बांबू लागवड अ भयान

महा मा गांधी रा य ामीण रोजगार हमी योजना-महारा

मा हती
-------------------------------------------
रोहयो शाखा
िज हा धकार कायालय, लातरू
1
 तावना

भारतात बांबू या एकूण 136 जाती आहे त. या जातींपैक सवात लोक य हणजे बा कोवा, टूलडा,
मानवेल, बमा व मानगा. जल ु ै म हना बांबू रोपां या लागवडीसाठ सवात यो य आहे . बांबच
ू े रोप 3 ते 4 वषात
काढणी यो य होते.
एका अंदाजानुसार, बांबू या लागवडीतून 4 वषात 40 लाख हे टरचे पीक घेतले जाते. या शवाय बांबू या
ओळींमधील मोक या जागेवर इतर पकांची लागवड क न शेतकर बांबू लागवडीचा खच सहज भागवू
शकतात. बांबच ू ी कापणी आ ण छाटणीह वषातन ू दोन-तीन वेळा करावी लागते. कापणी केले या लहान
फां या हरवा चारा हणून वापरता येतात.ते हा शेतक यांना बांबू शेती कडे एक पुरक यवसाय हणूनह
बघता येते.
दे शात बांबच
ू ी बाजारपेठ समु ारे 26 हजार कोट ची असन ू याम ये बांबू फ नचर, शोभेवंत व तू, इमारत
बांधकाम व इंधन हणन ू ह वापर करता येाते बोड तर या सव बाबींचा वचार क न बांबू या समु चत वकास
करणे तसेच बांबू या मतेचा पुरेपूर उपयोग गर ब जनते या आ थक व सामािजक वकास कर ता करने व
संपूण दे शाचा वकास साध याक रता क शासनाने रा य कृषी बांबू मशन ची थापना केल आहे
बांबू लागवड

3 मी. X 3 मी. अंतरावर ४५ से. मी. X ४५ से. मी. X ४५ से. मी. या अकारामानाचे ख डे खोदावे. यात
गाळाची माती व २ घमेले शेणखत कंवा कांपो ट खत टाकावे. पावसा यात बांबू रोप या ख यात
लावून पाणी यावे. जनावरे व रानडु कर पासन ू संर ण करावे. उ हा यात दररोज ८ ते १० ल टर
पाणी यावे. २ वषाम ये अंतर पक घेता येईल. बांबूवर रोगाचा ादभ ु ाव फारच कमी माणात होतो.
ट, शट ू खाणार अळी आढळ यास क टक नाशक फवारावे. एकदा बांबू रोप मोठे झाले क यापासन ू
दरवष नवीन बांबू कंद नघतात. नघालेले बांबू कंद ३ या वष प रप व होतो व तोड यास तयार होतो
. बांबू झुडुपातून फ त प रप व बांबू तोडावा लागतो. बांबू पासनू नरं तर उ प न मळत राहते. असे
उ प न सतत ४० ते ६० वष अथवा बांबू झुडुपास बया येईपयत मळत राहते.
बांबू लागवड

1.लागवड करताना रोपा या भोवताल माती यवि थत न दाब यामुळे

2.कंद काढताना यास झालेल इजा
3.वाहतकू करताना रोपांना होणार इजा
4.रोपा या भोवतालची माती नघा यामुळे कंवा रोपे उघडी पड यामळ
ु े
5.ज मनीत पुरेसा ओलावा नस यास
बांबू लागवड

