भारत हा कृषी धान दे श असून जगाला लागणा या सव कृषीमालाचे उ पादन भारतात होते.

भारतातून अने क दे शांना िविवध कारचा कृषीमाल िनय त केला जातो याम ये ामु याने फळे , फूले

व भाजीपाला पीकांचा समावेश होतो. सन 1995 साली थमत: कृषीचा जागतीक यापार कराराम ये

(ड यूटीओ) समावेश कर यात आला आहे . यामुळे कृषीमाल िनय ती करीता जागतीक बाजारपेठ

खुली झाली आहे . िविवध दे शांसोबत एकाचवेळी करार झा यामुळे अनेक दे शांम ये कृषीमाल

िनय तीसाठी संधी िनम ण झा या आहे त. याचबरोबर सॅिनटरी व फायटोसॅिनटरी करारामूळे येक

सद य दे शांना यां या ाहका या आरो यासाठी ा त झाले आहे त. यामुळे गत व गतीशील दे श

यांची भावीपणे अंमलबजावणी करत आहे त.

जागतीक यापार करारामुळे कृषीमाल िनय तीसाठी जागतीक बाजारपे ठांम ये मो ा

ामाणात संधी िनम ण झा या अस यातरी काही आ हानेही िनम ण झालेली आहे त. कृषीमाल

िनय ती बरोबरच याची गुणव ा, िकड व रोग, मु त, उविरत अंशची हमी, तसेच वे टण व िनय त

होणा या मालाची थे ट शेतापयतची ओळख इ यादी बाब ना जागितक बाजारपेठेत िवशेष महतव ा त

झाले ले आहे . कृिषमालाची िनय त करतांना कीडी व रोगांचा एका दे शातून दुस या दे शात सार होऊ

नये तसे च यावर िनय ंण ठे व यासाठी सवमा य अशी काही िविश ट प दती िवकिसत कर यासाठी

जागतीक यापार सं घटना (FAQ) अंतगत सन 1951 साली ‘आंतररा ीय पीक संर ण करार’

कर यात आलेला आहे .

भारत या कराराचा सद य दे श आहे . सदर करारानुसार कृषीमाला या आयात व

िनय तीकिरता फायटोसॅिनटरी सट फीकेट घेणे व सव सद य देशांना कराराचे पालन करणे

बंधनकारक कर यात आले आहे . सदर कराराम ये 172 दे शाचा समावेश आहे . सन 1995 पासून

देशात व रा यात फळे , भाजीपाला व फूले या पीकांची यावसायाीक शेती व आधूिनक तं ानाचा

वापर क न चांग या दज चे उ पादन कर याकडे शेतक यांचा कल वाढला आहे . यामुळेच फळे व

भाजीपाला पीकाखालील े ात मो ा माणात वाढ झाली आहे . कृषीमालाचा जागितक यापार

कराराम ये सन 1993 म ये समावेश कर यात आला असून याची अंमलबजावणी सन 1995 पासून

कर यात येत आहे . कृषीमालाकिरता जागितक बाजारपेठ खूली झाली आहे . िविवध दे शांना कृषीमाल

िनय तीसाठी संधी िनम ण झा या आहे त.

1
कृषीमाल िनय तीबरोबरच याची गूणव ा, कीड व रोगांपासून मु तता यामधील उविरत अंश, याचे

वे टन, िनय त झालेलयश मालाची थेट शेतापयतची ओळख इ यादी बाब ना जागितक बाजारपेठेत

िवशेष मह व पा त झाले आहे .

कृषीमाल उ पादनात भारत अ भागी असून दे खील भारतातून होणा या कृषीमाल िनय तीचे

माण अ य प आहे . कारण याम ये शेतकरी व शे तकरी सं था यांचा पुरेसा सहभाग नाही. बहू तांशी

िनय त ही केवळ खाजगी िनय तदारांकडू नच केली जाते यामुळे िनय त म माला या उ पादनाला

िमळणा या दराचा फायदा शे तक यांना न होता यापा यांना होतो. शेतकरी व शेतकरी सं था यांनी

थे ट िनय त करणे आव यक आहे , यासाठी शेतकरी िनय दारांना कृषीमाला या िनय तीसाठी

करावया या कायवाहीची मािहती असणे आव यक आहे . शेतकरी अथवा सहकारी सं थे स यां या

नावावर थे ट िनय त करावयाची अस यास यांना थम आयात िनय त परवाना काढणे म ा त आहे .

सदरचा परवाना सहसंचालक, िवदे श यापार यां या काय लयामाफत दे यात येतो.

कृषीमालची िनय त कर याकिरता वािण य मं ालय, भारत सरकार यां य अंतगत कृषीमाल

व ि यायु त पदाथ िनय त िवकास ािधकरण ही सं था कृषीमाल व ि यायु त खा पदाथ यां या

िनय त वृ दीकरीता कायरत आहे . आयात िनय त परवाना ा त झा यांनतर या आधारे कृषीमाल

िनय तीमधील िविवध अनुदानाचा तसे च अथसहा य योजनांचा लाभ घे यासाठी अपेडा यांचे मागदशन

आिण न दणी क न घेता येऊ शकते.

शे तक यांचे उ प वाढवायचे असे ल तर शेती करतांना येणा या अडचणी कमी हायला

ह यात, शेती करतांना केवळ िपका या नवीन जाती आिण यं सामु ीच लागत नाही तर जिमनी या

मशागती पासून ते पीक हाती येई तोवर आिण शेती उ पादना या मू यवधनापासून ते िवि पयत

कुठ या अडथ यांमळे शेतकरी अडतात याबाबत बारकाईने अ यास करायला हवा. या अडचणी

कमी होऊन शेती यवसायातील उ प ात वाढ झा यािशवाय शे तक यां या आयू यात थरता येणार

नाही. वष 2020 म ये दुस या ितमाहीत दे शाचा िवकासदर घट याची आकडे वारी समोर आली,

याला अनेक कारणे आहे त, कोिवड-19 सार या महारामरीने याच काळात दे शा या अथ यव थे वर

अिन ट पिरणाम केले ला आहे . छोटे उ ोजक आिण सवसामा यवग ला याची मोठी झळ बसली.

वाहतूक, दळणवळण, खाणकाम, बांधकाम आिण हॉटे ल यवसाय े ाचा जीडीपी वजा आकडे वारी

दाखवत असतांना मा शे ती े ाता वाढ झाली आहे . तसे च कृषीमाल िनय ती संबंधी या क पाम ये

सिव तर मांडणी केलेली आहे .

2
1. महारा ातील कृिष िनय तीसाठी जागितक बाजारपठे ची मािहती घेऊन अ यास करणे.

2. िविवध दे शांना शे तमालाची िनय त कशा कारे करावी यांची मािहती घेणे.

3. भारतातील तसे च महारा ातील कृिष िनय त सबं धी या वेबसाई स मािहती घेणे.

4. शेतमाल िनय तीसाठी नाबाडची गरजा सबंधी मािहती घे ऊन अ यास करणे.

5. शेतमाल िनय तीकिरता आव यक असणारी िविवध माणीकरणेचा अ यास करणे

6. कृिषमाल िनय तीसाठी शासनां या िविवध अिधिनयमांचा अ यास करणे.

7. कृिष िनय त मालाची शासन पातळीवरील िनय त कशी करावी या सबंधी मािहती घेणे.

8. भारतातील फळे व भाजीपाला िनय त दे श िवदे शात कशी करावी या सबंधी मािहती घेणे.

9. कृिषमाल िनय तीकिरता साहा य करनाया सं था व योजना सबंधी मािहती घेणे.

10. कृिषमाल िनय तीकिरता आयात -िनय त कोड मह वा या िच ह सबंधी मािहती घेणे.

3
 शे तकरी व उ पादक यांना कृिषमाल कशा प तीने िनय त होतो, याम ये कशा कारची

साखळी असते, याबाबत फारशी मािहती नसते. दे शांतगत बाजारपेठांम ये कृिषमाल पाठवायचा

असेल तर याब लची मािहती, अ यावत मािहती तं ाना ारे (इ फमशन टे नॉलॉजी) समजते.

याच माणे जागितक बाजारपेठेसंबंधी मािहती घे यासाठी मािहती तं ान फार मह वाचे आहे .

याम ये संगणक, ई-मेल, इंटरनेट, फॅ स, आंतररा ीय टे िलफोन, आंतररा ीय दूरिच वाणी, चॅ ने स

यांचा समावे श फार मह वाचा आहे . याचबरोबर िनय तीमधील आ थक धोरणे व िनणय घे यासाठी

िरझव बँक व नाबाड कशा कारे उपयोगी पडतात, याची मािहती असणे िततकेच मह वाचे असते.

अलीकडील काही वष पयत कृिषमाल िनय त करणारे फ त ठरावीक खाजगी उ ोगपतीच

होते. अथ त िविवध कृिषमालासाठी वेगवेगळे िनय तदार असत, या सव िनय तदारांचा मुख िनय त

क ांवर उ ोग असायचा. उदा. मुंबई, चे ई, कोलकाता इ. िनय त पॉइंट असणा या शहरांम ये यांची

कामे आहे त.

मुंबईम ये फळांसाठी ॉफड माकट (फुले मं डई), भाजीपा यासाठी भायखळा येथे मुख

खाजगी िनय तदार कायरत होते. याम ये फळांसाठी भगवानदास भै मल अॅड कं. (बी.बी.सी.)

का मीर ू ट कं., तर भाजीपा यासाठी हदु थान े डग कं. (एच.टी.सी) हे भायखळा भाजीपाला

बाजारपेठेत वष नुवष कायरत होते. आता ही सव िनय त वाशी माकटव न होते. याम ये कांदा व

बटाटा िनय तीसाठी िविवध िनय तदार वाशी माकटमधून िनय त करतात. हे सव खाजगी िनय तदार

यां या तरावर जागितक बाजारपे ठेशी संपक ठे वून मगच कृिषमाल िनय त करतात.

आता जागितक यापार सं घटना काय ा वये भारतातून कोणीही कोठे ही कृिषमाल िनय त

क शकतो. अथ त हे एका-दोघा शे तक यांना अथवा उ पादकांना श य नाही कारण कृिषमाल

िनय त करावयाचा ठरिव यास तो मो ा माणावर उपल ध असायचा हवा. यासाठी एकतर तो

सामुदाियकरी या अथवा सहकारी प तीने िनय त करावा लागेल. नाहीतर मो ा माणावर उ पादन

करावा लागे ल. िनय तीसाठी आप या कृिषमालाची कोण या दे शांम ये मागणी जा त आहे हे थम

मािहती क न घे णे गरजेचे आहे . यासाठी िविवध दे शांमधील िवपणन मंडळे , सुपरमाक स इ याद शी

संपक साधून यांची मािहती िमळिवणे गरजेचे आहे .

4
याच माणे या दे शांम ये असणारे भारताचे दूतावास काय लय अथवा यापारी स लागार काय लये

यासंबंधीची मािहती शेतक यांना पुरवू शकतात. यापुढे जाऊन िविवध देशांम ये भारतातून पूव

कोणता व िकती कृिषमाल िनय त झाला, याची न द एफ ए यु (FAQ) ेड इयर बुकम ये सापडते.

मालास ते थे िकती कमत िमळाली, हे ही या पु तकात पाहावयास िमळते. अलीकडील खु या

अथ यव थेमुळे िविवध दे शांमधील वैय तक आयातदारांशी सं पक साधून कृिषमालाची थे ट िनय त

करता येते. िक येकदा आयातदारांना भारतात बोलावू न यां याशी संपूण कार या वाटाघाटी क न

मग कृिषमाल िनय त करता येतो. याम ये धोका एकच असतो की, आयातदार, यापारी हे

कृिषमालाची कमत वेळेवर अथवा पू णपणे ब याचदा दे त नाहीत.

अथ त नािशक व सांगली या िज ातील ा बागायतदार, सोलापूर भागातील डा ळब

बागायतदार हे अशा कारे सामुदाियकरी या यांची फळे िनय त करीत आहे त. याच माणे पुणे

शहराजवळील लांब दां ा या फुलांचे उ पादक वतः फुलांची िनय त हॉलंड, इं लंड, जपान इ.

देशांना यावसाियकिर या करीत आहे त.

कृिषमाल िनय त कर यासाठी लागणारी मािहती ही ठरावीक अहवाल व िरपोट यामाफत

शेतक यास, उ पादकास, िनय तदारास तोक ा व पात िमळायची. परं तु आता तसे रािहले नाही.

स या अ यावत मािहती तं ान युग सु आहे . याम ये संगणक, इंटरनेट, ई मेल, वेबसाईट,

आंतररा ीय टे िलफोन से वा, फॅ स इ याद ची सोय उपल ध झालेली आहे व ती अगदी खेडोपाडी

पोहचलेली आहे . या ारे उ पादक शेतक यांना पािहजे ती मािहती ताबडतोब उपल ध होऊ शकते.

उदा. शेतक यांना सामुदाियकरी या आंबा िनय त करावयाचा अस यास यांना पुढील कारची

मािहती िविवध मािहती तं ाना ारे सहज उपल ध होऊ शकते .

1. जगातील कोणकोणते दे श आंबा िपकवतात.

2. आंबा िपकाखाली या या दे शांम ये िकती े आहे व सरासरी िकती उ पादन येते.

3. या दे शांनी आंबा िनय त केली अस यास कोण या दे शास व िकती माणात केली आहे .

4. आंबा कोणकोण या दे शांना िकती आयात केलेला आहे .

5. या दे शांना काय भाव िदला आहे .

6. कोणकोण या मिह यात आवक / जावक कमी जा त असते.

5
देशांम ये आयात करणा या सं था अथवा यापारी यांची मािहती या या दे शा या ' यापारी

स लागार', राजदूत यां या काय लयाकडे फॅ सने अथवा ई-मे ल पाठवून आपणास िमळू शकते.

यािशवाय आंतररा ीय टे िलफोनव नसु ा याब लची मािहती िमळू शकते. अशा कारे अ यावत

मािहती तं ानाचा कृिषमाल िनय तीम ये उपयोग होऊ शकतो. िशवाय ही सव मािहती संगणकाम ये

साठवून िनय तदार वतः यासंबंधीचे आराखडे , िनयोजन क शकतात. याच माणे इंटरनेटवर

िविवध वेबसाईटवर जाऊन दररोज या आंतररा ीय बाजारपेठेम ये कृिषमाला या काय िकमती

आहे त, िकती आवक झालेली आहे , याब लची मािहती िमळवू शकतात. िशवाय िविवध काय लयांशी

ई-मेल ने प यवहार, बँ कग यवहार करता येतो. बँ कांचे यवहारसु ा े िडट काड, एटीएम काड ारे

करता येतात.

इंटरनेटवर हजारो वेबसाईट कृषी यवसायासाठी व कृिषमाल िनय तीसं बधीत आहे त. परं तु

या सग याच परदे शातील, िवशेषत: अमे िरकेतील वेबसाई स आहे त.

भारतातील तसेच महारा ातील कृिष वे बसाई स अगदी मोज याच आहे त.

1. www.ciks.org/agri.html 8. www.khetiwadi.com

2. www.nisarg.nirman.com 9. www.krishiworld.com

3. www.agri.mah.nic.in 10. www.krishiudyog.com

4. www.agrimp.nic.in 11. www.agriwach.com

5. www.agriinfo.com 12. www.commdityindia.com

6. www.apeda.com 13. www.nic.in/agrico

7. www.nabard.org 14. www.ikisaan.com

महारा रा याने रा ीय मािहती क ा या (एन.आय.सी.) साहा याने www.agri.maha.nic.in ही

वेबसाईट तयार केली असून या साइटवर रा या या कृषी िवभागाची रचना, कृषी मं ालयापासून

तालुका तरीय अिधका यापयत संपक साध याची यव था, िविवध योजना, महारा ातील

6
पज यमान, थतीही उपल ध आहे . याचबरोबर कृिषिवषयक सां यकी मािहती, फलो पादन, खते,

िबयाणे , औषधे , गुणव ा िनयं ण, मृदस

ु ंधारण, पाणलोट े यव थापन, कृिष ि या, िनय त आिण

िवपणन यांचीही मािहती साईटवर उपल ध आहे . तसे च पीक िवमा योजना, जिमनी या वापरानुसार

वग करण, िविवध नकाशे , शासनातफ शेतीिवषयक कािशत कर यात येणारे सािह य दे यात येणारे

पुर कार, िविवध कृषी उ पादनांम ये िव म न दिवणा या शे तक यांची यशोगाथाही साईटवर उपल ध

आहे .

शे तमाल िनय त करताना जागितक यापार संघटने या सहभागािवषयी मािहती क न घेणे

फार मह वाचे आहे . जागितक यापार सं घटने ने शे तमाला या यापाराचे िनयमन कर याचा य न

अलीकड या काळातच केला नाही, तर 1947 चा गॅट करारही शेतमाला या यापारावर लागू होताच

परं तु आयात शु केतर िनबध आिण अनुदाने याबाबतीत या करारात अनेक सवलती दे यात आले या

हो या. पिरणामी शेतमाला या आंतररा ीय यापारावर िवपरीत भाव होऊ लागला.

उदाहरणादाखल, गॅट 1947 नुसार शेतमाला या िनय तीसाठी अनुदान दे यास मुभा होती तर

औ ोिगक उ पादनांसाठी िनय त अनुदान दे यावर ितबं ध होते . गॅटमधील िनयमांनुसार, सद य दे श

शेतमाला या आयातीवर अने क बं धने लादू शकत होते.

शे तमाला या आंतररा ीय यापाराम ये आयातबंदी, आयातीची मय दा ठरिवणारे , कोटा

प त, िकमान आयात दर, तसेच शासकीय सं थांमाफत लावले जाणारे आयात शु केतर िनबध

यासार या अडथ यांचे माण वाढले. दुस या जागितक महायु ानंतर या काळात अनेक रा ांनी

दे शांतगत अ धा याचे उ पादन वाढिव यास ो साहन िदले. वाढ या लोकसं येला अ पुरवठा

यामागील हे तू होताच. शेतमाला बाजारपेठ बंिद त ठे व यामागे दे शांतगत उ पादनासाठी बाजारपेठ

राखून ठे वणे , हा िवकिसत दे शांचा उ ेश होता. मा याचवेळी जा तीचे अ धा य, िनय त अनुदाने

देऊन, आंतररा ीय बाजारपे ठेत नेऊन टाक याचे धोरण या िवकिसत देशांनी राबिवले.

पिरणामी जागितक तरावरील अ धा यां या कमती खाली आ या. याचा दु पपिरणाम

हणजे िवकसनशील दे शांतील शेतक यांना अिधकािधक उ पादन कर यासाठी तर सोडाच, पण

उ पादकता िटकवून ठे व यासाठीही ो साहन िमळे नासे झाले. या सम ये या मुळाशी जाऊन ती

सोडव याकिरता असे ठरिव यात आले, की परं परागत प तीने फ त आयातीबाबत या सम यांवर

ल कि त क न कर यात आले या गॅट करारातील तरतुदीत बदल क न या शेतमाला या

7
यापाराचे िनयमन कर यास स म बनवाय या, याम ये दे शांतगत कृिषधोरणाचाही आढावा घे याची

यव था असे ल व शेतमाला या िनय तीसाठी अनुदान दे याबाबतीतही िनयम असतील.

1973 ते 1979 या कालावधीत पार पडले या टोिकयो फेरीतील वाटाघाट ची पूवतयारी सु

केली. सव सद य दे शांची 1986 ला पु हा, डे ल.इ- टे या िठकाणी उ वे फेरीसाठी भेट घे यापूव च

शेतमाला या आंतररा ीय यापारासाठी खु या बाजारपेठेला अनुस न धोरण आख याबाबत

सहमती झाली होती. या टीने शेतीमाला या यापारावर िवपरीत भाव टाकणारी अनुदाने

ह याह याने कमी करणे , आयात ि या सुलभ करणे आिण िनय त अनुदान घटिवणे या बाबीवर

भर दे यात आला. या मु ांवर सांगोपांग चच होऊन यातून शेतीिवषयक आंतररा ीय करार

(Agreement on Agriculture AOA) आकारास आला. हा करार उ वे फेरीतील बहु प ीय

यापार वाटाघाटी या (1985-93) अंितम मसु ाचा एक भाग असून यास उ वे फेरीतील एक करार

हणून सद य दे शांनी एि ल 1994 म ये मारा केश या मोरो को देशातील शहरात मा यता िदली. हा

करार 1 जानेवारी 1995 पासून अमलात आला.

शे तमाल िनय त करताना उ पादकाला/ शेतक याला जागितक यापार संघटनेतील िविवध

आंतररा ीय करारांची मािहती असणे गरजे चे आहे . शेतमाला या आंतररा ीय यापाराचे िनयम

ठरिवताना सद य देशांनी दोन उि टे नजरे समोर ठे वली होती.

1. शेतमालाचा समतोल आिण खु या बाजारपे ठेिभमु ख यापाराची थापना करणे. तसेच गॅट

करारातील िनयम आिण तरतुद चे बळकटीकरण क न साहा य आिण संर णासाठी

अंगीकारले या धोरणांबाबत वाटाघाटी पुढे चालवून बदला या ि येस सु वात करणे.

2. जागितक शेतमाला या यापारातील बंधने व िवपरीत भाव टाकणारे यात रचना मक बदल

कर या या टीने शेती े ाला िदले जाणारे साहा य व सं र ण ट याट याने कमी करणे.

रा ारा ांतील यापार अिधकािधक खुला आिण यायपूवक हावा यासाठी आपापसात वाटाघाटी

क न िनयम तयार करणे आिण या िनयमांचे सव नी पालन करणे, हे त व िविवध जागितक

यापारिवषयक करार करताना अंगीकार यात आलेले आहे त.

1. अॅ ीमट ऑन अॅि क चर (AOA)

2. अॅ ीमट ऑन सॅिनटरी अॅड फायटोसॅनटरी मेजस (SPS)

8
3. वॉ टे िट ह िर श स (ORs)

4. अॅ ीमट ऑन ग हनमट ो युअरमट अॅ

5. ीमट ऑन टे सटाई स अॅड लो दग

6. अॅ ीमट ऑन सेफगा स अॅड काउं टर हे लग ुटी

7. पेशल अॅड िडफरनशीयल ीटमट फॉर डे हल पग कंि

8. अॅ ीमट ऑन ॲ टीडं पग मे झस

9. अंडर टँ डग ऑन स अॅड ोसीजर ग हिनग सेटलमट ऑफ िड युट (DSU)

10. इ फॉमशन टे नॉलॉजी ए ीमट

11. अॅ ीमट ऑन स ऑफ ओिरिजन

आयातीवरील िनबध आिण आयात शु कांबाबतचे

िनयम.

दे शातील उ पादकांना सरकारकडू न िदले जाणारे

अनुदान.

िनय तवाढीसाठी िदली जाणारी अनुदाने व ो साहन.

सव सद य दे शांनी आपली बाजारपेठ इतरांसाठी खुली कर यासाठी करारात आयातीवरील

शु केतर िनबधाचे शु कीकरण कर यात (Tarrification of non-tariff barriers) भर दे यात

आला आहे . हणजे च आयातीवर सं या मक िनबध घालणारे (कोटा, आयात परवाने इ यादीसारखे)

आयात शु केतर उपाय योज याऐवजी, ते व ाच माणात संर ण दे ऊ शकेल, इतके आयात शु क

आकारावयाचे आिण कालांतराने या आयात शु कातही कपात करायची.

तथािप, भारतासारखे काही िवकसनशील दे श, यांनी यां या दे शांत पूव लागू असले या

सं या मक िनबधाचे आयातशु कात पांतर केलेले नाही, यांना आयातशु काबाबत काही कमाल

मय दा ठरवून घे यास मुभा दे यात आली. भारताने शेतमाला या बाबतीत ठरिवले या

आयातशु का या कमाल मय दा खालील माणे असून याम ये कोणतीही घट कर याची

आव यकता नाही.

9
दे शातील शेतक यां या िहतसंर णासाठी आव यकतेनस
ु ार वर नमूद केले या मय दे पयत आयात

होणा या शेतमालावर य आयातकर लाद यास शासनाला मुभा आहे . 1995 यापूव 825

कार या कृषी उ पादनां या आयातीवर आयात शु क ठे वलेले होते. परकीय चलना या

गंगाजळी या अभावामुळे ही बंधने ठे वलेली होती. मा 1 एि ल 2001 पासून हे सव सं या मक

िनबध काढू न टाक यास आलेले आहे त.

शे तमाला या आयातीवर आप या दे शात सवसाधारणपणे जा तीतजा त 35 ट के य

आयातकर आकारला जात होता. मा दे शातील शे तक यां या िहताला बाधा पोहचू नये यासाठी

आता अनेक व तूं या बाबतीत आयातकरात वाढकर यात आलेली आहे . यािशवाय या दे शांनी

सं या मक िनबधांचे पांतर आयातशु कात केलेले आहे , या देशांतून आप या दे शातील

बाजारपेठेत एकूण शेतमाला या दे शांतगत खपा या कमीतकमी 3 ट के (अंमलबजावणी

कालावधी या अखेरीस 5 ट केपयत) इत या मालाला िशरकाव दे याबाबतचे करारातील बंधनही

भारताने वीकारले ले नाही. तसेच शु कीकरण न के यामुळे भारताला करारातील िवशेष

वसंर णा मक यं णे चा वापर कर याची मुभा नसली तरी, आयातीम ये अवाजवी

वाढहो यासारखी पिर थती उ भव यास व या ारे दे शातील उ पादकांना हानी पोहच याची भीती

अस यास, करारातीलच सं र णा मक तरतुद या आधारे भारताला कारवाई करता येऊ शकते.

शे तक यांना सरकारमाफत िद या जाणा या िविवध कार या अनुदान पी साहा यामुळे

खु या यापारावर िवपरीत पिरणाम होतो कारण या दे शातील शेतक यांना असे अनुदान िमळते, ते

आपला शेतमाल कमी कमतीला िवकू शकतात. पिरणामी यां या तुलनेत कमी अनुदान िमळणारे

इतर दे शातील शेतकरी पध मक वातावरणात मागे पडतात. दे शादे शांतील यापार खुला असला,

तर शे तमाला या उ पादनाची नैस गक िवभागणी होऊन जगभरातील शेती या मते माणे िविश ट

शे तमालाचे उ पादन घे याकडे कल वाढतो आिण या उ पादन ि येत वापरली जाणारी सं साधने

अिधकािधक काय मते ने वापरली जाऊन उ पादन खच कमी होतो व उ पादन वाढते, हा खुला

बाजारपेठेचा िस ांत आहे . सव या फाय ा या अशा या ि येवर अनुदाना या िवषम पातळीमुळे

िवपरीत पिरणाम होतो. यामुळे या करारातील दे शांतगत साहा याचे माण कमी कर याबाबतचे

कलम अ यंत मह वाचे आहे .

10
शे तक यांना शासनाकडू न िमळणारे साहा य अनेक कारचे असते. याम ये मह वाचे हणजे हमी

भाव दे याची यव था. यािशवाय रासायिनक खतांवरील अनुदान, िवजे वरील अनुदान, कज या

याजावर सूट कवा अनुदान, िबया यावरील अनुदान यासार या य अनुदानां ारे शेतक यांना

साहा य िदले जाते. या यितिर त कृषी संशोधन, कृषी िव तार से वा, र ते, पाणी यासार या पायाभूत

सोय साठी सरकार करीत असलेला खच, पय वरण र ण व संवधनासाठी मदत या अ य

अनुदानांचाही समावेश दे शांतगत साहा यात होतो.

करारात दे शांतगत साहा यावरील तरतुद मागे दोन उि टे होती.

1. शेतक यांना साहा य कर या या सवमा य प ती शोधणे.

2. खु या यापारावर िवपरीत पिरणाम करणा या अनुदानांवर बंधन घालणे.

दे शांतगत साहा यावर िनयं ण आण यामागचा रोख हा िवकिसत दे शांत शेती े ाला िदले

जाणारे चंड साहा य कमी कर यावर आहे . यासाठी दे शांतगत साहा याचे माण िन चत क न

यावर आधािरत सकल समथन िनदशांक (Agreegate Measure of Support (AMS) काढणे व

याम ये मा माने घट करणे अशी कायिदशा िन चत कर यात आलेली आहे . दे शांतगत

साहा यापैकी या बाबी सकल समथन िनदशांक काढताना िवचारात यावया या नाहीत, कबहु ना

याम ये घट करावयाची आव यकता नाही, अशा बाब ची तीन गटात वगवारी कर यात आली आहे .

या अनुदानामुळे यापारावर कमीतकमी पिरणाम होतो, या बाबी ीन बॉ सम ये

समािव ट कर यात आ या आहे त.

1. संशोधन, पीक संर ण, िश ण, िव तार आिण स ला सेवा यासार या सवसाधारण सेवांना

सरकरमाफत िदली जाणारी मदत.

2. अ सुर े या टीने धा या या सावजिनक साठवणुकीवरील खच

3. दे शांतगत अ पुरवठा साहा य.

4. नै स गक आप ी, पय वरण संर ण यासार या कारणांसाठी शेतक यांना िदली जाणारी रोख

मदत, तसेच पीक िव यासार या संर णा मक उपाययोजनांम ये शासनाचा य आ थक

सहभाग.

5. शेतक यांना िमळणारे पण यां या उ पादनाशी िनगिडत नसलेले थेट वा षक साहा य

6. शेतक यांसाठी िनवृ ी योजना, संसाधने िनवृ ी योजना, गुंतवणूक साहा य संरचना मक

बदलांसाठी अथसाहा य.

11
 शे तक यांनी उ पादन िनयंि त करावे हणून सरकार यांना जी भरपाई दे ते, या साहा याचा

लू बॉ सम ये समावेश आहे . कारण जा त उ पादनामुळे दे शांतगत बाजारपेठेतील भाव कमी होतात,

पिरणामी सरकारला ह त े प क न िनय तीसाठी अनुदान ावे लागते. याऐवजी शेतक यांनी

आप या जिमनीचा काही भाग पडीक ठे वावा, यासाठीचे हे अथसाहा य आहे . ामु याने िवकिसत

दे शां या संदभ तच ही तरतूद आहे .

या यितिर त डे िफिशय सी पेमेटबाबतही लू बॉ सम ये तरतूद आहे . याम ये िवकिसत

दे शांत जर बाजारातील कमत ही थर संदभ िकमतीपे ा कमी असेल, तर शासन यामधील तूट

शे तक याला थेट भ न देते. लू बॉ समधील सवलती ीन बॉ समधील सवलत माणे अमय द

व पा या नसून यावर काही िनबध आहे त.

1. सवसामा यपणे िवकसनशील दे शांत दे यात येणारे शेतीसाठी गुंतवणूक अनुद ान

2. िवकसनशील दे शांतील कमी उ प गटातील व सं साधनहीन शेतक यांना उपल ध असणारी

शेतीिवषयक िनिव ठा से वा.

3. सवसामा यपणे िवकसनशील दे शात िद या जाणा या या अनुदानाम ये घट कर याची

आव यकता नाही.

खु या यापार यव थे त िवपरीतता आणणारी जी अनुदाने मा माने कमी करावयाची आहे त,

यांचा अंबर बॉ सम ये समावेश होतो. याम ये दोन भाग आहे त.

1. य कृषी उ पादनावरील अनुदान (Product Specific Subsidy) एखा ा शेतमालाची शासन

पुर कृत िकमान आधारभू त कमत वजा या व तूचा आंतररा ीय बाजारभाव, गुिणले या

व तूचे य उ पादन अशा प तीने हे अनुदान काढले जाते .

2. य कृषी उ पादनाशी सं बंिधत नसले ले अनुदान (Non Product Specific Subsidy)

याम ये ामु याने खते, वीज, सचन यासार या िनिव ठांवरील अनुदानांचा समावेश होतो. वरील

दो ही कार या अनुदानासाठी 1986- 88 हे पायाभूत वष ध न काढले या देशांतगत साहा या या

सकल समथन िनदशांकात िवकिसत दे शांनी सहा वष या (1995-2000) कालावधीत 20 ट यांनी,

िवकसनशील दे शांनी तर दहा वष या (1995-2004) कालावधीत 13 ट यांनी घट करणे

12
बंधनकारक आहे . मा शेती े ाला िदले जाणारे दे शांतगत साहा य िकमान मय दे या आत, हणजे

एकूण कृषी उ पादना या कमती या 10 ट के िवकसनशील दे शासाठी असेल, तर यात घट

करावयाची गरज नाही. कबहु ना या मय दे पयत एखा ा कमी अनुदान दे णा या दे शाला अनुदान

वाढिवताही येऊ शकते .

भारतात केवळ िकमान आधारभूत कमती ारे च य कृषी उ पादनाशी संबंिधत अनुदान

िदले जाते. पायाभू त वष त (1986-88) भारतात 22 व तूंसाठी िकमान आधारभूत कमत दे यात येत

होती, यापै की 19 व तूंचा समावेश करारात आहे . याम ये भात, गहू , बाजरी, वारी, मका, बाल ,

हरभरा, मोहरी, टोिरया, कापूस, सोयाबीन (िपवळे ), सोयाबीन (काळे ), उडीद, मूग, तूर, तंबाखू, यूट

आिण ऊस या िपकांचा समावेश आहे . या िपकावर आधािरत सकल समथन िनदशांक (एएमएस) हा

(-) पये 24442 कोटी होता. पायाभूत वष त तंबाखू व ऊस वगळता इतर सव िपकां या

आंतररा ीय बाजारातील कमती भारतातील िकमतीपे ा जा त अस यामुळे हा आकडा उणे

व पाचा आहे .

य कृषी उ पादनांशी सं बंिधत नसले ले खते, वीज, सचन, िबयाणे व पतपुरवठा यावरील

अनुदान िवचारात घे ता पायाभूत वष साठी सकल समथन िनदशांक . 4581 कोटी इतका होता.

उपरो त दो ही कार या अनुदानांचा एकि त सकल समथन िनदशांक (-) . 19869 कोटी, हणजे

सकल कृषी उ पादना या िकमती या (-) 18 ट के इतका कमी आहे .

1995-96 या वष तील य कृषी उ पादनाशी सं बंिधत अनुदानाचा सकल समथन

िनदशांक सकल कृषी उ पादना या कमती या (-) 38.47 ट के इतका, तर य कृषी उ पादनाशी

संबंिधत नसले या अनुदाना या बाबतीत 7.72 ट के इतका होता. यातूनही कमी उ प गटातील व

संसाधनहीन शेतक यांना िदले जाणारे अनुदान उणे व पाचे आिण करारातील 10 ट के या िकमान

मय दे पे ा खूपच कमी अस यामुळे कोण याही अनुदानात कपात कर याची आव यकता नाही.

शे तमालाचा यापार अिधक समतोल होणा या टीने ितसरी मह वाची बाब हणजे

िनय तीसाठी िदले जाणारे अनुद ान होय. याम ये िवकिसत दे शांनी 1986-88 हे पायाभूत वष ध न

य अनुदानात सहा वष या ( 1995-2000) कालावधीत 36 ट यांनी कपात करावयाची आहे .

िवकसनशील देशांनी मा दहा वष या (1995-2004) कालावधीत िनय त अनुदानाचे माण 24

ट यांनी तर व तूंची सं या 14 ट यांनी कमी करावयाची आहे . अ यंत अिवकिसत दे शांनी िनय त

13
अनुदान कमी करणे बंधनकारक नाही. 1986 88 या कालावधीत जे दे श िनय तीसाठी अनुदान दे त

होते, ते च दे श यापुढेही िनय त अनुदान सु ठे वू शकतात. िनय त अनुदानामुळे खु या यापारात

मो ा माणावर िवपरीतता येते, यामु ळेच िबगर शेतमालावर िनय त अनुदान पूणपणे र कर यात

आलेले आहे . परं तु शे तमालावर िनय त अनुदान सु ठे व याबाबत काही िवकिसत दे श आ ही

आहे त.

