mong isama ako ay maghintay kayo at ako’y
magbihis ... Magsisimba tayo.
(Mapapatingin nang maluwat si Boy sa kaniyang Tiyo Simon, ngunit hindi
makakibo. Ang ina ay napamangha rin. Tatalikod na si Tiyo Simon at lalabas.
Maiiwang natitigilan ang dalawa, pagkuwa’y babaling ang ina kay Boy.)
INA: Nakapagtataka! Ano kaya’ng nakain ng amain mong iyon at naisipang
sumama ngayon sa atin? Ngayon ko lamang siya makikitang lalapit sa
Diyos ...
BOY: Kung sasama po si Tiyo, sasama rin ako ...
INA: Hayun! Kaya lamang sasama ay kung sasama ang iyong amain. At kung
hindi, e, hindi ka rin sasama. Pero, mabuti rin iyon ... Mabuti, sapagkat hindi
lamang ikaw ang maaakay ko sa wastong landas kundi ang kapatid na iyon
ng iyong ama na isa ring ...
(Mapapayuko ang babae, papahirin ang luhang sumungaw sa mga mata.
Magmamalas lang si Boy.)
INA: (Mahina at waring sa sarili lamang.) Namatay siyang hindi man lamang
nakapagpa Hesus. Kasi’y matigas ang kalooban niya sa pagtalikod sa
simbahan. Pareho silang magkapatid, sila ng iyong amain. Sana’y magbalik-
loob siya sa Diyos upang makatulong siya sa pagliligtas sa kaluluwa ng
kaniyang kapatid na sumakabilang buhay na ...
(Mananatiling nagmamasid lamang si Boy. Pagkuway nakarinig sila ng hindi
pantay na yabag, at ilang sandali pa ay sumungaw na ang mukha ni Tiyo
Simon sa pinto. Biglang papahirin ng babae ang kaniyang mukha,
pasasayahin ito, at saka tutunguhin ang pinto.)
INA: Siyanga pala. Magbihis din ako. Nakalimutan ko, kasi’y . . . diyan muna
kayo ni Boy, Kuya . . .
(Lalabas ang babae at si Tiyo Simon ay papasok sa silid. Agad tutunguhin ang
isang sopang naroroon, pabuntung-hiningang uupo. Agad, naman siyang
lalapitan ni Boy at ang bata ay titindig sa harapan niya.)
TIYO SIMON: (Maghihikab) iba na ang tumatanda talaga. Madaling
mangawit, mahina ang katawan at . . . (biglang matitigil nang mapansing
ang tinitingnan ng bata ay ang kaniyang may kapansanang paa. Matatawa.)
BOY: Bakit napilay po kayo, Tiyo Simon? Totoo ba’ng sabi ni Mama na iya’y
parusa ng Diyos?
TIYO SIMON: (Matatawa) Sinabi ba ng Mama mo ‘yon?
BOY: Oo raw e, hindi kayo nagsisimba. Hindi raw kasi kayo naniniwala sa
Diyos. Hindi raw kasi . . .
TIYO SIMON: (Mapapabuntong-hininga) Hindi totoo, Boy, na hindi ako
naniniwala sa Diyos.
BOY: Pero ‘yon ang sabi ni Mama, Tiyo Simon. Hindi raw kasi kayo
nangingilin kung araw ng pangilin. Bakit hindi kayo nangingilin, Tiyo Simon?
TIYO SIMON: May mga bagay, Boy na hindi maipaliwanag. May mga bagay
na hindi maipaaalam sa iba sa pamamagitan ng salita. Ang mga bagay na ito
ay malalaman lamang sa sariling karanasan, sa sariling pagkamulat ... ngunit
kung anuman itong mga bagay na ito, Boy, ay isa ang tiyak: malaki ang
pananalig ko kay Bathala.
BOY: Kaya ka sasama sa amin ngayon, Tiyo Simon?
TIYO SIMON: Oo, Boy, sa akin, ang simbahan ay hindi masamang bagay.
Kaya huwag mong tatanggihan ang pagsama sa iyo ng iyong Mama. Hindi
makabubuti sa iyo ang pagtanggi, ang pagkawala ng pananalig. Nangyari na
sa akin iyon at hindi ako naging maligaya.
(Titigil si Tiyo Simon sa pagsasalita na waring biglang palulungkutin ng mga
alaala. Buhat sa malayo ay biglang aabot ang alingawngaw ng tinutugtog na
kampana. Matatagal nang ilang sandali pagkuwa’y titigil ang pagtugtog ng
batingaw. Magbubuntong-hininga si Tiyo Simon, titingnan ang kaniyang
may kapansanang paa, tatawa nang mahina at saka titingin kay Boy.)
TIYO SIMON: Dahil sa kapansanang ito ng aking paa, Boy, natutuhan ko ang
tumalikod, hindi lamang sa simbahan, kundi sa Diyos. Nabasa ko ang The
Human Bondage ni Maugham at ako’y nananalig sa Pilosopiyang
pinanaligan ng kaniyang tauhan doon, ngunit hindi ako maligaya, Boy, hindi
ako nakaramdam ng kasiyahan.
BOY: Ano ang nangyari, Tiyo Simon?
TIYO SIMON: Lalo akong naging bugnutin, magagalitin. Dahil doon, walang
natuwang tao sa akin, nawalan ako ng mga kaibigan, hanggang sa mapag-
isa ako ... hanggang sa isang araw ay nangyari sa akin ang isang sakunang
nagpamulat sa aking paningin.
BOY: Ano iyon, Tiyo Simon . . .?
(Uunat sa pagkaupo si Tiyo Simon at dudukot sa kaniyang lukbutan).
Maglabas ng isang bagay na makikilala na isang sirang manikang maliit.)
TIYO SIMON: Ito ay isang batang nasagasaan ng trak. Patawid siya noon at sa
kaniyang pagtakbo ay nailaglag niya ito. Binalikan niya ngunit siyang
pagdaan ng isang trak at siya’y nasagasaan. . .. Nasagasaan siya nadurog
ang kaniyang isang binti, namatay ang bata. . . namatay . . . nakita ko, ng
dalawang mata, ako noo’y naglalakad sa malapit . . . At aking nilapitan, ako
ang unang lumapit kaya nakuha ko ang manikang ito at noo’y tangang
mahigpit ng namatay na bata, na waring ayaw bitiwan kahit sa kamatayan...
BOY: (Nakamulagat) Ano pa’ng nangyari, Tiyo Simon?