पाने खाणा-या कटकांमळ ु े पानावर छ े पडतात. तसेच पाने गळतात. यां या बंदोब तासाठ
पानांवर सायपरमेि धन (o.o२ ट के) कंवा मॅ ल थऑन ५o ई.सी. (o.o२ ट के) पा याम ये मसळून
फवारावे. बीजकृमी या बंदोब तासाठ डायमेथोएट ३o ई.सी. या औषधाचा पा यात मसळून फवारा
गरजे माणे मारावा. या वेळेस साठ वले या बांबूवर बार क छ े व पवळी भुकट आढळून येत,े
अशावेळी या मुं या या बंदोब तासाठ सायपरमे ीन (०.४ टके) डझेल/ऑईलम ये मसळून
फवारावे.वाळवी/उधई या नयं णासाठ लागवडी या ठकाणी थायमेट आ ण तोडले या बांबव ू र
सी.सी.ए. (कॉपर ो मयम अरसे नक) फवारावे. नवीन कोवळे बांबू,पोखरणा-या क टकांसाठ
डायमेथोएट (०.०१ ट के) कंवा मोनो ोटोफॉस (०.२ ट के) पा यात मसळून फवारावे. बांबू हा पानझडी
व ृ अस यामळ ु े उ हा यात याचे आगीपासनू संर ण करावे.
बांबू लागवड

बांबू या रोपांवर व वध कार या बरु शीपासन ू नर नराळे रोग पडतात. उदा. मळ ु े सडणे,
पानावर ल ठपके, खोड सडणे, वचेस बूम या रोगात रोपांची वेडीवाकडी वाढ होते. यामळ
ु े फुले व क बावर
याचा प रणाम होतो. बुरशीमळ ु े होणा-या लाईट या रोगामळ ु े फार नक
ु सान होते. यासाठ ादभ ु ाव
झालेल रोपे काढून टाकावीत व यानंतर बा वि टन (०.१५ ट के), यरु ॉडॉन (२५ ॅम) ह बरु शीनाशके
फवारावीत. रोगाचा ादभ ु ाव दस याबरोबर ह ावणे फवार यास रोग आटो यात येतो. बयांचे बरु शी
व िजवाणूपासन ू संर ण कर यासाठ सेरेशन या बुरशीनाशकाची (५ ॅम/ क. ॅ.) या के यास
बुरशीचा नायनाट करता येतो. तसेच या बयांची उगवण मता वाढ व यासाठ तजै वकांचाह
आजकाल उपयोग केला जातो.
१. बांबू जातीचे जीवनच ४०-१०० वष अस याने दरवष बांबू लागवड कर याची
आव यकता नाह .
२. बांबूला कमी कंवा जा त पाऊस झाला तर शेतीसारखे नुकसान होत नाह . बांबू या
बेटांम ये दरवष ८-१० नवीन बांबू तयार होत असतात. पाणी साचले या (पाणथळ)
ज मनीवर, ारयु त ज मन तसेच मरु माड ज मनीवर सु दा बांबच ू ी लागवड यश वी र या
होवू शकते. इतर पकां या तल ु नेत बांबू या शेतीवर ३०-४० टकके कमी खच येतो.
३. प ह या व दस ु या वष चे बांबू सोडून, तस या वषानंतर बांबू काढता येत अस यामळु े
शा वत उ प न मळू शकते.
४. बांबू लागवडीमुळे शेत ज मनीची धप ू व जलसंवधन या दो ह बाबींचा सु दा फायदा मळे ल.
५. भारत सरकारने व महारा शासनाने बांबू जातीची भारतीय वन अ ध नयम १९२७ मधील
वनोपजामधन ू वगळ यामळ ु े यास तोड व वाहतक ू कर यास वन वभागा या
परवा याची आव यकता नाह .
महा मा गांधी नरे गा अंतगत बांबू लागवड बाबत