करारा माणे या काराची िनय त अनुदाने कमी करणे बंधनकारक आहे , ती भारतात

अ त वातच नाहीत. आयकर काय ा वये िनय तीतून होणारा फायदा आयकरमु त ठे व याची

भारतातील प ती सु ठे व यास करारा माणे मुभा आहे . मह वाचे हणजे िनय तीसाठी

बाजारभावात सवलत, आंतदशीय तसेच आंतररा ीय वाहतुकीसाठी अनुदान यासारखे साहा य

दे यास मुभा असून भारतात अपेडा या सं थे माफत फलो पादन े ात अशा कारची अनुदाने दे यात

येतात. उलटप ी भारताने वाटाघाटी करतानाच करारा या अंमलबजावणी कालावधीत िनय तीसाठी

रोख भरपाई या पाने अनुदान दे यासार या उपाययोजना कर याबाबतचा ह क राखून ठे वलेला

आहे .

आजपयत कृिषमाल िनय त करावयाचा असेल अथवा आयात करावयाचा असेल, तर तो

शासना या काही धोरणाशी िनगिडत असावयास हवा. आंतररा ीय बाजारपेठेम ये या

कृिषमाला या िकमती िकतीही असोत, दे शांतगत उ पादन िकतीही असो, शासन अशा कारचे िनणय

घेऊन आयात-िनय त धोरणे राबवीत अथवा यावर बंधने आणीत असे. याम ये शासनाचे अथवा

रा यक य चे मु य उि ट दे शांतगत िकमती थर ठे वणे व िविवध दे शांमधील करारांचे पालन करणे ,

हे असते. यासाठी खालील धोरणा मक िनणय घे तले गे ले.

स या जागितक यापार सं घटनेमुळे जागितक बाजारपेठा या आंतररा ीय यापारासाठी सव

दे शांना खु या के या आहे त. यामुळे आयात-िनय त धोरणे फारशी पिरणामकारक ठरणार नाहीत.

असे असले तरी िवकसनशील दे शांतील शे तक यांवर व उ पादकांवर अ याय होणार नाही याची

काळजी घे यासंबंधी िनणय घे यात येत आहे त.

14
 1. पािक तान 284094.22 43796.93 28.88

2. युनायटे ड अरब 108547.91 25777.57 17.00

3. नेपाळ 184036.47 15998.16 10.55

4. युनायटे ड कगडम 20792.11 15268.10 10.07

5. सोदी अरे िबया 25827.41 9354.25 06.17

6. कतार 12773.14 4741.34 03.13

7. कुवेत 8984.09 3620.21 02.39

8. युनायटे ड टे ट 6734.99 3207.02 02.11

9. ीलं का 14582.63 2519.12 01.66

10. मालदीव 13032.62 2504.10 01.65

350000

300000

250000

200000

150000

100000

50000

भाजीपाला मे .ट् न मु लाखात ट े वारी

15
 ा े 1,87,296 1,960 2,32,940 2,088 80 94

आंबा 37,180 368 53,177 446 70 83

केळी 38,487 130 1,10,872 388 35 34

डा ळब 39,568 372 49,755 490 59 76

इतर फळे 60,627 303 2,49,312 981 24 31

महारा िनयात महारा िनयातमू भारत िनयात

भारत िनयातमू रा ाचा िह ाट े िनयात रा ाचा िह ाट े िनयातमू
300,000

250,000

200,000

150,000

100,000

50,000

0
ा े आं बा केळी डािळं ब इतर फळे

16
 िनय त ही एक सं धी असली, तरी यासाठी अने क गो टी करा या लागतात. थम िनय तीची

परवानगी िमळिवणे , मालाचे नमु ने पाठवून ऑडर िमळिवणे, तेथील ाहकांना कोणता माल कशा

व पात पाठवायचा, याची मािहती िमळिवणे , माल आकषक वे टनात िविश ठ वजना या

पॅ कगम ये उ म व दजदार थतीत पाठिवणे अशा अने क गो टी पूण के यास माला या

िनय तीकरणाचा िनणय घेता येईल. िनय तदारांना तसेच शेतक यांना िनय त यव थापनासंबंधी

मािहती दे ऊन िनय तीसाठी ो सािहत करणे हणजे च िनय त उ ेजन संक पना होय.

िनय तीसाठी सहकारी बँका, सं था पाठीशी आहे त असे गृहीत धरले, तरी आप याकडे

शे तकरी िनय तीचा फारसा िवचार करताना िदसत नाहीत. याचे मु य कारण हणजे मालाचा दज व

शे तक यांची मनोवृ ी. िनय तीला खरोखरच उ ेजन ायचे असेल, तर माला या दज ब ल

शे तक यांना अ यावत मािहती िदली पािहजे. आज आपण कोण याही कार या शेतमालाची िनय त

क शकतो. फळे , फुले यािशवाय दूध, दु धज य पदाथ, मांसज य पदाथ इ. कोण याही मालाची

िनय त श य आहे . कृिषिवपणन मंडळासार या सं थे शी संधान साधले , तर सव कारची

िनय तिवषयक मािहती, अगदी बाजारपेठेपासून ते उ पादन कसे आिण ते कोणते यावे येथपयत,

िदली जाते. या कृिष िवपणन मंडळाबरोबरच इतर सं थांचा उपयोग क न घे ता येतो.

िनय तीस चालना दे यासाठी एक ाने च िनय त करायची वृ ी कमी क न सांिघक य न

हायला पािहजे त. हणूनच काही शेतक यांनी एक येऊन जर सहकारी त वावर िनय त

कर यासाठी शे ती केली, तर ते फायदे शीर ठ शकते. उदा. या माणे र नािगरी व सधुदग

ु या

िज ातील शेतक यांनी एक येऊन सहकारी त वावर आंबा िनय ती या धोरणाचा वीकार

के यामुळे देशाला मोठे परकीय चलन िमळवून िदले. याच माणे यांचा वतःचाही फार मोठा फायदा

झाला.

िनय त उ े जना या काय त मोठा वाटा अॅि क चरल अॅड ोसे ड फूड ए पोट डे हलपमट

अॅथॉिरटी (अपेडा) आिण नॅ शनल हॉ टक चरल बोड (एन. एच. बी.) सार या सं थांचा आहे . या

सं था शेतमाल िनय तीस भरघोस सबिसडी व कमी याजा या दराने पैसे पुरिवतात. याच माणे

को ड म व ीकू लग म बांध यास कज व सबिसडी दे तात. ामुळे फळे व भाजीपाला आिण

यावर ि या केले या पदाथ या िनय तीस चांगला वाव िमळतो.

17
 िनय तदाराचा खरा ाहक या दे शाचा आयातदार असतो. तसेच सुपर माकटचा पुरवठादारही

हाच असतो. हणू न सुपर माकट ही सं क पना माहीत असणे मह वाचे आहे .

िकरकोळ यापा यांचा माल एकाच जागी ाहकां या अनेक गरजा भागिव या या टीने

पुरिव यासाठी सुपर माकटचा िव तार झाला. परदे शात या कारचे माकट फारच लोकि य आहे त.

ही बहु तांशी वयंसेवी दुकाने असतात. यात सव कार या व तू ाहकाला एकाच िठकाणी िमळतात.

यात िव े ता नसतो आिण येक व तूचा वेगळा िवभाग असतो. उदाहरणाथ फळभा या. यात सव

दे शांचे पदाथ अथवा व तू आकषक रीतीने मांडून ठे वले या असतात आिण यां या िकमती िलहू न

ठे वले या असतात. ाहकां या अपेि त गरजे माणे ठरावीक वजनाचे पॅकेट बांधून रॅ कम ये ठे वलेले

असतात. कोणती व तू यायची, हे ाहक समोर िदसणा या व तूं या कमती या तुलनेने ठरवतो.

साहिजकच जे उ पादन अिधक आकषक िदसेल ते उचलले जाते आिण या उ पादनाची मागणी

वाढते . यातूनच आप याला नवीन टकोन ठे वूनच िनय तीत पाऊल ठे वले पािहजे .

फळे व भा यांचे स दयवृ ीकरण होणे गरजे चे झाले आहे कारण परदेशातील ाहक व तूची

िनवड नाकाने अथवा िजभे ने करत नाही, तर डो यांनी करतो. हणून एकाच रं गाची व आकाराची,

टवटवीत, मो ात मोठी िदसणारी ा े मािगतली जातात. तसेच व छ िपव या सालीचीच केळी

मािगतली जातात.

सुपर माकट सं क पने माणे कृिषमालाची गुणव ा तसे च वेळेलासु ा फार मह व ा त

झाले आहे . जसे वा षक, ितमाही, सीझन, पुढील आठवडा व उ ा असा या या वेळाप का माणे

माल िनय त करावा लागतो. या संदभ त िनय त म कृिषमालाची गुणव ा याब लची मािहती असणे

मह वाचे आहे .

आप या शेताम ये कोण याही कारची रासायिनक खते व जंतुनाशके न वापरता आपण

भाजीपाला, फळे तयार केली, तरच याची िनय त करता येईल. ा कार या सि य शेतीसाठी

आपली िकती तयारी आहे , ही खरी परी ा आहे . अलीकडे युरोपातील दे शांनी कायदा पास केला

आहे की या दे शात फ त सि य शेती या माला या िव ीची परवानगी दे यात येईल.

18
 रासायिनक खते , तणना व औषधे न वापरता फळझाडांची लागवड सि य प तीने कर यास आपले

शेतकरी िकतपत तयार आहे त, हे आ हानच आहे . आपण अ ापही रासायिनक औषधांचा उपयोग

करतो. परं तु या औषधांचे अवशेष असलेली फळे अमेिरका, युरोप व जपान यांना िनय त के यास ती

वीकार यात येत नाहीत.

सि य शेतीची सं क पना ही एका मक टकोनावर आधािरत आहे . याम ये जिमनीत

सि य पदाथ गाडणे , न थरीकरण करणारी झाडे /िपकांची लागवड, आ छादनाचा वापर, जमीन

यव थापन तं ाचा अवलंब, कीड रोग ितकारक जात चा वापर, वेगवेग या पीकप ती, वनशेती,

जनावरांचे संगोपन, कीड / रोगांचे जै िवक िनयं ण, तणां या यव थापनासाठी मानवी यांि की

प तीचा वापर इ यादी बाब चा समावे श होतो.

अलीकडे अपारं पिरक प तीने शेतीम ये औषधी वन पतीचे उ पादन होऊ लागले आहे .

जे न सग, इसबगोल, सोनामु खी, डक, आयुविदक व युनानी वन पती व होिमओपॅ िथक औषधांची

जा त िनय त केली जाते आहे . अिधक वजनामु ळे औषधी वन पती जशा या तशा िनय त करणे

ख चक पडते कारण टनभर वजनातून 5 ते 10 िकलो रसायन िमळते. यासाठी यातील उपयु त

रसायने िनय त करणे िन चत फायदे शीर ठरे ल. हणजे या औषधी वन पत ची उपयु त रसायन

िनय तीसाठी भरपूर मागणी आहे अशाच वन पत ची लागवड मो ा माणावर केली गेली पािहजे .

कॅ सरसार या आजारावर मात करणा या अफू वन पत या रसायनांची (अ कॉलॉई स) िनय त

मो ा माणावर होते. तसेच िनकोिटन असणा या वन पत चीसु ा मागणी जा त माणावर आहे .

शतावरीची सॅपोिनन रसायने उपयु त ठरत आहे त. अशा वन पत ची लागवड क न उ पादन काढणे

गरजे चे आहे . औषधी व सुगंधी वन पती िपके महारा रा यात हो यासाठी मोठा वाव आहे .

अ वगं धा, इसबगोल, कोरफड, रानवांगी, सदाफुली, सफेद मुसळी इ याद ची शेती सु झाली आहे .

या वन पत या े ात िदवसिदवस वाढहोऊन िनय तीचे मोठे दालन उपल ध होत आहे .

दे शातील कृिषमालाची िनय त वाढावी या टीने क सरकार या वािण य मं ालयांतगत

अॅि क चरल ोसे ड ॉड स ए सपोट डे हलपमट ऑथॉिरटी (अपेडा) ही सं था कायरत आहे .

या सं थे ने िनय तीस चालना दे या या टीने भारतात उ पािदत होणा या िविवध शेतमालांसाठी

े िनहाय िवकास काय म राबव यास सु वात केली आहे .

19
क सरकारतफ 2001म ये दे शातील या भागात मो ा माणात कृिषमालाचे उ पादन होते, या

भागात िनय त म आिण गुणव ापूण उ पादन कर याकिरता काढणीप चात सुिवधा िनम ण क न

िनय तीला ो साहन दे याकिरता कृषी िनय त े थापन कर याचा िनणय घे यात आला.

िनय तीसाठी आव यक सोयीसुिवधा व एका मक य न होणे गरजे चे अस याने अपेडा सं थे माफत

कृषी िनय त े घोिषत क न िनय तीसाठी एका मक िवकास काय म हे िविवध रा यां या

साहा याने राबव यात येतात. स या दे शात 60 कृषी िनय त े थापन कर यात आली असून,

महारा ात आठ कृषी े े थापन कर यात आली आहे त. दे शात एकूण 20 रा यांम ये 60 कृषी

िनय त े े थापन कर यात आलेली आहे त.

रा यातील कृिषमाला या िनय तीस भासणारी मु ख अडचण हणजे पायाभूत सुिवधांचा

अभाव होय. कृषी िनय त े ांतगत पायाभूत सुिवधा िन मतीसाठी खासगी, सहकारी गुंतवणूकदारा या

सहभागाने पायाभू त सुिवधा िन मती अपेि त आहे , तसे च या सुिवधा उभारणीसाठी क सरकार या

अपेडा, रा ीय बागवानी मंडळ आिण अ ि या उ ोग मं ालय, तसेच रा य सरकार या महारा

रा य फलो पादन अिभयानांतगत अ त वात असले या योजनांमधून अनुदान उपल ध होणार आहे .

अपेडा सं थे या अथसाहा याने रा यात स या कृषी िनय त े ात पणन मंडळ व महारा औ ोिगक

िवकास मंडळामाफत पुढील िठकाणी सुिवधा िनम ण कर यात आ या आहे त.

कृषी िनय त े ाम ये काढणीप चात तं ान सुिवधा िनम ण कर यासाठी अपेडा,

अ ि या उ ोग मं ालय, रा ीय बागवानी मं डळ व रा ीय फलो ान अिभयान यां यामाफत

अथसाहा य ाधा याने उपल ध होणार आहे . याचा फायदा संबंिधत शेतकरी, सहकारी सं था व

खासगी सं था यांनी घेणे आव यक आहे . कृषी िनय त े ाम ये िनय त म उ पादन कर यासाठी

िश ण दे यासाठी कृषी िवभाग, कृषी िव ापीठ व क व रा य सरकार या सं था यां या सहकाय ने

कृषी पणन मंडळ व महारा औ ोिगक िवकास महामं डळ यां यामाफत खास य न कर यात येत

आहे त. यांचाही शेतक यांनी जा तीत जा त लाभ घेतला पािहजे .

20
1. महारा 8 सं या

2. पा चम बंगाल 6 सं या

3. आं दे श 5 सं या

4. म य दे श 5 सं या

5. कन टक 4 सं या

6. उ रांचल 4 सं या

7. उ र दे श 4 सं या

8. तिमळनाडू 4 सं या

9. इतर रा ये 20 सं या

60 सं या

1. तांदळ
ू साऊथ अमेिरका,इं लंड,रिशया

2. गहू कोिरया

3. काफ़ी रिशया,जमनी,कुवेत

4. चहा रिशया,इराण,पोलंड,इिज त

5. काळी िमरी रिशया ,अमे िरका.इटली,जमनी

6. साखर ीलं का,इंडोनेिशया,इिज त

7. तंबाखू इं लंड,रिशया,जमनी, ास,साऊथ अमेिरका

8. कापुस जपान, बां लादेश,इं लंड

21
 1. फळे आंबा, ा , डा ळब, सं ा, केळी, सफरचंद, अननस

2. भाजीपाला कांदा, लसूण, बटाटा, घ कन, वालनट

3. फुले फुले

4. तृणधा य गहू , बासमती तांदळ

ू

5. कडधा य हरभरा, मसूर

6. गळीत धा य तीळ

7. मसाला िपके आले, हळद, को थबीर, िमरची

8. औषधी व सुगंधी वन पती हॅ िनला, चहा

1. महारा रा य हापूस आंबा, केशर यव थापकीय संचालक, म.रा.कृ.प.म.

कृषी पणन मं डळ, आंबा, कांदा, केळी, दूर वनी : 020-24261190 फॅ स : 020-

पुणे सं ा, डा ळब 24272095 इमेल: msamb@vsnl.com

2. महारा लोिरक चर पाक, मु य कायकारी अिधकारी, म.औ.िव.मं.

औ ोिगक वाईन पाक

दूर वनी 022-22616547
िवकास
फॅ स : 022-2261654
महामंडळ, मुंबई

22
9. हापूस आंबा ठाणे, रायगड, 8 माच 2002 महारा रा य
र नािगरी, सधुदग
ु कृषी पणन
मंडळ,पुणे
10. केशर आंबा औरं गाबाद, जालना, 31 माच 2002
बीड, लातूर,
अहमदनगर, पुणे

11. कांदा नािशक, अहमदनगर, 15 जानेवारी

पुणे, सातारा, सोलापूर 2003

12. डा ळब सोलापूर, सांगली, 14 मे 2003

अहमदनगर, पुणे,
नािशक, उ मानाबाद,
लातूर

13. सं ा नागपूर व अमरावती 9 नो हबर 2004

14. केळी जळगाव, धुळे, 8 नो हबर 2004

नंदरू बार, बुलढाणा,
परभणी, हगोली

15. फुले पुणे, नािशक, 31 माच 2002 महारा

को हापूर, सांगली औ ोिगक
िवकास
16. ा व म ाक नािशक, सांगली, पुणे, 8 फे ुवारी 2002
महामंडळ, मुंबई
िन मती सातारा, अहमदनगर,
सोलापूर

23
 1. हापूस आंबा नाचणे , िज. र नािगरी, जामसंडे, िज. सधुदग
ु

2. केशर आंबा जालना

3. कांदा इंदापूर, िज. पुणे

4. सं ा आ टी, िज. वध (कायवाही चालू)

5. डा ळब बारामती, िज. पुणे

6. केळी सावदा, िज. जळगाव, वसमतनगर, िज.

1. वेलदोडा आखाती दे श

2. गॅलांगा आखाती दे श, ाझील, इटली इ.

3. आयपॅक ास

4. कु ठ कॅनडा, ा स, इं लंड अमेिरका, आखाती दे श इ.

5. न स ओिमका जमनी

6. इसबगोल भुसी/ िबया ा स, जमनी, इटली, जपान इ.

7. अनंतमू ळ ा स, अमेिरका, इटली इटली, आखाती देश

8. सपगं धा आखाती दे श

9. सदाफुली बे जयम, नेदरलँ ड, अमेिरका इ.

10 सोनामुखी ा स, जमनी, अमेिरका

24
 जमनी, ा स, अमे िरका, जपान, नेदरलँ ड (हॉलंड) या दे शांम ये फुलांना फार मागणी आहे .

हॉलंड हे फुलां या बाजाराचे क आहे . यांना िनय तीसाठी फुलशेती करावयाची आहे , यांना

उ पादनतं ात मोठे बदल अवलं बावे लागतील. फुलशेतीसाठी पॉिलहाऊसचा वापर अ याव यक

झाला आहे . कारण यात िविश ट कारचे तापमान िनयंि त केले जाते, यामुळे िनय त म फुले तयार

होऊ शकतात. भारत कापले या फुलांची (कट लॉवर) िनय त जमनीला करतो आिण ता या रोपांची

िनय त आखाती दे शांना करतो. फुलशेतीसाठी पूवतयारी हणजे फुलांसाठी लागणारी खास खते,

कीटकनाशके उपल ध करायला हवीत. जा त उ पादन क न देणारी खते वापरणे गरजे चे आहे . फुले

आ यानंतर छाटणी करणे , फुलांचा आकार, याचा दांडा व याचे माण िन चत करणे, यासार या

आधुिनक गो टीकडे ल पु रिवले पािहजे .

दे शात 80 हजार हे टर े ावर स या फुलांची लागवड कर यात येत असून महारा

रा याम ये 7 हजार हे टर े ावर फुलांची लागवड कर यात येते. रा याम ये 39 िनय त म

क पांची न दणी झाले ली असून 14 क पांमधून फुलांची िनय त होत आहे . स या महारा ात 700

लहान हिरतगृहे आहे त. हा दे शातील उ चांक आहे . जबेरा व कानशन ही मुख िपके हिरतगृहात घेतली

जातात.

महारा ात गुलाब, कानशन, जरबे रा, लॅिडओ स, गुलछडी, शे वंती, अॅ टर, डे झी

यासार या फुलांचे उ पादन घेऊन ते िनय त करणे श य असले, तरी युरोप, अमेिरका येथे चिलत

असलेली फुले अिधक माणात खपू शकतात. यामुळे गुलाब, कानशनबरोबर अॅ युिरयम,

डे फिनयम, िलमोिनयम अशा अपिरिचत पण सुंदर फुलांची शेती करावी लागे ल. परदे शात यो य

अशा लांब दां ा या फुलांना मागणी आहे . हणू न आकषक, चांगली तजे लदार, टवटवीत पाने

असलेली आिण रोग, िकडीपासून मु त असलेली फुले फुलिव याकडे अ यंत काटे कोरपणे ल दे णे

गरजे चे आहे . महारा रा य कृिषपणन मंडळा या पुढाकाराने महारा सहकारी फुलो पादन िवकास

सं थेची थापना कर यात आली आहे . िद ली, मुंबई अशा िवमानतळांवर िनय तीची फुले

साठिव यासाठी खास शीतगृहे उभार यात आली असून यांचा फायदा शेतक यांनी घेणे गरजे चे आहे .

25
26
 परकीय चलन उपल ध क न दे यासाठी भारतात मो ा माणावर उ पािदत होणा या

शेतमालाची यो य प तीने िव ी क न उ पादकांना यो य कमत िमळ यासाठी आिण शासना या

िविवध करारांची पूतता कर यासाठी शेतमालाची िनय त करणे गरजेचे आहे . िनय त म कृिषमाल

ता या अथवा क या व पात िनय त करता येतो. आप या दे शातून िनय त होणारा मह वाचा

क चा माल

फळे ा े, आंबा, िचकू, बोर, डा ळब

भाजीपाला भडी, िहरवी िमरची, कोबी, लॉवर, टोमॅटो, बटाटा, कांदा इ.

फुले- गुलाब, जबेरा इ.

काही कृिषमाल ि या क न नंतर िनय त केला जातो. याम ये 1. साखर, 2. कॉफी, 3. चहा, 4.

फळांचा रस, 5. बेदाणा, 6. काजू, 7. मसाला 8. लोणची, 9. तंबाखू, 10. कापूस इ. चा समावेश

करता येईल.

िनय तीचे काम मो ा माणावर करणा या सरकारी व िनमसरकारी सं था हणजे कॉटन

कॉप रे शन ऑफ इंिडया, नाफेड, महा ेप, अॅपेडा, कॉफी, रबर व िवलायची बोड, िवपणन

संचालनालय, इ यादी. याचबरोबर शेतकरी वैय तक तसेच सामुदाियकरी या, याच माणे यापारी

(वैय तक) इ याद चासु ा िनय तीम ये मोठा वाटा आहे .

भारताने गॅट कराराम ये सहभागी होऊन कृिषमाला या िनय तीसाठी व आयातीसाठी

जागितक बाजारपेठ संघटने स (WTO) संमती िदलेली आहे . यानुसार भारतातील कोण याही

कारचा कृिषमाल कोण याही दे शाम ये िनय त करता येतो. िनय तीसंबंधी कुठ याच कारची बंधने

राहणार नाहीत. हणजे च एक कारची खुली अथ यव था दे शापुरतीच मय िदत न राहता

आंतररा ीय तरावर होणार आहे . अशा कारे शेतकरी, वैय तक अथवा सामुदाियक प तीने

शे तमालाची थेट िनय त क शकतात. याम ये ा े , लांब दां ाची फुले, भाजीपाला, फळभा या,

ि यायु त माल इ यादी वैय तक अथवा सामुदाियकिर या मो ा माणावर िनय त कर यात येत

आहे .

27
कृिषमाल िनय त कर यामागील कारणे बरीच आहे त. आंतररा ीय बाजारपेठेम ये शेतमाल

िवक यामुळे यास िमळणारी सरासरी िन वळ कमत ही दे शांतगत बाजारपेठांमधील कमतीपे ा

ब याच पटीने जा त असते. यामुळे साहिजकच उ पादकांचा कृिषमाल हा आंतररा ीय

बाजारपेठेम येच िनय ती ारे िवकला जातो. दुसरे कारण हणजे यावेळी उ पादक चांग या ती या

शे तमालाचे उ पादन मो ा माणावर करतात, यावेळी दे शांतगत बाजारपेठांम ये या कृिषमालाची

आवक मो ा माणावर होते. मागणी व पुरवठा या त वाअ वये साहिजकच कमती खूप कमी

होतात.

शेतमालाचा चांगला दज व उ पादन खच बघता दे शांतगत बाजारपेठांमधील कमती खूप

कमी असतात. अशावेळी आंतररा ीय बाजारपेठांचा फायदा घे ऊन कृिषमालाची िनय त करता येते.

याम ये शासनाचा सहभागही िततकाच मह वाचा असतो. कारण ब याच वेळा शासनास पुढाकार

घेऊन दे शांतगत व िनयंि त बाजारपेठांमधून असा जादा शेतमाल खरे दी क न, तो िनय त करावा

लागतो. ितसरे मह वाचे कारण हणजे शेतमाल िनय तीमुळे दे शास जे परकीय चलन डॉलरम ये

िमळते , यास आंतररा ीय मा यता िमळते. आंतररा ीय चलन उपल ध झा यामुळे दे शासाठी काही

परकीय व तू, यं सामु ी, तं ान इ. खरे दी व आयात करावयाचे झा यास या चलनाचा उपयोग

होतो.

कृिषमाल िनय त करतेवेळी ब याच घटकांचा िवचार करावा लागतो. िवशेषतयुरोिपयन दे श

व इतर पा चमा य दे श यांना यावेळी कृिषमालाची िनय त होते, यावे ळी यांची येक मालासाठी

काही ठरावीक माणके असतात. यांची पूतता हावी लागते. अ यथा तो कृिषमाल िनय त होऊनही

तेथे नाकारला जातो. अशावे ळी उ पादक व िनय तदार यांचे फार मोठे नुकसान होते. उदा. ा े

युरोिपयन बाजारपेठांम ये िनय त करावयाची झा यास म यांचा आकार सोळा मी.मी.पे ा जा त

असावा लागतो, याचा रं ग िहरवागार असावा लागतो. याम ये कीटकनाशकांचा अवशेष नसावा.

लांब फुलां या बाबतीत दां ांची लांबी साठ समी असावी, फुले कळी या व पात असावी

लागतात. काही फळां या बाबतीत उदा. आं या या बाबतीत फळांम ये जर भुंगेरा असेल, तर या

वाणांचे आंबे उदा. तोतापुरी, नीलम इ. िनय तीस चालत नाहीत. याच माणे लांब दां ां या

फुलां याबाबतीत जपानम ये िनय त के यास यावर लाल कोळी (माई स), इतर िकडी व रोग यांचा

28
 ादुभ व असला, तर ती फुले पूणतः नाकारली जातात कवा यांना धुरीकरण केले जाते. यामु ळे

यांचा िनय त खच वाढतो.

याउलट युरोिपयन दे शांम ये पाठवाय या कृिषमालावर तवारी, गुणव ा व इतर बंधने

याबाबतीत िशिथलता आढळू न येते. यामुळे ते थे भारतात िपकवला जाणारा िविवध कारचा, िविवध

गुणव ेचा शे तमाल िनय त होतो. िनय ती या बाबतीत सव त मह वाची बाब, या या दे शातील

लोकांची िविश ट कृिषमालाची गरज व आवड हीसु ा आहे . उदा. युरोिपयन दे शांना चहा, कॉफी,

मसा याचे पदाथ इ याद ची गरज असते. हॉलंड व इतर शे जारील रा ांतील लोकांना लांब दां ां या

फुलांची आवड अस यामुळे ती रा फुले आयात करतात.

दुसरा मह वाचा घटक हणजे या रा ांम ये भारतातील शेतीमालाला तुलनेने जा त

कमत िमळते, या दे शांम ये दे शांकडू न जरी कमी कमत िमळाली, तरी दे शादेशां या करारामुळे

िविश ट शेतमाल यांना या माणात िनय त करावा लागतो.

भारतीय अ महामं डळ नाफेड

कॉटन काप रे शन ऑफ इंिडया मसाले बोड

टी व कॉफी बोड रबर बोड

पणन महामं डळे सहकारी सं था

वैय तक यापारी सामुदाियक मंडळे

िनय त ि येचा खरा उगम िवदे शी यापारामु ळे झाला. काही गत रा ांनाही अनधा य,

क चा माल यांसाठी इतर अ गत रा ांवर अवलंबून राहावे लागते . अशा कारे येक दे शाला इतर

दे शांवर अवलंबून रहावे लागत अस यामुळे िवदे शी यापाराचे आयात व िनय त यापार सु झाले.

आप या दे शात िनय तीची वाटचाल शेतमाला या काही मय दांमुळेसु ा सु झाली. आता गॅट

करारामु ळे वै य तक पातळीवरही िनय त करता येते.

29
 याम ये ामु याने दोन देशांचा करार होऊन काही िविश ट कृिषमाल या देशास िनय त

करावा लागतो. अशा िनय त केले या कृिषमालाची कमतही करारा या वेळीच ठरते. शासनाचा

िनणय हा िनय त करावया या दे शाशी चांगले यापारी संबंध वाढावेत, हणूनही घेतला जातो. यामुळे

या दे शाकडू न िमळणारी सरासरी कमतही िक येकदा कमी अस यास नाकारता येत नाही. अशा

कारचे करार काहीवे ळा दे शांतगत उ पादन व कमती यांची गद कमी कर यासाठीसु ा केले

जातात. उदा. आप याला माहीत आहे की भारतात साखर उ पादन भरपूर असूनसु ा साखर आयात

केली जाते, तसेच धा य उ पादन भरपूर असले, तरी ग हाची आयात केली जाते.

कृिषमालासाठी जी महामंडळे कायरत आहे त, तीसु ा वतं पणे कृिषमालाची िनय त

करतात. याम ये िवपणन महामंडळ (महा ेप, महामँगो, इ यादी), डा ळब महामंडळ, कापूस

महामं डळ इ यादीमाफत िनय त केली जाते.

याम ये ामु याने कॉफी बोड, रबर बोड, चहा बोड, युट बोड व मसाला िपके बोड इ याद चा

समावेश होतो. कमोिडटी बोड भारतात ब याच वष पासून कायरत आहे त. िविवध िपकां या

सुधारणे पासून ते थे ट िनय त कर यापयतची िविवध काय ते हाती घेतात.

1. कृिषमाल एका दे शातून दुस या देश ात िनय त के यामु ळे याची उपल धता पािहजे या िग-

हाईकांना होते . कृिषमाल आयात केले या दे शांम ये िनय त केले या दे शांचे नागिरक जर मो ा

माणावर असतील, तर यांनाही चांगली सुिवधा उपल ध होते. उदा. आखाती दे शांम ये

भारतातून जो भाजीपाला िनय त होतो, यास ामु याने तेथील भारतीय नागिरकच जा त

माणात िग हाईक असतात. अशा कारे तेथील नागिरकांची गरज भागिवली जाते व िनय तही

वाढते .

2. कृिषमाल िनय त के यामु ळे दे शांतगत या कृिषमालाचा पुरवठा संतुिलत राहतो. दे शांतगत

कृिषमाला या कमतीही थर राह यास मदत होते. एकूणच दे शांतगत आ थक थतीम ये

थरता व सात य राहते.

30
3. कृिषमाल िनय तीमुळे वैय तक शेतकरी उ पादक यांना सवसाधारणपणे दे शांतगत

बाजारपेठांम ये िमळणा या िन वळ कमतीपे ा जा त कमत िमळते. हणजे च यां या

उ पादनात वाढहोते. याच माणे या यवहाराम ये जे कोणी कायरत असतात, यांनाही यवसाय,

रोजगार िमळू न यांचे उ प वाढते.

4. दे शाची आंतररा ीय बॅल स ऑफ पेमट थती सुधारते. याम ये डॉलरची भर पडते.

आंतररा ीय यापाराम ये सहभागी होता येते. दे शासाठी पािहजे तो माल िनिव ठा, साम ी, यं े ,

मिशनरी इ. खरे दी क न आयात करता येतात.

कृिषमाल िनय त करावयाचा हणजे िविवध बाबीवर खच अपेि त असतो. या खच या

बाबी या या कृिषमाला या व पावर, या दे शांना िनय त करावयाचा या दे शां या भारतापासून

असणा या अंतरावर, कोण या साधनाने वाहतूक करावयाची, िकती कालावधीत यांना तो कृिषमाल

हवा इ. िविवध गो ट वर अवलंबून असतात. कृिषमालाचे व प सांगावयाचे झा यास लांब

दां ा या फुलांचे उदाहरण दे ता येईल. ही फुले जे हा िनय त करावयाची असतात, ते हा यांचे

चांग या कारे पॅ कग करावे लागते. कारण ही फुले अितनाशवंत व नाजूक अस यामुळे

हाताळणीम ये खराब हो याचे, तसेच वासात यां या गुणव े म ये बदल हो याची श यता नाकारता

येत नाही. यामुळे पॅ कग चांगले वातानुकूिलत कंटे नरम ये ठे वून मगच िनय त करता येते.

िवमानािशवाय या या वाहतुकीला पय य नाही. यामुळे तोही खच जा त होतो. अशा कारे

अितनाशवंत कार या शेतमाला या िनय तीचा खच जा त असतो. याउलट कांदे, बटाटे इ. कारचे

शे तमाल नाशवंत व नाजूक नसतात.

पॅ कग अगदी गो यांम ये क न यांची वाहतूक बोटीने, जहाजाने सहजपणे करता येते.

यामुळे िनय तीवरील खच तुलनेने कमी येतो. या याही पुढे जाऊन उदाहरण ायचे झा यास साखर,

गहू , तांदळ
ू इ. अ धा या या िनय तीम ये फारच कमी खच येतो. कारण ते िटकाऊ असतात व पॅ कग

हाताळणी तसेच वाहतूक कशीही असली, तरी चालते. िशवाय वेळेचे फारसे बंधन राहत नाही.

याच माणे ि या केले या कृिषमाला या बाबतीतसु ा िनय त खच कमी असतो. उदा. कॉफी,

चहा, ि या केलेले अ पदाथ इ. दे शा या अंतरावर व वाहतुकी या साधनांवर सु ा िनय त खच त

फरक पडतो. जवळ या दे शांना उदा. आखाती देश, ीलंका, यानमार अथवा बां लादे श यांना िनय त

करावयाचे झा यास बोटीने शेतमाल िनय त करता येतो.

31
यामुळे खच खूप कमी येतो. तेच नेदरलँड , इं लं ड, इटली, ा स, जमनी, अमेिरका इ. दे शांना

नाशवंत कृिषमाल िवमानानेच िनय त करावा लागतो. यामुळे वाहतूक खच खूप येतो. कोणताही

कृिषमाल िनय त करावयाचा झा यास पुढील खच या बाबीवर िवचार करावा लागतो.

1. तवारी करणे .

2. िनय त म पॅ कग करणे .

3. ीकू लग

4. रे ि जरे टेड हॅ नचा वापर

5. बोटीचा / िवमानाचा खच (सागरी अथवा िवमान वाहतूक)

6. आयात दे शाचा कर (इंपोट ुटी)

7. दे शांतगत लायस स फी इ. िकरकोळ खच

8. आयात दे शातील एजंटचे किमशन

32
33
 कृिषमालाची िनय त उ पादक, शे तकरी, सहकारी सं था, खासगी कंपनी इ यादी क

शकतात. मा , या नावाने िनय तीचा यवसाय करावयाचा आहे , या नावाने संबंिधताकडे आयात-

िनय त मांक असणे आव यक आहे .

