Swami Ramanand Teerth Marathwada University, आं तररा ीय वसाया ा अथ व ा ा

Nanded (Meaning & Definition of International business)

(R-23 Syllabus of Two Years PG Program in Commerce with Multiple Entry
and Exit Option) आं तररा ीय रावर एकापे ा जा दे शां म े चालवले ला वसाय आं तररा ीय वसाय
णून ओळखला जातो. याम े दो ी दे शां मधील व ू आिण सेवां ा वहारांचा समावेश
M.Com. (1st Year): Semester I (Level 6)
होतो. हे वहार जागितक रावर आिण रा ीय सीमा ओलांडून केले जातात. आं तररा ीय
Subject: - International Business Environment
वसाय आकाराने खू प मोठे आहेत कारण ते जागितक रावर केले जातात.
1.0 Introduction to International Business ांचे ऑपरे शनचे े ल आकाराने िवशाल आहेत. आं तररा ीय वसाय मो ा माणात
1.1 Meaning, Definitions and Characteristics of International Business; लोकां ना रोजगार दे तात. दे शासाठी परकीय चलन िमळव ासाठी हा एक मह ाचा ोत
1.2 International Business Approaches; Modes of entry into International णून काम करतो. या वसायातील सव दे यके वेगवेग ा िवदे शी चलनांम े केली
Business; जातात
1.3 Scope of International Business; Advantages of International
Business. हे वसाय उ दजा ा व ूंचा पुरवठा क न िविवध दे शां तील लोकां चे जीवनमान
1.4 Problems of International Business. सुधार ास मदत करतात. आंतररा ीय वसाय िविवध कारचे असतात जसे की आयात
2.0 International Financial Environment आिण िनयात, चायिझंग, परवाना, थेट िवदे शी गुंतवणू क इ.
2.1 Meaning and Types of Foreign/International Investment; आं तररा ीय वसाय मो ा माणात लोकां ना रोजगार दे तात. दे शासाठी परकीय चलन
2.2 International Investment theories; िमळव ासाठी हा एक मह ाचा ोत णून काम करतो. या वसायातील सव दे यके
2.3 Factors affecting International Investment वेगवेग ा दे शां ा िवदे शी चलनांम े केली जातात.
2.4 International Economic Institutions: - WTO, IMF, World Bank,
UNCTAD आं तररा ीय वसायाची वैिश े
3.0 Foreign Direct Investment (Characteristics of International business)
3.1 Meaning and Definition of Foreign Direct Investment;
3.2 Factors influencing Foreign Direct Investment; मो ा माणात ऑपरे श
3.3 Reasons for Foreign Direct Investment; आं तररा ीय वसाय मो ा माणावर चालतात. ते जागितक रावर वेगवेग ा दे शांम े
3.4 Costs and Benefits of Foreign Direct Investment ांचे ऑपरे शन करतात. ांचे ावसाियक ि याकलाप ां ा उ ादनां चे उ ादन, िवपणन
4.0 Multinational Corporations आिण िव ीपासून आकाराने खू प मोठे आहेत. हे वसाय थािनक बाजारपे ठां ा मागणीची
4.1 Definition and Concept of Multinational Corporation; पूतता करतात िजथे ते उप थत आहेत आिण जागितक रावर िविवध दे शां ा मागणी
4.2 Factors that contributed growth of MNCs; दे खील पूण करतात. णूनच मो ा मागणी पूण कर ासाठी ते मो ा माणात व ू
4.3 Advantages and Disadvantages of MNCs to the Host and Home आिण सेवांचे उ ादन करतात.
country;
4.4 Multinational Corporation in India and their role in India परकीय चलन कमावते

5.0 Development and Regulation of India’s Foreign Trade परकीय चलन िमळिव ासाठी आं तररा ीय वसाय हे मह ाचे ोत णून काम
5.1 Foreign Trade (Development and Regulation) Act, 1992; करतात. या वसायांम े िविवध दे शां ची िवदे शी चलने वहारात गुंतलेली असतात.
5.2 Foreign Trade Policy; यामुळे दे शाला पु रेसा परकीय चलन साठा िमळ ास मदत होते.
5.3 Export Promotion: Production Assistance and Marketing
अथ व था समाकिलत करते
Assistance;
5.4 Foreign Exchange Management Act, 1999. आं तररा ीय वसायाचे आणखी एक मह ाचे वैिश णजे ते जगभरातील िविवध
दे शां ा अथ व थांचे एक ीकरण करते . हे िविवध अथ व थांचा लाभ घेते आिण
आिथक ा से वा दान कर ाचे उि ठे वते. यासाठी एका दे शाकडून म, एका ितकूल आिथक प र थती वसायावर िवप रत प रणाम करे ल. कोणताही आिथक, राजकीय
दे शाकडून तं ान आिण दुस या दे शाकडून िव पुरवठा लागतो. तसे च, ते केवळ एका िकंवा तां ि क बदल झा ास ाचा थेट वसाया ा कामकाजावर प रणाम होईल. ामु ळे
दे शातच न े तर वेगवेग ा-िविवध दे शां म े आपली उ ादने िडझाइन करते, तयार करते, या वसायांनी या बदलात िटकून राह ासाठी वेळोवेळी ांचे उप म बदलले पािहजेत.
एक करते. हे वेगवेग ा अथ व थे चा फायदा घे ास आिण आिथक बन ास मदत
आंतररा ीय वसायाची ा ी
करते.
(Scope of international business)
म थांची मोठी सं ा
आं तररा ीय वसायाची ा ी खू प मोठी आहे . याम े व ू आिण सेवांची िनयात आिण
आं तररा ीय वसाय आकाराने खूप मोठे आहेत. ांची काय णाली एका दे शापुरती
आयात कर ापासून उ ादने आिण ँड्सचा परवाना आिण चायिझंगपयत िविवध
मयािदत नसून जागितक रावर िविवध दे शांम े काय करते. आंतररा ीय वसायांम े
ि याकलापांचा समावेश आहे. आं तररा ीय वसायात भां डवल, तं ान आिण सीमे पलीकडे
मो ा माणात म थ गुंतलेले आहेत. या सव ी वसाया ा काय मते साठी ां ा
लोकां चाही समावेश होतो.
सेवा यो र ा दे तात. ां ा सेवा वसायाला सुलभ िव ार आिण वाढ कर ात मदत
करतात. जागितकीकरणामुळे वसायांना नवीन बाजारपेठांम े िव ार करणे सोपे होत आहे . यामुळे
आं तररा ीय ावसाियक कौश ाची मागणी वाढली आहे . आं तररा ीय वसायाची ा ी
उ धोका
प रभािषत करणारे काही मुख पैलू येथे आहेत:
आं तररा ीय वसायाशी संबंिधत जोखमीची िड ी खू प जा आहे . या वसायांना ांचे
आंतररा ीय ापार
काय पार पाड ासाठी पैसा आिण मनु बळ या दो ी बाबतीत मो ा माणात
संसाधनांची आव कता असते . ांना वेगवेग ा दे शां म े मो ा अंतरावर ापार करणे आं तररा ीय ापार हा आं तररा ीय ापाराचा पाया आहे . याम े दे शां मधील व ू आिण
आव क आहे . या व ू आिण सेवा वा न ने ासाठी मोठा खच आिण वे ळ लागतो. सेवांची दे वाणघेवाण, िनयात आिण आयात यां चा समावेश होतो. वसाय नवीन
तसे च, काहीवे ळा वेगवेग ा अथ व थांना ितकूल प र थतीचा सामना करावा लागतो बाजारपे ठांम े टॅ प कर ासाठी, संसाधने आिण क ा माल िमळव ासाठी आिण िविवध
ामुळे वसाया ा प र थतीवर प रणाम होतो. दे शां ारे ऑफर केले ा तुलना क फाय ांचा लाभ घे ासाठी आं तररा ीय ापारात
गुंततात.
ती धा
बाजाराचा िव ार
आं तररा ीय वसायाला आं तररा ीय रावर मो ा माणात जोखमीचा सामना करावा
लागतो. हे वसाय ां ा उ ादनां ा जािहरातीसाठी मो ा माणात गुंतवणू क करतात. आं तररा ीय वसाया ा ाथिमक ा ींपैकी एक णजे दे शां तगत सीमेपलीकडे
आं तररा ीय बाजारपेठेत मो ा माणात धक आहेत . िकंमत, दजा, िडझाईन, पॅिकंग बाजारपे ठेचा िव ार करणे . वसाय नवीन बाजारपेठांम े वेश क न आिण आं तररा ीय
इ ादी बाबतीत कठीण धा आहे . सु असले ा कठीण धला तोंड दे ासाठी ाहकां ना ल क न वाढी ा संधी शोधतात. या िव ाराम े िविवध सं ृ तीं ा गरजा
वसायाला या गो ींवर ल कि त करणे आव क आहे . आिण ाधा े पूण कर ासाठी उ ादने िकंवा से वा ीकारणे आिण िविश आं तररा ीय
बाजारपे ठांसाठी तयार केलेली िवपणन धोरणे िवकिसत करणे समािव असू शकते.
आं तररा ीय िनबध
जागितक पुरवठा साखळी
आं तररा ीय वसायांना िविवध दे शां मधील कामकाज करताना मो ा िनबधांचा सामना
करावा लागतो. काहीवे ळा ांना माल, तं ान आिण िविवध संसाधनांची आवक आिण बाहेर आं तररा ीय वसाय जागितक पुरवठा साखळींवर अवलंबून असतो, िजथे घटक, क ा माल
जा ाची परवानगी नसते. वेगवेग ा दे शां ा सरकारने ां ा दे शात वेश न कर ावर आिण तयार उ ादने अनेक दे शां म े जातात. जागितक पुरवठा साखळी व थािपत करणे
िनबध घातले आहेत. ांना अनेक परकीय चलन अडथळे , ापार अडथळे आिण ापार आिण ऑि माइझ करणे यात पुरवठादार, उ ादक, िवतरक आिण लॉिज क दा ांना सीमा
अवरोधांचा सामना करावा लागतो जे आं तररा ीय वसायासाठी हािनकारक आहेत . ओलांडून काय म ऑपरे श आिण व ू आिण से वांचे वे ळेवर िवतरण सुिनि त करणे
समािव आहे .
अ ंत संवेदनशील भाव

आं तररा ीय वसाय हे िनसगाने अ ंत संवेदनशील असतात. हे वसाय भावीपणे पार

पाड ासाठी यो बाजार संशोधन अ ंत आव क आहे . एका दे शातील कोणतीही
आं तररा ीय आिथक व थापन 4. लोकांचे राहणीमान सुधारणे: एका दे शातून दु स या दे शात अित र उ ादनांची िव ी
के ाने पिह ा दे शातील लोकांचे उ आिण बचत वाढते . यामुळे िनयातदार दे शा ा
आं तररा ीय वसायाम े परकीय चलन व थापन, आं तररा ीय दे यक णाली आिण
लोकसं ेचे जीवनमान सुधारे ल.
सीमापार िव पुर वठा यासह िविवध आिथक पैलूंचा समावेश होतो. वसायांनी चलन
िविनमय दरातील चढउतारांवर ने गे ट करणे, आं तररा ीय वहारांशी संबंिधत जोखीम 5. ाहक फायदे : ाहकां ना आं तररा ीय वसायातू न दे खील फायदा होतो. वाजवी
व थािपत करणे आिण ां ा आं तररा ीय कायाना समथन दे ासाठी मािहतीपूण आिथक िकमतीत िविवध दजदार उ ादनां चा वापर कर ास ते मोकळे आहेत. ामुळे आयात
िनणय घेणे आव क आहे . करणा या दे शातील ाहकां कडे िविवध कार ा उ ादनां चा समावेश असतो, हा एक फायदा
आहे .
कायदे शीर आिण िनयामक िवचार
6. औ ोिगकीकरणाला चालना: तां ि क ानाची दे वाणघे वाण िवकसनशील आिण
आं तररा ीय वसाय िविवध दे शां ा कायदे शीर आिण िनयामक े मवकम े चालतो.
िवकसनशील दे शांना परदे शी मदती ा मदतीने नवीन उ ोग थापन कर ास अनुमती दे ते.
याम े ेक बाजारातील ापार िनयम, सीमाशु ि या, बौ क सं पदा कायदे , कर
ामुळे आंतररा ीय वसायामु ळे उ ोग िवकिसत हो ास मदत होते.
िनयम, कामगार मानके आिण पयावरणीय िनयमांचे पालन समािव आहे . पालन सुिनि त
कर ासाठी आिण जोखीम कमी कर ासाठी वसायांनी या कायदे शीर गुंतागुं त समजून 7. आंतररा ीय शांतता आिण सुसंवाद: आं तररा ीय वसाय िविवध दे शां मधील धा दू र
घेत ा पािहजेत. करतो आिण आं तररा ीय शांतता आिण सौहादाला ो ाहन दे तो. पर रावलं बन िनमाण
करा आिण पर र िव ास आिण अखंडता वाढवा.
सां ृ ितक आिण नैितक िवचार

आं तररा ीय वसायासाठी िविवध सं ृ ती, रीित रवाज आिण वसाय प ती समजून घेणे 8. सां ृ ितक िवकास: आंतररा ीय वसाय अिधक वैिव पूण दे शां मधील सं ृ ती आिण
आिण ांचे कौतु क करणे आव क आहे . आं तररा ीय भागीदार, ाहक आिण कमचारी क नां ा दे वाणघे वाणीला ो ाहन दे तो. तु ी दु स या दे शातून उ म जीवनशै ली, कपडे ,
यां ाशी यश ी संबंध थािपत कर ासाठी सां ृ ितक संवेदनशीलता आिण अनुकूलता अ आिण बरे च काही ीका शकता.
आव क आहे . वसायांना िविवध बाजारपेठांम े सामािजक जबाबदारी, िटकाव आिण 9. मो ा माणातील उ ादनाचे अथशा : आं तररा ीय वसायामु ळे मो ा माणावर
कॉप रे ट ग न शी संबंिधत नैितक िवचारांचा सामना करावा लागतो. उ ादनाची मागणी जा होते . जगातील ेक दे शाला मो ा माणावर उ ादनाचा
जागितक आिथक आिण राजकीय वातावरण फायदा होऊ शकतो.

आं तररा ीय वसाय जागितक आिथक आिण राजकीय लँड े पम े चालतो जो बाजार 10. उ ादना ा िकंमती थरता: आं तररा ीय वसायामुळे उ ादना ा िकमतींम े
प र थती, ापार धोरणे आिण वसाय संधी ंना आकार दे तो. आिथक वाढ, राजकीय मो ा माणात चढ-उतार कमी होतात. हे जगभरातील उ ादनां ा िकमती थर ठे वते.
थरता, ापार करार, दर, मंजुरी आिण भू -राजकीय गितशीलता आंतररा ीय वसाय
11. उ ादना ा बाजारपे ठेचा िव ार: आं तररा ीय वसाय जगभरातील उ ादनां ा
ऑपरे श ा ा ी आिण गितशीलतेवर भाव पाडतात.
बाजारपे ठेचा िव ार करतो. वसायाची ा ी जसजशी वाढे ल तसतसा वसायातील नफा
आं तररा ीय वसायाचे फायदे वाढे ल.