15
बांबू लागवड बाबत थोड यात मा हती

महा मा गांधी रा य ामीण रोजगार हमी योजना – महारा योजनेची

अंमलबजावणी रा य ामीण रोजगार हमी कायदा 2005 नस ु ार िज हयात
सु आहे . या काय या या प र श ट-1 या कलम 1 (4) नुसार काह
वैय तीक लाभा या या ज मनीवर ामपंचायतीमाफत लागवड
कर याबाबत शासन नणया वारे मा यता दे यात आल आहे . तसेच
महा मा गांधी नरे गा अंतगत वैय तीक लाभा या या शेता या बांधावर व
शेतक-यां या पडीक शेत ज मनीवर कृ ष व पदम
ू वभागामाफत व ृ लागवड
काय म राब व याकर ता मा यता दे यात आल आहे . वैय तीक बांधावर व
सलग ज मनीवर व ृ लागवडीचा कालावधी हा माहे जून ते डसबर असा
आहे .
 महा मा गांधी नरे गा अंतगत बांबू लागवडीचे व वध शासन नणय/प रप क/प
. शासन नणय / प रप क / प ववरण शेरा
1 शासन नणय . फळबाग-2021/ . .63/म ारो-5, वैय तीक लाभा या या सलग शेतावर, शेता या
द. 30 माच, 2022 बांधावर व पडीक ज मनीवर फळझाड / व ृ लागवड व
फूल पक लागवड बाबत
2 शासन प . ह आयपी-2023/ . .27 भाग-1/म ारो- बांबू लागवडी या अनष
ु ंगाने लातूर व सातारा िज हयांत
5, द. 9 मे, 2023 नरे गा अंतगत ायो गक त वावर बांबू लागवड बाबत
ा त येक 20,000 हे . उ द ट
3 शासन नणय . – फळबाग-2023/ . .32/म ारो-5, महा मा गांधी नरे गा अंतगत बांबू लागवड अंदाजप क
द. 25 मे, 2023 बाबत –

महा मा गांधी नरे गा अंतगत द. 12 ए ल, 2018

रोजी या शासन नणयया वये बांबू लागवड
अंदाजप कास मा यता दे यात आलेल आहे . नरे गा
अंतगत बांबू लागवड करताना कृ ष व ामपंचातीनी या
अंदाजप कानस ु ार कायवाह कर यात यावी.
4 मा. िज हा धकार , लातूर यांचे प महा मा गांधी नरे गा अंतगत बांबू लागवडी बाबत
द. 26 मे, 2023 उ द ट वाटप
कृ ष वभाग – 10,000 हे .
ा.पं./िज.प. – 10,000 हे .
वन व सामािजक वनीकर - 5,000 हे .
 महा मा गांधी नरे गा अंतगत तालक
ु ा तरावर बांबू लागवड क थापन करणे

• सदर उप मास गती दे यासाठ येक तालु यात बांबू लागवडीसाठ एक वतं क (सेल)
सु कर यात यावा.

• सदर क पं.स. कंवा तह सल कंवा तालुका कृ ष कायालयात असावा.

• सदर क ाम ये खाल ल कमचार नेमणक

ू करावेत.

अ. पं.स. चा 1 कृ ष अ धकार कंव व तार अ धकार कृ ष.

ब. कृ ष वभागाचा 1 कृ ष सहायक कंवा इतर कमचार , वन व सामािजक वनीकरण व वन

वभागाचा 1 कमचार .

क. ऑनलाईन व नरे गा तां क मा हती दे णेकर ता नरे गा कमचार .

 महा मा गांधी नरे गा अंतगत ाम तरावर नोडल अ धकार व पयवे क नयु ती करणे

• बांबू व ृ लागवडीचे उ द ट पूण कर यासाठ गाव तराव न लाभाथ यांचे ताव लाभाथ यांचे
ताव लाभाथ / ाम पंचायत यांचे माफत संबंधीत वभाग यांना दे यासाठ व पुढ ल आव यक
पाठपरु ावा करणेसाठ (अंदाजप क तयार करणे / तां क मा यता / शासक य मा यता / कायारं भ
आदे श / ईम टर इ.) नोडल अ धकार यांचे नयु त कर यात यावी.
. संबंधीत वभाग नोडल अ धकार पयवे क

1 कृ ष वभाग कृ ष सहायक मंडळ कृ ष अ धकार

2 ा.पं. / िज.प. ाम सेवक / ाम वकास अ धकार / ाम व तार अ धकार ,

रोजगार सेवक पंचायत/कृ ष/सां यक
3 सामािजक वनीकरण /वन तलाठ मंडळ अ धकार
वभाग
(वन े ावर)
 महा मा गांधी नरे गा अंतगत बांबू लागवडीसाठ तां क मागदशन व स नयं ण
संबंधीत वभाग िज हा तरावर तालक
ु ा तरावर गाव / ा.पं. तरावर
.