एका दे शातून दुस या दे शात कृिषमाल पाठवणे हणजे च िनय त होय.

1. ि या न केलेला कृिषमाल :फळे , भाजीपाला, धा य, रोपे, कलमे, िबयाणे

2. कृिषमालावर आधािरत ि या केलेले पदाथ :मँगो प प, काजू, लोणचे

कृिषमालाची आयात व िनय त या ारे िकड चा व रोगांचा तसे च तणांचा सार होऊ नये

हणून 1951म ये आंतररा ीय पीक संर ण करार कर यात आलेला आहे . एका दे शातून दुस या

देशात कृिषमाला या िनय ती ारे िकड या, रोगां या तसेच तणां या सारा ारे मानव, ाणी व िपके

यांवर अिन ट पिरणाम होऊ नये, याकिरता िनयमावली तयार कर यात आली आहे . सदर करारानुसार

कृिषमाला या आयात व िनय त याकिरता सॅ िनटरी व फायटोसॅिनटरी माणप घेणे तसेच सव सद य

देशांना सदर कराराचे पालन करणे बं धनकारक कर यात आलेले आहे . भारत दे श हा या कराराचा

एक सद य- देश आहे .

आंतररा ीय पीक सं र ण करार हा 1951म ये कर यात आला आहे . याचे स या 170

देश हे सद य आहे त. जागितक यापार संघटनेम ये 1995 म ये कृषी या िवषयाचा समावेश कर यात

आला. याची भावीपणे अंमलबजावणी कर यासाठी िविवध करार कर यात आलेले आहे त.

याम ये अॅ ीमट ऑन अॅ ीक चर, अॅ ीमट ऑन सॅ िनटरी आिण फायटोसॅिनटरी मेझस, अॅ ीमट

ऑन टे नकल बॅिरअर ऑन ेड, ी स अॅ ड ी स इ याद चा समावेश आहे . आंतररा ीय पीक

संर ण करार ही जागितक यापार सं घटनतगत कृिषिवषयक िनयमावली तयार करणारी व मागदशन

करणारी अिधकृत सं था आहे .

34
 सॅ िनटरी आिण फायटोसॅ िनटरी कराराम ये एकूण 14 बाब चा समावेश कर यात आलेला

आहे . मानव, ाणी, वन पती व पय वरण यां या िहता या टकोणातून येक सद य दे शांना

कृिषमाला या आयात व िनय त याकिरता वतःची िनयमावली कर याचे अिधकार ा त झाले

आहे त. याचे उदाहरण ावयाचे झा यास युरोपीय दे शांनी कृिषमाल आयात करताना कीडनाशक

उविरत अंशाचे माण य मय दे या आत ठे व याचे वत:चे िनकष ठरवलेले आहे त. यामुळे

िनय तदार दे शांना या दे शांना कृिषमाल िनय त करावयाचा आहे , या दे शातील िनयम व अटी यांची

पूतता करणे बं धनकारक झाले आहे .

सॅ िनटरी व फायटोसॅ िनटरी कराराची भावीपणे अंमलबजावणी कर यासाठी 1997म ये

फायटोसॅ िनटरी किमशन थापन कर यात आले होते. सदर किमशन ारे इंटरनॅशनल टँ डड फॉर

फायटोसॅ िनटरी मेझस ारे ामु याने कृिषमाल िनय तीकिरता फायटोसॅिनटरी माणीकरणाची प त,

िकड चे व रोगांचे सव ण करणे , कीड रोगमु त एिरया घोिषत करणे, पे ट िर क अॅनािलसीस करणे ,

लाकडी वे टनाकिरता िमथाईल ोमाईड धुरीकरणाची प त व इतर बाब संदभ त मागदशक सूचना

तयार केले या आहे त.

या सूचनांची अंमलबजावणी ही गत, गितशील व अ गत सद य दे शांमाफत भावीपणे

कर यात येत आहे . याम ये िविवध वारं टाईन िकडी व रोग मु त अस याबाबत या हमीप ाची

मागणी होत आहे . हणू नच लोबल गॅप, हॅ सेप, सि य माणीकरण, बीआरसी, एमपीएस इ यादी

सुधािरत माणीकरणांची मागणी जागितक बाजारपेठेम ये

ाहकांना िविवध टकोणातून हमी दे याची जागितक बाजारपेठांम ये पध िनम ण

झाले ली आहे . याचाच एक भाग हणजे युरोिपयन युिनयनमधील 118 घाऊक यापा यांनी एक

येऊन शेतातील उ पादनापासून ाहकांपयत (फाम फोकपयत) कृिषमाला या गुणव ेसंदभ त हमी टू

दे यासाठी लोबल गॅप माणीकरणाची प त िविहत केलेली आहे . िनय त म कृिषमाल उ पादन

करताना सदरचा माल कोण या दे शांना कोणामाफत िनय त करावयाचा आहे या टकोणातून

कृिषमालाचे उ पादन करताना िकडी व रोगांचे िनयं ण, कृिषमालातील उविरत अंशाचे िनयं ण,

कृिषमालाची तवारी इ यादी बाब वर िवशेष भर दे णे आव यक आहे .

35
 िकड या व रोगां या ाथिमक अव थे म येच यांचे िनयं ण के यास कृिषमालाची गुणव ा

िटकवणे श य होणार आहे . याकिरता एका मक कीड यव थापन प तीची भावीपणे

अंमलबजावणी करणे गरजे चे आहे . याचबरोबर िशफारस केले या औषधांची एकसारखी फवारणी

न करता आळीपाळीने करणे व याचे रे कॉड ठे वणे अ यंत आव यक आहे .

 िनय ती या उ े शाने सहकारी सं था कवा कंपनी थापन क न ितची न दणी सोसायटी अॅ ट

कवा कंपनी अॅ टखाली क न यावी.

 न दणीकृत सं थे या / कंपनी या नावाने रा ीयीकृत बँकेम ये खाते उघडावे आिण ते खाते चालू

असणे आव यक आहे .

 कंपनी कवा वतः या नावाने पॅ न काढावा. सदरचा पॅन नं बर आयातकर िवभागामाफत िदला

जातो.

 न दणीकृत सं था कवा कंपनी या नावाने IEC (Import Export Code) नंबर काढणे अ यंत

आव यक आहे . सदरचा कोड नं बर उपसंचालक, िवदे श यापार, वािण य मं ालय यां या

काय लयामाफत िदला जातो आिण तो कायम असतो.

 अपेडाकडे न दणी करावी. कृषी व कृषी ि या माला या िकमतीला ो साहन दे यासाठी

वािण य मं ालया ारे अॅि क चरल ोसे ड फूड ॉड ट ए सपोट डे हलपमट ऑथॉिरटीची

थापना केली आहे . ती िनय तवाढीसाठी काय करते. या सं थेचे सभासद होणे आव यक आहे .

यासाठी RCMC (Registration Cum Membership Certificate) यावे लागते.

अपेडाकडे उ पादक िनय तदार हणून न दणी कर याकिरता कृषी िवभागातील िज हा अधी क

कृषी अिधका यांना माणप दे याचे अिधकार िदलेले आहे त. यां याकडे अज करावा. सोबत

सात-बाराची त, सोसायटी कवा कंपनीची बाय-लॉची त, बँकेत खाते चालू अस याबाबतचे बँक

मॅनेजरचे प , पॅन नंबरची त, आयात-िनय त कोड नंबर, व इतर आव यक मािहती जोडणे

आव यक आहे .

36
 यावसाियक टकोणातून िनय त कर यासाठी येक िनय तदाराकडे आयात-िनय त

मांक (आयईसी कोड नंबर) असणे आव यक आहे . सदरचा मांक हा कायम व पी असतो

आिण वािण य मं ालयांतगत जॉईंट डायरे टर, फॉरे न ेड यां या काय लयामाफत िदला जातो.

महारा ाम ये पुणे व ठाणे येथे यांची काय लये आहे त. सदरचे आयात-िनय त मांक काढ यासाठी

िविहत नमु यात अज, अजदाराचा पूण प ा, बँकेचे अकाउं ट चालू अस याबाबत बँ केचे माणप ,

पॅन नंबर व 250 पयांचा िडमांड ा ट इ यादी बाब ची पूतता के यानंतर साधारणत: 15 ते 20

िदवसांम ये हा मांक िदला जातो.

अपेडा ही वािण य मं ालयांतगत िनय तीला ो साहन दे यासाठी थापन केलेली सं था

आहे . सदर सं थे चे मु य काय लय िद ली येथे असून, िवभागीय काय लय वाशी (मुंबई) येथे आहे .

अपेडाकडे न दणी कर यासाठी बँ केत अकाउं ट चालू अस याबाबतचे बँकेचे प , पॅन नंबर, आयईसी

कोड नंबर, उ पादक-िनय तदारांकिरता कृषी िवभागाचे ोअर माणप व 5000 पयांचा िडमांड

ा ट इ यादी बाब ची पूतता के यानंतर कायम व पी उ पादक-िनय तदार हणून अपेडाचे सद य

होता येते. अपेडाचे सद य हो याचा मु य फायदा असा आहे की, अपेडा या वेबसाईटवर आपली

उ पादक िनय तदार हणू न न द केली जाते. अपेडाची वेबसाईट ही जगाम ये सव आयातदारांमाफत

वापरली जाते . तसेच आयातदारांची िनवड करताना खातरीलायक िनय तदार हणून ओळख हो यास

मदत होते .

न याने िनय त करत असताना िनय तदारां या मनात बरे च न िनम ण होतात. याम ये

ामु याने माझा माल यव थतपणे िनय त होईल का? िनय त करताना मालाचे नुकसान झा यास

तसेच आयातदार खातरीलायक आहे की नाही, तो खरे च सव पैसे दे ईल कवा नाही, इ यादी न

िनम ण होतात. तसेच काही वेळा स या िनय तीम ये कायरत असले या यं णे माफतही भीतीचे

वातावरण िनम ण केले जाते. कृिषमाल िनय त करताना यो य कारे िनयोजन क न सव

कागदप ांची पूतता के यास िनय ती ारे अिधक मोबदला िमळ यास मदत होते.आयातदार न दणी

झाले ला अस याची खातरी क न घेणे आव यक आहे . दे शिनहाय व कमोिडटीिनहाय आयातदारांची

मािहती, यांचे प े, दूर वनी मांक, ई-मे ल, व संपक य तीची नावे इ यादी मािहती अपेडा या

37
वेबसाईटवर उपल ध क न दे यात आलेली आहे . या मािहती या आधारे संबंिधत आयातदारांशी

संपक साधून िनय त करावया या मालाची गु णव ा माणीकरण, कागदप े, दर व पुरवठा

इ याद बाबत सखोल चौकशी क न आयातदारांची िनवड कर यास मदत िमळू शकते. याकिरता

अपेडाम ये न दणी करणे आव यक आहे . तसेच अपेडामाफत िविवध देशांत दशन, कॉ फर सम ये

टॉल उभा न भारतीय कृिषमालाची िस ी केली जाते. या दशनात अपेडा या सहकाय िन भाग

घेऊन आप या मालाची िस ी करता येते. या यितिर त इतर आयातदारांमाफतही आप याला

कृिषमाल िनय त करता येतो.

आयातदार व िनय तदार यां याम ये करार करणे आव यक आहे . यालाच 'मेमोरँ डम ऑफ

अंडर टँ डग' असे हणतात. िनय तदार व आयातदार यां याम ये कर यात आले या कराराम ये

ामु याने कृिषमालाची गुणव ा, वॉिटटी (साठा), कमत, वारं टाईन िर वायरमट याम ये कीड-

रोग कीडनाशक उविरत अंश मय दा, मालाची तवारी, पॅ कग, पुरवठा करावयाचा काय म व इतर

बाब चा समावेश असतो.

आयात-िनय त हा दोन य तीमधील / सं थांमधील आ थक यवहार आहे . तो यवहार

िव वासाहतेने वाढत असतो. परं तु ब याच वेळा नवीन िनय तदारांना भीती वाटत असते की, खरे च

आयातदार करारानुसार सव गो ट चे यो य कारे जतन करे ल कवा नाही? यासाठी िनय तदाराने

या आयातदाराशी करार केलेला आहे , या संदभ त शहािनशा कर यासाठी ए सपोट े िडट

कॉप रे शनकडे िरतसर न दणी के यास सदर सं थे ारे आयातदाराची चौकशी क न

आयातदारामाफत 90 ट के र कम अदा कर याची जबाबदारी घेतली जाते. िवशेषत: नवीन

िनय तदारांनी सदर सुिवधे चा लाभ घेणे आव यक आहे .

कृिषमालाची िनय त ामु याने जहाज, िवमान, कुिरअर व रोड यां या ारे केली जाते. रा यात

जहाजा ारे मुंबई येथील जे एनपीटी येथून तसे च िवमाना ारे मुंबई, नागपूर, पुणे, औरं गाबाद येथील

िवमानतळांव न व छो ा माणात पासल ारे िविवध कुिरअर सं थां ारे माल पाठवला जातो.

38
 रा यातून ट फग कर याकिरता वािण य मं ालयांतगत देशात एकूण 43 िठकाणी

आयसीडी (इनलँ ड कंटे नर डे पो)ची यव था कर यात आली आहे . याम ये रा यातील मुंबई, िदघी

(पुणे), औरं गाबाद, िमरज, नागपूर, भु सावळ या िठकाणी िनय त म मालाचे ट फग कर याकिरता

ए साईज िडपाटमटकडू न परवानगी यावी लागते. ती परवानगी घेत यानंतरच सदर माला या

कंटे नर या िस लगची कायवाही ए साईज िडपाटमटमाफत केली जाते.

क टम िवभागामाफत सदर कामाकिरता अिधकृत सीएचएची िनयु ती कर यात येते. अशा

अिधकृत सीएचएची िनवड क न घे णे अ यंत आव यक आहे . सदर सीएचए िनय तीसंदभ तील

आव यक ती कागदप े तयार कर याचे काम किमशन बेसीसवर करत असतात.

क सरकारने कृिषमाल िनय तीकिरता फायटोसॅिनटरी माणप दे यासाठी क सरकार या

अिधका यांना फायटोसॅ िनटरी ऑथॉिरटी हणू न अिधसूिचत केले आहे . रा यातील िनय तीला

ो साहन दे यासाठी व थािनक तराव न या भागातून मो ा माणात िनय त म उ पादन घेतले

जाते, या भागातील िनय तदारांना याच िठकाणाव न फायटोसॅिनटरी माणप िमळ या या

टकोणातून क सरकारने रा य सरकार या 11 अिधका यांना फायटोसॅिनटरी माणप दे णारे

अिधकारी हणून अिधसूिचत केले आहे . याम ये पुणे, नािशक, सांगली, को हापूर, अमरावती व

र नािगरी या िज ांचा समावे श आहे . या यितिर त मुंबई व नागपूर येथून क सरकार या

अिधका यांमाफत फायटोसॅ िनटरी माणप दे याची यव था आहे .

फायटोसॅ िनटरी माणप िमळ यासाठी पुढील बाब ची पूतता करणे आव यक आहे :

1. िविहत नमु यात अज

2. आयातदार व िनय तदार यां याम ये कर यात आले या कराराची त

3. ोफाम इ हॉईस

4. पॅ कग िल ट

5. आयईसी कोड

39
6. कृिषमाला या गुणव ेबाबत आयातदार दे शा या वारं टाईन संदभ त िवशेषतः कीड, रोग,

कीडनाशक उविरत अंश इ याद बाबत अटी अस यास याची मािहती व िविहत केलेली फी दे णे

आव यक आहे तसेच इतर मािहती दे णे आव यक आहे .

फायटोसॅ िनटरी माणप अस यािशवाय कृिषमालाची िनय त करता येत नाही. जर एखा ाने

कृिषमालाची िनय त केली अस यास याने या दे शात माल पाठवला आहे , या दे शाम ये माल

पोहोच यानंतर या दे शातील आयातदारांना फायटोसॅ िनटरी माणप अस यािशवाय माल िदला

जात नाही. फायटोसॅिनटरी माणप हे या दे शाला माल िनय त करावयाचा आहे , या दे शा या

नावाने संबंिधत आयातदार व िनय तदार यांचे नाव व इतर मालाबाबतचा सिव तर तपशील नमूद

क न आयातदार देशा या नावाने िदले जाते. सदरचे माणप हे िनय त होणा या मालाची गुणव ा,

कीड-रोगमु त अस याबाबतचे हमी दे णारे माणप आहे .

आज सग या े ांम ये संगणकाचा वापर मो ा माणावर होत आहे . िनय त े ाम येही

याचा वापर कर यात येत आहे . रा यात िवशेषत: युरोपीय दे शांना ा िनय तीकिरता आयटीचा

चांग या कारे उपयोग कर यात येत आहे . ा बागांची न दणी, न दणीकृत ा बागांची तपासणी,

ा बागेवरील िकड चे व रोगांचे िनयं ण कर याकिरता वापर यात आले या औषधांची मािहती,

िनय तीस यो य अस याबाबत बागे ची तपासणी, उविरत अंश तपासणीकिरता नमुने घेणे, उविरत

अंश तपासणी, अॅगमाक माणीकरण व फायटोसॅिनटरी माणप दे याची कायवाही अपेडा या

वेबसाईटव न ऑनलाईन कर यात येत आहे . हणून ा िनय तदारांना फायटोसॅिनटरी माणप

िमळ याकिरता िविहत केलेले अज इले ॉिनक प ती ारे च संबंिधत अिधका याकडे दे णे

बंधनकारक कर यात आले आहे . यामुळे ा िनय तीकिरता िनय तदारांना कमीत कमी मािहती

ावी लागणार आहे . उविरत सव सं बंिधत मािहती वेबसाईट ारे उपल ध होणार अस याने ा

िनय तीम ये गती ये यास मदतच होणार आहे .

कोण याही मालाची िनय त करताना िनय त कर यात आलेला माल ाहकांपयत सु थतीत

पोहोच या या टकोणातून पॅ कगला िवशेष मह व असते. हणून आंतररा ीय बाजारपेठेम ये

मालाची आयात-िनय त करताना याचे पॅ कग, पॅ कग मटे िरअलची गुणव ा, पॅ कग केले या

40
मालाबाबत नमूद करावयाची मािहती इ याद बाबत िनकष ठरव यात आलेले आहे त. यानुसारच

उ च दज चे पॅ कग मटे िरअल वापरणे बं धनकारक आहे . कृिषमाल हा नाशवंत अस याने याचे

पॅ कग करताना िवशे ष काळजी घेणे आव यक आहे . स या या सुपर माल िवतरण साखळीम ये

मालाची िव ी कर याकिरता बारकोडला िवशेष मह व ा त झाले आहे . याचबरोबर एचएस

कोडचाही वापर इथून पुढे करणे आव यक आहे . कारण जागितक बाजारपेठेत मालाची ओळख ही

एचएस कोडव न कर यात येते.

कृिषमाल हा नाशवंत अस याने याचे काढणी, तवारी, पॅ कग, े डग, ी-कु लग व

शीतकरण कर याकिरता उ म दज चे पॅक हाउस व को ड टोरे ज असणे आव यक आहे . या पॅ क

हाउसम ये सुरि तता व व छता यां या टकोणातून अपेडाचे माणप ही असणे आव यक आहे .

जर एखा ा िनय तदाराकडे या सुिवधा नस या तरी तो इतरां या सुिवधांचा भाडे त वावर वापर क

शकतो.

41
42
 महारा रा य हे फलो पादनाम ये अ े सर असून रा यात मो ा माणात फळे व भाजीपाला

िपकाची यावसाियक टकोणातून लागवड क न िनय त म दज या मालाचे उ पादन कर याकडे

शे तक यांचा कल वाढत आहे . खु या जागितक यापाराम ये कृिषमाल िनय तीसाठी जागितक

बाजारपेठेत मो ा माणात सं धी िनम ण झा या आहे त. याचबरोबर अ सुर े या टकोणातून

िविवध अटी व शत ची हमीची मागणी वाढत आहे .

रा ़ यात ा , डा ळब, आंबा, कांदा व इतर भाजीपाला िपकांचे मो ा माणात उ पादन

घेतले जाते. भारतातून फळे व भाजीपा याची िनय त िविवध दे शांना केली जाते. याम ये महारा ाचा

सहाचा वाटा आहे . एकूण दे शा या िनय तीपै की 98 ट के ा , 76 ट के आंबा, 49 ट के कांदा.

27 ट के इतर फळे , 18 ट के इतर भाजीपाला महारा ातून िनय त होतो. हणूनच महारा रा य

फलो पादन उ पादन व िनय त याम ये अ ेसर रा य आहे . एकूण देशा या तुलनेत फळे , भाजीपाला

व फुलेअंतगत 7.7 ट के े महारा ात असून दे शा या 10.7 ट के उ पादन होते. महारा रा य

फळिपका या उ पादन व िनय त याम ये अ े सर आहे .

भरारतातून फळे , भाजीपाला व फुले यांची युरोिपयन युिनयन व इतर दे शांना आ हाना मक

िनय त केली जाते . 1997-98 म ये 148 कोटी, 1994-95 म ये 526 कोटी तर 2021-22म ये

17,633 कोटीची फळे , भाजीपाला व फुले यांची िनय त कर यात आली आहे . दर वष यात वाढ

होताना िदसून येते. सदरची वाढ िटकून ठे व यासाठी अ सुर े या टकोणातून मुख फळिपके,

भाजीपाला व इतर िपकांचे उ पादन करताना िवशे ष काळजी घेणे म ा त झाले आहे .

1995 पासून दे शात व रा यात फळे , भाजीपाला व फुले या िपकांची यावसाियक प तीने

शे ती कर याकडे व आधुिनक तं ानाचा वापर क न चांग या दज चे उ पादन कर याकडे

शे तक यांचा कल सात याने वाढत आहे . यामुळेच फळे व भाजीपाला िपकाखालील े ात मो ा

माणात वाढ होत असून िवशेषतः रा यातून युरोिपयन युिनयन व इतर देशांना फळे व भाजीपाला

िपकांची मो ा माणात िनय त होत आहे .

43
 ा े 187296 1960 232940 2088 80 94

आंबा 37180 368 53177 446 70 83

केळी 38487 130 110872 388 35 34

डा ळब 39568 303 249312 981 24 31

इतर ताजी 60627 303 249312 981 24 31

फळे

महारा िनयात महारा िनयातमू भारत िनयात

भारत िनयातमू रा ाचा िह ा (%) िनयात रा ाचा िह ा (%) िनयातमू
450000

400000

350000

300000

250000

200000

150000

100000

50000

0
ा े आं बा केळी डािळं ब इतर ताजी फळे

44
कांदा 1310274 1704 2415755 3106 54 55

इतर 197055 824 1002395 2815 20 29

भाजीपाला

फुले 1505.93 77.33 22085.47 548.73 7 14

आंबा 23170.33 175.47 135620.68 864.94 17 20

पा प

इतर 119885.61 1053.51 351833.33 3116.07 34 34

ि या
केलेली
फळे व
भाजीपाला

3000000

2500000

2000000

1500000

1000000

500000

0
महारा भारत रा ाचा िह ा
(%)

कां दा इतर भाजीपाला फुले आं बा पा इतर ि या केले ली फळे व भाजीपाला

45
खु या जागितक यापार करारामुळे कृिषमाल िनय तीसाठी जागितक बाजारपेठांम ये मो ा माणात

सं धी िनम ण झा या अस या तरी काही आ हाने ही िनम ण झाली आहत. कृिषमाल िनय तीबरोबरच

याची गुणव ा, कीड व रोगमु त, उविरत अंशची हमी, अ सुर ा, तसेच वे टने व िनय त होणा या

मालाची थे ट शेतापयतची ओळख (Total treacibility) इ यादी बाब ना जागितक

बाजारपेठेबरोबरच थािनक बाजारपेठेतही िवशेष मह व ा त झालेले आहे .

िनय तीबरोबरच थािनक बाजारपे ठेत ाहकाम ये आरो या या सुरि तते या टकोणातून

जाग कता िनम ण झाले ली आहे . तसे च कीटकनाशकां या उविरत अंशमुळे मानवावर होणा या

दु पिरणामांचा िवचार करता सि य मािणत शेतमाल व कीडनाशके उविरत अंश मु त शेतमाला या

मागणीत वाढ होताना िदसून येत आहे . सदरची वा तवता ल ात घेऊन क सरकारने फूड से टी

टँ डड अॅ ट 2011 अ वये कृिषमालातील कीडनाशके उविरत अंश व हे वी मेटलची अिधकतम

मय दा िनध िरत कर यात आली आहे . तसे च कीटकनाशकांचे मानवावर व ा यांवर होणारे

दु पिरणाम कमी कर या या टकोणातून औषधांचा सुरि त व समंजसपणे वापर क न सुरि त

अ उ पादन कर याकिरता Grow Safe Food या सं क पनेची अंमलबजावणी कर यात येत आहे .

फळे व भाजीपाला िपकातील कीडनाशके उविरत अंश तपासणी कर याकिरता सरकार या

पुणे व नागपूर येथे कीडनाशके उविरत अंश योगशाळा कायरत आहे त. सदर योगशाळे माफत

थािनक बाजारपेठेबरोबरच िनय तीकिरता फळे व भाजीपाला तपासणी या सुिवधा उपल ध आहे त.

या माणे अपेडा ारे खासगी एनएबील मािणत कीडनाशके उविरत अंश तपासणी योगशाळांनाही

ािधकृत केलेले आहे . वरील व तु थती ल ात घे ऊन क सरकारने मुख फळे व भाजीपाला

िपकावरील िकड या व रोगां या िनयं णाकिरता क ीय कीटकनाशक मंडळ व न दणी सिमती

फिरदाबाद यांनी कायदे शीर मािणत केले या औषधांचाच वापर कर याचे बंधनकारक कर यात

आले ले आहे . हणून येथून पुढे फळे व भाजीपा यातील कीडनाशके उविरत अंशमु ततेची हमी

दे याकिरता लेबल लेम औषधांचाच वापर करणे अपिरहाय झालेले आहे .

कीटकनाशक अिधिनयम 1968 व कीटकनाशक िनयम 1971 अ वये कीटकनाशकांचे

उ पादन व िव ीकिरता क ीय कीटकनाशक मं डळ व न दणी सिमती फिरदाबाद यां याकडू न न दणी

माणप घेणे बंधनकारक आहे . कीटकनाशकांची न दणी करताना या या िवषा या ती तेचे माण

िवचारात घेऊन याची न दणी केली जाते .

46
न दणी माणप ासोबत लेबल व िलफलेट मंजूर क न िदले जाते. याम ये सदरचे औषध कोण या

िपकाकिरता, कोण या िकडी-रोगाकिरता व िकती माणात वापरावयाचे, तसेच औषधांचा वापर

के यानंतर यामधील उविरत अंशचे माण िकती िदवसांपयत मालात राहू शकते (पीएचआय) याचा

सिव तर तपशील िदलेला असतो. येक औषधा या बाटलीसोबत घडीपि के या व पात थािनक

भाषेबरोबरच इं लश व हदी भाषेत तपशील दे णे बं धनकारक आहे . हणून शेतक यांनी फळे व

भाजीपाला िपकावरील िकडी व रोगांचे िनयं ण कर याकिरता मंजूर लेबल लेम असले या

औषधांचीच अिधकृत परवानाधारक कीटकनाशक िव े याकडू न रीतसर पावती घेऊनच औषधे

खरे दी करावी, तसेच औषधासोबत घडीपि काही मागून यावी.

िनय तीला चालना दे यासाठी तसेच युरोपीय दे शांना ा िनय तीकिरता कीडनाशके उविरत

अंशची हमी दे यासाठी रा या 2003-04पासून ा बागांसाठी सु कर यात आलेली ऑनलाईन

े पनेट णाली या धत वर आता आंबा, डा ळब, भाजीपाला या िपकांसाठी अनु मे मँगोनेट, अनारनेट

आिण हे जनेट णाली िवकिसत कर यात आली आहे . आता या सव णाली अपेडा सं थे या

संकेत थळावर हॉ टने ट या नावाने एकि त उपल ध कर यात आ या आहे त. कृिषमाला या

िनय तीला ो साहन दे यासाठी 2016-17पासून रा यतील सव िज ांत हॉ टनेटची अंमलबजावणी

कर यात येत आहे . याचा तपशील पुढील माणे आहे .

1. े पनेट ( ा ) सव िज हे

2. अनारनेट (डा ळब) सव िज हे

3. मँगोनेट (आंबा) सव िज हे

4. हे जनेट (भाजीपाला) सव िज हे

47
हॉ टनेटअंतगत न दणी केले या बागे तील मालाला कीडनाशके उविरत अंशची युरोिपयन युिनयनला

हमी दे यासाठी ा , डा ळब, आंबा व भाजीपाला या िपकांसाठी कीडनाशक उविरत अंश आिण

िकड या यव थापनासाठी अपेडा सं थे माफत दर वष आराखडा तयार कर यात येतो. या

आराख ानुसार िनय त म फळबागांची / शे तांची न दणी, न दणी केले या शेतक यांना न दणी

माणप दे णे, बागे ची/ शे ताची तपासणी, शेतक यांना उ पादन प ती, कीडनाशक लेबल लेम,

एका मक कीड यव थापन, कीडनाशक उविरत अंश पातळी, न दणी केले या भाजीपाला िपकांचा

दर पंधरव ास कीड / रोग थतीचा अहवाल दे णे आिण या सव गो ट चे अिभलेख जतन करणे

इ याद बाबत कृषी िवभागातफ िश णा ारे मागदशन केले जाते. िनय त होणा या कृिषमालाला

फायटोसॅ िनटरी माणप दे यासाठी कृषी िवभागामाफत िज हािनहाय फायटोसॅिनटरी माणप

इ युइंग ऑथॉिरटी िन चत कर यात आले या आहे त.

2016-17पासून रा यात े पनेट, मँगोनेट,अनारने ट व हे जनेट या ऑनलाईन काय णाल ची

अंमलबजावणी कर यात आली आहे . याचा फायदा जा तीत जा त शे तक यांनी घेणे आव यक

आहे . सदर काय णालीत जा तीत जा त शेतक यांचा सहभाग वाढव यासाठी वरील सव सेवा

सेवाहमी काय ांतगत समािव ट कर यात आ या असून 'आपले सरकार' या पोटलव न ऑनलाईन

अज कर याची सुिवधा उपल ध क न दे यात आली आहे .

1. े पनेट ( ा ) 43172

2. अनारनेट (डा ळब) 1662

3. मँगोनेट (आंबा) 8847

4. हे जनेट (भाजीपाला) 1014

5. एकूण 54695

48
2021-22 म ये िनय त म फळे व भाजीपाला उ पादन घेणा या शेतक यांना यां या मोबाईलव न

न दणीसाठी थे ट अज करता यावा यासाठी अपेडाने 'अपेडा फामर कने ट' हे मोबाईल अॅप िवकिसत

केलेले आहे . सदर अॅपवर आधार मांक, मोबाईल मांक व ई मेल प या या साहा याने

शेतक यांनी एक वेळ या अॅपवर न दणी के यास हॉ टनेट ेसेिबिलटी िस टममधील ा , डा ळब,

आंबा ही फळे तसेच भडी, कारली, िमरची, वांगी, दुधी भोपळा, शेवगा, गवार इ यादी भाजीपाला

िपकां या िनय त म शे तांची न दणी करता येते. यासाठी सदर मोबाईल अॅप अपेडा या

वेबसाईटव न कवा मोबाईल अॅपमधून अॅप उ पादकांनी आप या मोबाईलवर डाऊनलोड क न

यावे. सदर मोबाईल अॅपव न न दणीसाठी अज के यास सं बंिधत शेतक यांना / अजदारांना यां या

अज ची स : थती कळू शकेल. रा यातील अिधकािधक शेतक यांनी या सेवेचा लाभ यावा,

यासाठी आप या तराव न य न करावेत. यामुळे काय लयीन तरावर अज ऑनलाईन

कर यासाठी लागणारा वेळ वाचेल आिण या ारे वेळेत न दणीची कायवाही करता येईल.

जागितक बाजारपेठेत ाहकां या आरो या या टकोणातून जाग कता िनम ण झा यामुळे

तसेच सॅिनटरी व फायटोसॅ िनटरी कराराची अंमलबजावणी गत व गितशील दे शांमाफत सु झाली

आहे . यामुळे आयातदारांमाफत व मुख आयातदार दे शांमाफत गुणव ेची व कीड- रोग मु ततेची

मागणी िदवसिदवस वाढत आहे . यामुळे ेसेिबिलटीला िवशेष मह व ा त झाले आहे . हणूनच

मुख आयातदारांचा कल हा ेडर- िनय तदाराऐवजी उ पादक िनय तदारांकडू न आयात कर याची

मागणी वाढत आहे .

याचा भिव यात िन चतच फायदा उ पादक िनय तदार यांना होणार आहे . शेतक यां या

गटाने एकि त येऊन शे तक यांची िनय तदार कंपनी थापन क न जागितक बाजारपेठांबरोबरच

थािनक बाजारपेठांमधील ाहकां या आरो या या टकोणातून उ कृ ट दज या मालाचे उ पादन

क न यास आव यक असणारे माणीकरण क न िनय त कर यास मोठा वाव राहणार आहे .

याचा शेतक यांनी जा तीत जा त फायदा क न घेतला पािहजे . क व रा य सरकार या िविवध

योजनांमाफत फळे , फुले व भाजीपाला उ पादक शेतक यांना मदत कर यात येत आहे , याचाही

शेतक यांनी लाभ यावा.

हॉ टनेटअंतगत न दणी केले या बागायतदार शेतक यांनी औषधाचा वापर करताना

औषधां या कारानुसार याचा वापर, साठवणूक यो य कारे करावी. िरका या ड याची / बाटलीची

िव हे वाट यो य कारे लावावी. तसेच उ पािदत करत असले या कृिषमालावरील िकड चे व रोगांचे

49
 भावीपणे िनयं ण कर याकिरता एका मक कीड यव थापन प तीचा अवलंब करावा. तसेच

औषधां या लेबल लेमनुसार ाथिमक अव थे म येच कीड-रोग िनयं णासाठी वापर कर यात यावा.

या औषधांचा पूवहं गाम कालखंड (पीएचआय) जा त आहे , अशा औषधांचा फळे व

भाजीपा यांसाठी काढणीपूव वापर क नये. कारण पीएचआयचा कालावधी ल ात न घेता

औषधांचा वापर के यास आपण उ पािदत केले या मालात कीडनाशके उविरत अंशचे माण जा त

राह याची श यता आहे . कीडनाशके उविरत अंशचे माण मय देपे ा जा त आढळू न आ यास

याचा आरो यावर दु पिरणाम होऊ शकतो. असा माल िनय तीसाठीदे खील पाठवता येत नाही.

ा ाबरोबरच इतर फळे व भाजीपाला िपकां या िनय त म दज या उ पादनाबरोबरच

थािनक बाजारपेठेतील ाहकां या सुरि तते या टकोणातून भिव यातील आ हानांचा िवचार

क न कीडनाशक उविरत अंश व हे वी मेटल मु तची हमी दे याकिरता लेबल लेम औषधांचाच

वापर कर याबाबत शेतक यांम ये जाग कता िनम ण होणे आव यक आहे .

50
 जगाम ये केळी उ पादनाम ये भारत, ाझील, इंडोनेिशया, िफिलपी स, चीन व ऑ ेिलया

हे दे श अ े सर आहे त. केळी लागवड व उ पादन याम ये भारताचा जगात थम मांक लागतो.

भारतात महारा हे थम मांकाचे केळी उ पादक रा य असून, केळी हे महारा ाचे एक मह वाचे

नगदी फळपीक आहे . महारा ात ामु याने केळीची लागवड ही जळगाव, धुळे, नंदरु बार, नांदेड,

परभणी, हगोली, बुलढाणा व वध या िज ांत केली जाते . इतर िज ांतही उतीसंवधना ारे तयार

केले या रोपांची लागवड कर यात येत आहे .