12. आप ालीन प र थतीत फायदे : आंतररा ीय वसाय तु ाला आणीबाणीचा सामना

(Advantages of international business)
कर ास परवानगी दे तो. नैसिगक आप ी ा संगी आ ी तुम ा गरजेनुसार व ू आयात
1. मौ वान परकीय चलन िमळवणे : एखादा दे श आपला माल इतर दे शां ना िनयात क शकतो.
क न मौ वान परकीय चलन िमळवू शकतो.
13. रोजगारा ा संधी िनमाण करणे : आं तररा ीय कंप ा िनयात-कि त बाजारपेठांम े
2. म िवभागणी: आं तररा ीय वसाय उ ादन उ ादना ा िवशे षीकरणाकडे नेतो. रोजगार संधींना ो ाहन दे तात. हे आं तररा ीय वसायाशी संबंिधत दे शां चे जीवनमान
णून, उ -गुणव ेची उ ादने ाचा आप ाला सवात मोठा फायदा आहे . उं चावते .

3. उपल संसाधनांचा इ तम वापर: आं तररा ीय वसाय दे शांतगत संसाधनांचा अप य 14. सावजिनक उ ात वाढ: सरकार या वहारावर आयात आिण िनयात कर लादते.
कमी करतात. हे दे शां ना ां ा नैसिगक संसाधनांचा सव म वापर कर ास मदत करते . ामुळे सरकारला आंतररा ीय वसायातून भरपूर पै सा िमळू शकतो.
ेक दे श ा उ ादनां ची िनिमती करतो ां चा सवात मोठा फायदा असतो.
 आं तररा ीय वसाया ा सम ा आिण इतर रा ीय उि े ल ात घे ऊन तयार केले गेले आहेत आिण िनयातदार आिण
आयातदारांना काही ि या क सम ा िनमाण के ा आहे त.
(Problems of International Business)
7. इतर सम ा:
1. िभ ापार नमुने:
वर िलिहले ा सम ांिशवाय इतरही अनेक अंतगत अडचणी आहेत ामुळे आपला िनयात
आं तररा ीय वसायाला जगातील िविवध दे शां मधील वसाय प तींचा सामना करावा वसाय मयािदत होतो आिण प रणामी परकीय चलना ा कमाईवर प रणाम होतो.
लागतो.

िविवध दे शां ची ही ापारी धोरणे िवचारात ावी लागतात जी ांची आयात आिण िनयात
िनयंि त करतात. ही धोरणे आिण प ती आं तररा ीय वसायावर काही बंधने आिण िनबध
लादतात.

2. िनयामक उपाय:

े दे शाला आपली अित र

क नैसिगक संसाधने , कृषी उ ादने आिण उ ािदत व ूंची
िनयात करायची आहे, तो फ या व ू आिण उ ादने आयात क शकतो ा दे शात
उ ािदत िकंवा उ ािदत नाहीत. यासाठी टॅ रफ अडथळे (क म ुटी) नॉन-टे रफ
अडथळे , कोटा िनबध, परकीय चलन िनबध, तांि क आिण शासकीय िनयम, स ागार
औपचा रकता, रा ापार आिण ाधा व था, ापार करार आिण संयु आयोग
इ ादी िनयामक उपाय मागात येतात. मु ापार आिण परदे शी वसायाचा अखंड
वाह.

3. िवकसनशील दे शां चा एकतफ िवकास:

िवकिसत काउं टर अ ाधुिनक, तं ानाने सुस आहेत जे मो ा माणावर क ा मालाचे

तयार मालाम े पां तर कर ास स म आहेत . दु सरीकडे िवकसनशील दे शां म े तां ि क
ान आिण अ यावत उपकरणे नाहीत. यामुळे आं तररा ीय वसायात एकतफ िवकास
होतो.

4. आिथक संघ:

रा ांम े इकॉनॉिमक युिनय चे छोटे गट तयार कर ाची वृ ी वाढत आहे जी ांना

इतर दे शां शी वसायासाठी अटींवर वाटाघाटी कर ास मदत करतात.

5. िवकासाचे रा ीय धोरण:

यं पूणता ा क इ णारा दे श, अ यावत आिण अ ाधुिनक तं ानाने सुस

असले ा भां डवली व ूंची आयात कर ा ा धोरणाचा अवलंब करतो आिण आयात िबल
कमी कर ा ा ीने कमी मह ा ा ाहक व ूं ा आयातीवर िनबध घालतो.

6. ि या क अडचणी:

िनयात ापाराचे िनयमन कर ासाठी वेग वेग ा दे शां नी वे गवेग ा ि या, प ती आिण
कागदप े िवकिसत केली आहेत. यापैकी काही जसे की परकीय चलन िनयं ण िनयमन
 Unit No. II International Financial Environment तथािप, परदे शी गुंतवणूक एं टर ाइझने दे शां तगत कंपनी ा वसाय ऑपरे श वर िनयं ण
ठे व ाचा धोका दे खील आहे .जर े क खू प जा असेल तर, परदे शी कंपनी दे शां तगत
(Meaning and Types of Foreign/International Investment) कंपनी ा दै नंिदन कामकाजावर भाव टाक ास स म असेल.
परकीय गुंतवणु कीत एका दे शातून दु सर् या दे शात भां डवलाचा वाह समािव असतो, (Types of Foreign/International Investment)
परदे शी गुंतवणू कदारांना दे शां तगत कंप ा आिण मालम ेम े ापक मालकी ह दान
करतात .परकीय गुंतवणु कीचा अथ असा आहे की परदे शी गुंतवणू कदारांना ां ा िवदे शी गुंतवणु कीचे दोन कार आहेत. ते खालील माणे करता येतील.
गुंतवणु कीचा एक भाग णून व थापनात सि य भूिमका असते िकंवा परदे शी
१) थेट िवदे शी गुंतवणूक) FDI)
गुंतवणू कदारांना वसाय धोरणावर भाव पाडता यावा एवढा मोठा िह ा असतो .
आधु िनक कल जागितकीकरणाकडे झुकतो, िजथे ब रा ीय कंप ांची िविवध दे शां म े जे ा एखादी कंपनी, िव ीय सं था िकंवा एखादी ी परदे शात गुंतवणू क करते आिण
गुंतवणू क असते . कंपनी ा %10 पे ा जा िह ेदारीची मालकी असते , ाला थेट िवदे शी गुंतवणू क णून
संबोधले जाते .हे गुंतवणू कदारांना कंप ां ा ऑपरे श आिण ि यां वर िनयं ण ठे वणारी
परदे शी गुंतवणू क ही अशी ि या आहे ा ारे आं तररा ीय कंप ा दुसर् या दे शात
श ी आिण भाव दे ते .थेट परकीय गुंतवणू क िमळव ाचा आणखी एक माग णजे
गुंतवणू क करतात, े क िमळवतात, ा दे शात रोजगार वाढवतात आिण ापार िव ारा ारे
दु स या दे शात कारखाने , कारखाने आिण कायालये उघडणे.ई.
जागितकीकरण कट करतात.
थेट परकीय गुंतवणु कीचे दोन कार आहेत :-
िवदे शी गुंतवणू क दोन कारची असू शकते, थेट िवदे शी गुंतवणू क आिण परकीय अ
गुंतवणू क .एफडीआय णजे जे ा एखादी कंपनी भारतातील वसायात गुंतवणू क करते, a) ैितज गुंतवणूक (Horizontal Investment)
ित ा मालकी ा 10% पे ा जा िह ेदारी असते .तथािप, FII णजे जे ा एखादी
कंपनी भारतातील एखा ा वसायात ितचे शे अस/ ॉक खरे दी क न गुंतवणू क करते, जे जे ा एखादा गुंतवणू कदार परदे शात समान कारचा वसाय थािपत करतो
10% पे ा जा ेक ओलांडू शकत नाही. िकंवा जे ा एकाच उ ोगातील दोन कंप ा) वेगवेग ा दे शां म े कायरत (
एक होतात ते ा ाला ैितज गुंतवणू क णून ओळखले जाते .माकट शे अर
परदे शी गुंतवणु कीसाठी दोन धोरणे णजे ीनिफ गुंतवणू क आिण ाऊनिफ
िमळव ासाठी आिण जागितक नेता बन ासाठी कंपनी अशा कार ा
गुंतवणू क . ीनिफ गुंतवणु कीचा अथ कंप ांनी ांचे वसाय दु स या दे शात
गुंतवणु कीचा पाठपुरावा करते.
सुरवातीपासून सु केले . ा तुलनेत, कंप ा ाउनफी गुं तवणु कीत िवलीनीकरण आिण
अिध हणा ारे गुंतवणू क करणे िनवडतात. b) अनुलंब गुंतवणूक (Vertical Investment)