1 कृ ष वभाग िज हा अधी क कृ ष अ धकार तालक

ु ा कृ ष अ धकार कृ ष सहायक

2 ा.पं. / िज.प. कृ ष वकास अ धकार , िज.प. कृ ष अ धकार (पं.स.) ाम सेवक / ाम वकास अ धकार /
ाम रोजगार सेवक
3 सामािजक वनीकरण वभागीय वन अ धकार वनप र े अ धकार / वन े पाल
लागवड अ धकार

4 वन वभाग वभागीय वन अ धकार वनप र े अ धकार वन े पाल

(वन े ावर)
नरे गा अंतगत बांबू लागवडीसाठ कलमा / रोपांचा पुरवठा व रासाय नक खते, रोपे संर ण इ. सा ह य

• फलो पादन वभागा या रोपवाट का

• कृ ष वभागा या रोपवाट का

• खासगी शासन मा यता ा त (पंजीकृत) रोपवाट का

• सामािजक वनीकरण वभाग कंवा अ य शासक य वभाग रोपवाट का

• क शासनाने मा यता दले या रोपवाट का / कृ ष आयु तांनी मा यता दले या

रोपवाट कांमधन
ु कलमे / रोपे खरे द करता येतील.

• व ृ लागवड काय मासाठ रासाय नक खते, रोपे संर ण औषधे व इतर सा ह य शेतक-याने
वतः खरे द क न, खरे द या पाव या / हाऊचर सादर करावे.
नरे गा अंतगत बांबू लागवडीसाठ लाभाथ यांचेकडून यावयाचे आव यक कागदप े
• बांबू व ृ लागवडीसाठ वैय तीक लाभ घे यासाठ येक लाभा यास 2 हे . पयत े
आव यक.

• ामसेवक / कृ ष सहायक / तलाठ यांचे नाव व हत नमू यात वनंतीप (प र श ट - 1).

• संबंधीत लाभाथ यांचे संमतीप (प र श ट - 2).

• लाभाथ यांचेकडील नरे गा जॉबकाड थम पानाची त.

• सात बारा व 8-अ.

• संबंधीत लाभाथ यांचे बक पासबुक व आधार काड त.

• ाम पंचायतीचा ठराव.

• लागवडी या े ाचा थळदशक नकाशा.

• कृ ष सहायक / पयवे क यांचे माणप .

परश ट 1 परश ट 2
कृ ष सहायक / पयवे क यांचे माणप थळदशक नकाशा
 महा मा गांधी नरे गा अंतगत बांबू लागवडीचे अंदाजप का या मा यते बाबत
संबंधीत वभाग अंदाजप क तयार तां.मा. दे णारे संबंधीत .मा. दे णारे संबंधीत कायरं भ आदे श संबंधीत
. करणे

1 कृ ष वभाग कृ ष सहायक मंडळ कृ ष अ धकार तालक

ु ा कृ ष अ धकार तालक
ु ा कृ ष अ धकार

2 ा.पं. / िज.प. तां क सहायक (TA) कृ ष अ धकार (पं.स.) गट वकास अ धकार गट वकास अ धकार