बारमाही बहराचे वरदान केळी िपकाला लाभलेले असले तरी जलद गतीने नाशवंत फळां या

शापांचे गालबोटही या िपकास लागले आहे . झाडावर केळ पूणपणे वाढू न तयार झा यावर घड कापून

जलद गतीने ाहकापयत पोहचिव याची गरज असते. केळीची घड यां या पानाचा थर दे ऊन वाघीणी

कवा क म ये रचली जातात. 2 ते 7 िदवसापयत या रे वे वासात केळी आपोआप िपकतात व

थानकावर पोहोचिव यावर वरीत याची 2 ते 4 िदवसांत िव हे वाट लावावी लागते.

केळी िहरवी व पूण वाढीची सोडली तरीही आपोआप वासात िपकतातञ कवा धुरी वा

इथाइलीन गॅ स या साहा याने िपकिवले जातात. केळी या घडा या दांडयाला पॅरािफन मेण, हॅ सिलन

कवा चुना लावतात. यामुळे फळे जा त काळ िटकतात व अिधक आकषक रं गाचे होतात. अध

िकलो मेन 100 घडयांना पुरते. दे श, जात व जिमनी या कारानुसार केळी या उ पादनाचे माण

बदलू शकते.

बसराई जातीचे खानदेश भागात अंदाजे उ प न 335 ते 450 वटल ित हे टरी सरासरी येते. पूणे

व ठाणे भागात 590 ते 650 वटल ित हे टरी सरासरी येते. रा य यापार महामं डळ, मुंबईतफ रिशया.

जपान. इटली. कुवेत. वगैरे देशात केळीची िनय त केली जाते. घाऊक यापारी केळयांची खरे दी जागेवरच

केळी बागे त घडांची सं या आकारमान िवचारात घे ऊन करतात. तथा सवर मोठया पठात यांची वजनावर

िव ी होते . िकरकोळ िव े ते भटटीचा तयार माल िवकत घे ऊन डझनावर िव ी करतात. बागायती

फळिपकांम ये केळी िपकाचे मह वाचे थान आहे . केळी हे आहारा या टीने व आरो या या टीने

खूप मह वाचे फळ आहे . केळी हे लहान मुलांपासून ते वृ य तीपयत सव ना चालणारे फळ आहे .

केळी हे पीक उ पादन ा अ यंत फलदायी आहे . आ थक िवकासा या टीने िदवसिदवस या

िपकांचे मह व वाढत आहे . पण केळीची लागवड बहु तांशी पा याचा पुरवठा वषभर असतो अशा

िठकाणी करावी लागते.

51
1. घड व घडातील सव फ या चांग या आकारा या नसा यात. असा यात, वे ावाक ा

2. िकड या ादुभ वामुळे केळी खराब झालेली नसावीत.

3. फळांवर कोणते ही डाग, रोग नसावा. फळास खरचट या या खुणा व तडे नसावेत.

4. कमी तापमानामु ळे खराब झालेली नसावी.

5. फ यांतील केळी श यतो सरळ, सार या आकाराची असावीत.

6. कोडे स एिलमटोिरयम किमशन यांनी केळी िनय तीकिरता कीडनाशक उविरत अंश व जड धातू

यांचे माण य मय दे या आत असणे आव यक अस याचे प ट केले आहे .

7. फ या आिण यातील केळी उ म, आकषक व तजे लदार असावीत.

केळी या गुणव े नुसार िवशे ष दज , वग-1 व वग-2 यानुसार तवारी क न दज िदला जातो. याचा

तपशील पुढील माणे आहे :

1. केळी उ कृ ट दज ची असली पािहजे त.

2. जातीनुसार याचे गुणधम असले पािहजे त.

3. फणीतील येक केळीत दोष नसला पािहजे .

1. केळी चांग या दज ची असली पािहजेत.

2. जातीनुसार याचे गुणधम असले पािहजेत.

3. यो य कारे व छ केलेली असली पािहजे त.

4. सवसाधारणपणे फळा या गुणव े वर पिरणाम होत नसेल, तर आकार व रं ग याम ये सवलत

आहे .

1. केळी जरी िवशे ष वग कवा वग-1 दज ची नसली, तरी कमीत कमी सवसाधारण गुणव ेची

असली पािहजे त,

52
2. फळांचा आकार, रं ग फळाची साल याम ये सवलत, परं तु फळाचे सवसाधारण गुणधम व गुणव ा

यावर पिरणाम होता कामा नये.

1. िवशेष दज वग-1 दज ची. मा , सं या व वजन यात 5 ट के सवलत

2. वग-1 वग-2 दज ची. मा , सं या व वजन यात 10 ट के सवलत

3. वग-2 सवसाधारण गुणव े ची. मा , सं या व वजन यात 10 ट के सवलत

1. जाती या गुणधम नुसार प वतेची यो य अव था असावी.

2. वाहतूक व हाताळणीकिरता यो य असावीत.

3. येक फ याम ये कमीत कमी चार केळी असणे आव यक आहे .

4. घडाचे व फणीचे दे ठ यो य कारे कापावे, जेणेक न इतर फणीतील फळांचे नुकसान होणार नाही.

केळी हे नाशवंत फळ अस याने केळी िनय तीसाठी पॅ क हाउस, ी-कु लग आिण को ड टोरे ज या

सुिवधा असणे अ यंत आव यक आहे त. िनय तीसाठी केळी या घडांची िनवड कर यापासून ते य

कंटे नर ारे वाहतूक होईपयतचे िनयोजन यो य कारे करणे आव यक आहे .

 घडाची यो य प वते स कापणी (75 ट के प वता)

 घडाची पॅ कग शेडम ये रवानगी

 घडाचे वजन करणे

 फ या वेग या करणे

 फ या वगवारी करणे

 फ या पा यात धुणे

 फ या बुरशीनाशका या पा यात बुडवणे

53
 िपकाचे नाव

 जात

 मालाचा दज (िवशेष, वग 1, वग 2)

 आकार

 उगम थान

 वजन / नगांची सं या

 वापराबाबत वैध मुदत

 पॅ कगची तारीख

1. मालाची गुणव ा िटकून राहील, अशा प तीने पॅ कग करावे.

2. पॅ कग मटे िरअल या आतम ये मालाला आतून व बाहे न इजा पोहोचणार नाही, याची द ता

यावी.

3. पॅ कग ले बल लावताना वापर यात येणारी शाई िवषारी नसावी.

4. कंटे नर ारे िनय तीकिरता पॅ कग करताना ते आंतररा ीय पॅके जग व ा सपोट कोड िनय त

प तीनुसार करावे .

5. येक पॅ कगम ये / लॉटम ये एका जातीचा व एका दज चा माल असणे आव यक आहे .

6. आयातदारा या मागणीनुसार पॅ कग करणे व यावर लेबल असणे आव यक आहे .

1. ाथिमक आयातदाराकडू न केळीचे वाण, गुणव ा, कीड व रोग, तवारी, पॅ कग, उविरत अंश

तपासणी इ यादी िनकषांबाबत मािहती ा त क न यावी.

2. आयातदारा या मागणीनुसार िनय त म माल उ पादन करणा याची िनवड क न यांना

केळीवरील कीड-रोगाचे िनयं ण तसेच केळी या दज बाबत मागदशन करणे व तसे रे कॉड ठे वणे

आव यक आहे . िनय त म केळीची काढणी, साफसफाई, तवारी, पॅ कग हे त य ती या

मागदशनाखाली करावे .

3. उविरत अंश तपासणीसाठी केळी काढ या या एक मिहना अगोदर नमुने घेऊन कीडनाशक

उविरत अंश तपासणी (आवश यतेनुसार) योगशाळे तून क न यावी.

54
रा यातील केळीखालील े ल ात घेता िनय तीला ो साहन दे यासाठी केळी िनय त े थापन

कर यात आलेले आहे . सदर िनय त े ाकिरता यो य या सुिवधा िनम ण कर याकिरता महारा

रा य कृषी पणन मं डळ नोडल एज सी हणून कायरत आहे . जागितक बाजारपेठेतील केळीची वाढती

मागणी ल ात घेता, िनय त म केळीचे उ पादन करणे व काढणीप चात तं ान सुिवधा िनम ण

कर याकिरता यो य ते िनयोजन के यास केळी िनय तीस चांगली सं धी िनम ण होणार आहे .

ा ा माणे च केळी िपकाम येही सुधािरत उतीसंवधना ारे उ पािदत रोपांची लागवड क न

यां या लागवडीपासून कीड, रोग िनयं ण, रासायिनक खतांचा संतुिलत वापर व सू म सचनाचा

वापर क न िनय त म गुणव ेचे उ पादन के यास, तसेच काढणीप चात सुिवधा िनम ण क न

या ारे काढणी, तवारी, पॅ कग या बाबी सुधािरत प तीने क न िनय त के यास थािनक

बाजारपेठांबरोबर जागितक बाजारपेठांम ये ही िनय त क न जा तीत जा त मोबदला िमळवून

शे तक यांचे आ थक उ प वाढ यास मदत होणार आहे .

आ थक खरे दी-िव ीचे यवहार या िठकाणी केले जातात असे िठकाण. ‘खरे दी’ व ‘िव ी’

या सं ा अथशा ीय पिरभाषेत यापक अथ ने वापर या जातात यांत भाडे खरे दी या तसेच उधारी या

व वायदे बाजारातील यवहारांचाही अंतभ व होतो. अथशा ात िमकांची बाजारपेठ, चलन-

बाजारपेठ, नविन मत व तूंची बाजारपेठ, याच माणे जु यापुरा या मोटार ची बाजारपे ठ ा सं ा

चिलत आहे त. या अथ ने बाजारपेठेसाठी िववि त थळाची आव यकता नसते. या बाजारपेठेतील

ाहक व िव े ते य संपक त येतीलच असेही नाही कबहु ना पु कळदा िव े ता वा ाहक कोणीही

िव े य व तू य ात पािहलेलीही नसते , तरीही यां यात या व तूचा यापार होतो.

बाजारपेठेत ाहक व िव े ते यांची सं या िकती आहे , यांना बाजारासंबंधीची िकतपत

मािहती आहे , संभा य िव े यांना बाजारपेठेत वेश िकतपत सुकर आहे , िव े य व तूचा

एकिजनसीपणा िकती आहे यांव न बाजारपे ठांचे काही कार संभवतात. यात एका टोकाला

असणा या पूण पध या बाजार कारात ाहक व िव े यांची सं या इतकी िवपुल असते की,

यांपैकी कोणालाही आप या कृतीने बाजारातील कमतीवर भाव पाडता येत नाही. अशा

बाजारपेठेत मू य हे पूविनध िरत असते आिण बाजारा या येक घटकाने िकती पिरमाणात खरे दी

कवा िव ी करावयाची, एवढे च ठरवावयाचे असते. बाजारातील िनध िरत कमतीचे व उ पादना या

खच चे पूण ान ाहक व िव े ते यांना असे ल बाजारपे ठेत व तू िव ीस आण यावर वा बाजारातून

55
याच उ ेशाने या बाहे र ने यावर कोणतेही िनबध नसतील व िव े य व तू ा पूणपणे एकिजनसी

असतील, ा गो टी पिरपूण बाजारपेठेत गृहीत धरले या असतात कबहु ना वरील बाबी पिरपूण

पधची बाजारपेठ अ त वात ये यासाठी आव यक अटी अस याचे मानले जाते.

भांडवलदारी उ पादन प तीत उ पादन हे ामु याने िव ीसाठी केले जाते. अंितम ाहकांना

पािहजे या िठकाणी व पािहजे या व पात व तूंचा पुरवठा कर यासाठी मोठे यापारी, लहान

यापारी, दलाल ांची बाजारपेठेत एक साखळी तयार झालेली असते. बाजारभावानुसार उ पादकाचे

उप ठरत अस याने, या अनुषंगाने उ पादनाची ल ये व योजना ठरिव या जातात. अशा

बाजारपेठेत िव े ता व ाहक ां या सौदाश तीला मह व येते बाजारात ठरणारी अंितम कमत

यवहारसापे त: दुबल थती असणा या घटका या टीने उिचत नस याने या घटकाचे नुकसान

होते. अशी पिर थती मु यत: शे तमाला या बाजारपेठेत िवशेष वाने आढळते. उ पादक

शे तक यांतील सं घटनेचा अभाव, अ ान, परं परे ने चालत आले ले दािर य व पिरणामी िमळे ल या

कमतीला माल िवक याची िनकड यांमुळे यांची सौदाश ती कमी असते.

 फळाची लांबी कमीत कमी 14 समी असावी.

 फळाची जाडी कमीत कमी 2.7 समी असावी.

 सव दज या फळां या लांबीम ये 1 समीची सवलत असावी.

1. उतीसंवधना ारे उ पािदत ँ ड नैन या जातीची लागवड करावी.

2. पा याचा यो य व संतुिलत वापर कर या या टकोणातून सू म सचन प तीचा वापर करावा.

3. एका मक कीड यव थापना ारे िकडी व रोग यांचे ाथिमक अव थे त भावीपणे िनयं ण करावे.

5. रा ीय केळी संशोधन क , ि ची यांनी केळीवरील िकडी या व रोगा या िनयं णाकिरता िशफारस

केले या कीडनाशकांचा वापर करावा.

िनय त म गुणव े या हमीसाठी लोबल गॅप माणीकरण क न यावे. िनय तीसाठी घडांची

काढणी शा ो त प तीने तसेच नुकसान कमीत कमी होईल या प तीने करणे आव यक आहे .

िपकावरील िकडी या रोगां या व िनयं णाकिरता वापर यात आले या औषधांची, तसेच खते व

सू म अ ये यांची न द ठे वावी.

56
57
युरोपीय देशांम ये आं याची मागणी वाढली आहे .िवशेषत: नेदरलँड, ा स, इं लंड, जमनी इ यादी

दे शांत आं याची आयात केली जाते. भारतातून ामु याने हापूस, तोतापुरी, बेगमप ली तसे च केसर

आं यांची िनय त केली जाते .युरोपीय देशांना आंबा िनय तीसाठी अपेडामाफत अॅगमाक माणप

घेणे बं धनकारक आहे . आवे टन व तवारी अिधिनयम, 1937 नुसार आं या या तवारीकिरता

तपासणी व िवपणन संचालनालय, भारत सरकारमाफत पुढील माणे माणके िनध िरत केलेली

आहे त. आंबा पूण वाढ झालेला िदस यास ताजा, व छ, कीडमु त, कमी कवा जा त उ णतेमुळे

ादुभ वमु त असून, याला वेगळा वास व चव नसली पािहजे. काळजीपूवक काढणी करणे

आव यक आहे .

आंबा हा अ ितम दज चा असावा. जाती या गुणधम नुसार आकार व रं ग असावा.

गुणव ेबाबत कोणतीही तडजोड नसावी.

आंबा चांग या दज चा असावा. जाती या गुणधम नुसार आकार व रं ग असावा.

आकाराम ये काही माणात सवलत. फळाचे वजन हे अ, ब, क तवारीनुसार असले पािहजे.

या वग मधील आंबा हा वरील िवशेष वग व वग 1 चा नसला तरी कमीत कमी सवसाधारण

गुणव ेचा असावा. आकाराम ये काही माणात सवलत, फळाचे वजन अ, ब, क तवारीनुसार

असले पािहजे .

1. अ. 200-300 75

2. ब. 315-550 100

3. क. 551-800 125

58
िवशेष दज : येक आं या या वजनास 5 ट के

वग 1 : नंबर व वजन यावर 10 ट के

वग 2 : वजनावर 10 ट के

सव वग या आं यांकिरता 10 ट के सवलत, आं यांचे वजन कमीत कमी 180 ॅम व

जा तीत जा त 925 ॅ म असणे आव यक.

 आं या या गुणव े वर पिरणाम होणार नाही अशा साधनसाम ीम ये आवे टत करणे आव यक

आहे .

 आवे टनाकिरता वापर यात येणारे सािह य व छ, नवीन व गुणव ापूण असावे, जे णेक न

फळास याची इजा होऊन नुकसान होणार नाही.

 आवे टनावर छापावया या लेबलवरील शाई िवषारी नसावी.

 को गेटेड बॉ से सचा आकार 30 x 40 समी असावा.

 येक बॉ सम ये कमीत कमी आठ व जा तीत जा त 20 फळे असावीत.

 आयातदारां या मागणीनुसार पॅ कगचा दज व फळे यांची सं या ठरवावी.

 काढणीसाठी 14 आणे (85 ट के) तयार आं ा िनवडावी.

 फळांची काढणी सकाळी लवकर (11 वाजे पयत) कवा सायंकाळी (4 नंतर) कमी तापमानात

करावी.

 काढणीनंतर फळ कमी तापमानात ठे वावे.

 काढणी दे ठासिहत (3-5 समी) करावी.

 काढणीनंतर कमीत कमी वेळेत (6 तास) पॅ कगपूव हाताळणीसाठी आवे टनगृहात आं याची

रवानगी करावी.

 आं याम ये एकूण िव ा य घटक 8 ते 10 ट के असला पािहजे . फळांची वाहतूक के यास

श यतो रा ी करावी.

59
 उ हात वाहतूक के यास हापूस आं याम ये सा याचे माण वाढ याची श यता असते. श य

अस यास िरफर कंटे नरचा वापर करावा.

 काढणी व वाहतूक करताना फळाची कमीत कमी हाताळणी करावी. याकिरता ला टक े टचा

वापर करावा.

 काढले या आं यां या िढगारा न करता, आदळआपट न करता ते पेटीत भरावेत. कारण

आदळआपट के यामुळे आं या या आतील भागाला इजा होऊन फळ िपक याऐवजी सड याची

ि या जा त होते.

 ी-कू लगला यो य कारे आण यानंतर बॉ सेसची मांडणी 110 समी x 80 समी x 13 समी

लाकडी पॅलेटवर क न यात आवे टत करावे . को ड टोरे जचे तापमान 12.5 अंश से. इतके

ठे वावे.

अशा कारे आंबे जहाजा ारे शीत कंटे नरमधून िनय त करावेत. स या कुडाळ, औरं गाबाद व जालना

येथे िनय त म आं यांकिरता हॉट वॉटर ीटमटची सुिवधा उपल ध आहे . या सुिवधेचा वापर क न

परदे शांत आंबा िनय त करता येऊ शकती.

आंबा िनय तीकिरता फायटोसॅ िनटरी माणप (कीड व रोगमु त माणप ) घेऊनच िनयित

करता येते. सदरचे माणप रा य सरकार या पुणे, नािशक, सांगली व सोलापूर येथील

अिधका यांमाफत दे यात येते, याचा फायदा िनय तदारांनी अव य यावा.

1. आं यावरील मुख िकड चे व रोगांचे ाथिमक अव थे त िनवारण करावे, यामुळे फळांचा दज

खराब होत नाही. उविरत अंशही मय दे त ठे वता येतो.

2. वजन, आकार व रं ग याव न फळांचा दज ठरवला जात अस याने अशा दज या फळांचे

जा तीत जा त उ पादन कर यावर ल कि त करावे.

3. िवशेषतः फळमाशी, ोन ह हील या िकड चा ादुभ व होऊ नये हणून िवशेष काळजी यावी,

तसेच एका मक कीड यव थापन प तीचा अवलंब करावा.

4. ामु याने हापूस आं यास सा याचा ादुभ व होतो. िमठा या पा या या ावणात बुडव यास

असा आंबा पा यावर तरं गतो. असा आंबा बाजूला काढावा.

युरोपीय देशांना आंबा िनय त करावयाचा झा यास उविरत अंश तपासून घेणे आव यक आहे . रा य

सरकार या कीडनाशक उविरत अंश योगशाळा, पुणे येथून 100 ट के अनुदानावर फळांमधील

60
उविरत अंश तपासून िदले जातात.िनय तदाराला कोण या दज चा माल लागतो. तेवढाच माल ावा.

उविरत माल थािनक बाजारपेठेत अथवा ि येसाठी तवारी क नच वापरावा. हाँगकाँग, चीन

तसेच अमे िरका या नवीन बाजारपेठा खु या झाले या आहे त, परं तु यांना फळमाशी, टोन ह हील

या िकड चा ादुभ व नस याचे फायटोसॅिनटरी माणप ावे लागते.

युरोपीय व इतर दे शांना आंबा िनय तीकिरता फळमाशी व कोय पोखरणारी अळी ( टोन

िविवल) मु तची हमी दे याकिरता अपेडा या सहकाय ने 'मँ गोनेट' ही ऑनलाईन काय णाली

िवकिसत कर यात आली आहे . ितचे उ े श पुढील माणे आहे त: येक दे शाचे वतःचे सवसाधारण

व छतेिवषयक तसेच व छतेचे िनकष आहे त. पीकिवषयकजागितक यापार संघटने या येक

सभासद िनय तदार दे शांना सवसाधारण व छते िवषयक व पीक व छतेिवषयक िनयम पाळणे

बंधनकारक आहे .

मँ गोनेट णालीम ये आं याचा संपूण पूव इितहास ( ेसेिबलीटी) (उ पादन ते अंितम

ाहकापयत) उपल ध अस याची आयात दे शांना खातरी दे णे आव यक आहे . मँगोनेटम ये

उ पादनपूव साखळीचे ट पे जोड याची पूतता करणे हणजे बागन दणी, शेतकरी िश ण, बागांची

तपासणी, पीक सं र ण इ याद चे रे कॉड ठे वणे आव यक आहे . यामुळे आयातदार दे शां या

गरजांची/ मागणीची पूतता हो यास मदत होते.

1. बागे या तरावर / शेत तरावर िनय त म आं यावरील कीडनाशकां या उविरत अंश

िनयं णिवषयक यं णा उभारणे

2. आंबा बागे तील जिमनीमधील तसे च पा यातील कीडनाशकांचा उविरत अंश िनयं ण करणे

3. कीड व रोग यव थापनासाठी सव ण यं णा उभारणे

4. वारं टाईन कीड व रोग आढळ यानंतर यावर उपाययोजना कर यासाठी यं णा उभारणे

5. कीडनाशक उविरत अंश करणी धो याची सूचना ा त झा यानंतर यावर उपाययोजना

कर यासाठी यं णा उभारणे

61
1. अपेडा (कृपी व ि या पदाथ िनय त िवकास सं था)

2. रा ीय पीक संर ण सं था (एनपीपीओ)

3. फलो पादन िवभाग रा य सरकार

4. कृषी िव ापीठे

5. िनय तदार

6. आंबा बागायतदार

7. अिधकृत पॅक हाउस

8. ि यादार

1. आंबा िनय त क इ छणा या शेतक यां या बागांची न दणी कर याकिरता यं णा िनम ण करणे

2. न दणी केले या शेतक यांकडील िनय त झाले या बागांची मािहती ठे वणे

3. बागां या न दणीसाठी रा य सरकारशी सम वय ठे वणे

4. उ पादनपूव ि यांची साखळी सश तीकरण कर यासाठी िनय तदार, शेतकरी आिण इतर

सहभागी भागीदार सं थांची मता िवकिसत करणे

5. न दणी केले या बागांचे / शे तक यांचे रे कॉड तपासणे

1. न दणीकृत शेतकरी / बागा यांचे रे कॉड वेळोवे ळी तपासणीसाठी अपेडा व रा य सरकार यां याशी

सहकाय ठे वणे

2. न दणीकृत शे तांमधून शेतक यांकडू न माल घे ऊन अिधकृत पॅक हाउसम येच फळे हाताळली जात

अस याची खातरी क न दे णे

3. े ीय तरावर युरोपीय युिनयनसाठी मह वा या असले या िकडी व यांचे एका मक

यव थापन याबाबत रा य सरकारला मागदशन करणे / स ला दे णे

4. युरोपीय युिनयनकडू न िकड चा आढळ झा याब ल ा त होणारा अपूतता अहवाल सव

संबंिधतांपयत पुढील यो य कायवाही कर यासाठी पोहोचवणे

युरोपीय युिनयनला आंबा िनय त करताना आव यक असले या उ ण बा प ि या इ यादी ि यांना

मा यता दे णे / मा यतेचे नूतनीकरण करणे

62
1. आंबा िनय तदारां या / शे तक यां या िवनंतीनुसार युरोपीय युिनयनला ताजी आंबा फळे िनय त

क इ छणा या शेतक यां या बागांची न दणी करणे

2. आंबा बागांची न दणी एक हं गाम / एक वष कालावधीसाठी करणे

3. न दणी केले या शे तांम ये कीड व रोग यांचा ादुभ व थती िनयं णात अस याबाबत व शेत

तरावर कीडनाशक वापराचे रे कॉड ठे व याबाबत िनयिमतपणे सिनयं ण करणे

4. सं बंिधत न दणीकृत बागे मधील कीड व रोग यां या िनयं णासाठी सुयो य स ला

दे णे

5. पीक लागवडीपासून काढणीपयत पीक यव थापन प त चे रे कॉड शेत तरावर ठे वले

अस याबाबत सिनयं ण करणे

6. कीड व रोगमु त फळ उ पादनासाठी शेतक यांचे िश ण आयोिजत करणे

7. एका मक कीड यव थापन / उ म शेती या प तीअंतगत िनिव ठा, उदाहरणाथ, सापळे , जैिवक

कीडनाशके, शेतक यांना उपल ध होत अस याची खातरी करणे

1. शेतकरी आिण िनय तदार यां या मतावाढ काय माम ये रा य सरकारला मदत करणे

2. उ पादन तं ान आिण एका मक कीड यव थापन याबाबत स ला दे णे

3. शेतकरी आिण िव तार अिधकारी यां यासाठी थािनक भाषे त तांि क िश ण सािह य तयार

करणे

4. कीड आिण रोगमु त फळां या उ पादनासाठी शेतक यांना िश ण दे या या काय मात मदत

करणे

5. दजदार उ पादनासं बंधी े ीय तराव न ा त होणा या िति यांवर कायवाही करणे

1. िनय त म आंबा उ पादन घे णा या शेतक यां या बागा न दणीसाठी फलो पादन िवभागास िवनंती

करणे

2. आंबा बागायतदार, यांची न दणी करणे, यांचे े व प ा आिण संबंिधत हं गामात यांचे अपेि त

उ पादन याबाबत फलो पादन िवभागास मािहती पुरवणे

3. िनय तीसाठी न दणी केले या शेतक यांकडू न माल घेणे

63
4. िनय तीसाठी कीड-रोगमु त मालासाठी न दणीकृत शेतक यांना तांि क साहा य पुरवणे

5. येक िनय ती या वेळी शेताचा न दणी मांक पॅक हाउसला पुरवणे

6. िनय त करावया या कृिषमालाची- याम ये अन दणीकृत मालाची भेसळ न करता पॅक हाउसपयत

पोहोचव यासाठी सुरि त वाहतुकीची हमी दे णे

1. िनय त म आंबा बागांची न दणी कर यासाठी फलो पादन िवभागास िवनंती करणे

2. दर पंधरव ास न दणीकृत शे तावर कीड व रोग थती िनयंि त ठे वणे तसेच लागवडीपासून

काढणीपयत कीड-रोग िनयं ण कर यासाठी केले या पीक सं र ण उपाययोजनेची न द ठे वणे

3. न दणीकृत शे तावर लागवडीपासून काढणीपयत केले या यव थापनिवषयक उपाययोजनांची

न द ठे वणे

4. कृषी िव ापीठ, फलो पादन, िनय तदार यांनी िदले या कीड-रोग यव थापन प ती,

कीडनाशकांचा उविरत अंशासंबंधीचा ित ाधीन कालावधी याबाबत िदले या मागदशनाचा

अवलंब करणे

1. फ त न दणीकृत शेतावरील माल वीकारावा.

2. येक िनय ती या वेळी वीकृत माल, शेतक याचे नाव, न दणी मांक याबाबत न द ठे वावी.

1. ि या सुिवधे या मा यतेसाठी कवा मा यते या नूतनीकरणासाठी रा ीय पीक संर ण सं थे कडे

अज करणे

2. न दणीकृत शेतावरील ा त मालावरच ि या करणे

3. रा ीय पीक संर ण सं थे ने अिधकृत केले या प तीनुसार ि या करणे

4. येक ि यासं बंधीची मािहती, ि या कालावधीतील तापमान, िनय तदाराचे नाव, ि या

केले या कृिषमालाचे वजन इ याद बाबत न द ठे वणे

5. िनय तदारास ि या माणप दे णे

64
 फळमाशी िनयं णाबाबतीत शे तक यांम ये जाग कता िनम ण करणे

 आंबा बागांम ये व छता मोहीम राबवणे

 एका मक कीड िनयं ण क प राबवणे , याकिरता िश ण, ा यि क व शेतीशाळा इ यादी

िव तार काय म मो ा माणात राबवणे

 कापूस, सोयाबीन, भात व डा ळब या िपकां या धत वर HORTSAP हा फळमाशी कीड सव ण

काय म राबवणे

 कोकणातील हापूस आंबा काढणी हं गाम ल ात घेऊन कोकण भाग हा ू ट लाय ए के पग

िरजन हणू न जाहीर कर याकिरता संशोधन क प हाती घेणे

 फळमाशी िनयं णाकिरता एका मक िनयं ण प ती िवकिसत क न िशफारस करणे

 ा व डा ळब िपका या धत वर मँगोनेट िवकिसत करणे तसे च आंबा मोहरा या हं गामापासून

िनय त म बागांम ये लॅट वारं टाईन इन पे शन यं णा राबवणे

 पणन मं डळा या जामसं डे, र नािगरी, जालना व लातूर येथील िनय त सुिवधा क ावर हॉट वॉटर

ि टमट सुिवधा िनम ण करणे

 हॉट वॉटर ि टमटकिरता हापूस व केशर या जात या आं या या संवेदन मतेचा अ यास करणे

 िनय तदारांना आंबा िनय त कर यासाठी करार शेती कर यासाठी उ ु त करणे

1. आंबा िनय तदार / उ पादक आप या िनय त म बागे या न दणीसाठी िविहत प ात ( प अ)

फलो पादन िवभागास िवनं ती करे ल.

2. फलो पादन िवभाग न दणीकृत अज मधील मािहतीची स यता पडताळणी करेल.

3. फलो पादन िवभाग न दणी केले या आंबा बागांचे न दणी माणप िविहत प ात ( प ब)

अजदार शे तकरी / िनय तदार यांना पाठवेल.

4. न दणीकृत आंबा बागांची यादी फलो पादन िवभागास, कृषी व ि या पदाथ िनय त िवकास सं था

यांना रा ीय तरावर न द घे यासाठी सादर करे ल.

5. न दणी केले या शे तक यांसाठी कीड रोगमु त आंबा उ पादनासाठी फलो पादन िवभाग िश ण

आयोिजत करे ल.

65
फलो पादन िवभाग पंधरव ास दर न दणीकृत आंबा बागांमधील कीड व रोग यांची थती यो य

अस याची खातरी करे ल, तसेच लागवडीपासून काढणीपयत न दणीकृत शेतावर अवलंब केले या

पीक संर ण उपाययोजनांची न द ( प क) ठे व याची खातरी करे ल.िनय तदार फ त न दणी

केले या बागांमधून आंबा फळे वीकारेल. या फळांची शेताव न पॅक हाउसपयत, कोण याही

अन दणीकृत शेतावरील फळांची भेसळ होऊ न दे ता, सुरि त वाहतूक करे ल. शेताचा न दणी मांक

व फळांचा लॉट मांक ही मािहती िनय तदार पॅक हाउसला पुरवेल. न दणीकृत बागेमधून उ पादन

वीकार यानंतर पॅ क हाउसधारक येक वे ळी वीकृत मालाचे वजन, शेतक याचे नाव आिण

न दणी मांक याबाबतची न द ठे वेल. या िनय त म मालाला िवशेष ि येची आव यकता आहे ,

आिण अशी ि या संबंिधत पॅक हाउसवर उपल ध नस यास अशा माला या सुरि त व सचोटीयु त

वाहतुकीची जबाबदारी सं बंिधत िनय तदारांची राहील. पीक संर ण सं था न दणीकृत माल ा त

झा याची स यता पडताळणी करे ल. यानंतर या मालावर पुढील ि या कर यासाठी आिण

फायटोसॅ िनटरी माणप दे याची अनुमती दे ईल.

1. पुणे येथे रा य तरीय वतं कृषी िनय त क ाची थापना कर यात आली आहे .

2. िज हा तरावर िज हा अधी क कृषी अिधकारी काय लयातील कृषी उपसंचालक व तालुका

तरावर तालुका कृषी अिधकारी यांची सम वय अिधकारी हणून िनयु ती केली आहे .

3. रा यातील सव िज ांचा समावेश मँगोनेट णाली राबव यासाठी कर यात आला आहे .

4. सं बंिधत िज ाचे िज हा अधी क कृषी अिधकारी यांना न दणी अिधकारी हणून अिधकार

दे यात आले आहे त.

5. सं बंिधत िज ातील मंडल कृषी अिधकारी यांची तपासणी अिधकारी हणून िनयु ती कर यात

आली असून बागांची न दणी, तपासणी, शे तक यांना कीड व रोग िनयं णाबाबत मागदशन आिण

शे तक यांनी ठे वावयाचे रे कॉड याबाबत मागदशन करणे ही कामे यां यामाफत केली जातात.

2020-21 म ये आंबा बागां या न दणीसाठी िवशेष मोहीम हाती घे यात आली. या ऑनलाईन

मँगोनेट णालीम ये 5,767 आंबा बागांची न दणी झाली आहे . मँगोनेट णालीअंतगत

66
1. ठाणे 21

2. पालघर 114

3. रायगड 441

4. र नािगरी 4001

5. सधुदग
ु 1684

6. नािशक 106

7. पुणे 152

8. अहमदनगर 66

9. सोलापूर 93

10. सातारा 4

11. सांगली 60

12. को हापूर 29

13. औरं गाबाद 25

14. बीड 2

15. जालना 7

16. लातूर 17

17. नांदेड 11

18. उ मानाबाद 49

19. बुलढाणा 12

67
2020-21 या वष किरता आंबा िनय तीसाठी मँ गोनेट णाली ारे िनय त म आंबा बागांची न दणी /

नूतनीकरण कर याची कायवाही जानेवारी 2021 पासून सु कर यात येत आहे . या शेतक यांना

यां या आंबा बागांची िनय तीसाठी न दणी करावयाची आहे . तसेच या शेतक यांनी मागील वष

आंबा बागांची न दणी केली आहे , यांनी िविहत प ात अज- संबंिधत मँगोनेटअंतगत िनय त म

आंबा बागांची न दणी कर यासाठी ऑनलाईन अज कर याची सुिवधा उपल ध क न दे यात आली

आहे .

2020-21 म ये िनय त म फळे व भाजीपाला उ पादन घेणा या शेतक यांना यां या

मोबाईलव न न दणीसाठी थे ट अज करता यावा यासाठी अपे डाने 'अपेडा फामर कने ट' हे मोबाईल

अॅप िवकिसत केलेले आहे . आधार मांक, मोबाईल मांक व ई-मेल प या या साहा याने

शेतक यांनी एक वेळ या अॅपवर न दणी के यास हॉ टनेट ेसेिबिलटी िस टममधील ा , डा ळब,

आंबा ही फळां या; तसेच भडी, कारली, िमरची, वांगी, दुधीभोपळा, शेवगा, गवार इ यादी भाजीपाला

िपकां या िनय त म शेतांची न दणी करता येते.

सदर मोबाईल अॅप अपेडा या वेबसाईटव न कवा गुगल Play Storeमधून उ पादकांनी

आप या मोबाईलवर डाऊनलोड क न यावे. सदर मोबाईल अॅपव न न दणीसाठी अज के यास

संबंिधत शे तक यांना / अजदारांना यां या अज ची स : थती कळू शकेल. रा यातील अिधकािधक

शेतक यांनी या सेवेचा लाभ यावा, यासाठी आप या तराव न य न करावेत. यामु ळे काय लयीन

तरावर अज ऑनलाईन कर यासाठी लागणारा वे ळ वाचे ल; तसे च वेळेत न दणीची कायवाही करता

येईल. अिधक मािहतीसाठी www.apeda.com व www.aaplesarkar.gov.in या संकेत थळांचा

वापर करावा.