परकीय गुंतवणु कीचा अथ दु सर् या दे शातील गुंतवणू क होय .ते सीमापार येत अस ाने, जे ा एका दे शाची कंपनी दुस र् या दे शातील कंपनीचे अिध हण करते िकंवा
अिधक िनयम आिण कायदे आव क आहेत .हे िवकसनशील दे शां साठी फायदे शीर आहे िवलीन करते ते ा ांचे वसाय े काहीही असो .उदाहरणाथ, क ा
कारण ते पायाभूत सुिवधा िनमाण कर ास, रोजगार िनमाण कर ास, ान सामाियक मालाचा पुरवठा करणारा एका दे शाचा उ ादन वसाय
कर ास आिण यश ी वाढिव ात मदत करते . ाच वेळी, िवकिसत रा ाम े दु स या दे शा ा उ ादनासाठी .कंपनी इतरांवरील अवलंिब काढून
वसाय िव ारासाठी दे खील आव क आहे. टाक ासाठी आिण मो ा माणावर अथ व था सा कर ासाठी या कार ा
गुंतवणू कीत भाग घेते.
जागितकीकरणात परकीय गुंतवणु कीचे धोरण वसाय िव ारात मह ाची भूिमका
बजावते .हे परदे शी गुंतवणू कदारांना मजूर, क ा माल िकंवा भौगोिलक सुिवधा यां चा २) परकीय अ गुं तवणूक:-
वसाय वाढव ासाठी फायदा िमळव ास मदत करते .परं तु दु सरीकडे , ते लहान आिण . जे ा परदे शी गुंतवणू क उप म, िव ीय सं था िकंवा एखादी ी परदे शी
घरगु ती वसायांना हानी पोहोचवते कारण ां ाकडे महाकाय कॉप रे शनशी धा ॉक ए चजम े ापार करणार् या कंप ांचे ॉक िवकत घेऊन दुसर् या
कर ासाठी अपु रा िनधी आहे .हे रा ांम े रोख वाहा ा थर हालचालींना ो ाहन दे शात गुंतवणू क करते, ते ा ती िवदे शी अ गुंतवणू क णून ओळखली
दे ते. जाते .तथािप, सां िगतलेली गुंतवणू क एकाच कंपनीतील ॉक ा 10% पे ा जा
नसावी.
 आं तररा ीय गुंतवणुकीचे िस ांत उभार ा ा मते ा संदभात ांनी हे केले, ामुळे ांना वेगवेग ा ाजदरां वर
ां ा अपे ि त उ ा ा वाहाचे भांडवल करणे श झाले .संरचना क अपू णता
(Theories of International Investment) परकीय चलन बाजार कंप ांना अमू िकंवा जा मू नसले ा चलनात मालम े ा
खरे दीदार िव ी ारे परकीय चलन नफा िमळिव ाची परवानगी दे तो .एक अ
आं तररा ीय गुंतवणू क िस ां त ां ा गुंतवणु कीवर जा ीत जा परतावा िमळवू
इ णा या गुंतवणू कदारां ारे गुंतवणु की ा भां डवलाचा दे शाम े आिण बाहेरचा वाह आिथक ा आधा रत िस ां त) पोटफोिलओ िस ां त) ने ठे वले होते.
करतो .आं तररा ीय गुंतवणु कीवर भाव टाकणारा एक मु ख घटक णजे दे शातील र न, ऍ ोन आिण लेसाड या संशोधकांनी असा यु वाद केला की आं तररा ीय
िकंवा इतर परदे शी बाजारपे ठेतील पयायी गुंतवणु कीवरील सं भा परतावा. िविवध ऑपरे श जोखमीचे िविवधीकरण कर ास परवानगी दे तात आिण ामु ळे गुंतवणु कीवरील
िस ां तां चा समावेश आहे अपेि त परतावा वाढव ाचा कल असतो .र न आिण लेसाड यां नी पुढे असा यु वाद
म ेदारीचे फायदे केला आहे की थे ट परदे शी गुंतवणु कीचे थान हे संबंिधत अिनि तता आिण भौगोिलक
अशा दो ी गो ींब ल फम ा आकलनाचे काय असेल . ा ा िव मान मालम ेचे
ीफन हायमर यां ा नुसार उ ादन बाजारपेठेतील अपूण ध ा ािसक मॉडे लसह िवतरण.
थेट िवदे शी गुंतवणु की ा अ ासाशी िववाह कर ाचा एक माग णून फम-िविश
फाय ांची भूिमका पािहली . ांनी असा यु वाद केला की थेट परकीय गुंतवणू कदाराकडे डिनं ग ए े क िस ांत
काही कारचे मालकी िकंवा म ेदारीचे फायदे आहेत जे थािनक कंप ांना उपल ए े क पॅराडाइम ारे िवकिसत केले आहे
नसतात .हे फायदे े लची अथ व था, उ ृ तं ान िकंवा िवपणन, व थापन, िकंवा
िव िवषयक उ ान असणे आव क आहे .उ ादन आिण घटक बाजारातील जॉन डिनंग यां ा नुसार दे शा ा त: ा उ ोगां नी घेतले ा परदे शी-मालकी ा
अपूणतेमुळे थे ट परकीय गुंतवणू क झाली .थेट गुंतवणूकदार हा म े दार असतो िकंवा उ ादनाची ा ी आिण नमु ना आिण परदे शी उ ोगां ा मालकी ा दे शां तगत उ ादनाचे
अिधक वे ळा, उ ादन बाजारातील एक अ सं क असतो .ह्युमर िनिहत, की सरकार माण िनि त कर ासाठी एक सामा े मवक ऑफर कर ाचा य करते.
ावर िनयं ण लाद ास तयार असले पािहजे . औ ोिगक संघटना िस ांत
ॉस गुंतवणूक (ई .एम . ॅ हम .( ॅहम साठी एक वृ ी ल ात घेतली. मु े मालकीचे प करते. उ वणारे फायदे :
ॉस गुं तवणूक )१) िविश अमूत मालम ां ा ता ातून-
िविश अ सं क उ ोगां म े युरोिपयन आिण अमे रकन कंप ां ारे ; णजे, अमे रकन मालम ा फायदे
कंप ा युरोपात गे ावर युरोिपयन कंप ांनी युनायटेड े ट्सम े गुंतवणू क कर ाचा
य केला . ांनी असे ितपादन केले की अशा गुंतवणुकीमुळे युरोिपयन कंप ां ा अनेक आिण भौगोिलक ा िवखुरले ा मू विधत ि याकलापांचे सम य साध ा ा
अमे रकन उपकंप ांना यू एस कंप ां ा होम माक टम े बदला घे ाची परवानगी िमळे ल आिण जोखीम िविवधीकरणाचे फायदे िमळव ा ा फम ा मतेपासून -
जर या कंप ां ा युरोिपयन उपकंप ांनी काही उप म सु केले .आ मक यु ी, जसे
वहार खच कमी करणारे फायदे
की युरोिपयन बाजारपे ठेत िकंमत कमी करणे.
मालम ा अिधकारांचा िस ांत
अंतगतकरण िस ांत
आिण हे फायदे िमळव ासाठी कंप ा परदे शी ि याकलाप का करतात हे करते.
बाजार अपू णता िस ां ताचा िव ार आहे .परवाना दे ाऐवजी परदे शी उपकंपनीम े
गुंतवणू क क न, कंपनी हे ान पेढीम े राखून सीमा ओलांडून पाठिव ास स म आहे, थान आिण ापार िस ांत
िजथे ते तयार कर ासाठी केले ा गुंतवणु कीवर अिधक चां गला परतावा िमळू शकतो .
उ ादनाचे थान िनि त करणारे घटक करा.
इतर िस ां त संबंिधत आहेत .आिथक घटक
ऑिलगोपॉली आिण वसाय धोरणाचे िस ांत
.रॉबट अिलबर यां ा नुसार िवदे शी गुंतवणु कीसाठी परकीय चलन बाजारातील अपूणता
कारणीभू त असू शकते असा िव ास आहे .मजबू त चलन असले ा दे शां तील कंप ां ा
कमकुवत चलनांसह दे शां तगत िकंवा परदे शी बाजारपेठांम े कज घे ा ा िकंवा भांडवल
 िविश OLI कॉ गरे शनवर कंप ांची संभा िति या करा .ए े क िवदे शी गुंतवणु कीला भािवत करणारा मह ाचा घटक णजे ाजाचा दर. दोन दे शां तील
ितमान सूिचत करते की सव दे शां ारे परदे शी उ ादनाचे सव कार वरील प र थती ा ाजा ा दरातील फरक होय. एखा ा दे शात भांडवलावर ाज कमी िमळत असेल तर
संदभाने केले जाऊ शकतात. ते करणार नाहीत ते आपली गुंतवणू क करीत असताना ा दे शात जा दराने ाज
िमळे ल. ाच िठकाणी गुंतवणूक करीत असतात. णून िवदे शी गुंतवणू क करणारा
डिनं ग
मह ाचा घटक णजे ाज दर होय.
पुढे असा यु वाद केला की ए े क ितमान आंतररा ीय उ ादना ा सामा
4) उ ादन खच :-
ीकरणासाठी आधार दान करते .एखा ा िविश रा ीयते ा उ ोगां ची थेट परकीय
गुंतवणु कीत गुंत ाची वृ ी आिथक प र थतीनुसार बदलू शकते .इ ादी ां ा मूळ िवदे शी गुंतवणु कदार हे िवदे शातील कमी उ ादन खचाने भािवत झाले ले असतात. ासाठी
दे शाची आिण दे शाची िविश वैिश े ाम े ते गुंतवणू क कर ाचा ाव दे तात, ांची आव क असणारा क ामाल परदे शातु न आणावा लागत असे. आिण क ामाल आप ा
ेणी आिण उ ादनां चे कार आिण ांचे अंतिनिहत व थापन आिण सं था क दे शात उपल नसे ल िकंवा उपल होत असून सु ा जा िकमतीला िमळत असेल. तर
धोरणे.ई. अशा वे ळी िवदे शी गुंतवणू कदार ा िठकाणी उ ादनात येणारा खच कमी आहे अशा
िठकाणी गुंतवणू क करीत असतात.
आं तररा ीय गुंतवणुकीवर प रणाम करणारे घटक
5) आिथक प र थती :-
)Factors affecting International Investment)
े दे शाची आिथक प र थती ा दे शा ा आिथक िवकासावर अवलंबून असते . संभा
क
ातं ा ीनंतर भारताने पंचवािषक योजने ा मा मातून आिथक िवकासाला बाजारपे ठ व पायाभूत सुिवधा इ ादी िवदे शी गुंतवणु कीवर भाव टाकत असतात.
सु वात केली. आिथक िवकासासाठी लागणारे अंतगत पाची भांडवली गुंतवणू क अपु री
लोकसं ेचा आकार आिण उ घटक हे सु ा दे शात गुंतवणू क करताना मह ाचे मानले
पडत अस ाने िवदे शी भां डवल व मदत ीकार ाचे धोरण ीकारले गेले. 6 एि ल जातात. याचा िवचार क नच िवदे शी गुंतवणुकदार गुंतवणू क करीत असतात.
1949 रोजी संसदे त ालीन धानमं ी पंिडत जवारलाल ने ह यांनी भांडवला ा संदभात
भारत सरकार कोण ाही कारचे भेदभाव करणार नाही आिण िवदे शी गुंतवणू क करणा यास 6) सरकारी / शासकीय धोरणे :-
दे शात गुंतले ा भां डवलावर व ावर ा झाले ला लाभ ां ाच दे शात परत घे ऊन
दे शातील सरकारी धोरणे हे िवदे शी गुंतवणु की ा बाजूने असतात. िवदे शी सहकाय,
जा ाची परवानगी िदली जाईल. या कालखं डात जर कोण ाही उ ोगां चे रा ीयीकरण केले
िवदे शातून पाठवलेला पैसा, नफा, कर प ित, राजकीय चलन, िनयं ण प ती, नाणेिनधी,
गेले तर ा उ ोगात गुंतले ा भां डवला ब ल संबंिधतांना यो मोबदला िकंवा ाज
जकातीचे दर आिण सरकारी वसुलीचे धोरण इ ादी बाबतीत धोरण कसे आहे . यावर
दे ात येईल, अशी भारत सरकारने िवदे शी भां डवल याबाबत भूिमका मांडली. ानं तर
िवदे शी गुंतवणू क अवलंबून असते .
अनेक दे श भारतात गुंतवणूक करत अस ाचे िदसून आले. आं तररा ीय गुंतवणु की वर
प रणाम िकंवा भाव टाकनारे पुढील घटक कारणीभू त ठरतात. 7) राजकीय घटक :-

1) भांडवल :- राजकीय थरता, राजकीय प ांचे प व ा प ाचे इतर दे शां शी असलेले संबंध दे खील
िवदे शी गुंतवनुिकवर भाव टाकत असतात. ा दे शात राजकीय प र थती चां गली आढळू न
भां डवल हे िवदे शी गुंतवणू क वर भाव टाकणारे सवात मह ाचा घटक आहे . िवकसनशील
येते. अशा दे शात िवदे शी गुंतवणू कदार मो ा माणात गुंत वणू क करीत असतात.
दे शात व ू व सेवांची िनिमती कर ासाठी आव क भां डवल उपल नसते. ामु ळे
वसायात िकंवा उ ोगात िवदे शी गुंतवणु क आव क असते . 8) म ेदारी :-

2) नफा िमळवणे :- अ काळातील ाजा ा दरातील बदलांचा फायदा िमळव ासाठी अ काळात िवदे शी
गुंतवणू क केली जाते . ामु ळे सटे बाजी, म े दारी हा दे खल िवदे शी गुंतवनूिकवर भाव
कोणते ही खाजगी िवदे शी गुंतवणू क हे नफा िमळव ा ा उ े शाने गुंतवणूक करत असतात.
टाकनारा घटक आहे .
ामुळे िवदे शी गुंतवणूकदार हे अशा दे शातच वतन करतात ही जाती गुंतवणुकीवर यो
परतफेड आिण मोबदला ा होईल.

3) ाजाचा दर :-
 Unit No. III थेट परकीय गुंतवणूक
)Foreign Direct Investment(
थेट परकीय गुंतवणूक णजे दोन िविवध दे शांतगत कंप ां ना एकमे कां ा दे शात
गुंतवणू क कर ाची मुभा .अशा कार ा गुंतवणू कीमुळे दो ी कंप ांना एकमे कां ा
दे शात काही ठरािवक ट े र म गुंतव ाची संधी िमळते .दे शात परकीय भां डवल
मो ा माणात गुंतव ामुळे दे शा ा अथ व थे लाही चां गला फायदा होतो .
सवसाधारणपणे परकीय गुंतवणू कीसाठी कोण ाही कंपनीला दुस-या कंपनीचे १० ट े
शे अस खरे द ी करावे लागतात .मा एखा ा कंपनीने ५१ ट े शे अस खरे द ी के ास दु स -
या कंपनीची ओनर कंपनी णून ओळखली जाऊ शकते .भारतात रटे ल े ाचा ाप
फार मोठा आहे .दे शा ा अथ व थे त रटेल े ाचा वाटा हा अंदाजे १५ ट े आहे .
ािशवाय दे शा ा अथ व थे त रटे ल े ा ा मा मातून सरकार ा को ात दरवष
२५० कोटी डॉलस परकीय चलन येते.
िवदे शातील कंप ा जशा अनेक दे शात भां डवल गुंतवतात, तशाच भारतात ा अनेक
कंप ांनीदे खील िवदे शातील अनेक दे शां त भां डवलाची गुंतवणू क केलेली आहे .अि का, चीन,
इं ंडच काय थेट अमे रकेतही आप ा दे शातील अनेक कंप ांची गुंतवणू क आहे .िवदे शी
कंप ांना आपला पैसा गुंतवायचा असेल तर आप ा सरकारची परवानगी ावी लागते .
अशी परवानगी घे ऊन अनेक िवदे शी कंप ा यापूव च भारतात आले ा आहेत .कोकोकोला
असो की नोिकया, या कंप ा िवदे शी आहेत .मग हा एफडीआय िवरोधी गदारोळ समजावून
घे ासाठी म ी ँड, रटे ल आिण एफडीआय हे काही श नीटपणे समजावून
लागतील.
फॉरे न डायरे इ े समट) एफडीआय ( णजे, िवदे शाची थेट गुंतवणू क .दे शात तीन
कार ा कंप ा असतात .िनखळ दे शी भां डवल असले ा कंप ा, दे शी भां डवलासोबत
िवदे शी भां डवल वापरणा-या कंप ा, व केवळ िवदे शी भां डवल असणा-या कंप ा .आता
ा मु ावर वाद सु आहे तो दे शी कंप ासोबत िवदे शी कंप ां ा गुंतवणु की ा संदभात
आहे .सरकारने िवदे शी कंप ांना िन ापे ा अिधक गुंतवणु कीला परवानगी िदली .संयु
भां डवल गुंतवणू की ा अनेक कंप ा आहेत .नोिकया िकंवा कोकाकोला ही थेट गुतवणु कीची
उदाहरणे आहेत . एवढाच आहे की रटे ल े ात प ास ट ा न अिधक थेट गुंतवणु कीची
परवानगी ायची का? ात शे तक-यां चे काय हीत आहे?
नोिकया ही एक िवदे शी कंपनी आहे . ांचा एक ँड आहे .नोिकयाने िवदे शी गुंतवणू क
केली णजे िसं गल ँड म े गुंतवणू क केली, असे मानले जाते .एका व ूचे उ ादन करा
िकंवा िव ी करा . ाला सरकारचा िवरोध नाही .िकराणा दु कानात मा अनेक कार ा
व ू िवक ा जातात .अ धा , भाजीपाला, फळफळावळ, कपडाल ा, भां डीकुंडी, बूटचपला,
फळांचे रस, नाना कार ा व ू .या अनेक व ू एकाच ँडने िवक ा जात असतील तर
ाला म ी ँड असे णतात .म ी ँड े ात गुंतवणू कीला िवरोध केला जात आहे .येथे
हेही ल ात घेतले पािहजे की, िसं गल ँडपे ा म ी ँड ा रटे ल े ाचा शे तीमालाशी अिधक
संबंध येतो.
परकीय थेट गुं तवणुकीची ा ा णजे जे ा दु सर् या दे शात मु ालय असले ा कंपनीची
दुसर् या दे शात असले ा कंपनीम े मालकी ह असतो .परकीय थेट गुंतवणू क) FDI) ही
दुसर् या दे शात मालकी ह ाचे िनयं ण थािपत कर ासाठी केलेली गुंतवणू क आहे .
मालकी िह ेदारी िनयंि त करणे हे िवदे शी पोटफोिलओ गुंतवणु कीपासून थे ट परदे शी
गुंतवणु कीला वेगळे करते, जेथे गुंतवणू कदार परदे शातू न िस ु रटीज खरे द ी करतात आिण
िन यपणे धारण करतात.
ा ा -: परकीय थेट गुंतवणू क ही अशी गुंतवणू क आहे जी दु सर् या दे शातील एखा ा
सं थे ारे एका दे शात असले ा कंपनीम े िनयंि त मालकी िह ेदारीचे प घेते.
उदाहरणाथ, तुक ानम े युनायटेड े ट्सची थेट िवदे शी गुंतवणू क फोड) यू एस कार
उ ादक ( ारे तुक म े तयार केले ा नवीन कारखा ाचे प घेऊ शकते .कारखाना
कार तयार कर ासाठी कंपनीत काम कर ासाठी थािनक तुक कामगारांना कामावर
घेणार आहे, परं तु कंपनीतील मालकी भाग फोडकडे च राहील.
थे ट परकीय गुंतवणुकीवर प रणाम करणारे घटक
)Factors influencing Foreign Direct Investment(
FDI) णजे कंप ा भां डवल खरे द ी करतात आिण परदे शात गुंतवणू क करतात .
उदाहरणाथ, नायकेसार ा अमे रकेतील ब रा ीय कंपनीने पािक ानम े िश क
बनव ाचा कारखाना उभारला; ही थेट परकीय गुंतवणू क णून गणली जाईल.
.1मजुरीचे दर
ावे
परदे शात गुंतवणु कीसाठी ब रा ीय कंप ांसाठी एक मुख ो ाहन णजे कमी वेतन
असले ा दे शां म े म-कि त उ ादन आउटसोस करणे .जर यूएस म े सरासरी
मजुरी 15$ ित तास असेल, परं तु भारतीय उपखंडात 1$ ित तास असेल, तर उ ादन
आउटसोिसग ारे खच कमी केला जाऊ शकतो . ामुळे अनेक पा ा कंप ांनी भारतीय
उपखंडातील कप ां ा कारखा ांम े गुंतवणू क केली आहे .
तथािप, केवळ मजु रीचे दर FDI ठरवत नाहीत, उ वेतन दर असलेले दे श अजूनही उ
तं ान गुंतवणू क आकिषत क शकतात .एखादी फम सब-सहारा आि केत गुंतवणूक
कर ास नाखूष असू शकते कारण पायाभूत सुिवधां चा अभाव आिण वाहतू क दुवे
यासार ा इतर कमतरतांमुळे कमी वेतन जा आहे .
.2 म कौश
काही उ ोगांना उ कुशल कामगारांची आव कता असते , उदाहरणाथ फामा ु िटक
आिण इले ॉिन . ामु ळे, ब रा ीय कंप ा ा दे शां म े कमी वेतन, परं तु उ म
उ ादकता आिण कौश े यां ा संयोगाने गुंतवणू क करतील .उदाहरणाथ, भारताने कॉल
सटसम े ल णीय गुंतवणू क आकिषत केली आहे, कारण लोकसं ेतील उ ट े लोक
इं जी बोलतात, परं तु वेतन कमी आहे .हे आउटसोिसगसाठी एक आकषक िठकाण
बनवते आिण ामु ळे गुंतवणूक आकिषत करते.
.3कर दर
Apple, Google आिण Microsoft सार ा मो ा ब रा ीय कंप ांनी कमी कॉप रे शन कर .7व ू
दर असले ा दे शां म े गुंतवणू क कर ाचा य केला आहे .उदाहरणाथ, गुगल आिण
परदे शी गुंतवणु कीचे एक कारण णजे व ूंचे अ .आि केतील एफडीआयम े वाढ
माय ोसॉ कडून गुंतवणू क आकिषत कर ात आयलड यश ी ठरले आहे .िकंब ना, हे
हो ाचे हे एक मुख कारण आहे - अनेकदा िचनी कंप ा व ंू चा सुरि त पुरवठा
वाद ठरले आहे कारण सव यु रोिपयन दे शां म े ऑपरे श असूनही Google ने
शोधत असतात.
आयलड ारे सव नफा िमळव ाचा य केला आहे .
.8िविनमय दर
.4वाहतू क आिण पायाभूत सुिवधा
यजमान दे शाम े कमकुवत िविनमय दर अिधक एफडीआय आकिषत क शकतो कारण
गुंतवणु की ा इ ते तील मह ाचा घटक णजे वाहतू क खच आिण पायाभूत सुिवधां चे
ब रा ीय कंप ांसाठी मालम ा खरे दी करणे होईल .तथािप, िविनमय दरातील
र .एखा ा दे शाला मजु रीचा खच कमी असू शकतो, परं तु जागितक बाजारपे ठेत माल
अ थरता गुंतवणु कीला परावृ क शकते.
आण ासाठी वाहतू क खच जा असेल तर ही एक कमतरता आहे .समु ात वेश
असलेले दे श लँडलॉक केले ा दे शांसाठी फायदे शीर आहेत, ां ना माल पाठव ासाठी .9 रं ग भाव
जा खच ये ईल.
स ा ा FDI सार ाच े ात गुंतवणू क कर ासाठी िवदे शी कंप ा अनेकदा आकिषत
.5अथ व थेचा आकार / वाढीची मता होतात .याचे कारण णजे ांना बा अथ व थांचा फायदा होऊ शकतो - से वा
उ ोगां ची वाढ आिण वाहतू क दु वे .तसे च, चां गला टॅ क रे कॉड असले ा े ात गुंतवणू क
परकीय थेट गुंतवणुकीचे ल अनेकदा गुंतवणु कीला आकिषत कर ासाठी गुंतले ा
कर ाचा अिधक आ िव ास असेल . ामुळे, काही दे श गुं तवणुकीला आकिषत कर ाचे
दे शाला थेट व ू िवक ासाठी असते . ामुळे गुंतवणु कीला आकिषत कर ासाठी
सद्गुण च तयार क शकतात आिण नंतर या सु वाती ा गुंतवणु की अिधक आकिषत
लोकसं ेचा आकार आिण आिथक वाढीची ा ी मह ाची ठरे ल .उदाहरणाथ, मो ा
क शकतात .याला काहीवे ळा एकि त प रणाम णून दे खील ओळखले जाते .
लोकसं ेसह पू व युरोपीय दे श, उदा .पोलंड नवीन बाजारपेठांना वाव दे ते .हे परदे शी
कार कंप ांना आकिषत क शकते, उदा .फो वॅगन, िफयाट वाढ ा ाहक वगाला .10मु ापार े ां म े वे श.
िवक ासाठी पोलंडम े गुंतवणू क करे ल आिण कारखाने तयार करे ल .लहान दे शां चे
नुकसान होऊ शकते कारण लहान लोकसं ेसाठी गुंतवणू क करणे यो नाही .परकीय युरोपम े गुंतवणूक करणार् या कंप ांसाठी एक मह ाचा घटक णजे EU िसं गल
माकटम े वेश करणे, जे एक मु ापार े आहे परं तु िनयम, िनयम आिण लोकां ा
गुंतवणु कीसाठी चीन हे ल असेल कारण न ाने उदयास येत असले ा िचनी
म मवगाला ब रा ीय कंप ां ा व ू आिण सेवांना खू प मोठी मागणी असू शकते. मु हालचालीं ा सुसंगतते मुळे खू प कमी नॉन-टे रफ अडथळे आहेत .उदाहरणाथ, UK
पो - े झट FDI साठी कमी आकषक अस ाची श ता आहे, जर ते िसंगल माकट ा
.6राजकीय थरता/मालम ा ह बाहेर असेल.