TIYO SIMON: Kinuha ko nga ang manika, Boy. At noon naganap ang
pagbabago sa aking sarili ... Sapagkat nang yumuko ako upang damputin
ang manika ay nakita ko ang isang tahimik at nagtitiwalang ngiti sa bibig ng
patay na bata sa kabila ng pagkadurog ng kaniyang buto. . .ngiting tila ba
nananalig na siya ay walang kamatayan...

(Magbubuntong-hininga si Tiyo Simon samantalang patuloy na nakikinig

lamang si Boy. Muling naririnig ang tunog ng batingaw sa malayo. Higit na
malakas at madalas, mananatili nang higit na mahabang sandali sa
pagtunog, pagkuwa’y titigil. Muling napabuntong-hininga si Tiyo Simon.)

TIYO SIMON: Mula noon, ako’y nag-iisip na, Boy. Hindi ko na makalimutan
ang pangayayaring iyon. Inuwi ko ang manika at iningatan, hindi inihiwalay
sa aking katawan, bilang tagapaalalang lagi sa akin ng matibay at mataas na
pananalig ng isang batang hanggang sa oras ng kamatayan ay nakangiti pa.
At aking tandaan sa isip: kailangan ng isang tao ang pananalig, kahit ano,
pananalig, nang sa anong bagay, lalong mabuti kung pananalig kay Bathala,
kung may panimbulanan siya sa mga sandali ng kalungkutan, ng sakuna, ng
mga kasawian ... upang may makapitan siya kung siya’y iginugupo ng mga
hinanakit sa buhay.

(Mahabang katahimikan ang maghahari. Pagkuwa’y maririnig ang matuling

yabag na papalapit. Susungaw ang mukha ng ina ni Boy sa pinto.)

INA: Tayo na, baka wala na tayong datnang misa. Hinanap ko pa kasi ang
aking dasalan kaya ako natagalan. Tayo na, Boy ... Kuya.

BOY: (Palukso-luksong tutunguhin ang pinto) Tayo na, Tiyo Simon, baka tayo
mahuli, tayo na!

(Muling maririnig ang tugtog ng kampana sa malayo. Nagmamadaling

lalabas si Boy sa pinto. Lalong magiging madalas ang pagtugtog ng kampana
lalong magiging malakas, habang bumababa ang tabing.)