गेली अनेक वष आंबा हे फळ भारतातून िनय त केले जात आहे . 1935 म ये डॉ. िचमा यांनी

आंबा लंडनम ये नेऊन या दे शा या राणीला भे ट िदला. तो आंबा बोटीने लंडनला ने यात आला.

त बल 27 िदवसांचा वास क नही तो खा यायो य होता हे िवशेष, डॉ. िचमा हे शेती शा होते.

यांचे पु याम ये वा त य होते. त नंतर मुंबईमाग बोटीने अरबी दे शांम ये व हवाईमाग इं लंडम ये

अने क वष आंबा िनय त होतो आहे . मा या िनय त ि येम ये परदे शी ाहकाशी तर नाहीच, पण

िनय तदाराशी आंबा उ पादकाचा काही सं पकच न हता. सु वातीला ॉफड माकट व आता वाशी

माकट येथून िनय तदार आंबा खरेदी क न िनय त करत होते व आ ाही करताहे त.

68
िनय तदाराला य शेतक यापयत पोहोच याची गरजच वाटत न हती. आडत बाजारात खरे दी

क न िनय त करणे हे आ थक गिणत जमणारे होते. िव ी ि येतील दलाल, िनय तदार व या या

दे शातील आयातदार यांना परवडणारे होते. शेतक यांचा ना िनय तीशी सं बंध, ना परकीय चलनाशी,

ना भाव ठरिव याशी. यामुळे िनय तीचा कोणताच फायदा शेतक यांना कधीच झालेला न हता. मा

ही पिर थती मागील 2/3 वष त एकदम बदल याची आव यकता िनम ण झाली. यामागचे मु य

कारण हणजे थम युरोपने आप या दे शात आयात के या जाणा या कृिषमाला या

माणीकरणाबाबत धोरण बनिवले.

अमेिरका व जपान यांनी आपाप या दे शांत अने क वष नी भारतातील काही कृषी उ पादने

आयातीला परवानगी िदली. मा ही परवानगी दे तानाच माणप ाबाबत िनय तीसाठी आंबा खरे दीला

येणा या िनय तदारांशी सामुदाियक दरिन चती क न मगच यवहार ठरवला जायला हवा. अ यंत

िवचारपूवक या नवीन सं धीला सामोरे गे ले नाही, तर गे ली अनेक वष आपण दलालाशी यवहार

करताना या प तीने आप या आं याला रा त भाव िमळवू शकत न हतो, तीच पिर थती िनय त

यवहारात होईल.

आता याचा पिरणाम हणू न िनय तदारांपुढे आडत बाजारातून माल घे याचा पय यच बंद

झाला. शासनानेही शेतीमाल िनय तीसाठी धोरण िन चत करताना या बाब चा िवचार क न

माणीकरणाबाबत िनरिनरा या उप मां या मा यमातून कायवाही सु केली. याचे फिलत हणून

गेली दोन वष िनय तदार य शेतक यांपयत पोहोचत आहे त. आता कोकणी शेतक यांसाठी ही

सुसंधी आहे . याचे मोठे ेय अथ तच महारा रा य कृषी पणन मं डळ व अपेडाकडे च जाते. इतर

सरकार संबंिधत िवभागांचा सहभाग वाढवावा लागेल.

महारा ातील िवशे षत: कोकणातील, लोबल गॅ प माणप घेणा या शेतक यांची सं या

वाढणे, शेतक यांनी आपाप या िवभागातील शे तक यांचा समूह क न िनय त परवाना घेऊन िनय त

करणे आव यक आहे . िनय तीसाठी आंबा खरे दीला येणा या िनय तदारांशी सामुदाियक दरिन चती

क न मगच यवहार ठरवला जायला हवा. अ यंत िवचारपूवक या नवीन संधीला सामोरे गेले नाही,

तर गे ली अने क वष आपण दलालांशी यवहार करताना या प तीने आप या आं याला रा त भाव

िमळू शकत न हता, तीच पिर थती िनय त यवहारात होईल.

69
 स टिफकेशन फी पये 15 हजार ितवष आहे . यापै की पणन मंडळ 50 ट के अनुदान

दे ते. याचबरोबर कीटकनाशक (रे िस ू अॅनािलिसस) तपासणी शु क साडे सात हजार पये आहे .

यासाठी एन. एच. एम. माफत 100 ट के अनुदान िदले जाते. माती, पाणी परी णा या शु कासाठी

सरकार कोणतेच अनुदान दे त नाही. या तीनही खच साठी िकमान पिहली 5 वष 15 अनुदान योजना

राबिवली जावी. सं बंिधत िवभाग कृषी पणन, फलो पादन, ॲपेडा, एन. एच. एम. या सव नी िमळू न

याबाबत िवभागणी करता येईल. अनुदानाची ि या सुटसुटीत असावी. स टिफकेशनचा कालावधी

1 एि ल ते 31 माच हा असणे आव यक आहे . यासाठी माच या दुस या आठव ाम ये इ पे शन

व सॅप लग ि या पूण करावी लागेल.

यासाठी िज हा मृदसं धारण योगशाळां या आधुिनकीकरणाची व पाणी परी णाम ये

वन पतीला उपयु त अ ये, सू म अ ये यांची तपासणी क न िमळते. िनय तीचा िवचार करता

माती व पा यातील कीटकनाशके तसेच जड मूल ये (उदा. पारा, िशसे इ.) यांचा िरपोट करणे

अ याव यक होणार आहे . तरी ही सोय िनय त े िज ातील योगशाळे म ये उपल ध कर यात

यावी. वरील माणे तपासणीची आव यकता ही मागील वष कोरोगेटेड बॉ समधील सापडले या

लोरोपायरीफॉस या उदाहरणाव न प ट होते. तरी िज ा या िठकाणी अशी सोय होईपयत

ॲपेडामाफत अशी सोय कोण या लॅबम ये आहे व याबाबतची मानांकने िन चतीकरणाबाबत

ताबडतोब कायवाही करावी. मा जड मूल य (हे वी मे ट स) चाचणी ही बाब गांभीय ने तातडीने

हाताळणे आव यक आहे .

िव ापीठामाफत आंबाशेतीसाठी जिमनीबाबत शा ीय िन चतता केलेली आहे . (जमीनचा कार,

पोत इ.) आंबा शेतीसाठी (फलो पादनासाठी) हवा व पाणी याबाबत सव अनुमाने ढोबळमानाने

केलेली आहे त. तरी फलो पादनासाठी हवा, यातील वायू, जड मूल यांचे माण, तसेच पाणी व

यातील घटकांचे माण याचे िरपोटस ऑनलाईन िमळणे हीही मह वाची बाब आहे .

ही. एच. टी. ीटमट दे याचा आंबा िकती िपकवणे आव यक आहे , िपकव याला कोणती

प त अवलं बावी, ीटमटनंतर लगे चच आंबा िकती तापमानाला थं ड करावा, वाहतुकी या दर यान

(वाहनाने व मग िवमानाने) तापमान िकती ठे वणे आव यक आहे .

70
मािहती सव एस. ओ.पी. शेतक यांपयत पोहोचिवणे आव यक आहे . ही सुिवधा महारा रा य कृषी

पणन मं डळाने वाशी, नवी मुंबई येथे उपल ध केली आहे . भिव याचा िवचार करता ही सुिवधा अपुरी

पडणार आहे . हे पर हीट ीटमट सुिवधा नाचणे (र नािगरी) येथील महारा कृषी पणन मं डळा या

िनय त सुिवधा क ा या आवारात उभार यात यावी.

अमेिरकेला आंबा पाठिवताना गॅमा रे िडएशन (िविकरण) ही ि या आव यक आहे . स या

लासलगाव (नािशक) येथे ही सुिवधा उपल ध आहे . मागील 4 वष र नािगरी येथील िनय त क ामधून

10 मे. ट. (2006), 57 मे.ट. (2007), 41.50 मे . ट. (2008), 13.40 मे. ट. (2009) एवढा आंबा

अमेिरकेला िनय त झाला. यासाठी शे तक यांनी तसे च िनय तदारांनी थम आंबा, बागेमधून एक

क न, रीफड हॅ नमधून र नािगरी क ावर आणून ि या केला. सदर आंबा परत रीफड हॅ नमधून

लासलगावहू न मुंबईला नेऊन िवमानातून आंबा िनय त केला गेला.

वरील प तीम ये वाहतूक खच फार वाढतो, वे ळेचा अप यय होतो. हाताळणी व अिधक

वाहतुकीचा पिरणाम फळां या गुणव ेवरही झाला. पॅ कग हाऊसम ये आंबा 18 अंश से . तापमानाला

साठवणूक केला जातो. त नं तर नैस गकिर या आंबा िपक याची ि या मंदावते. यासाठी सोिडयम

हायपो लोराइडने आंबा धु या या पायरीवरच ईथे ल डो पग करणे यो य ठरे ल का. गॅमा रे िडएशन

(िविकरण) क नाचणे (र नािगरी) येथील महारा रा य कृषी पणन मं डळा या िनय त सुिवधा

क ा या आवारात उभार यात यावे. या क ाम ये मालावर ि या कर यासाठी िनय तदार व शेतकरी

अथवा शेतक यांचे मं डळ/सं था, जे वतः िनय तदार आहे त, यां यासाठी वेगवेगळे िनकष

लाव यात यावेत.

1. वत: िनय तदार असले या शेतकरी अथवा शेतक यां या मंडळ/सं थांना सुिवधा अ माने

( ा या याने) वापर यासाठी दे यात यावी.

2. सुिवधा क ाचे भाडे आकारताना शे तकरी अथवा शे तक यांचे मंडळ/सं था जे वतः िनय तदार

आहे त, यांना सवलत दे यात यावी.

3. शेतकरी अथवा शेतक यांचे मंडळ/सं था जे वतः िनय तदार आहे त, यांना वाहतूक (एअर े ट),

पॅ कग खच वर िवशेष अनुदान दे याची योजना राबवावी.

4. मं डळामाफत अथवा एन. एच. एम. तफ आंबा वाहतुकीसाठी लागणा या रीफड हॅ नची यव था

कर याची आव यकता आहे . (र नािगरी, सधुदग

ु या दोनही िज ात गे या वष असे वाहन उपल ध

होत न हते.)

71
वाहतुकीसाठी लागणारी वातानुकूिलत हॅ न रा ीय फलो पादन अिभयानामाफत आंबा िनय त

सुिवधा क ांना 100 ट के अनुदानावर उपल ध झा यास शेतक यांची वाहतुकीची सम या सुटेल.

सदर वाहन तसेच शेतीमाल वाहतूक कर यासाठी लागणारी वाहने उदा. छोटा टपो, युिटिलटीसारखे

वाहन यांचा समावेश शेतीसाठी लागणा या अवजारांम ये क न यासाठी अनुदान व शेतीकज माणे

याजदर ठे वणे गरजे चे आहे . िनय तदार वतः शे तकरी कवा शेतकरी समूह असेल, तर पॅ कग

मटे िरअलसाठी वे गळे अनुदान िमळणे आव यक आहे . र नािगरी, सधुदग

ु या दो ही िज ातील

शे तक यांना ही.एच.टी. व गॅमा रे िडएशन (िविकरण) क सुिवधा र नािगरी येथे आण यासच

सोयीचे ठरे ल. कारण सधुदग

ु मधून आंबा मुंबईमाग िवमानाने िनय त करताना हाया र नािगरी जाणे

श य आहे . तसेच या दोन िज ांम ये युरोप गॅ प माणप घेतले या शे तक यांची सं या 130 असून

या वष आणखी 100 शेतक यांनी या माणप ासाठी अज दाखल केले आहे त.

गॅमा रे िडएशन (िविकरण) क नवीन क उभारणीसाठी िकमान दीड वष चा कालावधी लागणार

आहे . तोपयत लासलगावचे क च वापरावे लागे ल. तरी ही सुिवधा सन 2007 म ये एका यापा याला

भाडे त वावर चालिव यास िदली होती, तसे क नये. पणन मंडळाकडे च ही सुिवधा वापर याचे

अिधकार असावेत. 2007 म ये वाशी येथील मसाला पदाथ साठी असणारे गॅमा रे िडएशन (िविकरण)

क काही फेरबदल क न आंबा िनय तीसाठी उल ध होणार होते. वेळोवेळी सभांम ये तशी चच

झाली होती. युरोप गॅप माणप ाचे िनकष हे युरोिपयन समुदायाने शीतकिटबं धातील पिर थती

ल ात घेऊन बनिवले आहे त. आप या दे शातील पिर थती ल ात घेऊन आपण आयात

िनय तीसाठी इंिडया गॅप माणप ाची योजना लवकरात लवकर करणे आव यक आहे . यासाठीची

योजना तातडीने आखणे गरजे चे आहे .

र नािगरी, सधुदग
ु येथील हापूस आंबा िनय त करताना जाणवलेली एक बाब िनदशनास आणून

दे ऊ इ छतो. िनय ती या टकोनातून या आं या या काढणीप चात तं ानाबाबत आणखी

सं शोधनाची गरज आहे . रॉकेल पुरव ाबाबत. शेतक यांना फवारणी पंप, पा याचे पंप इ.

अवजारांसाठी रॉकेलची आव यकता असते. याकरीता रॉकेल खरे दीचा परवाना दे यात यावा.

सवलती या दरात रॉकेल पुरव ाबाबतचे धोरण िन चत कर यात यावे.या सव िनय त

साखळीबाबत आमची शेतक यां या वतीने सूचना आहे की, आंबा िनय तीबाबत वतं संशोधन

िवभागाची िव ापीठाम ये थापना कर याची गरज आहे .

72
या िवभागाला वतं अ याधुिनक योगशाळा व शा दे णे आव यक असून याबाबत या अ यास

गटात शेतकरी ितिनध ना सहभागी क न घेणेही आव यक आहे . यासाठीचा िनधी शासना या

संबंिधत खा यांनी उपल ध क न ावा.

समु ामाग आंबा पाठिवता आला, तरच आपली आंबा िनय त दीघकाल यश वी ठ शकेल.

यासाठी अथ त वॅ सगसाठीचे योग होणे गरजे चे आहे . तसेच कं ो ड अॅटमॉसिफअर कंटनेर

यासाठीही योग हायला हवेत. अथ त यासार या गो ट साठी वतं एन.आर.सी. आव यक आहे ,

तसेच यासाठीचा वतं िनधी असणे गरजे चे आहे .

ा , डा ळब या माणेच एन.आर.सी. कोकणातील आंबा, काजू, करवंद, फणस या िपकांसाठी

थापन करणे ही तातडीची गरज आहे . वा तिवक कोकणाम ये येणा या फळिपकांपैकी,

आं याइतकीच, मोठी आ थक उलाढाल क न येथील अथ यव थेम ये मह वाचे थान ात

कर याची मता काजू, कोकम, फणस आिण करवंद यातही आहे . मा ही सवच फळे माच ते मे

याच तीन मिह यां या कालावधीत होत अस यामुळे या काही फळिपकांबाबत आ ही यो य ते ल

दे ऊ शकलो नाही. आं याचे रा ीय संशोधन क र नािगरीत उभारताना याही फळिपकांबाबत या

सं थेत संशोधन होणे आव यक आहे . सदर सं थे म ये फळिपकां या ि येवर संशोधनावरही भरीव

काम होणे आव यक आहे .

सी. एफ. टी. आर. आय. है सूर या धत वरही येथे िवभाग आव यक आहे . आंबा व इतर

फळांपासून अथ यव थे म ये आमूला बदल घडवून आणता येतील कोकण या व एकूणच

कोकणाची शा वत आ थक गती साधता येईल. मा शेतकरी, कृषी िवभाग (िज हा, तालुका,

िज हा पिरषद इ. सव संबंिधत) फलो पादन, कृषी िव ापीठ, ॲपेडा, पणन मंडळ, शासकीय व

शासकीय मा यता ा त योगशाळा, िनय त िवभाग, िज हा अ णी बँक अशा सव सं बंिधत िवभागांची

एकि त सिमती/मं डळ कवा फोरम थापन होणे गरजे चे आहे . कारण आज या े ाम ये या येक

िवभागामाफत काम होतेच आहे . मा हे काम एक टीमवक हणून होत नाही आिण इथे च ुटी राहत

आहे त.

र नािगरीतून पणन मं डळा या मा यमातून 2007 सालापासून आं याची िनय त सु झाली.

लगत या वष त हणजे च 2008 साली उ म िनय त झाली. आं याची िनय त कर याकरीता आंबा

िनय त म असणे ही मोठी अट आहे . परदे शी बाजारपेठेत आंबा िविश ट दज चा हवा असतो.

अमेिरका तसे च ि टन, जपान आिण आता यूझीलंड या दे शांत र नािगरीहू न आं याची िनय त होत

73
आहे . िनय त सुिवधा क स या तर र नािगरी हे एकमे व आहे . मा िनय त वाढली, तर आणखी एखादे

क उभारावे लागेल.

िनय त मता फळा या पा ते या िनकषात फळाचा आकार हा एक मु ा असतो. तो आकार

सारखा हणजे साधारणपणे 200 ते 225 ॅ म हवा. फळांवर डाग असता कामा नये आिण एका वेळी

साधारण 1 ते 1.5 टन आंबा पाठवावा लागतो. यापे ा कमी आंबा पाठिव यास खच वाढे ल.

अमेिरकेत आंबा पाठवायचा असेल, तर े डग लाईन मह वाची आहे . तसेच इं लंडम ये आंबा

पाठवायचा असे ल, तर ' लोबल ॅ टसीस' हणजे िविवध चाच या केलेले माणप यावे लागते.

िनय त क इ छणा या शे तक यांनी हे माणप घेतले की, आंबा िनय त करायला यांचे फळ यो य

ठरते. सु वातीला िनय त म फळ हणजे काय? हे आंबा उ पादकाला समजावून सांगावे लागेल.

मा ल णीय बाब हणजे ' लोबल गॅप ॅ टसीस' अथवा े डग लाइन हणजे दजदार फळ असणे

या मु ावर शेतकरी जो आंबा घेऊन येतात तो नाकारला जात नाही इतका उ म आंबा, उ पादक

आता जाणीवपूवक िनम ण क लागले आहे त व िनय ती या टीने हे फळ जोपासू लागले आहे त.

2007 सालापासून अमे िरका व जपान येथे आं याची िनय त झाली. या वष यूझीलंड येथे

पाठिवले या आं याला उ म भाव िमळा याचे ही सांग यात आले. पणन महामंडळ िनय तदारांसाठी

फ त सुिवधाच दे ऊन थांबत नाही, तर काही वे ळा िनय तदाराची भूिमका वतः बजावते. िनय तदार

पणन महामं डळाशी संपक साधतात, तसेच आंबा उ पादक पणन महामंडळाकडे येतात. आंबा

उ पादकाने आणलेला आंबा िनय त म अस याची खा ी क न या दोघांम ये सामंज य करार

झा यावर िनय तदार आंबा घेतो व िनय त करतो. परं तु गे या 5 वष तच काही आंबा उ पादकांनी

वत: ही आंबा थे ट परदे शी पाठिवला आहे .

आंबा परदे शात पाठिवताना अनेक कटकट ना त ड ावे लागते असे बागायतदारांना वाटते.

परं तु तसे नाही हे च ठसिव यासाठी आिण िनय त कर यास आंबा उ पादकांना ो साहन दे यासाठी

अथवा मागदशन कर या या टकोनातून 2008 साली पणन महामं डळाकडू न आंबा िनय त केला

होता. शेतक यांचा आंबा घे ऊन पणन महामं डळाने तो िनय त केला आिण िमळालेले पैसे थेट

शे तक यां या हातात िदले . यात आंबा बागायतदारांना असणारा धोका संपूणपणे संपला. मा सतत

पणन महामं डळ ही भू िमका बजावीत नाही. जर आंबा उ पादक आले आिण यांनी तशी मागणी

केली, तर पणन महामं डळाला हे श य आहे . 2008 साली 50 टन आंबा िनय त झाला. यानंतर

फयानमुळे हा आकडा पुढ या वष 25 ते 30 टनांवर आला.

74
75
 रा यातील िविवध फळ पकांमधील ा या फळ पकाने मागील 5 वष त जी काही गती केली

ती खरोखरच पथदश आहे . इंिडयन इ ट ूट ऑफ हॉटक चरल िरसच, बगलु व महा मा फुले

कृषी िव ापीठ, राहु री येथील शा ांनी व महारा रा या या कृषी िवभागाने यासाठी वेळोवेळी

मोलाची मदत केली. परं तु ा ाम ये ख-या अथ ने गती झाली ती ा बागायतदारां या वतः या

क टाने.या बाबतीत पुढील अने क संदभ पीक लवकर अगर उिशरा तयार कर यात (10-15 िदवस)

तसेच तयार पीक अिधक काळ बागे त चांगले राख यास मदत करतील.िड नी डेज अंशिदन यावर

पीक के हा तयार होते हे ठरत असते. छाटणीनंतर पीक तयार हो यास थॉमसन िसडलेसला 2500

िड ीडे ज लागतात.

एका मही यात चांग या तापमानात 700 ते 800 िड ीडे ज होतात. 100 ते 110 िदवसांत पीक

चांगले तयार होते. उलट थं डी या िदवसांत पीक आ यास िड ीडे ज पुरे हो यास 135 ते 140 िदवस

लागतात. नािशक िज हयात साडे चार ते पाच मही यात पीक तयार होते. या त वाचा उपयोग क न

बागेतला गारवा वाढवुन आपणांस पीक सावकाश तयार क न घेता येईल. भारी जिमन, गवत

वाढलेली जिमन, सभोवताली झाडी असेल तर गारवा िटकुन राहतो. जादा पाने असतील तरी गारवा

राहील. पाचट धुमसत जाळु न धुराने तापमान राखता येईल. रबराचा टायर जाळ याने भुरी वाढ यास

अडथळा येतो. येक फळ वाढताना या या वाढीचे ट पे असतात. पिह या मंदवाढी या काळात फळ

20 ते 25 िदवसांनी येते. या लॅग िपरीएड असे हणतात. या काळात मगजाची वाढ थांबते. बी ची वाढ

चालु असते. बी या वाढीम ये बी चे टरफल तयार होते. थॉमसन सीडलेस म ये बी ज मत:च मरते .

वाढ रे गाळ याचा काळ यामुळे फार थोडा वेळ राहतो.

फळे तयार होताना यात जा तीत जा त साखर भरली गे ली की, यानं तर अिधक भरली जात

नाही ते फळ पूण तयार झाले असे ठरते. यानं तर ते झाडावर राहीले तरी वजन वाढत नाही.

बा पीभवनाने वजन कमी होते व साखरेचे माण थोडे वाढ या सारखे िदसते . फळ पुणपणे

िपक यावर ते यो य काळजी घेत यास 1 महीना वेलीवर िटकते. फळातील साखर मॅिलक व टाट िरक

आ ल न ट करनारे ए झाईमस ि यािशल नसतात. हणून फळ लागुन पुरेसे िदवस झाले तरी कडक

थं डी या हवामानात फळ तयार होउनही आंबट राहते.

76
नं तर तापमान वाढले िक गोडी वाढते. अशा कारे माल तयार हो या या मय दा या फळ िपक या या

वेळे या सरासरी तापमाना माणे िभ राहतील. माणापे ा जादा पीक अस यास ते उशीरा तयार

होते. वेली या ताकदीपलीकडे जादा पीक हणजे खोडात राखीव अ साठा पुणपणे कमी पातळीला

असणे. कमी ि सची फळे िमळणे होय.

झाडाला जादा पाने राखली अस यास पीक उशीरा तयार होते. फळे पानाआड आ याने

अिधक काळ िहरवी राहतात. यामुळे जादा पाने राखुन तोडणी उिशरा करता येईल.जिमनी या

कारानुसार पीक पुढे-मागे तयार होते. भारी व खोल जिमनीत ते उिशरा तयार होते. माळा या हल या

जिमनीत ते लवकर तयार होते . याचे कारण पा याचा वाफसा हे असते. बाग सतत वाफ यात ठे वली

तर फळ लवकर तयार होते . उलट शेतात सतत ग च पाणी साठु न राही यास ओल हटे पयत वाफसा

येत नाही. पीक उशीरा तयार होते . िठबक प दतीमुळे सतत वाफसा अस यामुळे पीक लवकर तयार

होते.पीक तयार झा यानंतर महीनाभर बागेत आहे तसेच असले तरी वेलीला िवसावा िमळु शकतो.

वेलीत पु हा राखीव अ भरले जाते . यामुळे 30 िदवसांनंतर माल बागेत राहीला व तो 160 िदवसांनी

काढला तरी बागेला वेगळा िवसावा दे याची गरज नाही. ा ाचा वाण, जातीनुसार पीक कमी अिधक

उशीरा तयार होते .

आकषकपणा मु यत: म या या लांबीवर अवलंबुन असतो. ही गो ट यो य जी.ए. या

वापरावर अवलंबुन असते. घडाचे सव मणी एकाच आकाराचे अस यास आकषकपणा वाढतो.

यासाठी िवरळणीत लहान-मोठे मणी वेळीच कमी करावयाचे असतात. आकषकपणा घड ग च

नसला, पुरेसा मोकळा असला तर वाढतो. िहरळणी या वेळेस दे ठाजवळ या पाकळया व उभे आडवे

मणी कमी केले पाहीजे त. आकषकपणा पे टीतील सव घड एकसारखे अस यास वाढतो. पेटीत एकाच

आकाराचे मणी असणारे घड भरावे . ाहकांना मोठे घड आवडत नाही. साधारणत: 400 ते 600 ॅम

आकाराचे घड अिधक पसंत पडतात. असे ा सं िहतेत हटले आहे . वेळीच शडा, पाकळीचे टोके,

एका आड एक पाकळी मार याने वजन िमळते.

फळाची चमक हे आकषणाचे मह वाचे ल ण आहे . ही चमक साली या वर या बाजूस फळ

तयार होतांना मेणासारखा एक पदाथ जम याने येते.ही चमक शेवट या 15-20 िदवसातच येते.िह

पुसली गे यास पु हा येत नाही. यासाठी तोडणी पासुन पेटीत भरे पयत घड कमीत कमी हाताळला

77
पाहीजे. फळ तयार होतांना शे वट या ट यात फळा या सालीत कॅ शअम, मॅ नेिशअम, पोटॅ िशअम

दु पटीने ते ित पटीने वाढते . गराम ये हे माण स वापट ते दु पट वाढते. फळा या दे ठात िदड ते

अडीचपट वाढते. यो य िरतीने एन. ए. ए. वाप न दे ठ िहरवे ठे वणे आव यक आहे . जलद लागु

होणारा स फर पेपर ( े पगाड) वाप न िहरवेपणा अिधक िटकिवता येतो. मालाचा िटकाव हो यास

दे ठ िहरवे असणे मह वाचे असते .

फळाची गोडी या या रसाळपणावर अवलंबुन असते. रसाळपणा गरावर अवलंबून आहे .

भरपूर गर ये यास यो य गड लग व पुरेसे िथन ग होणे आव यक आहे . म यात भरपुर साखर पाहीजे .

पण गोडी ठरतांना ती साखरे या माणापे ा कारावर ठरते. ु टोज असणारे मणी कमी साखरे चेही

अिधक गोड लागतात. ा खा याचे समाधान लुकोज साखरे मुळे िमळते.फळ तयार होतांना

साखरे या माणात काही अंशी आंबटपणा राहीला तर याची ल जत वाढते. फळात जर तुरटपणाची

झाक असले तर ते अिधक ल जतदार होते. हा तुरटपणा सालीत व बी या टरफलात असतो. साल

िजभेवर िवरघळणारी पदाथ अिधक आवडतात.

फळाचा वाद दे खील मह वाचा आहे . वाद िनम ण करणारे घटक अ रा या गटातील

असतात. पेशी दाताखाली िजभेवर िचरडली िक, ही अ रे मोकळी होतात. व ती घशावाटे नाकात

जावुन वाद जाणवतो. याला ईसे शअल ऑई स हणतात. ा ाम ये 25 ते 30 वाद िनम ण

करणारे पदाथ आहे . हे पदाथ फळे थं ड राख यास व कमीत-कमी हाताळ यास िटकुन राहतात. याचा

उपयोग फळांवर जं तुचा ह ला होऊ नये हणून असतो. फळा या गोडीत फळातील िव ा य

पदाथ चेही थान असते. 100 िमली रस घेवून मोजनी यं ाने हे मोजता येते. यां यात 70 ते 80 ितशत

साखर असते. बोरॉनचा वापर के यास साखर खेच यास मदत होते. बोरॉन मुळे माल लवकर तयार

होतो. हणून ती बाजारात पाठिव याचा िवचार क न बोरॉन ावे .

फळात आंबटपणा भर या या काळात जर अिधक आंबटपणा भरला तर फळाचे मणी जा त

िटकतात. साखर लु कोज या पात अस यास मणी जा त िटकतो. ु टोज वाढताच म यात

िटकाऊपणात झपा ाने उतरतो. म यांवरची चमक कायम असणारे मणी अिधक काळ िटकतात.

मग बा पीभवन कमी होते. जं तच

ु ा ह ला कमी होतो. या म यात अ रासारखा भाग िटकुन आहे . तो

जा त िटकतो.

78
एनएए वाप न दे ठाचा िहरवेपणा िटकव यास मणी अिधक काळ िटकतात. दे ठात लोरीन यो य

माणात अस यास फळाचा िटकाऊपणा वाढतो. फळे िनरोगी अस यास रोगट भाग पेटीत नस यास

साठवणुकीत आयु य वाढते . माल तोडणी पहाटे अगदी थं डवेळी केली, मालाची पॅक ग थं ड जागी

केली, थं ड मालाबरोबर इतर थं ड माल न िमसळला तर पेटीतील माल जा त िटकतो. पेटीसाठी माल

काढताना बागेला पाणी नको. ते पाणी 2-3 िदवसात बाहे र पडु न 4 िकलो या पेटीला 200 ॅम जादा

वजनाचा माल पेटी भरतांना टाकावा लागतो. पहाटे थं डवेळी काढलेली ा ही सकाळी 10 वाजता

काढले या ा ापे ा सुमारे 10 अंश से सअस इतकी थं ड असतात. पेटीत माल भर यांनतर हे

तापमान लगेच वाढत नाही. दुरवर पाठवायाचा माल पहाटे काढु न सावलीत गार याला ठे वावा. तो 4-

4 िदवस पेटीत राहतो.

ा ा या यो य पॅ कगने िटकाऊपणा वाढतो. यो य कारचा ेपगाड पेपर वाप न फळाचा

िटकाऊपणा वाढवता येतो. जलद लागु होणारा ेपगाड वाप न माल हा जा त िदवस ताजा राखता

येतो. लोड- टोअरे जम ये े पगाड दुहेरी प दतीचा वापर क न माल दोन ते अडीच महीना ताजा

राखता येतो. यासाठी तापमान उणे 1 अंश से सअस पयत असावे . ा ा या रसात साखर

अस यामुळे ते पा या माणे 4 अंश से सअस ला बफ होत नाही. पण उणे 1 अंश से सअस खाली

तापमान गे यास फळे तडक याची िभती आहे . कारण रसाचे आकारमान तो बफ होताना वाढते.

अशा टोअरेज मधील तापमान खाली-वर झा यास या पेटीतील ा अिधक काळ गार राही याने

यावर पाणी साठते . बंद लॅ टकम ये जो ओलावा वायु प हवा न राहती पेटी ओली होऊन फळे

िबघडतात.

ा ाची तोडणी पहाटे श य ितत या लवकर थं ड वेळी करावी. तो माल वतं एकि त

ठे वावा. यात दुसरा उिशरा तोडणी केलेला माल िमसळु नये. पॅ कगची जागा पूण गार याची हवी.

मोठया झाडाखाली पाचट, कडबा यांनी झोपडी बांधुन ती यो य कारे ओल ध न ठे वणारी के यास

गारवा चांगला राहील कचीत अंधारी अस यास गरम वा या या झळा येवु नयेत. छत प ा, पोती

याचे असावे. पॅ कग करतांना घड श य िततका कमी हाताळावा. तोडणीपासुन म याची चमक

जाणार नाही याची काळजी यावी. एका वेलीवरील माल एकावे ळी उतरला तर ती त चांगली राहते.

नं तर नंतर उतरलेला माल कमी तीचा येतो. यासाठी बाग एकदम फुटणे मह वाचे आहे . 8 ते 10

िदवसांत संपूण बाग फुटावी हणजे तयार होणारा मालही एकदम तयार होईल.

79
तोडणी या काळात पावसामु ळे दोष ये याची श यता असेल (रोगट मणी, फुटके मणी इ.) तर कॅ टॉप

मा न नं तर 4.6 िदसांनी घड काढावे त मग पॅ कगम ये कमी नुकसान होते. तोडणी करतांना

पॅ कगसाठी पाने तोडू नयेत. नाहीतर पीक तोडणीनंतर बागेला खरा िवसावा िमळत नाही. एि ल

छाटणीनं तर काडीत घड बनणार नाहीत.

पॅ कगसाठी अिलकडे तीन अगर पाच पदराची पेटी वापरतात. अशा पे ा िक या िकतीही

वजन सोसु शकतात. पेटीचा आकार, िटकाऊपणा हे तपासावे लागते. पेटीला ि कोणी कल जात

असेल तर वर या पेटी या वजनाने पेटी मुडपत असेल तर माल खराब होतो. दुरवरचा माल रे वेत

आदळ-आपट होतो. याल पाच पदराची पेटी (फाइ ह लाय) वापरावी याला वळक ाचे दोन थर

असतात. याने पेटीला जाडी येते व वजन हलके राहते. पेटीत हवा खेळती राहाते . फळे काही अंशी

िजवंत असतात. यांचे वसन चालू असते. हे वसन मंदाव यास उ णता उडु न गे याने फळे

उबवतात. पेटीला ध का बसु नये हणून गा ा असा या.

सहज न कुजणा या गवता या, िचरमु या, कागदा या ह या. पाचट, भाताचे पळीज लवकर

कुजते. ते जवळ पाठवाय या मालास चालते यावर एक रददीचा कागद हवा. ता या र ीला ल चग

पावडरचा वास येतो. जुनी काळी पडलेली रददी यो य नाही. पेटी भरताना पेटीचे कोपरे नीट भ न

यावेत. नंतर मधला भाग भरावा. तेथे मोकळे मणी टाकू नयेत अशी पेटी उघडताच फार वाईट िदसते.

ितथे लहान घड पाक या टाका या. आप याकडे पे टी भरतांना दे ठ वर राखतात पेटीत माल

भर यापुव नेमकी वगवारी शॉ टग करावे. एकाच कारचे घड एक भरावे. रोगट मण, शोभा

घालिवणारे मणी, पाक या काढू न टाका या. पे टीत भरावयाचा माल श य िततका थंडगार व एकाच

तापमानाचा हवा. पेटी भ न झा यावर एक िचरमुरा कागद टाकावा. पण तो रं गीत नसावा. याचे काम

फुटले या म यातील रस िटपणे आहे . याला लेझ ग नको.

िटपकागदासारखा असावा. पेटीत मणीगळ होवू नये हणून सु वातीपासुनच काळजी यावी.

पेटीतील घडात कमीतकमी पाणी हवे. ते पाणी लगे च बाहे र पडते.अिलकड या काळात ा

बागाईतदारांस माल आहे तसाच दुरवर पाठिव यास दोन कारचे ेपगाड चांगले उपयोगी पडतात.

या े पगाडमुळे माल िहरवागार ताजा, दे ठ ताजे राहतात. बुरशीची पेटीत वाढ होत नाही. को ड

टोअरे ज म ये दोन-अडीच महीने माल िटकवून धरता येतो. पिहला जलद काम करणारा

( वीकरीलीज) हणतात. 7-8 िदवसापयत हा े पगाड काम चांगले दे तो.

80
 दुसरा सावकाश ( लोरीलीज) लागू पडणारा आहे . हा दोन ट यात काम करतो. एक संपताच दुसरा

कामास लागतो. को ड टोअरे जम ये याने दोन मिहने माल राखता येतो. बाहे र काढले या मालास

।-2 िदवसात िवक यास काढावे लागते . े पगाड मधुन िनम ण होणारा वायू क डु न राहीला पाहीजे .