थेट परकीय गुंतवणुकीत जोखमीचा घटक असतो .अिनि त राजकीय प र थती असलेले थेट परकीय गुंतवणुकीची कारणे
दे श, एक मुख िनराशाजनक असेल .तसे च, आिथक संकट गुंतवणु कीला परावृ क
शकते .उदाहरणाथ, अलीकडील रिशयन आिथक संकट, आिथक िनबधांसह एकि तपणे ,
(Reasons for Foreign Direct Investment)
परदे शी गुंतवणु कीला परावृ कर ासाठी एक मुख घटक असेल .पूवकडील क ुिन
थेट परकीय गुंतवणु कीची मु कारणे णजे गंत दे शाचे कमी म आिण उ ादन
दे श युरोिपयन युिनयनम े सामील हो ास उ ु क अस ाचे हे एक कारण आहे .EU हे
खच .आिथक वाढीसाठी एफडीआय मह ाचा आहे .
राजकीय आिण आिथक थरते चे संकेत णून पािहले जाते, जे िवदे शी गुंतवणु कीला
ो ाहन दे ते. परकीय थेट गुंतवणू क) FDI) णजे एखा ा एं टर ाइझम े गुंतवणु कदाराचा अपवाद
वगळता कायम पी व थापन ार जमा कर ासाठी परकीय दे शातून अथ व थे त
राजकीय थैयाशी संबंिधत ाचार आिण सं थांवरील िव ासाची पातळी, िवशेषत :
गुंतवणु कीचा वाह .ही भां डवली राखीव, न ाची पुनगुतवणू क, इतर दीघकालीन मालम ा
ाय व था आिण कायदा आिण सु व थे ची ा ी.
आिण दे यकां ा िश क म े दशिव ा माणे अ भांडवल यां ची बेरीज आहे .

जगातील जवळपास सवच अथ व था थेट परकीय गुंतवणुकीचे मह ओळखतात .

एखा ाला एफडीआय आिण पोटफोिलओ टा फरम े फरक करता आला पािहजे .
पोटफोिलओ ह ांतरण अ गुंतवणू क णून ओळखले जाते .

जागितकीकृत जागितक अथ व थे त थेट परकीय गुंतवणु कीला लोकि यता िमळ ाची
अनेक कारणे आहेत .थेट परकीय गुंतवणु कीची मुख कारणे या लेखात चचा केली
आहेत.
िवकसनशील दे शासाठी एफडीआयचा हा सवात मह ाचा फायदा आहे .एफडीआयमुळे
दे शातील मागास भागांचे औ ोिगक क ां म े पांतर होऊ शकते .यामु ळे प रसरातील
सामािजक अथ व थे ला चालना िमळते .भारतातील तािमळनाडू येथील ीपे ुदुर येथील
Hyundai युिनट या ि येचे उदाहरण दे ते.

4. िव आिण तं ानाची तरतूद

थेट परकीय गुं तवणुकीची अनेक कारणे आहे त :-
ा कता वसायांना जगभरातून नवीनतम िव पुर वठा साधने, तं ान आिण ऑपरे शनल
ब सं एफडीआय या िविवध फाय ांचा फायदा िमळ ा ा आशेने जागितक
कॉप रे शन ारे केले जाते : प तींम े वेश िमळतो .कालां तराने , नवीन, विधत तं ान आिण ि यां चा प रचय
थािनक अथ व थे त ांचा सार होतो, प रणामी उ ोगाची काय मता आिण
1) इतर रा ांम े कमी झाले ा प रचालन खचाचा फायदा. प रणामकारकता वाढते .
2) क ा मालाला जगभरात हलव ापे ा ां ा जवळ रा न फायदा िमळवा.
5. िनयातीत वाढ
3) टॅ रफ आिण इतर अध- ापार अडथळे टाळा.
4) वाहतू क खच कमी करा .उदाहरणाथ, िनसान यूकेम े वाहने तयार करत एफडीआय ारे उ ािदत सव व ू दे शां तगत वापरासाठी नसतात .यापैकी अनेक
अस ाने यूके माक टम े जािहरातींसाठी पारगमन खच आहे . उ ादनां ना जागितक बाजारपे ठ आहे .100% ए पोट ओ रएं टे ड युिनट् स आिण
5) दे शां तगत बाजारपेठांम े टॅ िपंगला समथन दे ासाठी थािनक ाना ा वापरा ा इकॉनॉिमक झोन ा िनिमतीमु ळे एफडीआय गुंतवणू कदारांना इतर दे शां मधू न ांची िनयात
श ता. वाढव ात मदत झाली आहे .

परकीय थेट गुं तवणुकीची िकंमत आिण फायदे 6. िविनमय दर थरता

(Costs and Benefits of Foreign Direct Investment) दे शात एफडीआयचा सतत वाह परकीय चलना ा सतत वाहात अनुवािदत होतो .हे
1. वाढलेली रोजगार आिण आिथक वाढ दे शा ा सटल बँकेला परकीय चलनाचा आरामदायी राखीव राख ात मदत करते .हे
यामधून थर िविनमय दर सुिनि त करते.
नोक यां ची िनिमती हा एफडीआयचा सवात फायदा आहे .एखादे रा , िवशे षत :
िवकसनशील दे श, एफडीआय आकिषत कर ामागचे एक मह ाचे कारण आहे . 7. आिथक िवकासाला चालना
एफडीआय वाढ ाने उ ादन तसेच सेवा े ाला चालना िमळते .यामु ळे नोक या िनमाण एफडीआयचा हा आणखी एक मह ाचा फायदा आहे .एफडीआय हा दे शासाठी बा
होतात आिण दे शातील सुिशि त त ण-तसेच कुशल आिण अकुशल कामगारांमधील भां डवल आिण उ महसूलाचा ोत आहे .जे ा कारखाने बांधले जातात, ते ा िकमान
बेरोजगारी कमी हो ास मदत होते .वाढले ा रोजगारामु ळे उ ात वाढ होते आिण काही थािनक मजूर, सािह आिण उपकरणे वापरली जातात .एकदा बां धकाम पूण
लोकसं ेला वाढीव खरे दी श ीने सुस करते . ामुळे दे शा ा अथ व थे ला चालना झा ावर, कारखाना काही थािनक कमचारी िनयु करे ल आिण पुढे थािनक सािह
िमळते. आिण सेवा वापरे ल .अशा कारखा ां ारे काम करणा या लोकां कडे खच कर ासाठी
2. मानव संसाधन िवकास जा पैसा असतो . ामुळे अिधक नोक या िनमाण होतात.