3 सामािजक वनीकरण वन े पाल वनप र े अ धकार वभागीय वन अ धकार वनप र े अ धकार

4 वन वभाग वन े पाल वनप र े अ धकार वभागीय वन अ धकार वनप र े अ धकार

(वन े ावर)
 अंदाज प क (मनरे गा अंतगत)
0.10 हे टर लागवड (111 रोपे) 3*3 मी.
मजरू दर 273/- माणे
तयार होणारे
वष अकुशल कुशल एकुण कालावधी
मनु य दन
लावगडी पुव
17,472/- 666/- 18,138/- 64 15 दवस
कामे
थम 13,104/- 8,479/- 21,583/- 48

तीय 10,920/- 3,649/- 14,569/- 40

तत
ृ ीय 10,647/- 4,721/- 15,368/- 39

एकूण 52,143/- 17,515/- 69,658/- 191

60:40 माण 74.84% 25.16% 100% -

 अंदाज प क (मनरे गा अंतगत)
0.40 हे टर लागवड (444 रोपे) 3*3 मी.
मजरू दर 273/- माणे
तयार होणारे
वष अकुशल कुशल एकुण कालावधी
मनु य दन
लावगडी पुव
69,615/- 2,664/- 72,279/- 255 1 म हने
कामे
थम 52,689/- 33,915/- 86,604/- 193

तीय 43,680/- 14,598/- 58,278/- 160

तत
ृ ीय 42,315/- 18,884/- 61,199/- 155

एकूण 2,08,299/- 70,061/- 2,78,360/- 763

60:40 माण 74.84% 25.16% 100% -

 अंदाज प क (मनरे गा अंतगत)
1 हे टर लागवड (1111 रोपे) 3*3 मी.
मजरू दर 273/- माणे
तयार होणारे
वष अकुशल कुशल एकुण कालावधी
मनु य दन
लावगडी पुव
1,74,174/- 6,666/- 1,80,840/- 638 2 म हने
कामे
थम 1,31,859/- 84,862/- 2,16,721/- 483

तीय 1,09,200/- 36,528/- 1,45,728/- 400

तत
ृ ीय 1,06,197/- 47,253/- 1,53,450/- 389

एकूण 5,21,430/- 1,75,309/- 6,96,739/- 1910

60:40 माण 74.84% 25.16% 100% -

 अंदाजीत खच 60:40 माण
कामे सं या /
कामाचा कार मनु य दन
रोपे / े
अकुशल कुशल एकुण अकुशल कुशल

बांबू लागवड 1 हे टर 521430 175309 696739 74.84% 25.16% 1910

शेततळे 1 493857 137690 631547 78.20% 21.80% 1809

(30*30*3 मी. अ तर करण सह)

एकुण 1015287 312999 1328286 76.43% 23.57% 3719

 अंदाजीत खच 60:40 माण
कामे सं या /
कामाचा कार मनु य दन
रोपे / े
अकुशल कुशल एकुण अकुशल कुशल

बांबू लागवड 1 हे टर 521430 175309 696739 74.84% 25.16% 1910

संचन वह र 1 221311 178688 400000 55.33% 44.67% 810

एकुण 742741 353997 1096738 67.72% 32.28% 2720

 अंदाजीत खच 60:40 माण
कामे सं या /
कामाचा कार मनु य दन
रोपे / े
अकुशल कुशल एकुण अकुशल कुशल

बांबू लागवड 0.40 हे टर 208299 70061 278360 74.84% 25.16% 763

संचन वह र 1 221311 178688 400000 55.33% 44.67% 810

एकुण 429610 248749 678359 63.33% 36.67% 1573

 अंदाजीत खच 60:40 माण
कामे सं या /
कामाचा कार मनु य दन
रोपे / े
अकुशल कुशल एकुण अकुशल कुशल

बांबू लागवड
(केवळ लागवडी पव ु चा व 10 हे टर 76.98 23.02
थम वष) 3060330 915280 3975610 11210

पे हर समट र ता 1 78.20% 21.80% 550

150000 1350000 1500000

एकुण 58.63% 41.37% 11760

3210330 2265280 5475610