लॅ टक कागद आव यक असुन तो पुणत: गुंडाळलेला हवा. याम ये फळातील ओल साठते.

ओलीमुळे वायू ि यािशल होतो. घडा या वर या बाजु स सा या कागदावर हा कागद ठे वतात.

फळावर यामुळे डाग पडत नाही. पॅ कग के यावर याला यो य रीतीने सील करावे व पेटी सील

क न सव तपशील दे णारी न द िचठठी िचकटिवले ली असावी.

ा िपकाचे मूळ थान म य आिशया आहे . ा ा या शेती या बाबतीत असे िदसून येत की,

सं शोधन आिण िव तार काय हे ामु याने ा उ पादन वाढीभोवतीच क ीत झाले आहे . तुलनेने

ा िव ी यव थापन दुलि त रािहलेले आहे . चांग या ितची ा े िपकिवणे जसे मह वाचे आहे

तेवढे च कवा याहीपे ा जा त ा तोडणीनंतरची हाताळणी, साठवणूक व िव ी मह वपूण आहे .

िवशेषत: िनय तीसाठी काळजी घे णे आव यक आहे .

ा फळांची तोडणी सकाळी 9.00 वाजेपयत ऊन पड यापूव करावी. सकाळ या हरी

ा े थंड असतात व ा थं ड असताना तोड यामुळे यापासून बा पीभवन कमी होते.अशी ा े

साठवणूकीसाठी टवटवीत व तजे लदार राहतात. बागेला पाट प दतीने अथवा िठबकने पाणी िद यास

वाफसा आ यािशवाय ा तोडणी क नये. सकाळचे दव पडू न घड ओले झाले अस यास

काढ याची घाई क नये. अशा वेळी घड पूणपणे सुक यानंतरच तोडावे. ओले घड तोड यास यात

साठवणुकीम ये बुरशीचा ादुभ व होतो. ा वेलीव न तोड यानंतर घडाची हाताळणी अितशय

काळजीपूवक करावी. बागेतील ा वाहतुकीसाठी तळाला कुश नगसाठी बबलशी स वापरावेत

अथवा नेटलॉन असलेले ला टकचे े टस वापरावे.

तवारी करताना का ी या सहा याने येक घडातील नको असलेले मणी उदा. पा याचे

मणी, डाग पडलेले मणी, बारीक मणी काढू न टाकवेत. येक बॉ समधील सव घड जवळपास

आकाराने व रं गाने एकसारखे िदसायला हवे. कारण आकषक िदसणा या ा ाकडे ाहक जा त

आक षत होतात.

81
 तवारी करणा या कामगारांनी पॉिलथीनचे हातमोजे वापर यास ा ावर चकाकी (ल टर) ब याच

अंशी राख यास मदत होते .चांग या गुणव ेची ा े जे हा यव थतपणे बॉ सम ये भरली जाता.

ते हा या ा ाची िव ी मता िन चत वाढते. पॅ कगसाठी लागणारे सव सािह य व छ िठकाणी

सावलीत ठे वावे. पुठ ाचे बॉ सेस उ हात ठे व यास ते कडक होऊन याचे तुकडे पडू शकतात.

ा ाचे मणी बॉ सम ये वर या बाजून िदसावेत, दे ठ िदसू नयेत अशा िरतीने बॉ स भरावेत.

बबलशीट बॉ स या तळाला टाकताना हवेचे बबल असलेली बाजू खाली व सपाट बाजू वर करायला

हवी. ा ाचे घड पाऊचम ये दे ठाला ध नच ठे वावेत. 500 ॅम या वरचा घड अस यास एका

पाऊचम ये एक व 350 ते 400 ॅमचे घड अस यास एका पाऊचम ये दोन घड ठे वावेत. 4.5

िकलो या एका बॉ सम ये 9-10 पाऊच, 5 िकलो या बॉ सम ये 10-11 पाऊच असावेत.

बॉ सम ये ा भरताना बॉ सचे वरील झाकण लाव यावर आतील ा मणी दबणार नाहीत याची

द ता यावी. ा ाची तवारी, पॅक ग कर याची ि या कमीत कमी वेळात पूण कर यावर सु दा

ा ाची िटकाऊ मता ब याच माणात अवलंबून असते.

ा घड वेलीव न काढ याबरोबरच ा वाहतुकीची पूव तयारी केलेली असावी.

वाहतुकीअभावी ा फळे बागे म ये अिधक वेळ पडू न रािह यास एकतर ा ाचे तापमान वाढत जाते

व पूवशीतकरणाला जसा उशीर होत जाईल तशी ा ाची िटकाऊ मता कमी होते. ा ाने भरलेले

े टस वाहनाम ये ठे वताना अथवा वाहनातून खाली उतरवताना द ता यावी. वाहतुकीसाठी

वापर यात येणारे वाहन वर या व माग या बाजूने यव थत झाकलेले असावे. अ यथा ा ाव न

गरम हवा िफ न याचे दे ठ सुक यास सु वात होते .

पूव शीतकरण ( ी-कुल ग) हणजे च फळांची काढणी के यानंतर कमीतकमी वेळेत फळांचे

तापमान आव यक या मय िदपयत कमी करणे ा ाला पूवशीतकरणासाठी तापमान 4से सअस

व 95 ट के सापे आ ता अस याची गरज असते . ा ाचे तापमान 2 से सअस पयत आले की

ा ाचे पूवणीतकरण झाले असे समजावे . िनय त म ा ांसाठी फट गेशन िनय त म ा ाचे

उ पादन हो यासाठी फ टगे शनची आव यकता आहे . कारण येक शेतजिमनीम ये येक

सू म याचे काय वेगळे असते तसेच मह व दे खील वेगळे असते.

82
सचनातून खत दे या या प दतीलाच फ टगे शन असे हणतात. (फ ट -खत +इिरगेशन - सचन)

100 ट के पा यात िवरघळणारी खते ही सव पोषण मू यांचा पुरवठा करणारी असतात. याचबरोबर

सू म अ येही िठबक सचन, प दती दारे झाडां या मुळाजवळ सुलभते ने, िपका या गरजे नस
ु ार

दे ता येतात. यामुळेच या प दतीला सचनातून खत दे णे (फ टगेशन) असे हणतात.

1. रोग व िकडीसाठी बुरशीनाशकाचा आिण िकटकनाशकाचा वापर यो य माणातच करावा. या

औषधावर बंदी आहे अशा औषधांचा वापर टाळावा.

2. वेल वर ित चौ. फुटास एक काडी या माणे काडयांची सं या असावी.

3. वेलीवर ित फुटास 0.75 ते 1 या मराणात घड ठे वावेत.

4. ा ाचा रं ग एकसारखा िहरवा कवा दुधी असावा.

5. यो य कारे घडाची िवरळणी क न घडाम ये 125-150 मणी ठे वावेत.

6. घडातील म यांचा यास 16 ते 22 िमलीिमटर पयत असावा आिण येक म याचे वजन 3 ते 5

ॅम पयत असावे .

7. िनय त म ा म यात एकूण िव ा य घटकांचे माण 12 ते 22 ट के असावे.

8. घडाचा दे ठ आिण म याचा दे ठ िहरवागार आिण टवटवीत असावा.

9. ा ा या घडाचे वजन 400 ते 500 ॅ म असावे .

10. ा घडाम ये कोण याही कारची िकड, जाळी, िचकटा आिण इतर कोण याही कारची

अयो य हािनकारक अव था नसावी.

11. बागेला िदले या पा याचा पृथ:करण दाखला.

12. िनय तीसाठी ा म यातील औषधांचे अवशेष नस याचा दाखला.

13. ा ाचे वे टणीकरण ि येची (पॅ कग) मािहती.

14. शीतगृहापासून बंदरापयत ा कंटे नर पोहोचिव यासाठी कंटे नरम ये कु लग िस टीमची

काळजी.

15. बंदरामधून ा मालाची रवानगी 24 तासा या आत हो यासाठी यो य ती दखल यावी.

83
84
 सं ा फळांची काढणी व हाताळणी आिण बाजारपेठ िनय त काळजीपूवक के यास फळे

खराब हो याचे माण कमी होते . यासाठी काढणी के हा करावी, काढणी पूव यावयाची काळजी,

तोडणीचा मापदं ड, फळ ि या व तवारी, फळाची साठवण तसेच फळाचे पॅ कग कसे करावे या

संबंधीची सखोल मिहती सं ा उ पादकांना असणे आव यक आहे . साधारणपणे सं ा फळझाडांवर

लागवडी या 5 वष नं तर फळधारणे स सु वात होते . काढणी नंतर सं ा फळांची अयो य हाताळणी,

अयो य पॅ कग, सदोष वाहतूक, साठवणूकी या अपु या सोयी व काढणीनंतर फळांवर करावया या

ि यचे अभाव यामुळे अंदाजे 25 ट के िव ीस अयो य होतात.

फळधारणे पासून काढणीसाठी फळे तयार हो यास 200 ते 250 िदवस लागतात. काढणीपूव

फळाचा रं ग व आकार ल ात घे ऊन िनणय घे णे आव यक आहे . सं ा फळांची काढणी एकदाच

न करता तीन कवा चार वेळा करावी. कोण याही पिर थत मृग बहार माच अखेर आिण आंिबया

बहार नो हबर अखेपयत काढणे ज री आहे . काढणीस तयार झालेला फळांचा िहरवा रंग ज री

आहे . काढणीस तयार झाले ला फळाचा िहरवा रं ग जाऊन िपवळसर नारं गी होतो. सालीवर चकाकी

येऊन तेल ं थी प ट िदसू लागतात. तोडणीपूव काबनडे झीम 0.1% (10 ॅम 10 लीटर पा याम ये)

टाकून दोन फवार या 15 िदवसा या अंतराने ा या. यामुळे फळे साठवणुकीत िटकतात.

सं ाची फळे केळी व आं यासारखी झाडाव न तोड यानंतर िपकात नाहीत. ती िपकेपयत

झाडावरच ठे वायला हवीत. पिरप व हो यापूव तोड यास फळांत रस कमी भरतो, साखरे चे माण

कमी असते आिण ती आंबंट राहतात. फळे तोडताना इजा होऊ नये, जिमनीवर पडले या फळांचे

पॅ कग क नये, वाहतुकी दर यान अशी फळे लवकर सडतात.

साधारणपणे फळे झाडावर पूण प व झा यावर हणजे च िहरवा रं ग िपवळा हायला सु वात

झाली की फळे काढली जातात. रं गाव न फळे काढ याची प दत पूणपणे यो य नाही. जवळपास

पाऊण भाग िपवळा नारं गी रं गाचा झा यावर व सालीवर चकाकी येऊन तेल ंथी प ट िदसू

लाग यावर िनवडक फळांची तोडणी करावी.

85
फळांम ये 40 ते 50 ट के रस असावा व शकरा आिण आ लाचे माण 13 ते 15 ट के असावे.

एकूण ये घन पदाथ ची मा ा िकमान 10 ट के एवढी असायला हवी. यासाठी िर ॉ टोमीटरचा

वापर करता येतो. आ लाचे माण सं ाम ये 0.70 ट के असायला पािहजे. वरील नमूद केलेले

एकूण ये घनपदाथ व आ ल यांचे िकमान माण फळांम ये आढळू न आ यानंतर तोडणी करावी.

केवळ फळांना चांगला रं ग ये यासाठी वाट पाहू नये.

 िचलीत प दतीत फळाला पीळ दे ऊन व ओढू न फळे तोडली जातात. यामुळे दे ठाकडील

भागाला इजा होऊन फळाला िछ पडते . यामुळे साठवणुकीत या भागाला इजा होऊन फळाला

िछ पडते. यामुळे साठवणुकी दर यान इजा झाले ला भागात बुरशीचा ादुभ व होतो.

 झाडाव न फळे काढताना ती ओढू न न काढता दे ठासह कापावीत. फळांची तोडणी करताना 2

िम. मी. एवढा दे ठ ठे वणे आव यक असते. याकिरता लपरचा वापर करावा. लपर

तोड याची वेग कमी असतो. परं तु सवयीने हे काम करता येते. फळे खराब होत नाहीत.

 फळे ब ीदार गोल परं तु तोटी असलेली नसावीत.

 िदवसभरात के हाही फळे काढली जाऊ शकतात. परं तु ती उ हात रािह यास फळांची साल

करपून फळांचा दज व िटकाऊ पणावर िवपिरत पिरणाम होतो.

 फळे पिरप व होताना गद िहरवा रं ग जाऊन िफकट िहरवा अथवा िफकट नारं गी रं ग येतो.

सु वातीला घ असलेली साल थोडी सैल होते . सालीवर चकाकी येऊन यावरील तेल ंथीचे

िठपके प ट िदसू लागतात.

 फळे झाडावर जा त िदवस ठे व यास फळांची साल िढली (पोला) होते . दूर बाजारपेठात

पाठवयची अस यास फळे कमी िपवळी असताना तोडावीत.

 तसेच फळे प व होताना िज े िलक आ लाचे माण (10 पी.पी.एम.) 10 िमिल ॅम ित िलटर

ावण फवार यास फळांना नारं गी रं ग येतो. अशी फळे 1 मिह यापयत उिशरा तोडता येतात.

 िपशवीत एक केलेली फळे लॉ ट या हवेशीर अशा े टसम ये भरावीत. े टस सावलीत

ठे वावेत. एका े टम ये 15 ते 17 िकलो हणजे 100 ते 125 फळे बसतात. गवत जिमनीवर

पसरवून यावर फळांचा ढीग क नये तसेच क कवा बैलगाडीत गवत पसरवून यावर फळांना

ढीग क न वाहतूक केली जाते. या प दतीत वाहतूक व त पडली तरी 15 ते 20 % फळांचे

नुकसान होते .

86
 अ ि या उदयोगाम ये येणा या शे तीमालाची तवारी व छता िविवध आकारांम ये तुकडे

कर यासाठी यं ांचा वापर वाढत आहे . छोटया यं ां या सहायाने थािनक पातळीवरही ि या

उ पादने तयार करणे श य आहे . यातून शेतीमालाचा साठवण कालावधी वाढवणे श य होते.

पिरणामी दरातील चढ उतारांवर काही अंश मात करता येते.

फळा यास लांबी आिण आकार अशा मापदं डानुसार वग करण कर याची आव यकता

भासते . केवळ यव थत वग करण करणामुळे ही शेतीमालाची कमत वाढ यास मदत होते.

यासाठी िविवध काराची यं े उपल ध आहे त. आकारा माणेच रं ग प वता यानुसारही िवभागणी

करणे गरजे चे असते. यासाठी अ याधुिनक तवारी यं े (सॉट ) उपल ध आहे त. यामुळे फळांचा

येक गुणव ेची पातळी सुरि त करता येते.

ि येसाठी फळे व छ करणे , धुणे, िनजतुक करणे यासाठी िविवध यं े उपल ध आहे त. ती

समूहात कवा सलग एकामागोमाग एक या कारे वापरता येतात. िनयंि त वेगाने क वाहे यर

बे टमधू न वास करतेवेळी यावर यो य वेगाने पाणी फवारले जाते. फळे पूणपणे व छ झा याची

खा ी मजुरां या सहायाने कवा अिलकडे कॅमेरािनयंि त कृि म बु दम ेने केली जाते. अशा कारे

व छ केले या फळांची िव ी खा यासाठी तयार (रे डी-टू -इट) कवा वॉश कवा ि पल वॉश अशा

लेबलखाली करता येते. अशी अने क उ पादने बाजारात उपल ध आहे त.

या यं ांचा वापर के यास फळे शेतातून गाडीम ये चढवणे कवा एका यं ापासून दुस या

यं ापयत ने यासाठी लागणारे मजूर बळ कमी करता येते. याम येही िविवध मतेचे इल हे टर

उपल ध आहे त.

शे तीमालावर ि या करतांना यांचा आकार िविश ट काराचा असावा लागतो. उदा.

आवळा मुरंबा, आं याचे लोणचे , मोठया उ ोगासाठी फळांचे तुकडे कर यासाठी वेगवेग या

आकाराचे क टग मिशन उपल ध आहे त.

87
 हाताने साल काढ याचा वेग अ यंत कमी राहतो. याच माणे हाताला इजा हो याचाही धोका

असतो. यावर साल काढ याची यं े उपल ध आहे त. यात िस टीम चाकू आिण लेड अपघषक

रोलस िम लग कटर आिण रोटरी कटर वापरले जातात. पिरणामी वेगाने फळे सोलणे श य होते.

रस काढ यापूव िबयाणे िवरहीत फळे िचरड यासाठी या यं ाचा वापर केला जातो. यात

िफर या या हातोडीसार या घटकांचा समावेश असतो. याखाली असले या जाळी या

आकारानुसार गराचा कणीदार पिरणाम आप याला िमळू शकतो. तसेच आव यकता अस यास

पूण रसही िमळवता येतो. यामुळे रसाची गुणव ा आिण कमत वाढ यास मदत होते.

वयु त घन पदाथ एका िविश ट पडदयावर िफरणा या पॅडल दारे िवभािजत केले जातात.

यातून आिण इ छत पदाथ चे माण जाळीवर पड ाव न ठरते. रस काढ यानंतरचा उविरत

चोथा मो ा नॉन- ला गग पोट दारे बाहे र टाकला जातो. उदा. आं याचा रस.

फळां या रसाम ये मो ा आकाराचे तंतुमय घटक उदा. फळां या तुटले या िबया, साल

कवा चो याचे लहान कण िमसळलेले असू शकतात. अशा कणांमुळे फळरसाची गुणव ा कमी

होते. यासाठी िविवध कारा या गाळण यं ाणा उपल ध आहे त.

फळांची तवारी कर यापूव खराब असलेली फळे िनवडू न वेगळी काढावीत. आिण इतर

फळांची तवारी करावी. एका े डम ये 5 ट के पे ा जा त फळे लहान कवा मोठी नसावीत. फळांची

तवारी आकारमानाव न करावी. याकिरता तवारी यं ाचा े डग मिशन वापर कर यात येतो.

आकारमानानुसार नागपुरी सं ाम ये 90% पीक तीन कार या े डम ये िवभागता येते. फळांची

तवारी के यास फळांची बांधणी आिण िव ी सुलभ होते. फळांना वाजवी दर िमळ याची खा ी

असते.

88
 1. अ. िकवा 1 मोठा 7.50 ते 8.50 से.मी.

2. ब. िकवा 2 म यम 6.40 ते 7.41 स.मी.

3. क. िकवा 3 लहान 5.50 ते 6.41 स.मी.

येक तवारीत उदा. मोठी फळे जा तीत जा त (90 ते 95%) 7.50 ते 8.50 समी. असावीत एका

ेडची नसावीत. अितशय लहान (5.50 से .मी. पे ा मोठी ) फळे बाजारा या आिण साठवणुकी या

टीने उपयोगी नसतात.

पूण प व झालेली परं तु िहर या रं गाची फळे शीतगृहात 11 ते 13oc तापमान व 85 ते 90

ट के आ ता असताना 3 ते 4 आठवडे ठे व यास फळांना चांगला नारं गी रं ग येतो. यामुळे

बाजारभाव चांगला िमळतो. लांब अवधी या सं ा फळां या साठवणुकीसाठी शीतगृहात तापमान 6

ते 7oc व आ े तेपासून संर ण कर यासाठी या ड यांना बाहे न लॉ टकचे लिमनेशन असावे . 20

ते 25 िदवस साठवणु कीसाठी बा पीभवनावर िशतगृहाची िशफारस केलेली आहे . यात 1 ते 1.5 टन

एवढा सं ा साठवता येतात.

पॅ कग करतांना गवताचा वापर टाळावा. तवारीने छाटलेली फळे क रोगेटेड फायबर

बोड या ड यांम ये यव थत भरावी.एका ड या या चारही पृ ठभागा या 4 ते 5 ट के एवढी जागा

हवेसाठी लांब आकाराचे िछा हणून ठे वावी. हे डबे यूिन हसल कवा टे िल कोिपक प दतीचे 90%

आ ता सहन करणारे , 16 ते 19 िकलो ित वग समी. बस टग श तीचे असावेत. ड यांचा आकार

आयात करणा या दे शांची िनदिश या माणे असावा.

89
1 सं ाचा रं ग अध भागावर िपवळसर नारं गी असावा.

2 फळे म ये 40 ते 50 ट के रस असावा.

3 फळांचा यास कमीत कमी 6.5 समी. असावा.

4 शकरा व आ लाचे गुणो ार 13 ते 15 असावे.

5 फळांवर कोण याही िकडीचे रोगाचे डाग/च े नसावेत.

6 फळांचा पश मऊ असावा व साल खरखरीत असू नये.

ऑ टोबर ते िडसबर या काळात आंिबया बहारातील फळे बाजारात असतात, तर फे ुवारी

ते एि लम ये मृग बहारातील फळे येतात. स थतील 60 ते 70 ट के शेतकरी हे दलाल कवा

यापा या या जोरावरच माल िवकतात. ते शेतक याकडू न अ यंत कमी िकमतीत माल िवकत

घेतात. अ य शेतकरी कृषी उ प बाजार सिम यांकडे फळे आणतात. तेथे मालाचा िललाव होत

असला तरी दलालांचे वच व असतेच. काही शे तकरी फळांचे यव थत पॅके जग करतात तसेच

कोलक ा, िद ली आिण है ाबाद या बाजारात िव ी करतात. मा अशा शेतक यांची सं या फारच

कमी आहे . याम ये वाढ होणे गरजे चे आहे .

पूविशतकर याची सुिवधा, वातानुकुिलत स, रे वे वॅगन, शीतगृहे अशा सुिवधा

अ याधुिनक शेतीस आव यक आहे . या सुिवधां या अभावामु ळे सं यासारखी फळे जलदिर या

मुंबई, िद लीसार या मो ा शहराम ये पाठिवता येत नाही. यामुळे शेतक यांना िकफायतशीर

कमत िमळत नाही. िवशेषत: ऐन काढणी या हं गामात मालाची आवक मोठी असते. मा

सुिवधाअभावी मालाचे मो ा माणावर नुकसान होते. यावे ळी बाजारात आवक वाढते आिण दर

घसरतात, यावेळी पूविशतकरण, शीतगृहे यासार या सुिवधा उपल ध झा यास नुकसान टाळता येवू

शकते.साठवणुकीचे साधने उभार यासाठी रा ीय सहकारी िवकास मंडळाची मदत घेता येईल. या

दो ही सं था या मदतीने उ ोगपतीनी िशतगृहे उभारली आहे त, पण तेथे िमरची, बटाटे यासारखी िपके

90
ठे वली जातात. नागपूरी सं ा अ पकाळासाठी आिण ता काळ अशी साठिव याची यव था उपल ध

नाही. हणून यांची सं या वाढिवणे आव यक आहे .

नागपूरी सं ा हा िनय तीसाठी यो य समजला जात नाही, कारण या या रं गाम ये

एकसमानता नाही. यािशवाय िकटकनाशकाचे अंश दूर कर याचाही न आहे च. काही वष पूव

म य पूवत सं ा िनय तीचा य न झाला होता. पण माल नाकारला गेला कवा यास अ यंत कमी दर

िमळाला. दर यान या काळात सं ा िपकासाठी कृषी िनय त े जाहीर झाले आहे , हणून िनय ती या

दज चे उ पादन यायचे असे ल, तर जिमनी या व अ य यं णां या िशफारशी माणे िविवध तं ानाचा

वापर करावा लागणार आहे .

या िशवाय दे शांतगत आिण आंतररा ीय बाजारातील सं या या िकमती शेतक यांपयत

पोहचतील अशी यव था िनम ण करावी लागेल. आिशया आिण युरोप या बाजारात िनय तीसाठी

असणा या अटी-शत शेतक यांना समज या पािहजे त. यासाठी अपेडासार या िनय तिवषयक

सव च सं थाचे उप म शे तक यापयत पोहचवावे लागतील. बाजार संशोधन, ई-माक टग

यासार या सुिवधा उपल ध क न ा या लागणार आहे त. िनय तीबरोबरच दे शांतगत बाजाराकडे

िततकेच ल ् ावे लागेल.

सं याची काढणी, तवारी, पॅके जग, हाताळणी यासारखी आजही शेतकरी परं परागत

प दतीचा उपयोग करीत आहे त. या ि येदर यान 25 ते 30 ट के फळांचे नुकसान होते. अशा

कारचे मोठे नुकसान टाळ यासाठी सं ा उ पादकांची सहकारी सं था सु झाली पािहजे. या

सं थे या मा यमातून साठवणुक, वाहतुक आिण िकफायतशीर िकमतीत िव ी या गो टी सा य करता

येतील.

वायदे बाजारात शेतीमालाचे सव त जा त यवहार एनसीडीईए कंपनी या ऑनलाईन

होतात. शेतक यांना वायदे बाजार अजूनही खा ीचा वाटत नाही. वायदे बाजार स या सटोिडयां या

ता यात आहे . तेथील यवहार बेभरवशाचे अस याचा समज शतक याचा आहे .

91
92
 फळां या सालीचा रं ग उ हा यात िपवळा तर िहवाळा आिण पावसा यात गद तांबडा होतो.

प व फळा या शडी या पाक या आत वळतात. फळांचा चपटा आकार, साल नखाने

टोकर याएवढी मऊ होते , दा यांचा रं ग गडद-तांबडा असावा.कमी पा यावर व हल या जिमनीत

येऊ शकणारे अ यंत काटक फळपीक. या फळाला दे श व परदे शातून मोठी मागणी असते. डा ळब

फळा या िनय तीतून दे शातील िव ीपे ा िन चतच चांगले उ प िमळते. मा डा ळब िनय त

कर यासाठी याचे गुणव ापूण उ पादन घेणे आव यक आहे .कोण याही हवामानात पीक होते.

समशीतो ण हवामान उ म, उ ण दीघ उ हाळा, कोरडी हवा व साधारण कडक िहवाळा मानवतो.

फळ धारणेपासून तयार होईपयत कडक ऊन, हवा, प वते या काळात, साधारण उ ण व दमट हवा

अस यास उ म दज ची फळे िमळतात. फळां या वाढीदर यान जा त आ ता अस यास रोग,

िकड चे माण वाढते, फळांचा दज व त खालावते . फळां या वाढीनंतर आ ता अस यास फळांचा

रं ग उ म येतो.

अ यंत हल या जिमनीतही घेता येते. अशा जिमनीत फळांना रं ग यो य येतो. फळ वाढी या

काळात पाणी कमी पड यास फळे तडकतात. फार भारी, उ म िनचरा होणा या जिमनीत झाडांची

वाढचांगली होते. फळांना रं ग चांगला येत नाही. पा याचा िनचरा होणा या हलकी म यम 60 समी.

खोल भारी जिमनीतही येत नाही. किचत भारी जमीन चालते. 5X5 मी. अंतरावर ख ा. 2x2x2 फूट

आकाराचे ख े मे मिह यात खोदावेत व यात माती, पालापाचोळा, भु सा 1 िकलो, सुपरफॉ फेट, 2

टोप या शेणखत, 50 ॅ म लडे न कवा काब रील िमसळू न भरावेत.

उ हाळा सोडू न वषभर गुटी कवा छाट कलमा ारे 1,2 पावसानंतर लागवड करावी.

लागवडीनंतर लगेच पाणी ावे, बाजूची माती दाबून यावी, झाडांना आधार ावा.

भगवा, बी इ. गणेश, जी- 137, मृदल

ु ा, आर ता,

डा ळबाला जिमनीतून खोडाला अने क फुटवे येतात. यामुळे वळण देणे आव यक असते.

अने क खोड प त हणजे िकमान 3-4 खोडे िवकिसत होऊ ावीत. यावर जिमनीपासून दोन-अडीच

फुटापयत फुटवे येऊ दे ऊ नयेत. खोडिकडी या ादुभावामुळे एकखोड प त ठे वू नये.

93
 वषभर, ित ही बहार. परं तु झाडाचा जोम कायम राख यासाठी, उ पादन मता, चांग या

तीची फळे िमळिव यासाठी एकच बहार घे णे फाय ाचे ठरते . बहार धर यासाठी झाडांना पा याचा

ताण ावा लागतो. नंतर जिमनीची मशागत क न खते व पाणी ावे लागते. ऑग ट-स टबरम ये

पाऊस पडतो, यामुळे ताण दे णे श य नाही. उ हा यात पा याची कमतरता अस यामुळे मृगबहार

घेणे यो य असले, तरी पावसा यामधील आ हवामानाचा फळां या रंग व तीवर पिरणाम होतो.

रोग-िकड चे माण वाढते. तसेच परदे शातील फळे याच वे ळी बाजारपेठेत येतात. यामुळे यो य भाव

िमळत नाही. आंबे बहार उ हा यात घर यास उ कृ ट तीची फळे िमळतात. हवामान कोरडे

अस यामुळे रोग व िकड चा ादुभ व कमी असतो. तसेच या हवामानात फळांचा रं ग, त चांगली

येते. जिमनी माणे दोन मिह यापयत ताण ावा. ताण िद यानंतर वाळले या सरळसोट व जोरकस

फां ा काढू न टाका यात.

1.

ल णाव न ओळखावे. 135-170 िदवसानंतर फळे प व होतात. फळां या सालीचा रं ग

उ हा यात िपवळा तर िहवाळा आिण पावसा यात गद तांबडा होतो. प व फळा या श ां या

पाक या आत वळतात. फळांचा चपटा आकार साल नखाने टोकर याएवढी मऊ होते. दा यांचा रं ग

गडद तांबडा असावा.

2.

आंबे बहाराची फळे जून-ऑग ट, मृग बहाराची नो हबर-जानेवारी, ह तबहाराची फे ुवारी-

एि ल म ये काढणीस येतात. सकाळी-सं याकाळी काढणी करावी. कटम ये इजा होऊ न देता फळे

गोळा करावी.

दबले ली, - फुटले ली, कीड, रोग त, तडा गेलेली बाजूला काढावीत. रं ग, आकाराव न

तवारी करावी. हवा खेळती राह यासाठी पे ा स छ ह यात.

94
 1. सुपर साईज 750 4-5

2. कग साईज 500-750 6

3. वीन साईज 400-500 9

4. ि स साईज 300-400 12

4.

डा ळबा या फळांना मे णाचे (12 ट के) व बावी टीनचे (0.1 ट के) पूवसं करण क न ती

8 स. तापमानाला 90 ट के आ तेला 3 मिहने कालावधीपयत उ म त हे ने साठवता येतात.

सौदी अरे िबया, हाँगकांग, बां लादे श, ीलं का, बहरीन, कतार, कुवेत, रिशया, इं लंड,

जमनी, सगापूर इ. दे शांना िनय त कर यात येते.

6.

वाशी माकट मुंबई, कोलक ा, जयपूर, अहमदाबाद, िद ली, चे ई, सुरत इ यादी. भारत जागितक

यापारी संघटनेचा सभासद झा यानंतर शेती उ पादना या िनय ती या अनेक संधी उपल ध झा या

आहे त. भारत हा डा ळब उ पादनात अ े सर असला, तरी िनय तीमधील भारताचा वाटा फारच कमी

आहे . भारता या िनय तीम ये कृषीचा वाटा 12 ते 14 ट यांपयत असून याम ये फलो पादनाचा वाटा

ल णीय आहे . जागितक करारानंतर उपल ध वातावरणाचा लाभ घे यासाठी शेतक यांनी िनय त म

डा ळब उ पादनाचा टकोन ठे वून िनय त वाढिव यासाठी उ पादन घेणे गरजे चे आहे .

डा ळबाचे मूळचे थान इराण असून िख तपूव 2000 वष पासून या या लागवडीचे संदभ

आहे त. भारतातदे खील याची लागवड फार वष पासून होत अस याचे पुरावे आयुवदासार या

सािह यातून उपल ध आहे त.

95
96
भारत हा जगातील एक मह वाचा डा ळब उ पादक देश आहे . भारतािशवाय पेन, इराण, इिज त,

पे , इ ाईल, पािक तान व अमेिरका इ. मह वा या दे शांत डा ळब उ पादन घेतले जाते. जगात

डा ळबाचे उ पादन सुमारे 10 लाख मे . टनापयत आहे . याम ये भारताचा वाटा 40 ते 45 ट के आहे .

स या पे न हा जगातील थम मांकाचा डा ळब िनय तदार देश असून गुणव ा व कमी वाहतूक

खच यामु ळे पेनचा युरोिपयन बाजारपेठेतील िह सा ल णीय वाढलेला आहे .

डा ळबाचे उ पादन वषभर हणजे च मृगबहार (जू न-जुलै), आंबेबहार (फे ुवारी-माच) आिण

ह तबहार (स टबर-ऑ टोबर) या तीनही बहारात घेतले जाते. मृगबहारात घेत या जाणा या बागे वर

रोग व िकडीचा ादुभ व जा त असतो, तर ह तबहारात पाऊस अस यास बागेस नैस गकिर या

चांगला ताण बसत नाही. आंबेबहारातील फळांची त चांगली असते, असे असले तरी, पा याची

उपल धता, बाजारपेठेतील मागणी, बाजारभाव, पोषक हवामान यांचा ामु याने िवचार क न

डा ळब बहाराचे िनयोजन रा यातील डा ळब उ पादक करीत असतात.

डािळबाचे इतरही अने क वािण य उपयोग आहे त. डा ळब रसापासून सायि क आ ल व

सोिडयम साय ेट बनवून याचा औषधांम ये वापर यासाठीही उपयोग होतो. डा ळब फळाची साल

व खोडा या सालीचा उपयोग डायिरया व जुलाबावर होतो, तसेच डा ळबा या रसा या अक म ये

पोिलओ या िवषाणूिवरोधी गुणधम अस याचे आढळू न आलेले आहे . डा ळबा या फळांचा, खोडाचा

व मुळां या साली व पाने याम ये जे टॅ िनन आढळते, याचा उपयोग कातडी कमाव या या उ ोगात

केला जातो. डा ळबा या िबयांम ये 15 ट के तेल असते व याचे वैिश हणजे कमी गोठण बदू,

आयोिडनचे माण व उ च व ीभवन िनदशांक व इ ोजे िनक गुणधम अस यामुळे याला

औ ोिगक मह व आहे .

डा ळब फळापासून रस, जे ली, िसरप, सरबत, अनारदाणा, डा ळब अमृत नेकटर व आसव

तयार करता येतात. भारत जागितक यापारी सं घटने चा सभासद झा यानंतर शेती उ पादना या

िनय ती या अने क सं धी उपल ध झा या आहे त. भारत हा डा ळब उ पादनात अ ेसर असला तरी

िनय तीमधील भारताचा वाटा फारच कमी आहे . भारता या िनय तीम ये कृषीचा वाटा 12 ते 14 ट के

पयत असून याम ये फलो पादनाचा वाटा ल णीय आहे . जागितक करारानंतर उपल ध वातावरणाचा

लाभ घे यासाठी शेतक यांनी िनय त म डा ळब उ पादनाचा टकोन ठे वून िनय त वाढिव यासाठी

उ पादन घेणे गरजे चे आहे .

97
जमीन आिण हवामानातील िविवधतेमुळे दे शात डा ळबाचे उ पादन वषभर घेतले जाते. मागील 5

वष तील िनय तीव न असे िदसून येते, की भारतातून 30 पे ा जा त दे शांना डा ळबाची िनय त होत

आहे . सन 1991-92 ते 2003-04 म ये 1790 मे ि क टन पासून 10,315 मेि क टनांपयत

वाढझाले ली आहे . सन 2004-05 म ये जवळजवळ 12030 मे ि क टन िनय त झाली आहे .

भारतातील डा ळब िनय त ामु याने म य पूवतील सं यु त अरब अिमरात (68 ट के),

ओमान (9 ट के), बहारीन (4 ट के), सौदी अरे िबया, कुवेत या दे शांना येकी 3 ते 4 ट के अशी

सवसाधारणपणे 89 ट के इतकी एकवटलेली आहे . इं लंड (4 ट के) जमनी, कॅनडा, सगापूर,

ा स, व झलड, अमे िरका व दि ण अमे िरका या मह वा या दे शांना अ प माणात िनय त होत

आहे . यािशवाय बां लादे श, नेपाळ, मालदीव, ीलंका या शेजारील देशांनाही काही माणात िनय त

होत आहे .