एफडीआयचा हा एक कमी फायदा आहे . ामुळे अनेकदा कमी लेखले जाते . हे कारखाने सरकारसाठी अित र कर महसूल दे खील िनमाण करतील, ाचा वापर
ह्युमन कॅिपटल णजे कमचार् यां चे ान आिण मता . िश ण आिण अनुभवा ारे भौितक आिण आिथक पायाभूत सुिवधा िनमाण आिण सुधार ात केला जाऊ शकतो.
िमळवलेली आिण वाढवलेली कौश े दे शा ा िश ण आिण मानवी भांडवलाला चालना 8. सुधा रत भांडवली वाह
दे तात .एकदा िवकिसत झा ावर, मानवी भां डवल मोबाइल आहे .हे इतर कंप ांम े
मानवी संसाधनांना िशि त क शकते, ामुळे एक लहरी भाव िनमाण होतो. भां डवलाचा ओघ िवशे षतः मयािदत दे शां तगत संसाधने असले ा दे शांसाठी तसे च जागितक
भां डवली बाजारात िनधी उभार ासाठी मयािदत संधी असले ा रा ांसाठी फायदे शीर आहे .
3. मागास भागांचा िवकास
9. धा क बाजाराची िनिमती
दे शां तगत बाजारपेठेत परदे शी सं थांचा वेश सुलभ क न, एफडीआय धा क वातावरण थािनक अथ व थे त िवतरणात प रणाम होतो, प रणामी उ ोगाची काय मता आिण
िनमाण कर ास, तसे च दे शां तगत म े दारी मोड ास मदत करते .िनरोगी धा क प रणामकारकता वाढते .
वातावरण कंप ांना ां ा ि या आिण उ ादन ऑफर सतत वाढव ास वृ करते,
िनयातीत वाढ
ामुळे नािव पूणते ला चालना िमळते . ाहकां ना धा क िकंमती ा उ ादनां ा
िव ृत ेणीम े वेश दे खील िमळतो. एफडीआय ारे उ ािदत केले ा अनेक व ूंना जागितक बाजारपे ठ आहे, केवळ दे शां तगत
वापर नाही .100% िनयात कि त युिनट् सची िनिमती एफडीआय गुंतवणू कदारांना इतर
ब रा ीय कॉप रे शनसाठी, भारतातील एफडीआय हे नवीन उपभोग आिण उ ादन
दे शां मधू न िनयात वाढिव ात मदत कर ास मदत करते .
बाजारपे ठांम े वेश कर ाचे आिण ा ारे ाचा भाव आिण वसाय ऑपरे श
वाढिव ाचे एक साधन आहे .हे केवळ जीवा इं धन आिण मौ वान धातूंसार ा िविनमय दर थरता
मयािदत संसाधनांम ेच नाही तर कुशल आिण अकुशल कामगार, व थापन कौश
एखा ा दे शात एफडीआयचा वाह परकीय चलना ा सतत वाहात अनुवािदत होतो,
आिण तं ान दे खील िमळवू शकते .एफडीआय एखा ा सं थे ला ितची उ ादन िकंमत
दे शा ा सटल बँकेला परकीय चलनाचा समृ राखीव राख ात मदत होते ामुळे थर
कमी कर ास स म करते - संसाधनांम े वेश क न िकंवा तृतीय प ांकडून
िविनमय दर िमळतात.
क ा मालाची खरे दी कर ाऐवजी थेट ोताकडे जाऊन .अनेकदा, एफडीआय हाती
घेणा या कंपनीला िविवध कर फायदे िमळतात .जे ा दे श परदे शी उ ावर कर सुधा रत भांडवली वाह
कपातीची परवानगी दे तो िकंवा जे ा ा कता दे श ा दे शात एफडीआय करणार् या
भां डवलाचा ओघ िवशे षतः मयािदत दे शां तगत संसाधने असले ा दे शांसाठी तसे च जागितक
सं थांसाठी कर कपात आिण फाय ांना परवानगी दे तो ते ा हे होऊ शकते .या ित र ,
भां डवली बाजारात िनधी उभार ासाठी मयािदत संधी असले ा रा ांसाठी फायदे शीर आहे .
जे ा ा क ा दे शाकडे मू ळ दे शापे ा अिधक फायदे शीर कर कोड असतो ते ा असे
होऊ शकते. धा क बाजारपेठेची िनिमती
इतर फायदे खालील माणे आहेत -: दे शां तगत बाजारपेठेत परदे शी सं थांचा वेश सुलभ क न, एफडीआय धा क वातावरण
िनमाण कर ास, तसे च दे शां तगत म े दारी मोड ास मदत करते .िनरोगी धा क
आिथक वाढ
वातावरण कंप ांना ां ा ि या आिण उ ादन ऑफर सतत वाढव ास वृ करते,
नोक यां ची िनिमती हा एफडीआयचा सवात फायदा आहे, एखादे रा ) िवशे षतः ामुळे नािव पूणते ला चालना िमळते . ाहकां ना धा क िकंमती ा उ ादनां ा
िवकसनशील दे श (थेट परकीय गुंतवणूक का आकिषत क पाहतील याचे सवात िव ृत ेणीम े वेश दे खील िमळतो.
मह ाचे कारण आहे .एफडीआयमु ळे उ ादन आिण से वा े ाला चालना िमळते ामुळे
हवामान
नोक यां ची िनिमती होते आिण दे शातील बेरोजगारीचा दर कमी हो ास मदत होते .
वाढले ा रोजगारामु ळे उ उ िमळते आिण लोकसं ेला अिधक खरे दी श ींसह संयु रा ांनी हवामान बदलाचा सामना कर ासाठी जगभरात एफडीआय ा वापरास
सुस करते, ामुळे दे शा ा एकूण अथ व थे ला चालना िमळते. ो ाहन िदले आहे.

मानवी भांडवल िवकास

मानवी भां डवलाम े कमचारी वगाचे ान आिण मता यां चा समावेश होतो . िश ण
आिण अनुभवा ारे कमचार् यां ना ा होणारी कौश े एखा ा िविश दे शाचे िश ण आिण
मानवी भां डवल वाढवू शकतात . रपल इफे ारे , ते इतर े ां म े आिण कंप ांम े
मानवी संसाधनांना िशि त क शकते.

तं ान

ल त दे श आिण वसायांना जगभरातून नवीनतम िव पुरवठा साधने, तं ान आिण

ऑपरे शनल प तींम े वेश िमळतो .नवीन आिण विधत तं ानाचा प रचय कंपनी ा
 Unit No. IV ब रा ीय कंप ा आहेत . म े दारी प ती, मानवी-ह ांचे उ ् ं घन आिण आिथक वाढी ा अिधक-
पारं पा रक साधनां म े य यजमान दे ां ना भेडसावणा या जोखमींपैकी एक आहेत.
(Multinational Corporations)
ब रा ीय कंप ां ा वाढीस हातभार ावणारे घटक
ब रा ीय कॉप रे न (MNC) ही एक कंपनी आहे जी ा ा मू ळ दे ात, तसे च जगभराती
इतर दे ां म े काय करते . हे एका दे ात थत म वत काया य राखते, जे ासकीय (Factors that contributed growth of MNCs;)
ाखा िकंवा कारखाने यां सार ा इतर सव काया यांचे व थापन सम ियत करते.
MNCs ा वाढीसाठी योगदान दे णारे घटक :-
ब रा ीय कॉप रे न (MNC) ही एक कंपनी आहे जी ा ा मू ळ दे ात, तसे च जगभराती
इतर दे ां म े काय करते . हे एका दे ात थत एक क ीय काया य राखते, जे MNCs जागितक अथ व थे वर मो ा माणावर िनयं ण
ासकीय ाखा िकंवा कारखाने यासार ा इतर सव काया यां ा व थापनाचे सम य ठे वतात. ब रा ीय कंप ां ा वाढीसाठी अनेक घटक योगदान दे त आहेत. ापैकी
साधते. मह ाचे आहेत:

एकापे ा जा दे ां ना आप ी उ ादने िनयात करणा या कंपनी ा ब रा ीय कंपनी णणे i) बाजार े ाचा िव ार :- जीडीपी आिण दरडोई उ ा ा वाढीसह िविवध
पुरेसे नाही. ब रा ीय कंप ांना इतर दे ांम े वसाय चा वणे आव यक आहे अथ व थां ा वाढीमुळे जीवनमानात वाढ झाली. या घटकां नी बाजार े ा ा
आिण तेथे थेट परदे ी गुंतवणू क करणे आव यक आहे . िव ारासाठी योगदान िदले .
ii) बाजारातील े : - ब रा ीय कंप ांना दे शांतगत कंप ां ा तुलनेत अनेक
ब रा ीय कॉप रे न (MNC) ही एक कंपनी आहे िज ा मू ळ दे ा ित र िकमान एका
बाजारपेठेतील े ा होते. ाम े
दे ात वसाय चा तो. काही ा ेनुसार, ते ा ा मूळ दे ाबाहेर ा ा कमाईपैकी
(a) अिधक िव ासाह आिण अ यावत डे टा आिण मािहतीची उपल ता
िकमान 25% उ दे खी करते.
समािव आहे.
साधारणपणे, ब रा ीय कंपनीची जगभराती िविवध दे ां म े काया ये , कारखाने िकंवा इतर (b) ांना बाजारात ित ा िमळते .
सुिवधा असतात तसे च जागितक व थापनाचे सम य करणारे क ीकृत मु ा य असते . (c) उ ादनां ा िवपणनाम े ांना कमी अडचणी येतात.
(d) ते अिधक भावी जािहरात आिण िव ी ो ाहन तं अवलंबतात.
ब रा ीय कंप ा आं तररा ीय, रा िवहीन िकंवा आंतररा ीय कॉप रे ट सं था िकंवा उप म
(e) ते जलद वाहतू क आिण गोदाम सुि वधां चा आनं द घेतात.
णूनही ओळख ् या जाऊ कतात. काहींचे बजे ट हान दे ां पे ा जा असू कते.
iii) आिथक े : - MNCs बाजारातील े ा ित र रा ीय कंप ां पे ा आिथक
म ् टीनॅ न कॉप रे न (MNC), ा ा टा नॅ न कॉप रे न दे खी ट े जाते ,
े ाचा आनं द घेतात. ते आहेत :
कोण ाही कॉप रे नची नोंदणी के ी जाते आिण एका वेळी एकापे ा जा दे ां म े
कायरत असते . सामा त: कॉप रे नचे मु ा य एका दे ात असते आिण ते इतर (a) ब रा ीय कंप ांकडे चंड आिथक संसाधने . ही संसाधने आिण
दे ां म े पूण िकंवा अं तः मा की ा उपकंप ा चा वतात. ा ा सहा क कंप ा पयावरण आिण प र थती ां ा बाजूने बदल ासाठी वापरली जातील.
कॉप रे न ा क ीय मु ा या ा अहवा दे तात.
(b) ते िनधी अिधक भावीपणे आिण आिथक ा वाप शकतात कारण
आिथक ीने, ब रा ीय कॉप रे न ा थापने ती फम ा फाय ांम े े ा दो ी एका दे शाचा अित र िनधी इतर दे शां तील गरजा पूण कर ासाठी वापरला
उ ा आिण ैितज अथ व थांचा समावे होतो ( णजे, उ ादना ा िव ा रत पातळीमुळे जाऊ शकतो.
आिण व थापना ा एक ीकरणामुळे खचात झा े ी घट) आिण वाढ े ा बाजार िह ा.
(c) ांना बा भां डवली बाजारात सहज वेश आहे .
जरी सां ृ ितक अडथळे अ ाि त अडथळे िनमाण क कतात कारण कंप ा
जगभरात काया ये आिण उ ादन संयं े थापन करतात, फमचे तां ि क कौ ् य, अनुभवी (d) ते उ गुणव ेची िविवध कारची संसाधने सहजपणे एकि त क शकतात.
कमचारी आिण िस धोरणे सामा तः एका दे ातून दु स या दे ात ह ांत रत के ी जाऊ
कतात. ब रा ीय कॉप रे नचे समी क सहसा याकडे परकीय वच ाचे आिथक आिण (e) ांना आं तररा ीय बँका आिण िव ीय सं थांम े वेश िमळू शकतो.
राजकीय मा म णून पाहतात. िवकसन ी दे , ांचा आिथक आधार णून िनयातीची iv) तां ि क े ता : - ब धा या दे शां ा तां ि क मागासले पणामुळे िवकसनशील
(ब तेकदा ाथिमक व ूंची) संकुिचत ेणी अस े े , िव े षतः आिथक ोषणास असुरि त दे शां नी आमं ि त न के ास ब रा ीय कंप ांना परवानगी िदली जाते. खरं तर,
ब रा ीय कंप ा गत तं ानाने समृ आहेत . ते सतत संशोधन आिण
 िवकासा ारे तं ान िवकिसत करतात. MNCs ची समृ आिथक आिण इतर
संसाधने ांना R & D वर गुंतवणू क कर ास आिण गत तं ान िवकिसत
कर ास स म करतात.
यजमानांना MNC चे फायदे आिण तोटे
(Advantages and Disadvantages of MNCs to the Host)
जागितकीकरणा ा ि येचे मु वैिश णजे ब रा ीय कंप ांचा वाढता भाव आहे
कारण ते ांचे काय एका न अिधक दे शां म े िव ारत आहेत? या भावाचे एकूण संतुलन
काय आहे?
यजमान दे शां वरील ब रा ीय कंप ांचे सं भा फायदे (Advantages)
यजमान दे शां वरील ब रा ीय कंप ां ा संभा फाय ांम े हे समािव आहे :
1) यजमान दे शाम े मश ीला मह पूण रोजगार आिण िश णाची तरतू द
कौश आिण कौश ांचे ह ांतरण, यजमान कामगार श ीची गुणव ा िवकिसत
कर ास मदत करते.
2) MNCs ां ा खचा ारे यजमान दे शा ा GDP म े भर घालतात, उदाहरणाथ
थािनक पु रवठादारां सह आिण भां डवली गुंतवणु की ारे .
3) ब रा ीय कंप ांची धा यजमान दे शातील दे शांतगत कंप ांना ांची
सुधार ासाठी ो ाहन णून काय करते, कदािचत गुणव ा आिण/िकंवा
काय मता वाढवून ब रा ीय कंप ा यजमान दे शाम े ाहक आिण वसाय
िनवडीचा िव ार करतात.
4) फायदे शीर MNCs हे यजमान अथ व थे साठी मह पूण कर महसुलाचे ोत
आहेत. (उदाहरणाथ कमावले ा न ावर तसे च वेतन आिण िव ी-संबंिधत कर)
5) यजमान दे शाचा एक मु फायदा णजे MNCs ां ा आिथक िवकासाला
चालना दे तात. ते ां ासोबत चंड गुंतवणू क आिण भां डवल आणतात. आिण
नंतर उपकंप ा, संयु उप म, शाखा, कारखाने यां ा मा मातून ते जलद
औ ोिगक िवकासाला चालना दे तात. खरे तर ब रा ीय कंप ांना गतीचे दू त
णून ओळखले जाते .
6) एक ब रा ीय कॉप रे शन दे शा ा तांि क वाढीस दे खील मदत करते. ते यजमान
दे शासाठी नवीन नवक ना आिण तांि क गती आणतात. ते िवकसनशील
दे शां म े उ ोगाचे आधु िनकीकरण कर ास मदत करतात.
7) ब रा ीय कंप ा यजमान दे शां चे आयातीवरील अवलंिब कमी करतात. दे शातून
िनयात वाढत असताना आयात कमी होते.
8) सव MNC कडे चंड भां डवल आिण संसाधने आहेत. अशा संसाधनांचा चां गला
भाग R&D म े गुंतवला जातो. हे यजमान दे शां साठी खू प फायदे शीर ठ
िजथे ांनी ां ा R&D सुिवधा थािपत के ा आहेत.
9) ब रा ीय कंप ा दे शा ा संसाधनांचा जा ीत जा वापर कर ास ो ाहन
दे तात. यामुळे आिथक िवकास होतो.
यजमान दे शांवरील ब रा ीय कंप ांचे सं भा दोष (Disadvantages)
1) यजमान दे शां वरील ब रा ीय कंप ां ा संभा कमतरतांम े हे समािव
आहे :
2) घरगुती वसाय ब रा ीय कंप ां शी धा क शकत नाहीत आिण काही
अपयशी ठरतील.
3) ब रा ीय कंप ांना असे वाटू शकत नाही की ांना नैितकते ने आिण/िकंवा
सामािजक-जबाबदार प तीने वाग ासाठी यजमान दे शा ा अपे ा पूण करणे
आव क आहे .
4) ब रा ीय कंप ांवर कदािचत थािनक सं ृ ती ा समृ ते ा खचावर, यजमान
दे शावर ांची सं ृ ती लाद ाचा आरोप केला जाऊ शकतो. MNCs
जगभरातील सां ृ ितक िविवधता कमी क शकतील कारण ांचा िव ार
होत आहे, िवशे षतः कमी िवकिसत िकंवा िवकसनशील दे शां म े?
5) MNCs ारे कमावलेला नफा यजमान अथ व थे त पु ा गुंतव ाऐवजी MNC
ा मूळ दे शात परत पाठवला जाऊ शकतो.
6) ब रा ीय कंप ा यजमान दे शाम े सरकारला कर भरणा या न ात ल णीय
घट कर ासाठी ह ांतरण िकंमत आिण इतर कर टाळ ा ा उपायांचा
वापर क शकतात.
7) ब रा ीय कंप ा अशा े ां म े गुंतवणू क करतात ात उ दर नफा
धा कता िमळतो, साम ीचे शोषण इ. पुढे MNCs दे शांतगत उ ोजकतेला दडपून
टाकतात, अनाव क उ ादन िभ ता यांसार ा ब प ीय प तींचा िव ार,
मो ा जािहरातीमु ळे MNC ाहकांचे शोषण इ. कालबा िकंवा अ चिलत
तं ान आिण उ ादनां चा पुरवठा/ह ांतरण. ब रा ीय कंप ा उ -म म
उ गट, ीमंत उ गट यां ा गरजा पूण करतात. नो िकड् स (DINKS)
गटांसह दु हेरी उ आिण िसं गल चाइ (DISC) गटांसह दु ट उ .
8) अशी टीका केली जाते की, MNC ां ा आिथक आिण इतर संसाधनां ा
ताकदी ारे िवकसनशील दे शां ा सरकारां ा िनणय ि येवर भाव टाकतात.
9) ब रा ीय कंप ा गत तं ान ितस या जगातील दे शां म े ह ांत रत करत
नाहीत. सरकार अ थर कर ासाठी ब रा ीय कंप ा अचानक िवकसनशील
दे शां मधू न ांचे भां डवल काढून घेतात. ामुळे िवकसनशील दे शां चे सरकार
ब रा ीय कंप ांना ां ा दे शात काम कर ाची परवानगी दे ास
कचरतात. ब रा ीय कंप ां ा या राजकीय हालचाली पाहता िवकसनशील
दे शां ची सरकारे ब रा ीय कंप ां ा ि याकलापांवर िनबध घालतात.
10) MNCs िवकसनशील दे शां शी संबंिधत R & D उप मांम े गुंतत नाहीत. ांचे
संशोधन आिण िवकास य िवकसनशील दे शां शी संबंिधत आहेत . ांचे
संशोधन आिण िवकास य गत दे शांशी संबंिधत आहेत. MNCs गत
शकते
दे शां म े िवकिसत केलेले तं ान िवकसनशील दे शां कडे ह ांत रत करतात
जरी ते ां ा िवकासासाठी अनुकूल नसतात. अशा तं ानाचे ह ांतरण
हानीकारक आहे MNCs मुळे मायदे शी दे खील गै रसोय होते .
 MNCs चे दे शासाठी फायदे आिण तोटे उदारीकरण आिण खाजगीकरणा ा औ ोिगक धोरणाचा अवलंब के ाने भारतीय
अथ व थे ा जलद वाढीसाठी खाजगी परदे शी भां डवलाचे मह ओळखले जात आहे .
(Advantages and Disadvantages of MNCs to the Home country)
परकीय भांडवल आिण गुंतवणु कीचा मो ा माणावर ोत ब रा ीय कॉप रे शन अस ाने,
Advantages:-
ांना काही िनयमां ा अधीन रा न भारतीय अथ व थे त काम कर ाची परवानगी दे ात
1) ब रा ीय कंप ा ां ा उ ाने ांचे मू ळ दे श (उ ीचा दे श) खू प ीमंत आली आहे. सुधारणाो र काळात ब रा ीय कंप ांबाबत ा धोरणातील या बदलाची
बनवतात. कॉप रे शन ां ा सव यजमान दे शां कडून फी, रॉय ी, नफा, शु गोळा मह ाची कारणे पुढील माणे आहेत.
करे ल आिण ांना मायदे शी परत आणेल. परकीय चलनाचा हा चंड ओघ
ब रा ीय कंप ा दीघकाळापासू न भारतीय अथ व थे चा एक भाग आहेत. ते भारतात
दे शासाठी खू प फायदे शीर आहे .
व ू आिण से वांचे उ ादन आिण िव ी क न अथ व थे त मह ाची भूिमका बजावतात.
2) MNCs िवकिसत दे श आिण िवकसनशील िकंवा अिवकिसत दे श यां ात सहकायाचे
ते भारतीय वसायांम े दे खील गुंतवणू क करतात, ामुळे भारतातील लोकां साठी नोक या
साधन दान करतात. यामुळे भागीदारीचा फायदा दोघां नाही होऊ शकतो.
िनमाण कर ात आिण आिथक प र थती सुधार ास मदत होते. भारतातील राजकीय
3) या ब रा ीय कंप ा दे शां मधील ि प ीय ापार संबंधांना चालना दे ासाठी
व थेम े ब रा ीय कंप ा दे खील मह ाची भूिमका बजावतात. ते भारतीय
दे खील मदत करतात. हे दो ी दे शां साठी आिण जागितक बाजारपे ठ आिण
अथ व थे ा वाढीस मदत कर ासाठी गुंतवणू क, िश ण आिण इतर संसाधने दान
अथ व थे साठी फायदे शीर आहे .
करतात.
Disadvantages:-
भारतीय अथ व थे त ब रा ीय कॉप रे शनची भूिमका
MNCs ा दे शात होणा या तो ांम े पुढील गो ी ंचा समावेश होतो:
ब रा ीय कॉप रे श दीघकाळापासू न भारतीय अथ व थेचा एक भाग आहेत. ते भारतात
I) MNCs दे शातू न भांडवल िविवध यजमान दे शां म े ह ांत रत करतात व ू आिण से वांचे उ ादन आिण िव ी क न अथ व थे त मह ाची भूिमका बजावतात.
ामुळे पेमट बॅल थती ितकूल आहे . ते भारतीय वसायांम े दे खील गुंतवणू क करतात, ामुळे भारतातील लोकां साठी नोक या
II) ब क ी कंप ांनी भूक ी ि कोन िकंवा ब क ी ि कोनाचा अवलंब के ास िनमाण कर ात आिण आिथक प र थती सुधार ात मदत होते. भारतातील राजकीय
ते आप ा दे शातील लोकांसाठी रोजगारा ा संधी िनमाण क शकत नाहीत. व थेम े ब रा ीय कंप ा दे खील मह ाची भूिमका बजावतात. ते भारतीय
III) MNC आप ा दे शा ा औ ोिगक आिण आिथक िवकासाकडे दु ल क अथ व थे ा वाढीस मदत कर ासाठी गुंतवणू क, िश ण आिण इतर संसाधने दान
शकते कारण ती अिधक फायदे शीर दे शां म े गुंतवणू क करते. करतात. ब रा ीय कॉप रे शन भारतीय अथ व थे त कशी भूिमका बजावत आहेत.
IV) MNC परदे शातील सं ृ ती आणू शकते जी आप ा दे शा ा िहताला मानिसक ब रा ीय कॉप रे शन अशा कंप ा आहेत ां चे एकापे ा जा दे शां म े अ आहे . ते
ास दे ते. युनायटेड े ट्स, युरोप, आिशया आिण आि केत आढळू शकतात. ब रा ीय कॉप रे श
सामा त: मो ा आिण वैिव पूण असतात, ाम े िविवध दे शां म े िवखु रलेले वसाय
भारताती ब रा ीय कॉप रे न आिण ांची भारताती भूिमका
आिण सेवा असतात. ब रा ीय कंप ा काय आहेत आिण ते काय करतात? ब रा ीय
(Multinational Corporation in India and their role in India) कंप ा पारं पा रक कंप ां पे ा वेग ा आहेत कारण ा एका दे शापुर ा मयािदत नाहीत
परं तु एकाच वे ळी अनेक दे शां म े ांची उप थती असू शकते. उदाहरणाथ, Apple ही एक
१९९१ पूव भारतीय अथ व थे त ब रा ीय कंप ांची फारशी भूिमका न ती. सुधारणापूव
ब रा ीय कंपनी आहे िजची युनायटेड े ट्स आिण चीन या दो ी िठकाणी कायालये
काळात भारतीय अथ व थे वर सावजिनक उप मांचे वच होते.
आहेत . कंपनीने भारतात मु ालय थापन कर ाची योजना दे खील जाहीर केली आहे .
आिथक श ीचे क ीकरण रोख ासाठी औ ोिगक धोरण 1956 ने खाजगी कंप ांना एका ब रा ीय कंप ा भारतीय अथ व थे ला िविवध फायदे दे ऊ शकतात. थम, ते दे शातील
िबं दूपे ा जा आकार वाढू िदला नाही. ा ेनुसार ब रा ीय कंप ा ब याच मो ा दु गम भागात नोक या आणून बेरोजगारी कमी कर ास मदत क शकतात. ब रा ीय
हो ा आिण अनेक दे शां म े कायरत हो ा. कंप ा दे खील िव ार कर ात मदत कर ात मह ाची भूिमका बजावतात.िविवध वसाय
आिण ाहकां ना व ू आिण सेवा दान क न ब रा ीय कंप ा भारतीय अथ व थे त
ब रा ीय कंप ांनी दि ण-पूव आिशयाई दे शां मधील वाढ आिण ापारा ा वाढीसाठी
भूिमका बजावत आहेत. ते नवीन तं ान, पायाभूत सुिवधा आिण इतर उप मांम े
मह पूण भूिमका बजावली असताना ांनी भारतीय अथ व थे म े फारशी भूिमका
गुंतवणू क क न भारता ा आिथक िवकासातही भूिमका बजावतात. भारतीय अथ व थे तील
बजावली नाही िजथे आयात- ित थापन िवकास धोरणाचे पालन केले गेले. 1991 पासून
ब रा ीय कॉप रे शन ा फाय ांम े नोकरी ा संधी वाढणे, व ू आिण से वां ा कमी
िकमती आिण वसाय मालक आिण ाहक यां ातील अिधक काय म संवाद यांचा Unit no. IV) Development and Regulation of India’s Foreign Trade
समावेश होतो.
परकीय ापार (िवकास आिण िनयमन) अिधिनयम, १९९२
भारतीय अथ व थे तील ब रा ीय कॉप रे शनचे फायदे
(Foreign Trade (Development and Regulation) Act, 1992)
भारतीय अथ व थे तील ब रा ीय कंप ां ा फाय ांम े वाढीव नोक यां चा समावेश होतो.
संधी, व ू आिण से वां ा कमी िकमती आिण वसाय मालक आिण ाहक यां ातील भारताचे पररा धोरण हे िवदे शी ापार (िवकास आिण िनयमन) अिधिनयम, 1992 ारे
अिधक काय म संवाद. जागितक संसाधनांम े वाढीव वेशामु ळे, ब रा ीय कंप ा शािसत आिण िनयंि त केले जाते . हा कायदा 7 ऑग 1992 रोजी थािपत कर ात
नािव पूण उ ादने आिण से वांम े गुंतवणू क कर ास स म आहेत ामुळे ां ा आला. या काय ाची उ ी एक तं कायदा णून झाले ली नाही. पररा धोरण, परं तु
ाहकांना आिण तःला दोघां नाही फायदा होतो. कमी िकमतीत दजदार उ ादने पुरवून , आयात आिण िनयात (िनयं ण) कायदा, 1947 ा बदली णून ते अ ात आले . आज,
ब रा ीय कंप ा ां ा उ ादनां ा जागितक बाजारपे ठेत िकमती कमी कर ास स म भारतातील िनयात आिण आयातीची संपूण प र थती िवदे शी ापार (िवकास आिण
आहेत. यािशवाय, नवीन तं ान, पायाभूत सुिवधा आिण इतर उप मांमधील ां ा िनयमन) काय ा ारे िनयंि त आिण व थािपत केली जाते , 1992. या काय ाने पूव सादर
गुंतवणु की ारे , ब रा ीय कंप ांनी भारताला जगातील सवात तां ि क ा गत दे श बन ास केले ा काय ातील सव िव मान बारकावे काढून टाकले आहेत आिण भारत सरकारला
मदत केली आहे. . भारतीय अथ व था मह ाची आहे कारण ात अनेक रोजगार ावर िनयं ण ठे व ासाठी काही चंड अिधकार िदले आहे त. हा कायदा दे शात होत
िनमाण कर ाची आिण नाग रकां चे जीवनमान सुधार ाची मता आहे. ब रा ीय असले ा परकीय ापारा ा पूततेसाठी एक सव कायदा मानला जातो. दे शातील
कंप ांम े गुंतवणू क क न, भारत आयात आिण िनयात वाढिव ा ा मागाने आिण ाशी संबंिधत इतर सव बाबीं ा
िवकासासाठी तसे च परदे शी ापाराचे मानकीकरण कर ासाठी एक यो े मवक दान
दे शातील कामगारांसाठी नवीन संधी िनमाण कर ात, व ू आिण सेवां ा िकमती कमी कर ा ा मु उ े शाने या काय ाचा समावेश कर ात आला आहे.
कर ात आिण वसाय मालक आिण ाहक यां ातील संवाद सुधार ात स म झाले .
यािशवाय, नािव पूण उ ादने आिण सेवांची अंमलबजावणी क न, ब रा ीय कंप ांनी या काय ानु सार क सरकारला िविवध अिधकार बहाल कर ात आले आहेत. या
भारताला जगातील सवात तांि क ा गत दे श बन ास मदत केली आहे . काय ातील तरतु दींनु सार, क सरकारला काय ाची उि े पू ण कर ासाठी परदे शी
ापाराशी संबंिधत कोण ाही तरतु दी कर ाचे सव अिधकार आहेत. हा कायदा सरकारला
आयात आिण िनयात धोरणां ा सुसू तेनुसार कोण ाही तरतु दी कर ाचा अिधकार दे तो.
दान केले ा तरतु दींनु सार सव िवदे शी ापार धोरणे पार पाड ासाठी अिधकृत राजप ात
ही िनयु ी अिधसूिचत क न क सरकार ारे महासंचालकांची िनयु ी कर ाची तरतू द
या काय ात आहे .