सन 1991-92 म ये 1790 मे ि क टन इत या डा ळबांची िनय त िविवध दे शांना

होऊन, यापासून 21.55 कोटी पयांचे परकीय चलन िमळाले होते. सन 2003-04 म ये 10, 315

मे. टन इत या डािळबांची िनय त होऊन पये 21.09 कोटी इतकी कमी कमत िमळालेली आहे . तर

सन 2004-05 म ये पये 25.87 कोटी इत या डा ळबांची िनय त झालेली आहे . िनय तीमधील ही

वाढआशादायक आहे , पण हणावी तशी समाधानकारक िन चतच नाही. सरासरी ित िकलो पये

12 दर सन 1991 92 म ये िमळाला होता. याम ये वाढहोऊन सन 2004-05 म ये पये 21.50

इतका दर िनय त केले या डा ळबांना िमळाला आहे . डा ळब िनय तवाढीम ये शासन, शा व

सव त मह वाचे हणजे डा ळब उ पादक यां या संघिटत य नांचे यश आहे .

1. कीड व रोग त, अपिरप व फळे थमतः बाजूला काढली जातात.

2. या फळांवर डाग, ओरखडे , उ हामु ळे पडलेले डाग असतील अशा कारची दु यम दज ची फळे

बाजूला काढली जातात.

3. नंतर वजनानुसार खालील माणे वगवारी केली जाते.

98
 तवारीनंतर फळां या वजनानुसार व बाजारपेठेत असले या चिलत कारानुसार यो य

या वे टणाचा कार िनवडला जातो. उपरो त नमूद केलेले कार हे चार लाय या जाडीचे

असतात.परं तु िनय तीकरीता वापरत असलेले वे टण हे पाच लाय जाडीचे असते. वे टणांम ये

कागदी का णाचा वापर करतात. िनय तकिरता या वे टणात िट यू पेपर, बबलशीट, ु ट गाड व

फोम रग इ. चा वापर करतात. नंतर या वे टण पे ा लॅ टक या टे पने बंद करतात. जवळ या

बाजारपेठेत डा ळब फळे चांग या दु यम ती या पी हीसी के समधून सु ी पाठवली जातात. तसेच

बाजारभावानुसार व बाजारपे ठेनस

ु ार दु यम तीची वे टणािवना पी हीसी े टमधून पाठिवली जातात.

तसेच दु यम तीची फळे दे खील वे टन क न पाठवली जातात.

आंतररा ीय तरावर जागितक अ संघटने या (FAO) सन 1951 मधील आंतररा ीय

करारातील तरतुदीनुसार कृिषमालाची अ य दे शांत िनय त | कर यासाठी तो माल कीड व रोगमु त

अस याचे माणप घे णे सव दे शांना बंधनकारक आहे . या दे शांना डा ळबाची िनय त करावयाची

आहे , या दे शांतील आयातदारांशी अॅ ीमट करणे अ यंत आव यक आहे . याम ये डा ळबाची

गुणव ा, आकार, वजन, रं ग, पॅ कग, तवारी, कीड व रोगमु त डा ळब पुरव याची. उविरत

अंशमु त, कमत पुरवठा इ. बाब या हमीचा समावेश आहे . जागितक मागणीम ये ाहकां या

आवडीनुसार डा ळबा या िनय तीचे िनकष वेगवेगळे आहे त.

1. गणेश व भगवा वाणासाठी फळाचे वजन 300 ते 450 ॅम, डाग िवरिहत, गोलाई असलेली साल,

आकषक रं गाची िनरोगी फळे .

2. आर त मृदल
ु ा वाणासाठी फळाचे वजन 200 ते 250 ॅम, वरील माणे डागिवरिहत व रं ग

आकषक गडद लाल.

3. आयातदारा या मागणीनुसार पॅ कग आकषक, 5 िकलोचे को गेटेड खोके. याची साठवणूक व

वाहतूक 5 स. े ड तापमानास करावी.

99
1. गणेश व भगवा या वाणासाठी फळाचे वजन 250 ते 300 ॅम, डागिवरिहत, गोलाई आलेली

आकषक लाल रं गाची फळे असावीत.

2. आर ता व मृदल
ु ा वाणासाठी फळाचे वजन 200 ते 250 ॅम, रं ग आकषक गडद लाल असावा.

3. आयातदारा या मागणीनुसार पॅ कग आकषक, 3 िकलोचे असावे व याची 5 अंश स. ेड

तापमानास साठवणूक व वाहतूक करावी.

4. फळांचा रं ग तजे लदार, आकषक असावा व दा याची चव चांगली असावी.

5. फळांम ये काळे दाणे नसावेत.

6. यो य प वतेला काढणी करावी. (फळधारणे नंतर 135 िदवसां या आत फळांची काढणी करावी.)

1. क शासनाने अिधसूिचत केले या रा य शासना या अॅथॉिरटीकडू न माणप यावे. अपेडाकडू न

कृिष िवभागास हे अिधकार िदले आहे त.

2. फायटोसॅिनटरी माणप ाची न कल कवा झे रॉ स वीका नये.

3. िनय तयो य डा ळबासाठी उ पादन करताना दे शिनहाय गुणव ेचा िवचार क न उ पादन करावे.

4. रासायिनक औषधांचा वापर करताना ितबंिधत कीड व रोगनाशकाचा वापर क नये.

5. भारतातील कृिषमालाची िनय त वाढावी व कृिषमाला या िनय तीत भारताचा सहभाग मो ा

माणात असावा, या टीने क शासना या वािण य मं ालयातगत अपेडा ही सं था कायरत आहे .

अपेडा या सं थे ने िनय तीस चालना दे या या टीने भारतात उ पािदत होणा या िविवध

शे तमालांसाठी े िनहाय िवकास काय म राबिव यास सु वात केलेली आहे . िनय तीसाठी

आव यक सोयीसुिवधा व एका मक य न होणे गरजेचे अस याने अपेडा सं थेमाफत कृषी िनय त

े घोिषत क न िनय तीसाठी एका मक िवकास काय म, हे िविवध रा यां या साहा याने,

राबिव यात येतात.‘अपेडा' ने 20 रा यांतील 230 िज ांम ये, 60 कृषी िनय त े ांना मा यता िदली

आहे . याम ये फळिपके, भाजीपाला िपके, मसा याची िपके, काजू, चहा, बासमती तांदळ
ू , औषधी

वन पती इ याद चा समावेश होतो. सवसामा यपणे 35 िपकांची िनवड याम ये कर यात आली आहे .

बदल या जागितक घडामोडीम ये आिण िदवसिदवस अिधकािधक ती होत जाणा या पधम ये

शे तक यांनी िपकिवले या उ पादनाची गुणव ा वाढवून जागितक बाजारपे ठांम ये िनय ती या संधी

िनम ण करणे, हा या योजनेचा मु य उ े श आहे .

100
1. संबंिधत कृिषमाला या गुणव ायो य उ पादनात वाढ, िनय त व दे शांतगत िव ी यासाठी

आव यक असणा या सव िवकासा मक योजना एकि तपणे राबिवणे.

2. सुगी प चात तं ान उपल ध क न दे णे.

3. कृिषमाल िनय तीस ो साहन दे ऊन शेतक यांचा जा तीत जा त फायदा हावा, या टीने य न

करणे.

4. आंतररा ीय बाजारपे ठेतील उ पादनांशी पध क न, आप या मालाची गुणव ा वाढवून,

मागणी वाढिवणे व मालाला चांगला दर ा त क न दे णे.

1. िनय तीसाठी वाव व मागणी असले या िपकांची िनवड कृषी िनय त े ासाठी करणे.

2. िनवडले या, उदा. सं ा, डा ळब या िपकां या लागवडीस चालना दे णे, जेणेक न ि येसाठी व

िनय तीसाठी मो ा माणात क चा माल कमी कमतीम ये करार शेती या मा यमातून िमळे ल.

3. कृिषमाल िनय तीस ो साहन दे ऊन शेतक यांचा जा तीत जा त फायदा हावा, या टीने य न

करणे.

4. आंतररा ीय बाजारपेठेतील उ पादनांशी पध क न आप या मालाची गुणव ा वाढवून मागणी

वाढिवणे व मालाला चांगला दर ा त क न दे णे.

1. िनय तीसाठी वाव व मागणी असले या िपकांची िनवड कृषी िनय त े ासाठी करणे.

2. िनवडले या उदा. सं ा, डा ळब िपकां या लागवडीस चालना दे णे, जेणेक न ि येसाठी व

िनय तीसाठी मो ा माणात क चा माल कमी कमतीम ये करार शेती या मा यमातून िमळे ल.

3. क व रा य सरकार या वे गवेग या योजनांची मािहती शे तक यांना व गुंतवणूकदारांना क न

दे णे.

4. सरकारी व गै रसरकारी कंप यां या भागीदारीतून ही योजना काय वत करणे.

5. पीक उ पादनापासून ते बाजारात जाईपयत लागणा या या िनिव ठांची मािहती दे णे, तसेच ही

मािहती गोळा कर यास मदत करणे .

101
 डा ळब िनय तीसाठी पुणे, अहमदनगर, सोलापूर, सांगली, लातूर, उ मानाबाद, नािशक हे

िज हे कृषी िनय त े हणून घोिषत कर यात आले असून महारा रा य कृषी पणन मंडळाची या

कामासाठी नोडल एज सी हणून िनयु ती कर यात आली आहे . डा ळब िवकासासाठी महारा ातील

नािशक, पुणे, अहमदनगर, सोलापूर, सांगली आिण उ मानाबाद या िज ांचा डा ळब िनय त िवभाग

. 14.98 कोटी िनयोिजत भांडवली गुंतवणुकीसह 2003 म ये सु कर यात आला आहे . यािशवाय

िनय तीमधील म य थांचा सहभाग वाढिवणे व परदे शातील िविवध बाजारपेठा भारतीय डा ळबांना

उपल ध क न दे याचे मह वाचे काय अिखल महारा डा ळब उ पादक व संशोधन संघ, पुणे,

फलो पादन संचालनालय, कृषी िवभाग, महारा रा य, रा ीय बागवानी बोड गुरगाव (हिरयाना)

आिण रा य कृषी पणन मं डळ, पुणे, महारा ातील कृषी िव ापीठे , यां यामाफत जोमाने होत आहे .

1. िविहत प - 1 म ये दोन तीत अज

2. िनयंितदार व आयातदार यां यात कर यात आले या कराराची त

3. ोफाम इन हाइसची त

4. पॅ कग िल ट

5. आयात-िनय त कोडनंबरची त

6. कीडनाशक उविरत अंश तपासणी अहवाल (आव यकतेनुसार)

7. तवारीबाबत अॅगमाक माणप (आव यकते नुसार)

8. सोस ऑफ ओरीिजन (उगम माणप )

9. िविहत केले ली फी भर याचे चलन

वरील कागदप ांची पूतता क न सव मािहतीसिहत संबंिधत फायटोसॅिनटरी अॅथॉिरटीकडे अज

के यानंतर कागदप ांची छाननी क न, य मालाची पाहणी/ तपासणी क न कृिषमाला या

िनय तीकिरता संबंिधत दे शा या नावाने फायटोसॅिनटरी माणप िदले जाते. सदर या

माणप ािशवाय कृिषमालाची िनय त करता येत नाही.

महारा ात गणे श, आर ता, मृदल

ु ा, भगवा या िनय तयो य जाती असून गणेश जाती या

दा याचा रं ग आकषक नस यामुळे व ब याच वेळा दाणे काळे पड यामु ळे िनय तीत अडचणी िनम ण

102
होतात. आर ता जातीचे दाणे आकषक आहे त. स या युरोिपयन बाजारपेठेम ये भगवा या जातीस

मागणी वाढत आहे . परं तु या वाणाम ये वाहतुकीम ये बुरशीज य रोगांचा ादुभ व हो या या अडचणी

येत आहे त. डा ळब या फळाची जागितक बाजारपे ठेत हवी तेवढी िस ी झालेली नाही. तसेच डा ळब

हे फळ इतर फळां या तुलनेत खा यास व रस काढ या या टीनेही ासदायक अस यामुळे

युरोपमधील ब याच ाहकां या पसंतीस हे फळ उतरत नाही. एकूण उ पादनात िनय त म मालाचे

कमी उ पादन, युरोिपयन दे शांकडू न युरोप गॅप माणप ाची वाढती मागणी, युरोपमधील

गुणव ेबाबतचे कडक कायदे , िनय तीसाठी आव यक पायाभूत सुिवधांचा अभाव इ. िविवध

अडचण मु ळे डा ळब िनय तीसाठी भारताचा वाटा अ य प आहे .

अलीकड या काळातील एकंदरीत हवामानाम ये वारं वार व भाकीत न कर याजो या मो ा

माणातील बदलांमुळे िनय तीस यो य फळांचे उ पादन घे याम ये नैस गक अडचणी िनम ण होत

अस याने डा ळब िनय तीमधील सात य राखणे फारच कठीण होत आहे . याचबरोबर या

हं गामाम ये डा ळब उ पादन कमी माणात होते, या हं गामात दे शांतगतच डा ळब फळांना चांगली

मागणी होते. अशावेळी िनय तीस ाधा य िदले जात नाही.डा ळबाचा मर रोग तसेच स या मो ा

माणात वाढहोत असलेला ते या रोग व िप ा ढे कूण (िमिलबग) या िकडी या ादुभ वामुळे

िनय तीसाठी चांग या गुणव ायु त दज या फळांचे उ पादन घे याम ये मह वाची अडचण िनम ण

होत आहे .

महारा ातील िनय तयो य जात ची कमतरता डा ळबा या िनय तीवर ब याच अंशी मय दा

आणते. जसे, गणे श जाती या दा यांचा रं ग िफकट असून ब याच वेळा दाणे काळे पडतात.

आर ताचे दाणे आकषक आहे त, परं तु गोडी कमी आहे . भगवा ा वाणाम ये गणे श व आर ता या

दो ही वाणातील ुटी कमी कर यात आ यामु ळे चांगली मागणी आहे . परं तु वाहतुकीत बुरशीज य

रोगांचा ादुभ व हो याची सं भा यता अस याने या याही िनय तीस अडचणी िनम ण होत आहे त.

पेन या हं गामा यितिर त हणजे िडसबर ते ऑग ट या कालावधीत भारतातून युरोपम ये

िनय तीस भरपूर वाव आहे . भौगोिलक ा भारताला वाहतुकी या टीने जवळ, भारतीय वंशा या

लोकांची ल णीय व ती आिण गुणव ािवषयक िनयम युरोपीय दे शांएवढे कडक नस यामुळे

आखाती देशांकडे िनय तवाढीस वाव आहे .

103
मू यव धत उ पादनाची िन मती पड या भावा या काळात क न या फळां या िनय तीस मोठा वाव

आहे . इतर फळां या तुलनेत डा ळब खा यास व रस काढ यास ासदायक अस याने युरोप,

अमेिरकेसार या िवकिसत दे शातील ाहकां या पसंतीस हे फळ ये यासाठी डा ळबा या ि या

उ ोगास चालना दे ऊन डा ळब रस, अनारदाणा, ववॅ श, िसरप इ. ि या उ पादनांची मागणी

िवकिसत दे शांम ये वाढव यास वाव आहे .गुड अॅि क चरल ॅ टसेस, युरोपॉप, कोडे स

अॅलीमटरीस इ यादीचे िनकष पूण करणा या शेतीिवषयक उ पादन प तीची शेतक यांना यो य

मािहती िनय ती या टीने दे णे गरजे चे आहे .

रिशया व वाहतुकी या टीने जवळ असणारे चीन, जपान आिण थायलंड, मलेिशया

या माणे आिशयायी दे श, तसेच आि कन दे शांम ये डा ळब िनय तीस भरपूर वाव आहे . स या

अमेिरका, जपान आिण चीन इ यादी दे शांबरोबर आंबा िनय ती या टीने करार झाले असून

डा ळबा या बाबतीतही िनय तवाढी या टीने असे करार होणे मह वाचे आहे . पनटे मधून डा ळब

दाणे , टे ापॅकमधून यूस िव ी अशा रे डी टू इट फॉमम ये िव ी के यास शहरी भागातील मागणी

वाढी या टीने भारतात तं ान उपल ध होणे गरजेचे आहे . भारतात सचन सुिवधा असले या

भागात अिबबहार घे याचे व अवषण वण भागात मृग बहार घे याचे िनयोजन के यास वषभर िनय त

करणे श य होईल. चीन, जपान, थायलंड, ऑ ेिलया, यूझीलंड, रिशया तसेच आि कन दे शां या

बाजारपेठां या टकोनातून िवकास करणे गरजेचे आहे . तसे के यास डा ळब िनय ती या चांग या

सं धी िनम ण होतील.

िनय तीसाठी डा ळबा या दजदार उ पादनाबरोबरच ित हे टरी उ पादन खच कमी क न

डा ळब उ पादनात वाढकरणे आव यक आहे . तसेच िनय तीसाठी 350 ते 450 ॅम वजना या

डािलय फळांना जा त मागणी अस याने या आकारमाना या फळां या उ पादनात वाढकरणे गरजे चे

आहे . यासाठी डा ळब उ पादकांनी सुधािरत तं ानाचा वापर करणे आव यक आहे . तसेच डा ळब

पीक सं र णासाठी वापरले या औषधांची अवशेष तपासणी, माती परी ण व पाणी तपासणी इ.

योगशाळांची उभारणी डा ळब उ पादन भागातच केली पािहजे . चांग या ती या डा ळबाची िनय त

हो यासाठी िनय त परवाना फ त डा ळब उ पादकांना व डा ळब उ पादकां या सं घांनाच दे यात

यावा. डा ळब िनय तीम ये मो ा माणावर वाढहो यासाठी रा य तरीय डा ळब उ पादक सं घाने

अपेडा या सहकाय ने नवीन परदे शी बाजारपेठांतील मागणीचा कालावधी िकमती, िव ीप ती,

िव ीखच व गुणव े चे िनकष यांची य पाहणी क न बाजारपेठा िवकिसत के या पािहजे .

104
मो ा शहरांम ये ाहकांची खरे दी मता चांगली असते. उ म ती या मालासाठी जा त िकमत

दे याची ाहकांची तयारी असते. या मतेचा आिण मानिसकते चा फायदा उ पादकांनी क न यावा,

यासाठी शेतक यांनी एक येऊन उ पादन े ाम ये तवारी क ाची उभारणी क न खा यायो य

आिण उ म तीचा शे तमाल उ पादक ाहक असा य उपल ध क न िद यास म य थांची

साखळी कमी होऊन उ पादकांना यो य मोबदला व ाहकांना उ म तीचा माल िमळतो. शहरातील

िविवध गृहसोसाय ा, अपाटमटम ये एक राहणा या ाहकांना अशा शेतकरी समूहाकडू न य

माल पुरिव याकडे ल िदले पािहजे. यामु ळे शेतक यांची आ थक थती सुधार यास हातभार

लागेल.

शहरीकरण, चं गळवाद आिण आधुिनकी करणा या नावाखाली शीतपेयांचा वापर वाढला

आहे . अशा शीतपेयांत कीडनाशके, गुट यां या तुक ांचा आढळ यािवषयी आपण रोज पेपरम ये

वाचत असतो. ते हा अशा पेयापे ा ु ट युससार या फळां या उ पादना या वापरािवषयी लोकांनी

आ ही असावे. युरोप, अमे िरकेम ये सि य उ पादनाची मागणी वाढली असून आरो यवधक

फळा या से वनाकडे तेथील लोकांचा कल वाढला आहे . याच माणे आप या दे शात िविवध सभा,

समारं भ इ यादी काय मात फळां या पेयाचा वापर वाढणे गरजे चे असून वाढ या उ पादनाचा यामुळे

यो य िविनयोग होऊन शेतक यांची आ थक सुधारणा होईल.

आपणास सव गॅट करार, जागितकीकरण, खुली अथ यव था या गो टी सतत ऐकायला

िमळत आहे त. जागितक यापार करारानुसार कृिषमाला या आयात व िनय तीकिरता जागितक

बाजारपेठ आपणास खुली झालेली आहे . आज भारतदे शाचा िवचार केला, तर चीनपाठोपाठ कृषी

उ पादनात जगाम ये आपला दुसरा मांक लागतो. याम ये ामु याने ा े, आंबा, डा ळब, केळी

या फळां या उ पादनात भारत जगात आघाडीवर आहे . परं तु िनय तीतील वाटा अगदी नग य हणजे

एक ट का इतकाच आहे आिण याचे मह वाचे कारण हणजे आंतररा ीय पिरमाणानुसार

असले या उिणवा होय. महारा ाम ये रोजगार हमी योजनेमुळे फळबागांखालील े झपा ाने

वाढत आहे . परं तु िनय त म उ पादनाकडे शेतकरी दुल करीत आहे त. आज कृषी े ाम ये

उ पादन ते िव ीपयत या िविवध ट यांम ये मो ा माणाम ये बदल घडू न येत आहे त. जागितक

बाजारपेठेत िटकून राहायचे असेल, तर शे तकरी बंधंूनी गुणव ेबरोबरच व छता, उविरत अंश

िनयं ण इ. गो ट कडे ल दे णे आव यक आहे . यासाठी शेतक यांनी युरोपीय बाजारपेठेम ये

िनय तीसाठी य न करणे आव यक आहे .

105
जागितकीकरणामु ळे बदलले या अथ यव थे त कृिषमाल िनय त वृ ीसाठी क शासनाकडू न

धोरणा मक बदल क न पायाभूत सुिवधांचा िवकास कर यास ाधा य दे यात येत आहे . याम ये

कृषी उ पादनात ावी य असले या भागांची िनवड क न काढणीनंतरचे यव थापन, ि या,

साठवण, िव ी व िनय त याकिरता तं ान िवकास व भांडवली साहा य कर यासाठी कृषी िनय त

िवभाग थापन केलेले आहे त.

106
107
 स थतीत भाजीपाला उ पादना या जागितक तरावर भारताने चांगलीच गती केली

आहे . सन 2007-08 नुसार भारतात भाजीपा याचे उ पादन 1258.870 लाख मे. टन आहे . स या

भाजीपाला उ पादनात भारत चीन या (44489.83 लाख मे. टन) खालोखाल दुस या मांकावर

आहे . जागितक उ पादना या 13.30 ट के भाजीपा याचे उ पादन एक ा भारतात आहे . भारत

उ पादनाम ये जगात दुस या मांकावर असला, तरी भारताची भाजीपाला िनय त केवळ 1 ते 2

ट के एवढीच आहे . भारतातील वैिव यपू व जमीन, हवामान, मनु यबळ, आंतरदे शीय संशोधन व

िवकास यव था इ. बाबी िवचारात घेता, आपला दे श जागितक बाजारपेठेत भाजीपाला िनय तीत

अ वल थानावर पोहचू शकतो. भारताची भाजीपाला िनय त वाढिव या या टीने क व रा य

शासनामाफत मो ा माणात सतत य न कर यात येत आहे त. या अनुषंगाने अपे डा, एन.एच.बी.

व कृषी पणन मं डळ, कृषी िवभाग, कृषी िव ापीठे शेतक यांना मागदशन करत आहे त.

आरो या या टीने आिण चौरस आहार हणून भाजीपाला िपकांना फारच मह व आहे .

कारण भाजीपाला हे जीवनस वे आिण ार यासार या आरो य संवधक घटकांचे नै स गक आिण

अ यंत व त असे एकमे व साधन आहे . भा यांचा समावेश र ा मक आहाराम ये होतो. कारण

खिनजत वे व ार यां यामुळे शरीराचे आजारापासून र ण होते . यात लोह, कॅ शयम, जीवनस व

अ, ब आिण क, फॉिलक अॅिसड भरपूर माणात आढळतात. िहर या पालेभा यांमुळे आहारातील

िथनांची गुणव ा वाढते. िहर या पालेभा यांचा उपयोग दररोज या जेवणात के यास शरीरातील

हाडे बळकट, दात सु ढ आिण िहर ा मजबूत हो यास मदत होते.

आहार शा ां या मते एका य तीसाठी दररोज 135 ॅम पालेभाजी, 75 ॅम इतर

फळभा या व 100 ॅ म कंदमुळे अशी एकूण 300 ॅम भाजीपा याची गरज आहे . पण भारतीय

माणसा या आहारात 34 ॅ म पालेभा या व 91 ॅ म इतर भा या व अ प माणात कंदमुळे असतात.

हणजे सकस व समतोल आहारा या टीने पिर थती समाधानकारक नाही. भाजीपाला व फळे

यांची दरमाणशी उपल धता वाढिव यासाठी मो ा माणात लागवड क न अिधक उ पादन

िमळिव यासाठी य न करणे गरजेचे आहे .भाजीपाला उ पादन करणा या मुख दे शांम ये चीन,

भारत, युनायटे ड टे ट ऑफ अमेिरका, तुक , रिशया, इिज त, इराण, पेन, जपान इ याद चा समावेश

आहे .

108
भाजीपाला िपकांची ती हे टरी उ पादकता पेनची सव िधक 33 मे. टन/हे टर असून भारताची

उ पादकता सव त कमी 16 मे. टन/ हे टर इतकी आहे . (अपेडा 2012) कारण भारताम ये शेतकरी

भाजीपाला उ पादनात उ च तं ानाचा कमी वापर करतात

भारताचे हवामान सव कार या भाजीपाला उ पादनासाठी अ यंत अनुकूल असे आहे .

बटाटा, कांदा, टोमॅटो, वांगी, टॅ िपओका, कोबी, लॉवर, भडी, वाटाणा, रताळी इ यादी व इतर

भाजीपाला िपकांची भारतात मो ा माणावर लागवड होते. भारतात भाजीपाला उ पादनाम ये

प चम बंगाल, उ र दे श, िबहार, ओिरसा, तािमळनाडू , गुजरात, महारा या रा यांम ये मो ा

माणावर भाजीपाला उ पादन होते.

भारतातून भाजीपाला िनय त होणा या दे शांम ये पािक तान (28.88 ट के), युनायटे ड अरब

अिमराती (17.00 ट के), नेपाळ (10.55 ट के) तर युनायटे ड कगडम (10.07 ट के) या दे शांना

सव िधक भाजीपाला िनय त होते. सन 2012-13 म ये एकूण 768627.20 मे . टन इत या

भाजीपा याची िनय त झाली. यामुळे भारताला 151633.52 लाख पये एवढे आ थक मू य

िनय तीतून िमळाले .

आखाती देश उदा. अरब थान, इराण, इराक, दुबई, कुवेत या दे शांकडू न भाजीपा याची

मागणी िदवसिदवस वाढत आहे . याच माणे युरोप, अमेिरका, जपान, थायलंड, ऑ ेिलया या

देशांतून काही भाजीपा याची िहवाळी हं गामात वाढती मागणी आहे . याहू नही मह वाची बाब हणजे

सगापूर, मलेिशया, हाँगकाँग या पूव आ ने येकडील दे श तसेच कोिरयातही भिव यात भाजीपाला

िनय त करणे दे शा या आ थक िवकासा या टीने फायदे शीर ठ शकणार आहे .

आखाती देश उदा. अरब थान, इराण, इराक, दुबई, कुवेत या दे शांकडू न भाजीपा याची

मागणी िदवसिदवस वाढत आहे . याच माणे युरोप, अमेिरका, जपान, थायलंड, ऑ ेिलया या

देशांतून काही भाजीपा यांना िहवाळी हं गामात वाढती मागणी आहे . याहू नही मह वाची बाब हणजे

सगापूर, मलेिशया, हाँगकाँग, कोिरया या दे शांकडेही भाजीपाला िनय त करणे दे शा या आ थक

िवकासा या टीने फायदे शीर आहे . यामु ळे भाजीपाला िनय त करताना िविवध भाजीपाला व

फळभा यांची िनय तीची माणके शेतक यांना मािहती असणे गरजेचे आहे . भारतातून िनय त

होणा या भाजीपाला िपकांची िनय तीची माणके पुढील माणे आहे त.

109
110
 3 ते 4 इंच लांब

 िहरवा रं ग

 शीतकरण

 साठवणूक व वाहतुकीसाठी 7 ते 12 से. े. तापमान असावे

 90 ट के आ ता

 िट यु पेपरम ये गुंडाळू न यावी

 पु ा या खो याम ये 2 ते 5 िकलोचे पॅ कग करावे.

लहान

 गोल कवा लांबोळी

 जांभ या रं गाची

 शीतकरण

 साठवण व वाहतुकीसाठी 7 ते 12 स. े . तापमान.

 90 ट के आ ता

 सी.एफ.बी. बॉ सम ये येक फळ लॅ टक िफ मम ये गुंडाळू न ावे

 येक थरानंतर िट यूपेपर ठे वावा

 5 ते 6 िकलोचे पॅ कग करावे

गोल

 म यम आकार

 लाल रं गाचे (म य पूव दे शांसाठी)

 चेरी टोमॅटो (युरोिपयन दे शांसाठी)

10 ते 15 समी लाब

 कोवळा, गोलाकार

 िहर या शगा कवा चप ा (12 ते 15 सेमी)

 सरळ शगा (युरोिपयन दे शांसाठी)

 काढणीनंतर शीतकरण साठवण/ वाहतुकीसाठी 7 ते 12 स. े. तापमान असावे

 90 ट के आ ता

 को गेटेड कागदी पु ाचे पॅ कग कवा ज बो पॅ कग 2.70 ते 6 िकलोचे असावे.

111
 िफ कट िहरवा रं ग

 आखूड मान

 12 इंच लांब

 सरळ आिण लंबगोलाकार

 5 िकल चे पॅ कग

4 ते 5 इंच लांब

 िहरवी

 कोव या लु सलुशीत शगा

 पॅ कग 5 िकलोचे

5 ते 6 इंच लांब शगा

 िहरवा रं ग

 सरळ शगा पॅ कग 5 िकलोचे

20 ते 25 समी लांब

 दे ठाकडे िनमुळते

24 इंच लांब शगा

 सरळ व जाड

 5 िकलोचे पॅ कग

1 ते 2 इंच लांब

 िहरवट रं ग

 5 िकलोचे पॅ कग

व छ असावे, माती नसावी

 वजन 5 ते 10 िकलोपयत असावे

20 ते 25 िम. िम. आकार

 िहरवा रं ग

 5 िकलोची कापडी िपशवी

 20 िकलोचे लाकडी बॉ सम ये पॅ कग

112
113
 पांढरा रं ग

 गोल 4 ते 5 समी यासाची कास

 12 ते 12 िममी आकार

 14 ते 20 मो ा पाक या असणारे लसूण बां लादे शासाठी आिण ीलंकेसाठी.

 साठवणुकीम ये 0 ते 2 अंश स. े. तापमान

 65 ते 70 ट के सापे आ ता

 5 ते 6 मिह यापयत साठवण

 लॅ टक जाळीदार/गोणपाटा या जाळीदार िपश यांम ये साठवण

 पॅ कग 2.5 ते 5 िकलोचे 5

पांढरा रं ग

 4 ते 4.5 समी ओ हल आकार

 बां लादे शासाठी लाल रं ग व 4 ते 4.5 समी आकाराचे

 इराण/ इराकसाठी अं ासारखा कवा गोल आकार आिण िपव या रं गाचे

 काढणीनंतर विरत शीतकरण

 वाळवणी- 13 18 अंश से . े . तापमानास 10 ते 14 िदवस करावी

 90 ते 95 ट के आ ता

 पॅ कग लॅ टक जाळीदार कवा गोणपाटा या जाळीदार िपश यांम ये साठवण

 तसेच को गेटेड पेपर बॉ सम ये 2.5 ते 25 िकलोनुसार पॅ कग करावे.

भाजीपा याची परदे शात मो ा माणावर मागणी आहे . यासाठी शा ीय संशोधनातून

उ म भाजीपा याचे उ पादन करणे हे शेतक यांपुढे मोठे आ हान आहे . भाजीपाला िनय तीसाठी

िशफारस केले या िविवध वाणांची मािहती शेतक यांना उपयोगात आणता येईल व यानुसार याचे

िनयोजन करता येईल.

114
1. भेडी पुसा सावनी, परभणी ांती, अक अनािमका, नं. 7, फुले कीत

2. िमरची कोकण कीत , अवसरी, पनवेल, पुसा वाला

3. गवार पुसा नवबहार

4. चबीन कॅ टे डर, ि मीयर

5. दुधी भोपळा पुसा समर, ॉिलिफक लॉग, स ाट नडगी

6. कारली लॉग ीन, कोकण तारा, ीन गो ड

7. लसूण जामनगर, लाडका आिण मनेका

8. कांदा एन 2-4-1, फुले सफेद, फुले सुवण , अॅ ी फाउं ड, अक िनकेतन

9. बटाटा कुफरी योती, कुफरी चं मुखी, कुफरी सधुरी

10. ले ुस े ट लेकस

11. गाजर न टे स

1. भाजीपा या या गुणव यो य उ पादनात वाढ, िनय त व दे शांतगत िव ी यासाठी आव यक

असणा या सव िवकासा मक योजना एकि तपणे राबिवणे.

2. सुगी प चात तं ान उपल ध क न दे णे.

3. भाजीपा या या िनय तीस ो साहन दे ऊन शेतक यांचा जा तीत जा त फायदा हावा या टीने

य न करणे.

115
4. आंतररा ीय बाजारपेठेतील उ पादनाशी पध क न आप या भाजीपा याची गुणव ा वाढवून

मागणी वाढिवणे व मालाला चांगला दर ा त क न दे णे. भाजीपा या या िनय तीसाठी अपेडाने

भाजीपाला कृषी िनय त े जाहीर केले आहे . उ र देशातील लखनऊ, हरदोई, सीतापूर, वाराणसी,

आं दे शातील िच ूर, गुजरातमधील अहमदाबाद, आणंद, बडोदा, सुरत, नवसारी, नमदा, खेडा,

झारखंडमधील रांची, हजारीबाग, लोहारडागा, प चम बंगालमधील नडीया, 24 परगणा-उ र,

मुरशीदाबाद, पंजाबमधील लुिधयाना, फ ेहार साहीब, पिटयाला, रोपर यांचा समावेश होतो.

भारतातून भाजीपाला उ पादनाम ये बटा ाचा थम मांक लागतो. साहिजकच भारतातून

बटा ाची मो ा माणावर िनय त केली जाते. यासाठी िविवध िनय त े े जाहीर केलेली आहे त.

याम ये उ र दे शातील आ ा, हाथरस, मे त, अिलबार, बागपत, क ोज, फा खाबाद,

पंजाबमधील सगपुरा, रामपुरा, लुिधयाना, िझरकपूर, फुल, जालंधर, यु तसर, म य दे शातील

मालवा, उ जै न, इंदरू , दे वस, शेजापूर रतलाम, धार प चम बंगालमधील उदय, हु गळी, िमदनापूर,

नारायणपूर यांचा समावेश होतो.

िविवध शेतमालासाठी िनयमानुसार ठरवून िदलेली तवारी अॅगमाक िदले जाते. कृिष

उ पादन तवारी व िवपणन कायदा 1937 मधील कलम 3 अ वये भाजीपाला तवारी व

िवपणनकिरता खाली माणे िनयम कर यात आलेले आहे त.

भाजीपाला िपकाचे तवारी आिण िवपणन र क न आता मुख यापारी भाजीपाला

िपकाचे तवारी आिण िवपणन िनयम 2004 नुसार अंगमाक माणप िदले जाते. सदर िनयमानुसार

खालील भाजीपाला िपकाची तवारी आिण िवपणन माणके िनध िरत कर यात आलेली आहे त. 1.

प ाकोबी, 2. टोमॅटो, 3. लसूण, 4. कांदा, 5. वाटाणा

फळे व भाजीपाला िपकाचे तवारी आिण िवपणन िनयम 204 अ वये फळे व भाजीपाला

िपकाची तवारी ामु याने तीन कारात केली जाते .

1. िवशेष दज (Extra Class)

2. वग 1 दज (Class grade)

3. वग-2 दज (Class || grade)

116
1. गुणवता, 2. कीड व रोगमु त, 3. वजन, 4. आकारमान, 5. आकार, 6. रं ग, 7. आ ता, 8.