परकीय ापार धोरण

(Foreign Trade Policy)

स ा, आप ा दे शाचे परकीय ापार धोरण भारत सरकारने यापूव 1992 म े लागू
केले ा पंचवािषक धोरणा ा सहा ा ह ात आहे . भारत सरकार ा वािण आिण
उ ोग मं ालयाने 1 एि ल 2015 रोजी दे शाचे नवीन िवदे शी ापार धोरण जाहीर केले . हे
स ाचे िवदे शी ापार धोरण 2015-2020 या कालावधीसाठी िव ा रत आहे . दे शात सु
कर ात आले ा स ा ा परकीय ापार धोरणाचे मु ख उि िनयात मता िवकिसत
करणे, िनयात कामिगरी सुधारणे, परकीय ापाराला ो ाहन दे णे तसेच दे यका ा थतीत
अनुकूल संतुलन िनमाण करणे हे आहे. िनयात आयात धोरण (EXIM धोरण) णून
ओळखले जाणारे हे धोरण दरवष माच ा शे वट ा िदवशी अ तिनत केले जाते आिण सव
नवीन सुधारणा, सुधारणा तसे च अ तिनत केले ा योजना दरवष एि ल ा पिह ा
िदवसापासून भावी होतात. हा कायदा 7 ऑग 1992 रोजी भारतातील आयात आिण
भारतातून िनयातीचा िव ार, तसे च ा ाशी संबंिधत िकंवा अनुषंिगक बाबीं ा मा मातून
परकीय वािण िवकास आिण िनयं ण दान कर ासाठी ीकार ात आला. भारतीय 3) सव कार ा कायदे शीर वसाया ा कामिगरी ा ीने ापार सुलभता आिण
जास ाका ा े चाळीसा ा वष संसदे ने तो मंजूर केला. सुलभता.
4) मो ा माणावर लोकां ा वाढ ा गरजा आिण इ ांनुसार चालणा या नवीन
परकीय ापाराम े भां डवल, व ू आिण सेवांची िनयात आिण आयात दे श िकंवा दे शांम े
योजनां चा समावेश असले ा इतर िविवध उप मांचा प रचय आिण तं ानाचा
समािव आहे आिण आं तररा ीय ापारा ा दोन सवात आव क घटकां पैकी एक मानला
वाढता वापर तसे च तां ि क गती ा िशखरावर पोहोच ासाठी या उप मांम े
जातो. वाढीव उ ादन, रोजगार आिण उ , तसेच दे शां तगत रावर परकीय चलनाचा
िडिजटलायझेशन.
ओघ आिण जागितक रावर ि प ीय आिण ब प ीय आिथक संबंध मजबू त कर ासाठी
अथ व थे ा वाढीसाठी आिण िवकासासाठी परकीय ापार मह पूण आहे . परकीय ापार धोरणाचे मह :-

परकीय ापार 3 वेगवेग ा ेणींम े िवभागला जाऊ शकतो:- अथ व थे ा मु वाहासाठी आिण दे शा ा सवागीण आिथक िवकासासाठी कोण ाही
दे शाचे परकीय ापार धोरण िततकेच मह ाचे असते . यो परकीय ापार धोरणािशवाय,
1. आयात:- दु स या दे शात तयार केले ा व ू िकंवा सेवा खरे दी करणे याला
कोणताही दे श आपला आयात आिण िनयात वसाय सुरळीतपणे पार पाड ात अपयशी
आयात णून ओळखले जाते. उदाहरणाथ, भारत भरपू र अ तेल आिण िबयाणे
ठरे ल. जर एखा ा दे शात यो पररा धोरण नसे ल, तर ा दे शाचा संपूण आयात-िनयात
आयात करतो. तेल ामु ाने युनायटेड े ट्स ऑफ अमे रका आिण कॅनडा येथून
आिण आं तररा ीय वसाय ठ होईल आिण ाचा शे वट िनि तच होईल. कोण ाही
आयात केले जाते. भारत इराकमधून सवािधक क ा तेलाची आयात करतो
दे शाचे परदे शी ापार धोरण आं तररा ीय रावर वहार िकंवा ापार करताना वसाय
(अलीकडील अंदाजानु सार $19.3 अ ) तसे च अथ व थे चा मु वाह सुिनि त करते. हेच धोरण दे शा ा अथ व थे चा मु
2. िनयात: - िनयात करणे णजे एका दे शात तयार केले ा व ू दु स या दे शात वाह िटकवून ठे व ास मदत करते, ामुळे आिथक िवकासाला गती िमळते, मु ापार
िनयात करणे . हमीम गारमट्स, उदाहरणाथ, रे िडमे ड गारमट्स (आरएमजी) पा ा आिण उदारीकरण सुलभ होते तसे च तेथील लोकां चे एकूण जीवनमान सुधारते.
दे शां म े िनयात करतात. िनयातदार हा अशा व ू आिण सेवांचा िव े ता असतो,
तर आयातदार हा दु स या दे शातून खरे दी करणारा असतो. भारत दे शा ा िविवध िनयात ो ाहन: उ ादन सहा आिण िवपणन सहा
भागांम े मो ा माणात मसाले आिण चहा ा पानां ची िनयात करतो.
(Export Promotion: Production Assistance and Marketing Assistance)
3. री-ए पोट : - री-ए पोिटगला एं टे पॉट टेिडं ग असे ही णतात. जे ा
परदे शातू न व ू आयात के ा जातात आिण इतर परदे शी दे शां तील खरे दीदारांना िनयातदारांना, िवशेषत: नवीन आिण लहान िनयातदारांना भावी समथन दे ासाठी आिण
पु ा िनयात के ा जातात ते ा पु ा िनयात होते. फम/रे डीमे ड गारमट्स, अनेक िनयात ो ाहन उपायांचा समावेश असलेली भावी णाली थापन कर ात आली
उदाहरणाथ, को रयामधू न क ा माल (कापूस) आयात करतात आिण कॅनडाम े आहे .
िनयात कर ापूव थाई कॉटन वाप न रे िडमे ड गारमट्स तयार करतात.
धोरणा ा उदारीकरणामु ळे या उपायांची ती ता आिण ा ी बदलली असली तरी िनयात
दे शात अशा कारे सु कर ात आले ा स ा ा परकीय ापार धोरणाने काही उि े उ ादन तसे च िवपणनासाठी अनेक योजना अ ात आहेत. िविवध िनयात सहा िकंवा
आिण उि े समोर ठे वली आहेत. ो ाहन उपाय क आिण रा रावर अ ात असले ा अनेक सं थां ा मा मातून
हाती घेतले जातात.
आप ा दे शा ा स ा ा परकीय ापार धोरणाने जी मुख उि े िनि त केली
आहे त ती खालील माणे आहे त: िनयात सहा ाम े काय म िनयात उ ादन आिण िवपणना ा सुिवधांचा समावे श
होतो.
1) सव कार ा रवॉड योजनांचे सरलीकरण तसे च मचडाईज ए पोट्स ॉम इं िडया
ीम (एमईआयएस), स स ए पोट्स ॉम इं िडया ीम (एसईआयएस), सव 1) िनयात उ ादन सहा :
िवशे ष आिथक े ांसाठी या योजनां म े उपल क न िदले जाणारे ो ाहन,
िनयात उ ादन सहा जमीन आिण इमारत संपादन करणे, ां ट मिशनरी, उपकरणे , घटक,
ुटी े िडट यां चा समावेश आहे . मु पणे ह ांत रत कर ायो आिण
सुटे भाग, तां ि क मागदशन/ िश ण, तुलनेने दरात वे ळेत िव आिण े िडट
िविवध शु आिण इतर अनेक दे यकांसाठी वापर ायो असणे.
दे ापयत ा ट ापासून उपल आहे .
2) रा ीय तसे च ब रा ीय कंप ांना ांची उ ादने भारतात तयार कर ासाठी
ो ाहन दे ासाठी सरकारने सु केले ा ‘मेक इन इं िडया’ धोरणाला िवशे ष िनयात उ ादन सहा ाम े सहा वाढिव ासाठी दान केले ा खालील सुिवधांचा
चालना दे ात आली आहे . समावे श होतो :-
i) पायाभूत सुिवधा:- िनयात करणा या घटकांना जमीन आिण इमारत उपल क न कप ां ित र तयार कपडे , इले ॉिन /लेखन साधने आिण अिभयांि की व ू
दे ासोबतच दे शा ा िविवध भागांम े िवशे ष आिथक े े, तं ान पाक, िनयात ो ाहन यासार ा िविश े ांसाठी िवशे ष आहेत.
पाक, औ ोिगक वसाहती इ ादी च ं ी थापना कर ात आली आहे .
v) तं ान अप े ड:- तां ि क नमु ने/ ोटोटाइप आिण िविनिद मू ापयत ापार नमु ने
कांडला (गुजरात), सां ता ू झ (महारा ), फा ा (पि म बंगाल), नोएडा (यू पी), कोचीन शु मु आयात कर ास परवानगी दे ाबरोबरच, परदे शी तं ान करारांसाठी सरलीकृत
(केरळ), चे ई (तािमळनाडू), सुरत (गुजरात) आिण िवशाखाप णम (आं दे श) येथे 8 मंजूरी यं णा सु कर ात आली आहे . परदे शी भेटी ंसाठी आिण दे शी क ा माला ा
िवशे ष आिथक े े आहेत . ) जे स ा कायरत आहे (स बर '03). सी झ वगळता सव परदे शातील चाचणीसाठीही परकीय चलन उदारपणे सोडले जाते . नॅशनल लॅबोरे टरीज,
झोन हे म ी- ॉड झोन आहेत, तर मुंबईतील सां ता ू झ येथील सी झ हे केवळ नॅशनल टे हाऊस इ ादी िनयात उ ादनासाठी तां ि क मागदशन करतात. पायलट टे
इले ॉिन आिण जेम अँड े लरी व ूंसाठी आहे . िनयातीसाठी खाजगी बंध पि त गोदामे हाउस उ ोगाला िवशे ष तां ि क सहा सुिवधा दे तात. SISI आिण ादे िशक चाचणी
दे खील शु न भरता दे शां तगत उ ादकांकडून व ूं ा खरे दीसाठी डीटीए (डोमे क योगशाळा दे खील तां ि क सहा दान करतात.
टे रफ ए रया) म े थािपत कर ाची परवानगी आहे . असे लागू भौितक िनयात मानले
vi) पॅिकंग े िडट :- हे ी-िशपमट े िडट णूनही ओळखले जाते . हातात कोणतीही
जातात, जर ासाठीचे पे मट परकीय चलनात केले जाते . सरकारने अलीकडे च खाजगी/रा
िनयात नसली तरीही ते उपल आहे. याम े कॅश े िडट् स आिण ओ रडा सुिवधां चा
िकंवा संयु े ा ारे िवशे ष आिथक े ां ा िवकासास परवानगी िदली आहे .
समावेश आहे आिण सवलती ा ाजदरावर िदला जातो. PCFC योजनेअंतगत ी-िशपमट
िनयातािभमुख उ ादनासाठी पायाभूत सुिवधा उपल क न दे ासाठी रा सरकारला
े िडट परकीय चलनातही उपल आहे . हे िनयात मालासाठी दे शां तगत आिण आयात
सहभागी क न घे ा ा उ े शाने िनयात ो ाहन औ ोिगक पाक योजना सु कर ात
केले ा दो ी इनपुटसाठी लागू आहे .
आली आहे . इले ॉिनक हाडवेअरसाठी टे ॉलॉजी पाक आिण िनयातीसाठी सॉ वेअर
डे लपमटची थापना दे खील केली गेली आहे, ब तेक SEZ ा धत वर उ ादन आिण vii) बॅक टू बॅक लेटर ऑफ े िडट (L/C): एक अंतदशीय बॅक-टू -बॅक ले टर ऑफ
िनयातीसाठी समान सुिवधा दान करतात. े िडट योजना सु कर ात आली आहे जी िनयातदारांना क ा माल, नमुने इ.चे उप-
पुरवठादार, िनयात ऑडर ा आधारावर िकंवा एल/सी ा नावावर िनयात पॅिकंग े िडटसाठी
ii) मॅ ुफॅ र-इन-बॉ :- उ ादन शु आिण ाहक िनयम या दो ीम े मॅ ुफॅ र-
पा बनवते . िनयात ऑडर धारकाचा.
इन-बॉ सुिवधा उपल आहे . क ीय उ ादन शु िनयमांचा िनयम 13 उ ादन शु
िनयमांशी संबंिधत आहे, तर सीमाशु काय ाचे कलम 65 बाँ डम े उ ादनाची सुिवधा 2) िनयात िवपणन सहा :
दान करते .
िनयातदारांना ां ा िवपणन य ात मदत कर ासाठी अनेक पावले उचलली गेली आहेत.
iii) यं साम ी आिण उपकरणे : - भाडे त ावर मिशनरी आिण उपकरणे उपल क न याम े बाजार सव ण आिण संशोधन आयोिजत करणे, ायोिजत करणे िकंवा अ था मदत
दे ाबरोबरच, EPCG अंतगत 5% शु ावर CG (कॅिपटल गु ड्स) आयात कर ाची िवशे ष करणे समािव आहे; िवपणन मािहतीचे संकलन, साठवण आिण सार, आं तररा ीय ापार
सुिवधा आहे, णजेच िनयात ो ाहन भां डवली व ू योजनेत. मेळे आिण दशनां म े सहभागाचे आयोजन आिण सुिवधा; े िडट आिण िवमा सुिवधा; िनयात
िवपणन ि याकलापांसाठी परकीय चलन सोडणे; िनयात ि येत मदत; गुणव ा िनयं ण
iv) उ ादन इनपुट :- क ा माल, घटक, सुटे, उपभो व ू इ ादी, मग ते दे शी असो वा
आिण ी-िशपमट तपासणी; िनयात मता असले ा बाजारपेठा आिण उ ादने ओळखणे;
आयात, िविवध योजनां तगत िनयात उ ादनासाठी िमळू शकतात. िनयात उ ादनां म े
खरे दीदार-िव े ा ा पर रसं वादात मदत करणे इ.
वापर ासाठी आयात केलेले इनपु ट ूटी सू ट/माफी योजनेअंतगत आयात कर ायो
शु मु आहेत, ाला अॅड ा लायस ंग ीम, ूटी ी र ेिनशमट सिटिफकेट िनयात िवपणनास मदत करणा या काही योजना आिण सुिवधा खालील माणे आहे त :-
(DFRC), आिण ूटी ए ाइटलमट पासबु क (DEPB) योजना णून ओळखले जाते , जरी
i) िवपणन िवकास िनधी (MDF) :- हे 1963-64 म े अ ात आले, 1975 म े हे नाव
इतर अनेक योजनां चा समावेश आहे . तेथे अंतगत. से वा पु रवठादारां सह दजाधारक
बदलून माकिटंग डे लपमट अिस (MDA) असे कर ात आले . हा िनधी िनयात
िनयातदारांसाठी शु मु आयात ह योजना णून ओळखली जाणारी आणखी एक
योजना सु कर ात आली आहे . ो ाहन प रषद, इतर िनयात सं था, तसे च िविश िनयात ो ाहनासाठी मंजूर केले ा
िवशे ष योजनां साठी अनुदान/सहा दान कर ासाठी शािसत केला जातो. य िनधी
जॉिबंग, रपेअ रं ग, स िसंग इ ादींसाठी बॉ , जामीन/सुर ेसाठी आयात परवाना िकंवा कमी होत आहे, आिण अिलकड ा वषात पुरेशी र म सेट केली गेली न ती. माकट
क म अर परिमट (सीसीपी) िशवाय व ू (सीजीसह) आयात कर ाची परवानगी आिण कमोिडटी संशोधकांसाठी MDA अंतगत सहा उपल आहे; ापार ितिनधी मंडळे
आहे . अशा व ूंची िविनिद िकमान मू वृ ी क न पु ा िनयात करायची आहे. आिण अ ास संघ; ापार मे ळावे आिण दशनां म े सहभाग; परदे शात कायालये आिण
सो ाचे/चां दीचे दािगने आिण व ूं ा िनयातीसाठी तसेच फामा ुिटक , चाम ा ा शाखां ची थापना; आिण िनयात ो ाहनासाठी EPCs आिण इतर मा ता ा सं थांना
अनुदान. ापारी बँका आिण मा ता ा सहकारी बँकां ारे िनयात कजावरील ाज vii) गुणव ा िनयं ण आिण ी-िशपमट तपासणी :- िनयातीचा दजा सुधार ासाठी आिण
MDA पैकी 1.5% अनुदानाचा आनं द घेतात. भूतकाळातील ब तेक MDA खच CCS ारे दे शातून यो गुणव ेचा मालच िनयात होईल याची खा ी कर ासाठी सरकारने अनेक
शोषले जात होते. CCS ने िनयातदारांना परदे शी बाजारपेठेतील भारतीय उ ादनां ची िकंमत पावले उचलली आहेत . िनयात (गुणव ा िनयं ण आिण तपासणी) कायदा सरकारला या
धा कता वाढव ास मदत केली. संदभात आव क िनयम बनिव ाचा अिधकार दे तो.

ii) रोख भरपाई सहा :- िनयातीसाठी रोख सहा , ाला नंतर कॅश क े े टरी सपोट viii) सं था क सहा :- ITPO, EPCS, कमोिडटी बोड, MPEDA आिण APEDA, IIFT,
(CCS.) असे संबोधले गेले ते 1966 म े सु कर ात आले . नमू द केलेली उि े परदे शातील भारतीय िमशन इ ादीसार ा िनयात िवकास ािधकरणांसार ा अनेक
िनयातदारांना परदे शी बाजारपेठेतील धा पूण कर ासाठी स म करणे, िवपणन मता सं थां ारे िनयात िवपणनाला वेगवेग ा कारे मदत केली जाते.
िवकिसत करणे आिण िव मान अव थे तील अंतिनिहत तोटे दू र करणे हे होते. अथ व थे चा
ix) िनयातदारांसाठी डॉलर मू ां िकत े िडट :- भारतात ाजदर जा अस ाची त ार
िवकास. CCS योजनेचा मु आधार अ करांची (उ ादना ा अंितम आिण म वत
िनयातदारांकडून सात ाने होत आहे . यामुळे उ ादनां ा िकमतीत परावितत होते, ामुळे
ट ावर) भरपाई दान करणे हे होते जे िनयात उ ादनात वेश करतात परं तु ू टी
कंप ा काही उ ादनांम े धा क नसतात. सरकार त तः सहमत असले तरी,
डॉबॅक िस म ारे परतावा िमळत नाहीत.
भारतातील ाजदर कमी करणे ते स म नाही, कारण अशा िनणयामुळे चलन पुरवठा
iii) परकीय चलन: - ापार मे ळावे आिण दशनां म े सहभाग, िनयात ो ाहनासाठी परदे श वाढे ल आिण महागाई वाढे ल.
वास, परदे शात जािहराती, बाजार संशोधन, नमु ने खरे दी करणे आिण परदे शातू न तां ि क
परकीय चलन व थापन कायदा, 1999
मािहती यां सार ा मा ता ा बाजार िवकास उप मांस ाठी हे जारी केले जाते .
(Foreign Exchange Management Act, 1999.)
iv) ापार मेळे आिण दशने: - ापार मेळावे आिण दशने हे उ ादनां ा चाराचे
भावी मा म अस ाने, अशा काय मांम े भारतीय िनयातदार/उ ादकांन ा सहभागी FERA (परकीय चलन िनयमन कायदा) कायदा 1973 म े संम त कर ात आला. 29
हो ासाठी आिण ांना ो ाहन दे ासाठी सुिवधा पुरिव ा जातात. अशा उ े शासाठी िडसबर 1999 रोजी पास झाला. बा ापार आिण दे यके सुलभ करणे हे मु उि
परकीय चलन सोडले जाते , सहभागाची िकंमत अनुदािनत केली जाते आिण आयटीपीओ ासाठी FEMA सु कर ात आले होते हे .क सरकारला दे शाबाहेर राहणा या
ापार मेळे/ दशनांम े सहभाग आिण सुिवधा दान कर ात मह ाची भूिमका बजावते. ीला आिण ा ाकडून येणा या दे यकां ा वाहाचे िनयमन कर ाचे अिधकार दे ते.
ITPO ित र , काही इतर मोशनल एज ी दे खील ापार मे ळावे आयोिजत करतात.
परदे शी दे शां ना बा ापार आिण पे मट सुलभ कर ा ा उ े शाने आिण भारतातील
उदाहरणाथ, MPEDA भारताम े दर दु स या वष सागरी खा पदाथ ापार मेळा आयोिजत
परकीय चलन बाजारा ा सु व थत िवकासास ो ाहन दे ा ा उ े शाने, भारत सरकारने
करते, जे अनेक परदे शी खरे दीदारांना आिण समु ी खा उ ोगाशी संबंिधत इतरांना
1999 म े परकीय चलन व थापन कायदा या काय ाने परकीय .पास केला (फेमा)
आकिषत करते.
) चलन िनयमन कायदा बदललाFERA), जे सरकार ा उदारीकरण समथक धोरणांमुळे
v) िनयात जोखीम िवमा:- िविवध कार ा जोखमींनी भरलेला आं तररा टीय यवसाय हणून, काम न कर ायो बनले होतेनवीन काय ाने नवीन व थापन व था स म केली .,
अशा जोखमी ंिव िवमा संर ण दान कर यासाठी उपाय योज यात आले आहेत. जी जागितक ापार संघटने शी सुसंगत होती फेमा ने जुनी .2005 म े अ ात आले ा
ए पोट े िडट गॅरंटी कॉप रे शन (ECGC) कडे िनयात िवपणनाशी संबंिधत िविवध राजकीय मनी लाँ िडं ग ितबं धक कायदा, 2002 ला लागू कर ाचा मागही मोकळा केलाफेमा ने .
आिण ावसाियक जोखीम, परदे शातील गुंतवणु कीशी संबंिधत िविश कारचे जोखीम आिण ) रझ बँक ऑफ इं िडयाRBI) ला परकीय चलन संबंिधत िनयम आिण िनयम पास
िविनमय दरातील चढउतारांमुळे उ वणारी जोखीम समािव करणारी धोरणे आहेत. पुढे, कर ास स म केले
ECGC ापा रक बँकां ना िनयात े िडट जोखीम क र करते. सागरी िवमा सामा िवमा
फॉरे न ए चज मॅनेजमट अॅ , 1999 हा FEMA णून ओळखला जाणारा कायदा आहे जो
महामं डळ आिण ा ा उपकंप ां ारे दान केला जातो.
ामु ाने सीमापार ापार आिण ावरील दे यकांशी संबंिधत तरतु दींशी संबंिधत आहे .
vi) िव :- िनयात-आयात बँक आिण ावसाियक बँका आिण िविश सहकारी बँका
हे भारतातील सव परकीय चलन वहारां ा ि या, औपचा रकता, वहार प रभािषत
यां सार ा काही इतर िव ीय सं था िनयातीला ी-िशपमट आिण पो -िशपमट िव
करते.
पुरवतात. यापैकी काही सं था पुरवठादारां ना े िडट दे खील दे तात. भारतीय िनयातीला
ो ाहन दे ासाठी े िडट लाइनसह. िनयात े िडटम े साधारणपणे सवलतीचे ाजदर FEMA पूव ा फॉरे न ए चज रे ुलेशन ऍ (FERA) ा बदली णून सादर कर ात
असतात. आला आहे कारण तो उदारीकरणानं तर ा धोरणांम े बसत नाही.
FEMA मु कायालय हे अंम लबजावणी संच ालनालय णून ओळखले जाते आिण ते िद ी उि :-
शहरा ा म भागी थत आहे .
FEMA चे मु उि भारतातील बा ापार आिण दे यके सुलभ
फेमा णजे काय? कर ासाठी मदत करणे हे होते ; परं तु खालील दु म उि े दे खील आहेत:
-
सीमापार ापार आिण पेमट ा ो ाहन दे ासाठी क सरकारने परकीय च न
व थापन कायदा पा रत के ा. हे भारतात होणा या सव परकीय च न वहारांचे िनयम  भारतातील परकीय चलन बाजाराचा सु व थत िवकास आिण दे खभाल कर ास
आिण कायप ती सां गते. परकीय च न (फॉरे ) वहारांचे दोन कार आहेत: मदत करणे .
भां डव ी खाते आिण चा ू खाते . भां डव ी खा ाती वहारांम े पै ा ी संबंिधत सव  परकीय चलन िकंवा परकीय सुर ा आिण दे शाबाहे न भारतात दे यके यांचा
वहारांचा समावे असतो तर चा ू खा ात ापाराचा समावे असतो
समावेश असलेले वहार केवळ अिधकृत ीमाफत करणे.
आप ा दे शात परदे शी ापार बराच माणात चालतो आिण या परदे शी ापारातुन  ािधकृत ीमाफत चालू खा ाअंतगत परकीय चलनात वहार कर ास
परदे शी मु ा दे खील बाजारपे ठेम े आणली जाते या परदे शी मु े चे व थत िवकासासाठी ो ाहन दे णे आिण क सरकार ा मदतीने सावजिनक िहता ा आधारे िनबध
व दे खभालीसाठी परकीय चलन संबंिधत कायदा संशोधन केला आहे, यालाच परकीय चलन ठे वणे .
िविनमय कायदा णजेच foreign exchange management act(FEMA) असे णतात.  भां डवली खा ातील वहारांवर अनेक िनबध घाल ासाठी रझ बँक ऑफ
इं िडयाला अिधकृत करणे .
1999 म े परकीय चलन िनयमन अिधिनयम णजेच foreign currency Regulation Act
 भारतातील रिहवाशांकडून परकीय चलनात वहार करणे, परकीय सुर ा िकंवा
(FERA) बदलून परकीय वतन िविनमय कायदा कर ात आला परकीय चलन िनयमन
परदे शात चलन, सुर ा िकंवा मालम ा मालकीची िकंवा अिध िहत केली अस ास
अिधिनयम मधील काही ु टी आिण कमतरता भ न काढ ासाठी परकीय वतन व थापन
परदे शात थावर मालम ेची मालकी घेणे िकंवा ठे वणे. भारताबाहेर राहतात.
कायदा काढ ात आला
फेमा कायदा 1999 ा मह ा ा तरतुदी :-
आिण णूनच या काय ाखाली ब ाच आिथक सुधारणा कर ात आ ा हा कायदा
मु तः िनयिमत आिण उदारमतवादी अथ व था भारतामचो आण ासाठी कर ात आला  FEMA चालू खा ावर लाद ा जाणा या वाजवी िनबधां ा अधीन रा न मोफत
आहे . या काय ाचा मु उ े श हा बागा वहार व दे यके सुलभ करणी आहे . वहारांना परवानगी दे ते. (िवभाग ५)
 भां डवली खा ातील वहारांवर आरबीआयचे िनयं ण असते . (कलम 11)
तसे च भारतीय परदे शी बाजारातील िवकास आिण दे खभाल व थत हो ासाठी या
 हे िनयात उ ा ा ा ीवर िनयं ण ठे व ास अनुमती दे ते. (कलम 7 आिण 8)
काय ाची मदत होते . या काय ा अंतगत वहार आिण औपचा रकता पूण केली जाते .
 हे अिधकृत डीलर िकंवा मनी चजर, एडी कॅटेग री बँका इ ादी अिधकृत
आता या अंतगत पेणा ा परकीय चलन वहाराचे दोन कार पहतात, पिहला आहे
ींमाफत परकीय चलनात वहार कर ास अनुमती दे ते. (कलम 10)
भां डवली खाते व वहार आिण दुसरा आहे चालू खाते वहार,
 हे िवशे ष संचालक (अपील) (कलम 17) सह अपील तरतू द दान करते .
तसे च या काय ा अंतगत िविवध दे शां मधील नाग रकां नथी व ू से वा आिण मालम ां म े  हे अंम लबजावणी संचालनालया ारे िनयंि त केले जाते . (कलम ३६)
केले ा वहाराची नोंद ठे वली जाते . पाचे मुखातः दोन कार पडतात चालू खाते आिण  FEMA ने कॅिपटल अकाउं ट प रवतनीयतेची श ता ओळखली. (कलम 6)
बचत खाते. चातु खा ाम े सव भां डवली वहार असतात तर बचत खा ाम े सव मात  FEMA चे उ ंघन हा नागरी गु ा आहे. (कलम १३)
ा राचे वहार असतात चालू खाते वहाराम े दे शां म े पूण वषाम े ापार, सेवा
आिण उ यामधून पेणारा आिण जाणा ा पैशाची नोंद असते . बचत खाते वहारांम ी APPLICABILITY:-
अथ व थे ची थती िदलेली असते .  FEMA भारता ा सव भागांना लागू आहे.
 हे भारताबाहेरील कायालये आिण एज ींना दे खील िततकेच लागू आहे जे भारतीय
नाग रका ा मालकीचे िकंवा व थािपत केले जाते .
 FCRA िवदे शी योगदान (िनयमन) कायदा, 2010 ा कलम 1(2) नुसार,
िवदे शी मु ा व थापन कायदा, 1999 खालील सं था आिण वहारांना लागू
आहे
i) भारतातील कोणताही नाग रक, दे शात िकंवा बाहेर राहणारा (NRI)
ii) एनआरआय (अिनवासी भारतीय) ची ६०% िकंवा ा न अिधक मालकी असलेली
कोणतीही परदे शी कंपनी
iii) कोण ाही सहयोगी शाखा िकंवा उपकंप ा, भारताबाहेर, कंप ा िकंवा सं था
कॉप रे ट, नोंदणीकृत िकंवा भारतात समािव
iv) भारतातून कोण ाही व ू आिण से वांची िनयात, परकीय चलन, णजे भारतीय
चलना ित र इतर कोणते ही चलन, परकीय चलन, परकीय सुर ा.
v) भारताबाहे न भारतात व ू आिण से वांची आयात,
vi) बँिकंग, आिथक आिण िवमा सेवा भारताबाहेर पुरिव ा जातात,
vii) सीमापार िव ी, खरे दी आिण कोण ाही कारची दे वाणघे वाण ( णजे
ह ांतरण).