व छता, 9. उविरत अंश इ यादी.

िनय तीसाठी भाजीपाला िपका या पॅ कगनुसार खालील बाबी नमूद करा या लागतात.

1. भाजीपाला िपकाचे नाव

2. जात

3. मालाचा दज

4. आकार

5. लॉटनंबर/बॅचनं बर / कोडनंबर

6. उगम थान (Source of Origin)

7. वजन/नगांची सं था

8. पॅ कग/िनय तदाराचे नाव व पूण प ा

9. वापराबाबत वैध मदत (जे थे लागू असेल)

10. साठवणुकी या सुिवधा

11. पॅ कगची तारीख

12. कृषी िवपणन स लागार, भारत सरकार यांनी वेळोवेळी ठरवून िदले या माणानुसार पूतता

करणे

1. िविहत प - 1 म ये दोन तीत अज

2. िनय तदार व आयातदार यां यात कर यात आले या कराराची त

3. ोफॉम इन हाईसची त

4. पॅ कग िल ट

5. आयात-िनय त कोड नं बरची त

6. कीडनाशक उविरत अंश तपासणी अहवाल (आव यकतेनुसार)

7. तवारीनुसार ॲगमाक माणप (आव यकतेनुसार)

8. सोस ऑफ ओिरिजन (उगम माणप )

117
1. उ म ती या भाजीपाला िनय तीसाठी भाजीपाला िपकांची आंतररा ीय माणकानुसार

शा ो त काढणी करणे गरजेचे आहे .

2. भाजीपाला िनय तीसाठी पॅ कहाऊस, ि कू लग क व शीतगृहे बांध यासाठी रा ीय बागवानी

मंडळ, अपेडाकडू न भरीव आ थक साहा य अनुदाना या पाने देणे गरजेचे आहे .

3. भाजीपाला आकारमान, रं ग, वजन, जाती, आकषकपणा इ यादी बाब व न तवारी करावी

4. आप याकडे अजून भाजीपा या या पॅ कगला िवशेष मह व िदले जात नाही. पॅ कग या अभावी

वाहतुकी या दर यान व िव ी या वेळी याची फार मोठी नासाडी होते. तसेच बाजारातील पॅ कग

सािह याचा दज , कमत व वाहतूक याकडे सु ा ल दे णे गरजेचे आहे .

5. भाजीपा या या साठवणुकीसाठी शीतगृहांचा अभाव ही एक मह वाची सम या आहे . सव त

मह वाची बाब हणजे संपूण माल तयार होईपयत न थांबता काढ यालायक माल ताबडतोब व

िनयिमतपणे काढला पािहजे , हणजे याची त चांगली राहते.

6. दे शा या समु िकनारप ीवर माला या वाहतुकीसाठी यांि क बोट ची कमतरता, पूव शीतकरण

केले या भाजीपा याची वाहतूक करताना इ शुलेटेड वाहनांची कमतरता कवा मता कमी

असणे इ. सम यांकडे दुल करता येणार नाही व याम ये सुधारणा करणे गरजेचे आहे .

परदे शात पाठिव या या फळे व भा या यांचा दज उ म असणे आव यक आहे . माल िनवडक व

तवारी माणे वेगळा क न आयात करणा या दे शातील िव े याला ह या या आकारा या

पॅ कगम ये यव थत भ न पाठवावा लागतो. मालाचा उ कृ ट दज आिण मागणी माणे सतत

खा ीशीर पुरवठा चालू ठे वणे ा िनय ती या टीने अ यंत मह वा या बाबी आहे त.

स या भारतातून आंबा, ा , डा ळब, केळी ही फळे व वांगी, बटाटा, लॉवर, कांदा, वाटाणा,

टोमॅ टो, रताळी यासार या भा या िनय त होतात. उ म ती या फळांची व भाजीपा याची परदे शात

मो ा माणावर मागणी आहे . यासाठी शा ीय संशोधनातून फळे व भाजीपा या या उ म, येक

हवामानात येणा या जा त उ पादन दे णा या जाती यां या उ पादनाचे उ च तं ान शेतक यांनी

आ मसात करणे गरजे चे आहे . ताजी फळे व भाजीपाला आिण यापासून ि या केले या पदाथ या

िनय तीसाठी क सरकारने अने क सवलती िद या आहे त. यांचा उपयोग क न शेतक यांनी उ म

माल उ पादन क न िनय त के यास चांगले मू य ा त होईल.

118
119
 भारतातून होणा या एकूण िनय तीम ये कृिषमालाचा िह सा 1970 पासून 1985 पयत

जवळजवळ 30 ते 35 ट के इतका होता. यानंतर मा याम ये घसरण होत जाऊन 1991 ते 1995

या दर यान तो फ त 12 ते 15 ट के इतकाच होता. 2001 ते 2012 पयत तो 13 ट के इतका आहे .

तांदळ
ू िनय त उ पादन साऊथ अमे िरका, इं लंड, रिशया

गहू िनय त उ पादन कोिरया

कॉफी िनय त उ पादन रिशया, चेक जास ाक, जमनी, कुवेत

चहा िनय त उ पादन रिशया, इं लंड, इराण, पोलंड, इिज त, जमनी

साखर िनय त उ पादन इं लंड, इिज त, इंडोनेिशया, ीलंका

तंबाखू िनय त उ पादन इं लंड, रिशया, बे झयम, जमनी, ास

कापूस िनय त उ पादन जपान, बां लादेश, बँकॉक, तैवान, इं लंड

आंबा िनय त उ पादन युएई, साऊथ अमे िरका, बां लादे श, बहरीन

ा े िनय त उ पादन इं लंड, युएई, साऊथ अमे िरका, बां लादे श

सं ा िनय त उ पादन बां लादे श, नेपाळ, युएई

आतापयत या दे शांना गरज असावयाची या देशांना कवा या दे शांबरोबर करार होत असे

या दे शांनाच कृिषमालाची िनय त होत असे. आता जागितक यापार सं घटनेमुळे जगातील या

करारावर स ा के या आहे त, या दे शांना यांचा कृिषमाल कोठे ही िवकता येईल. यापुढे या दे शां या

िविश ट कृिषमालाचा उ पादन खच कमी राहील, ते दे शच जागितक बाजारपेठांम ये कमती या

संदभ त पध मक राहू न िविश ट गुणव ेचा मालच िवकतील सामा य ाहकां या िवचाराबरोबरच

उ पादक शेतक यांचाही िवचार करणे शासनाचे आ कत य अस याने हा मेळ घाल यासाठी व

उ पादन खच वर आधािरत दर शेतमालाला िमळावेत या टीने कृिषमू य आयोगाची (अॅ ीक चरल

का स अँड ायसे स किमशन)ची 1965 म ये थापना कर यात आलेली आहे . यां याकडू न

120
 ितवष िनरिनरा या शेतमाला या िकमान हमी दराची िन चती कर यात येते. शेतमाला या

िनय तीसंदभ त शेतक यांना िविवध िवधी, िनयमांची मािहती असणे आव यक आहे .

तवारी कर यासाठी वेळ, म व पै से या ित ही गो टी िवचारात घेता खच वाढतो. यािशवाय

य िच हांकना या ले बल लाव याचा खच आहे . पण शेतमाल िनय त करताना तवारी के याने

माला या वर या तीचा उपयोग अिधक भाव िमळ यास होतो. तवारीचा खच व यामुळे िमळणारा

भाव याचा तौलिनक िवचार केला पािहजे .

यांचेच पुढे वखार महामं डळ अिधिनयम हणून 1962 म ये सुधािरत पांतर झाले. वखारीत

माल ठे व याचा खच व वखारीचे भाडे यामुळे िवपणनाचा खच वाढतो. परं तु पुढे वाढीव

बाजारभावामुळे लाभही होतो. तसेच पावतीवर िमळणा या उचल रकमेमुळे ता कािलक नडही भागते.

वखारीतील साठवणू क सोयीमुळे मालाची घट, तूट, िकड मुळे होणा या पिरणामांपासून संर ण होते.

वजनमापावर होणारा खच, मालाचे िन चत वजनमाप कळ यामुळे खरे दीदार व िव ीदार

उभयतांचे, नुकसान टाळू शकतो. अ प खच त खा ीपूवक माल िकती आहे हे कळते.

वे टनावर नमूद असेल याच मालाची भरणी केले ली असावी, अशी यात तरतूद आहे .

यावरील खच आव यक आहे . यावरील खच मुळे ाहकाला िन चत माल कोणता खरे दी केला जात

आहे , ते कळते .

यामुळे अ ातील भे सळीपासून होणारे दु पिरणाम टाळ यास मदत होते. यावरील खच

आव यक आहे .

यापुढील काळात या अिधिनयमाचे मह व आणखी वाढणार आहे . ही िवशेष साठवण प ती

नाशवंत मालास वरदानच आहे . हा खच मोठे नुकसान वाचवतो.

या अिधिनयमास स थतीत खूपच मह व दे यात आले

आहे . हा खच यो य तसे च सं र ण दे णारा आहे .

121
 परदे शात भारतातील मालाचा नावलौिकक िटकिव यासाठी व वाढिव यासाठी यावरील खच

आव यक ठरतो.

कृिषमाल उ पादनाची काही वैिश े आहे त. यापैकी एक हणजे कृिषमाल हा

एकसारखाच के हाच उ पािदत होत नाही. अ यावत कृिषतं ान वाप न फार तर 70 ते 80

ट यांपयत पािहजे या गुणव ेचा कृिषमाल उ पादन करता येतो. अथ त यासाठी उ पादन खचही

तुलनेने फारच जा त येतो. औ ोिगक े ाम ये मा पािहजे या गुणव ेचा आकाराचा, वजनाचा

गुणधम असणारा माल उ पािदत करता येतो. यामुळे तवारीचा न औ ोिगक े ाम ये भेडसावत

नाही. याउलट कृिषमाल हा िविवध तीम ये, गुणव ेम ये तयार होतो. यामुळे तो िनय त कर यासाठी

ह या या तीम ये याचे वग करण करावे लागते. यामुळे तवारीचा तुलना मक खच वाढतो. काही

शेतमालाची वाण अथवा जात ही एक कारची त होते. उदा. तांदळ

ू या अ धा याम ये 'बासमती'

(डे हराडू न) वाण/जात ही एक कारची त झाली. अथ त याम ये तुकडा नसणारा अखंड तांदळ
ू

हवाच. ग हाचा िविश ट वाण ही याची तवारी असते .

ा ांम ये थॉमसन सीडलेस व याम ये यांचे आकारमान 16 मी.मी. पे ा जा त अशी एक

त रािहले या सव दुस या जाती अथवा वाण, म यांचे िविवध आकारमान दुस या तवारीम ये

टाकता येतात. डा ळबा या एका को गे टेड बॉ सम ये चार डािळवे बसतात की सहा बसतात, यावर

तवारी अवलंबून असते . अथ त तेथेसु ा डा ळबे एकाच वाणाची हवीत. िचकू या बाबतीतही

अशाच कारची तवारी केली जाते. भाजीपा याम ये भडी असे ल, तर एकदम लहान आकारमान

हणजे आठ ते दहा स. मी. असून ती कोवळी, िहरवी व एकसारखी असेल तर 'ए' े ड ची व इतर सव

'बी' े ड ची होईल, वांगी, कॉिल लॉवर व कोबीम येसु ा अशा कारे तवारी केली जाते. ि या

केले या कृिषमाला या बाबतीत ि या उ ोग यव थापक एकसारखी तवारी, गुणव ा, पॅ कग

इ यादीची काळजी घे तातच. यामुळे याबाबतीत तवारीची फारशी अडचण नसते.

122
123
 महारा ाला हवामान थती या िविवधतेचे वरदान िमळालेले असून, येथे माती या िविवध

कारांनुसार आठ कृषी हवामान िवभाग आहे त. कृषी ोता या उ म यव थापनाबरोबरच िपका या

िविवधतेसाठी रा याने रा ीय फळबाग िमशन (एनएचएम) अंतगत अ यंत दूरगामी िवचाराने

धोरणांची आखणी केली आहे . याच माणे उ च दज या फळिपका या उ पादन, बाजारपेठ

जोडणीला ो साहन आिण ि या सुिवधा उभारणी यांसाठी य न केले आहे त. फळबागेखालील

े सू म सचनाखाली आणले असून ता या भा या व फळां या युरोपीय संघ आिण अ य दे शांकडे

िनय तीसाठी मागोवा णाली ( ेसेिबिलटी िस टम) िवकिसत केली आहे .

महारा ाने ने हमीच अ याधुिनक तं ाना या वीकारासाठी पुढाकार घेतला आहे .

महारा ाने फळबाग िवकास, फळे व अ य कृषी उ पादना या मू यवधन आिण िनय तीम ये आघाडी

घेतली आहे . वरील व तु थतीचा िवचार करता कृषी अ उ ोगाम ये मो ा संधी आहे त.

उदाहरणाथ, पीक लागवड घटकांची आयात, रोपवािटकांचा िवकास, उतीसं वधन योगशाळांची

उभारणी, भा यां या बीजो पादनाचा काय म, फळिपकांची लागवड, शेतांचा िवकास, िनिव ठा

उ पादन, शेती अवजारे , काढणीप चात सुिवधांची िन मती- जसे, पॅक हाउस, पूविशतीकरण ( ी-

कु लग), शीतगृह, पीकवणगृह, कृषी ि या आिण जलसाठवण संरचना : शेततळे , सू म सचन

आिण फळे आिण भा यांची िनय त.दजदार उ पादन, ि या आिण िनय त यातून मू यवधन या

िवषयातील शेतक यां या न या क पनांना रा य सरकार आिण क सरकार आ थक साहा य देऊ

करते. कृषी यवसायाला ो साहन दे यासाठी सरकार या पुढील योजना आहे त.

भारताम ये लोबल गॅ पचे रिज ेशन कर याचे काम अमेिरकन वािलटी असेसस (इंिडया)

ा. िल., है दराबाद यां या मागदशनाखाली फूडसट एनएल, नेदरलँड यां यामाफत कर यात

येते.फूडसट एनएल, नेदरलँड ही युरोपीय माकटम ये अ व कृषी े ाकिरता अ पुरवठा करणारी

एकमेव कंपनी आहे . ती लोबल गॅ प रिज ेशन कर याकिरता डच कौ सलने अिधकृत केलेली

मा यता ा त सं था आहे . तसेच हॅ सेप स टिफकेशनसाठीही मा यता ा त सं था आहे .

124
 1. रे ि जरे टेड वाहन सुिवधा 40 ट के, मय दा 7.5 लाख पये

2. म यम शे ड 40 ट के, कमाल मय दा 10 लाख पये

3. यांि क हाताळणी सुिवधा 40 ट के, कमाल मय दा 25 लाख पये

4. पूविशतीकरण युिनट उ च आ तायु त 40 ट के, कमाल मय दा 25 लाख पये

5. ि येसाठी सुिवधांची उभारणी 40 ट के, कमाल मय दा 25 लाख पये

6. एका मक काढणीप चात हाताळणी 40 ट के, कमाल मय दा 25 लाख पये

7. केबल कास (केळीसाठी) 40 ट के, मय दा 7.5 लाख पये

8. हएचटी, इले ॉिनक बीम ि या 40 ट के, कमाल मय दा 50 लाख पये

9. सांडपाणी ि या क उभारणी 40 ट के, कमाल मय दा 35 लाख पये

1. दज यव थापन, दज िन चती 50 ट के, कमाल मय दा 5 लाख पये

आिण दज िनयं ण णाली बसवणे

2. योगशाळे चे अ याधुिनकरण 50 ट के खासगी योगशाळांसाठी 75 ट के

रा य सरकार आिण िव ापीठ योगशाळांसाठी

125
 ॅ ड जािहरात 25 ट के, कमाल मय दा 50 लाख पये

यवहायता अ यास 50 ट के, कमाल मय दा 10 लाख पये

पॅ कग िवकास 25 ट के, कमाल मय दा 5 लाख पये

वेबसाईट www.apeda.nic.in

तं ानाम ये सुधारणा / एफपीआयचा िवकास एकूण मा य क प, आिण यं े आिण

/ आधुिनकीकरण (फळे आिण भा या, दूध, बांधकामा या 25 ट के, कमाल मय दा 50
मांस, पो ी, म य उ पादने , तृणधा ये, अ य लाख पये
ाहकोपयोगी खा पदाथ, भात / पीठ /
कडधा ये / तेल मील इ यादी)

शीतसाखळी, मू यवधन योजना (फळ  बँकेने मंजूर केले या क प

उ पादना यितिर त) यांना शीतसाखळीची। िकमती या 35 ट के, कमाल 5 कोटी
गरज आहे अशी, डे अरी, मांस, म यपालन, पये
सागरी आिण अ य फळांिशवायची खा  पाच वष कालावधीसाठी 6 ट के दराने
उ पादने याज अनुदान, बँक खा यात, कमाल
मय दा 2 कोटी पये.
3.पिहला ह ता (25 ट के) मोटरने 25 ट के
भाग आिण मुदत कज या (टम लोन) 25 ट के
भाग खच के याची खातरी झा यानंतर दे यात
येईल. दुसरा (50 ट के) अनुदान भाग हा
मोटरचा भाग आिण 75 ट के कज खच
झा याची खातरी झा यानंतर दे यात येईल.
ितसरा (25 ट के) अनुदान िह सा क प
कज चा 100 ट के खच पूण झा यानंतर
दे यात येईल.

126
अ ि या तं ाना या पदवी आिण पदिवका कमाल साहा यता र कम 1 कोटी पये, दोन
कोस चालव यासाठी पायाभूत सुिवधां या ह यांम ये येकी 50 ट के
िन मतीसाठी

ामीण भागाम ये ाथिमक ि या क / माल अनुदान 50 ट के, कमाल 2.50 कोटी पये.
गोळा करणारी क ासाठी योजना यात जिमनी या खरे दीचा खच, पूव ि या
आिण आक मक खच, अतांि क बांधकाम
आिण ि या, आिण गोळा कर याशी संबंिधत
नसलेले घटक ा नाहीत. 50 ट के माणे
दोन ह यात.

मटण िव ी दुकानाचे आधुिनकीकरण योजना यं े, उपकरणे आिण तांि क बांधकामा या

खच या 50 ट के अनुदान (TCW) कमाल 5
लाख पयांपयत

शीतवाहनांची योजना नवीन शीत वाहन/िफर या पूविशतीकरण

हॅ न या िकमती या 50 ट के एका ह यात,
कमाल मय दा 50 लाख पये

जु या खा पाकसाठी योजना सामा य सुिवधां या िन मतीसाठी साहा यभूत

अनुदान हणून क प खच या 25 ट के,
कमाल मय दा 4 कोटी पये

वेबसाईट www.nhb.nic.in

शे तक यांशी जोडले या बँकेबल क पा या क प खच या 10 ट के, कमाल 75 लाख

िकमती या 50 लाख पये इतके उप म पयांपयत याजरिहत कज पाच वष

मूलभूत साहा य कालावधीसाठी दे यात येईल.

वेबसाईट www.sfacindia.com

127
पॅक हाउस मूलभूत अनुदान (बॅ क ए डे ड कॅिपटल सबिसडी)

क प खच या 40 ट केपे ा अिधक नाही, कमाल

र कम 50 लाख ित क प (आिदवासी /पवतीय

दे शासाठी 75 लाख पये)

गोळा करणे , तवारी यासाठी पायाभू त मूलभूत अनुदान (बॅ क ए डे ड कॅिपटल सबिसडी)

सुिवधा सवसाधारण े ासाठी क प खच या 25 ट केपे ा

अिधक नाही, कमाल र कम 3.75 लाख पये

आिदवासी / पवतीय दे शासाठी 33.33 ट के

(30:40:30, बांधकाम, यं साम ी, संपक यव था)

शीतवाहन मूलभूत अनुदान (बॅ क ए डे ड कॅिपटल सबिसडी)

सवसाधारण े ासाठी क प खच या 25 ट केपे ा

अिधक नाही, कमाल र कम 6 लाख पये आिदवासी

/ पवतीय दे शासाठी 33.33 ट के कमाल 8 लाख पये

1.5-5 मे ीक टन मता (30:40:30, बांधकाम,

यं साम ी, संपक यव था)

शीतगृह मूलभूत अनुदान (बॅ क ए डे ड कॅिपटल सबिसडी)

सवसाधारण े ासाठी क प खच या 25 ट केपे ा

अिधक नाही, कमाल क प कमत 50 लाख पये

आिदवासी / पवतीय दे शासाठी 33.33 ट के कमाल

66 लाख 4000 पये / मे ीक टन माणे 10 ते 5000

मे ीक टन मता

वेबसाईट www.midh.gov.in

128
 मनोज िबिबशन चतामण

- रा.कंदर ता.करमाळा िज. सोलापुर

. :- 7774980048

- बी.एस.सी. ॲ ी

- 35 वष

- 2 हे टर

ा लागवडीचा बारकाईने अ यास क न, ा वेलीची यो य काळजी घेवून ा लागवड

एक गत उ ोग हणून केला तर नविन मतीचा आनंद ा त क न देऊन, इतर िपकापे ा अिधक

नफा िमळवून दे णारे असे हे पीक आहे .तसेच ा ची िनय त िवदे शात जा त माणात केली जाते.

ा बागे ला हलकी, मु माची व उ म िनचरा असणारी जमीन चांगली समजली जाते. मा

का या खोल जिमनीत कुजलेले शेणखत व मु म टाकुण यो य िनचरा िनम ण क न ा ाचे चांगले

पीक घेता येते. तसेच 10 ट के पे ा जा त चुनखडी असणा-या जिमनीत फॉ फेट ि यांशील होत

नस यामुळे फॉ फेटचे खडे तयार होतात. हणजे च फॉ फेट वेलीला उपल ध होत नस यामुळे लॉक

होते. अशा जिमनीत ा ासाठी च-या पाडू न यात दुसरीकडू न कसदार माती व चांगले कुजलेले

शे णखत आणून च-या भर या तर अशा जिमनीतही ा बाग यश वी होऊ शकते. ा लागवडीस

6.5 ते 8.5 पी.एच. सामू असलेली जमीन हवी. तसेच ारता 1.0 िमलीमोज व लोराईडचे माण

350 पी.पी. एम. व सोडीयमचे माण 700 पी.पी एम. पयत चालू शकते. हणून नवीन ा बाग

लागवड क इ छणार्या अ यासू शे तक-यांना माझी एक वनती आहे िक, यांनी महारा रा य

बागायतदार संघा या पुणे, नािशक, सांगली, सोलापूर या िवभागीय काय लयात मातीचे व पा याचे

नमुने तपासणीसाठी पाठवावेत. हणजे यांना या तपासणी संबंधीचा सिव तर अहवाल घरपोच

पो टाने पोहोच केला जातो. नवीन ा बागे ची लागवड करावया या जिमनीत ठरािवक िठकाणी यो य

कसाची माती बनवून उ म िनचरा असणा-या कोण याही जिमनीत ा बागे चे उ मरी या पीक येऊ

शकते.

129
 ा वेली या जोमदार वाढीला म यम उ ण व कोरडे हवामान चांगले मानवते. तसेच 25

ते 36 िड ीसे सअस. तपमान सव त उ म असते. हणून महारा ातील कोकण सोडू न इतर बहु ते क

िज ांची भौगोलीक पिर थीती ा उ पादनास अनुकूल अशीच आहे . महारा ातील नािशक,

सांगली, सोलापूर, पुणे या भागात मो ा माणात ा ाची लागवड आहे . उ मानाबाद, लातूर,

अहमदनगर या िज ानंतर धुळे, औरं गाबाद, जालना, बीड, जळगाव, परभणी, यवतमाळ, बुलढाणा,

वाशीम, अकोला या िज ातूनही ा लागवडीचे े वाढू लागले आहे .

:-

नवीन ा बाग उभी करत असताना यो य अंतरावर ठरािवक खोली या ठरािवक ं दी या

च-या खोदणे , चांगले कुजलेले शेणखत व रासायिनक खते, मांडव उभारणी, पाणी पुरवठयासाठी

िठबक सचन प दत, बुरशीनाशके, कीटकनाशके, संजीवके व मजुरी इ यादी बाबीवरील खच साठी

भांडवलाची आव यकता असते.

:-

ा वे लही इतर िपकां या तुलनेने फारच सं वेदना म आहे . ितला ारयु त, रवाळ, मचूळ

पाणी चालत नाही. चांग या गुणव ेचे पाणी आव यक आहे . पा याची चांगली गुणव ा ही यात

उपल ध असलेले लोराईड, सोडीयम तसेच पा यात िवरघळलेले ार यावर अवलंबून असते.

पा यात 50 पी.पी.एम. पे ा कमी ार तसेच 120 पी.पी.एम. पे ा कमी लोराईड व 340 पी.पी.एम.

कमी सोडीयम असेल, असेच व छ, हलके, मृदू व गोड पाणी ा िपकाला चांगले मानवते.

महारा ात पूव िचमासाहे बी (िसले शन7), भोकरी, अनाबेशाही, रावसाहे बी,

काळीसाहे बी, अक याम, अक कांचन,बंगलोर यू, बंगलोर पपल इ यादी िबयां या ा िपकांची

लागवड करत असत. मा गे या 45 वष पासून िबनिबयां या सीडलेस ा वाणाची लागवड केली

जाते. याम ये थॉमसन, तास-ए-गणे श, सोनाका, मािणक चमन, मोिनका, शरद सीडलेस, िकसिमस

चोन , कृ णा सीडलेस,सिरता सीडले स, लोन टू ए,रे ड लोब इ यादी वाणांची लागवड आहे .

अलीकड या काळात चुनखडी या जिमनीचे न भेडसावू लाग यामुळे टॉकचा वापर

आव यक बनला याम ये बगलोर डा ीज, अमेिरकन डा ीज, रामसे , 1613, 1616, सॉ टि क

इ यादी जं गली जाती आहे त.

130
 1 हे टर े ाम ये ा ांची लागवड कर याचा अंदाज येथे केला जात आहे .भौितक आिण

म कमत लागवडी या जागे वर अवलंबून असते आिण ितचे सादरीकरण ितचे मू य केवळ संदभ

हणून घेतले जाईल.

:-

ा झाडा या येक रोपाचे मु य :- 25 .

1 एकर जागे वर लाव यात येणा या झाडांची सं या :-1980

मजुरी(एक िदवस) :-250

खताचा खच से क 1 टना मागे :-750

ित िकलो खताची सरासरी कमत :-12

ा झाडा या येक रोपाचे मु य 25 . 49,500.00

एका बांबु या काठीची कमत 10 19,800

खताची कमत 750 (टन) 7500.00
खताची मा ा 12 (सरासरी) 9600.00
िठबक सचन णाली 55,000
बोरवेल व पंप साम ी 50,000
जमीन तयार करणे 7.41 ित (िदवस) 1852.50
जागा िच हांकीत करणे 100 ( अंदाजे ) 9.88 988.00
(मजुर)
खडडे खोदणे (मिशन) 17.29 (तास) 11238.50
खडे भरणे व खते दे णे 61.75 (मनु य/िदवस) 15,437
दा लागवडीस आव यक सािह य लागवड 7410
करणे
29.64 (मनु य /िदवस)
कंु पण लावणे 50000

131
खते वापरणे 49.4 (मनु य /िदवस) 12350

खते व िकटकनाशके वापरणे 50 12500

(मनु य/िदवस)

शे ती या इतर ि या 44.46 (मनु य/िदवस) 11115

शे तास पाणी दे णे( सचन इ) 37.05 7410

(मनु य/िदवस) आिण 200 (मनु य/िदवस)

खत व िकटकनाशक 14820+21736

पोषक मुल याची पेरणी 113.2 िकलो 7000

शे तीची दे खभात (गुंतवणुक )2 वष

खते वापरणे 56.81 (मनु य /िदवस) 14202.50

खते व िकटकनाशके वापरणे 61.75 15,437

(मनु य/िदवस)

शे ती या इतर ि या 1160.9 (मनु य/िदवस) 29,022.00

शे तास पाणी दे णे( सचन इ) 49.4 9880.00

(मनु य/िदवस) आिण 200 (मनु य/िदवस)

तोडणी खच 24.7 मनु य/िदवस)

खत व िकटकनाशक 22230.00+25194

पोषक मुल याची पेरणी 135.85 िकलो 8151.00

एकूण दे खभाल खच 124116.00

132
 1. ा थामसन सीडळे स ,तास .ए.गणेश

2. घडाचे वजन 450 ते 600 म

3. घडात मिणसं या 120 ते 150

4. म याचे वजन 3 ते 4 म

5. म यांचा रंग िहरवा /दुधाळ

6. गोडी 18 ते 20 अंश ि स

7. टी.एस.एस. अिसिडटी 36.1 ते 38.1

8. प कग 5 िकलो

9. ि कू लग अ याव यक

10. ऒषध आंश अ य

लागवडी या दुस या वष चे ा िपकाचे उ प ाहे टरी 6 टन आहे .(5443.11 िकलो)

भारताम ये 1 िकलो ा ाची सरासरी कमत 60 िनय त केली असता

एकूण उ प 2 वष चे 3,26,586.00

िन वळ नफा 3,26,856-1,24,116=

133
134
 भारत हा कृषी धान दे श आहे व शेती हा दे शाचा अथकारनाचा कणा आहे भारतासार या

दे शात जे थे बहू सं य लोक शे तीवर अवलंबून आहे त. शेती यवसायावरच दे शाचा िवकास अवलंबून

आहे कृषी मालीची िनय त हा क प िनव याचे कारण महारा ातून िनय त होणारे कृषी िवषयक

मालाची दे वान घेवान िवषयी मािहती घेणे. तसेच कृषी मालाची एका देशातून दुस या दे शात िनय त

होत असताना िकडी व रोगांचा सार तसेच यावर िनयं ण रहावे हणून जागतीक संघटने या

मागदशनाखली सन 1951 म ये आंतररा ीय िपकसंर ण करार कर यात आलेला आहे . हा करार

आंतररा ीय िपक संर ण करार हणून ओळखला जातो.

सरद कराराचा मु य उ े श असा आहे की, कृषी माल िनय ती ारे मानव, ाणी व िपकांची

हानी होऊ नये तसेच यां य संर णासाठी व ाहकां या आरो या या िहतासाठी यो य या

काय णालीचा अवलंब कर याचा अिधकार येक सद य दे शास आहे . स या 165 दे श सदर

कराराचे सद य असून भारत दे श ही सद य आहे . जागतीक यापर संघटने ारे सदर कराराची

भावीपणे अंमलबजाणी कर यात येत आहे . आंतररा य िपक संर ण करारानूसार एका दे शातून

दुस या दे शात मालाची िनय त करीता फायटोसॅिनटरी स टिफकेट (िकड व रोग मु त माणप ) घेणे

बंधनकाराक आहे . रा यातील कृिष मालाची िनय त ल ात घेऊन क शासनाने अिधसूचना मांक

पीपीआय/97/िद.29.20.1993 अ वये रा यातील पुणे, नािशक, सांगली, से ालापूर, अमरावती,

र नािगरी, व सधुदग
ु या िज ांतील 11 अिधका यांना फायटोसॅ िनटरी स टिफकेट इ यूंग ॲथॉरीटी

हणून घोिषत केले आहे .

खु या जागितक यापारामुळे जागितक बाजारपेठेम ये कृिषमाल िनय तकरीता मो ा

मााणत सं धी िनम ण झा या आहे त. याचबरोबर आ हानेही आहे त. रा यातून िवशेषत: ताजी फळे

व भाजीपा याचाही समावेश आहे . ा िनय तीम ये शे तक यांचे मोठे योगदान आहे . ा ा माणे च

इतर फळे व भाजीपाला व कृषीमाल िनय त कर याकडे / िनय त म माल उ पादन कर याकडे

शे तक यांचा िवशे ष कल वाढत आहे . परं तू स या जागितक बाजारपेठेम ये कृिषमाल िनय तीकरीता

अनुसरावयाची कायप दती, िनयम इ यादीबाबतची अ ायावत मािहती उपल ध क न दे यातबाबत

शे तक याची मागणी वाढत आहे .

135
कृिषमाल िनय तीम ये दोन कार आहे त. एक ि या न केलेला कृिषमाल याम ये फळे ,

भाजीपाला, धा य, रोपे , कलमे, िबयाणे इ यादीचा समावेश होतो. दुस या काराम ये कृिषमालावर

आधारीत ि या केलेले पदाथ याम ये मँगो प प, काजू, लोणचे इ या दचा समावेश होतो.

136
1. िनय त म शेती पु तक,लेखक : डॉ.सं केत एस.कदम

िदलीपराज काशन 2018, पान .21 ते 35

2. कृिषमाल िनय त मं पु तक,लेखक : गो वद हांडे

सकाळ काशन 2019,पान . 12 ते 56

3. कृिष उ ोजक पु तक, लेखक : जग ाथ शदे

गोदावरी काशन 2021, पान . 8 ते 17

4. भाजीपाला िनय त यव थापन, लेखक : जग ाथ शदे

गोदावरी काशन 2020, पान . 45 ते 58

िद. 24 नो हे बर 2021 दै िनक ॲ ोवन िद. 27 नो हे बर 2021 दै िनक ॲ ोवन

िद. 04 िडसेबर 2021 दै िनक ॲ ोवन िद. 06 िडसे बर 2021 दै िनक ॲ ोवन

िद. 20 िडसेबर 2021 दै िनक ॲ ोवन िद. 28 िडसे बर 2021 दै िनक ॲ ोवन

िद. 05 जानेवारी 2021 दै िनक ॲ ोवन िद. 12 जाने वारी 2021 दै िनक ॲ ोवन

िद. 14 जाने वारी 2021 दै िनक ॲ ोवन िद. 18 जाने वारी 2021 दै िनक ॲ ोवन

1. www.indiaspices.com 6. www.mpeda.com

2. www.rubberboard.com 7. www.nafed-india.com

3. www.nbpgr.emet.in 8. www.agricrop.com

4. www.htcindia.org 9. www.kvkamravati.com

5. www.maharashtra.com 10. www.msamb.com

137
 वटल 100 िकलो

िम. ली िमली िलटर

िनय त दे श-िवदे श दे वाण घेवाण

टन 1000 िकलो

पॅ कग भरणी

ट के 100 पैकी आव यक भाग

सह ण पाहणी व मािहती संकलन

बॅ टे िरया अणुजीव

अं.शे तापमान मोज याचे सु

ॅम वजन मोज याचे एकक

े पनेट ा पीक िनय त

अनारनेट डा ळब पीक िनय त

हे जनेट भाजीपाला पीक िनय त

आयसो युिथन िथनामधील घटक

िथने शरीर पोषणाचा आव यक घटक

अपेडा कृिष व ि या िवकास सं था

Export Subsidies िनय त अनुदाने

Domestic Support दे शांतगत साहा य

Market Access खुली बाहारपेठ

IEC आयात-िनय त

NPPO रा टय पीक संर ण सं था

FAO जागितक अ संघटना

Export Subsidies िनय त अनुदाणे

138
 1. : ी. गणे श राजु तांगडे

2 : 13/06/1998

3. : रा.परतापुर ता.मेहकर िज.बुलढाणा

4. : 443301

5. : 9011296287

1. एस.एस.सी. अमरावती बोड 2014 60.60

2. एच.एस.सी. औरं गाबाद बोड 2016 55

3. कृिष पदिवका म.फु.कृ.िव.राहु री 2018 75.58

4. कृिष उ ानिव ा पदिवका य. च.मु.िव ापीठ नाशीक 2020 63.63

5. कृिष प कारीता पदिवका य. च.मु.िव ापीठ नाशीक 2020 75

6. कृिष यवसाय यव थापन य. च.मु.िव ापीठ नाशीक 2021 82.63

6. कृिष पदवी अहवाल तयार करतांना

समाजातील सव लोकांनी मला मदत आिण चांग या कारे सहकाय केले.

िठकाण :- बुलढाणा िव ा य चे नाव व सही

िदनांक: ी. गणेश राजु तांगडे

139