Siperfaqet cilindrike , konike dhe te rrotullimit

1. Sipërfaqet cilindrike

Siperfaqe clindrike do të quajmë bashkësinë e drejtëzave paralele me nje drejtim te dhene

dhe që presin një vijë të dhënë.
Vija e dhënë quhet vijë drejtuese e sipërfaqes cilindrike, ndërsa drejtëzat paralele, përftuese.
Duket qartë që një sipërfaqe cilindrike përftohet duke zhvendosur një përftuese të saj paralelisht
me një drejtin të dhënë nëpër çdo pikë të vijës drejtuese.

z
M(x,y,z)

O y
M(x,y,0)
x
L
fig. 5.3

Në fillim po trajtojmë sipërfaqet cilindrike me përftuese paralel me një nga boshtet koordinative.
Marrim në planin Oxy një vijë L me ekuacion: F(x, y)=0, në lidhje me sistemin koordinativ Oxy.
Heqim nga çdo pikë e vijës L drejtëza paralele me boshtin Oz. Në këtë mënyrë formojmë një
sipërfaqe cilindrike me përftuese paralel me boshtin Oz dhe me vije drejtuese L (fig. 5.3)
Ekuacioni i kësaj sipërfaqe cilindrike në lidhje me sistemin Oxyz është: F(x, y)=0.
Vërtet, le të jetë M(x, y, z) një pikë çfardo e kësaj sipërfaqe cilindrike. Shënojmë me M0(x, y, 0)
projeksionin ortogonal te pikës M(x, y, z) në planin Oxy. Pika M është pikë e sipërfaqes cilindrike
atëhere, dhe vetëm atëhere, kur pika M0 është pikë e vijës drejtuese L, d.m.th koordinatat e kësaj
të fundit kënaqin ekuacionin F(x, y)=0. Por ky ekuacion përmban vetëm dy koordinatat e para (x
dhe y) të cilat janë të njëjta për pikat M dhe M0.

Le të tregojmë që ekuacioni F(x, y)=0 është ekuacioni i një sipërfaqe cilindrike me vetitë e
shprehura më lart. Në qoftë se pika M(x, y, z) kënaq ekuacionin F(x, y)=0, atëhere atë e verteton
edhe projeksioni i saj ortogonal në planin Oxy e cila është pika M0(x, y, 0). Kjo tregon që pika
M0(x, y, 0) është pikë e vijës drejtuese L. Meqenëse drejtëza që kalon nga pikat M dhe M0 është
paralele me boshtin Oz, ajo është përftuese e sipërfaqes cilindrike. Në këtë mënyrë këmi treguar
që pika M(x, y, z) është pikë e sipërfaqes cilindrike me përftuese paralel me boshtin Oz.
Duhet të theksojmë që ekuacioni i vijës drejtuese ne lidhje me sistemin Oxyz nuk është F(x, y)=0,
por ai jepet në trajtën:
 F ( x, y )  0

z  0
Njëlloj mund të tregohet që ekuacioni F(x, z)=0 paraqet sipërfaqen cilindrike me përftuese paralel
me boshtin Oy dhe vijë drejtuese vijën me ekuacion :

1
  F ( x, z )  0

y  0
ndërsa ekuacioni F(y, z)=0, paraqet sipërfaqen cilindrike me përftuese paralel me boshtin Ox dhe
vijë drejtuese vijën me ekuacion:
 F ( y, z )  0

x  0
Shembull 1 a) Të gjendet ekuacioni i sipërfaqes cilindrike me vijë drejtuese vijën L:
 x2  y 2 1  0
 dhe me përftuese paralele meboshtin Oz .b) Të përcaktohet çfarë paraqet
 z  0
ekuacioni y2=2x në lidhje me sistemin Oxyz.
Zgjidhje a) Në qoftë se M(x;y;z) është një pikë cfardo e sipërfaqes cindrike, përftuesja qe kalon
nga pika M do ta presë vijën drejtuese L në një pikë M0(x0;y0;z0). Në këtë rast janë të vërteta
njëvlershmëritë:
M ( x; y; z)  S  M 0  L  MM0 k .
Duke e shprehur këtë fakt në koordinata do të kemi:
x0 2  y0 2  1, z0  0, x  x0 , y  y0  x 2  y 2  1
b) Ekuacioni i dhënë paraqet një sipërfaqe cilindrike me vijë drejtuese vijën me ekuacion:
 y2  2x

z  0
dhe me përftuese paralelme boshtin Oz. Shihet qartë që vija drejtuese është një parabolë me kulm
në origjinën e koordinatave dhe bosht simetrie boshtin Ox, që shtrihet në planin Oxy.

z Le të gjejmë tani ekuacionin e sipërfaqes cilindrike

me vijë drejtuese vijën me ekuacion:
 F ( x, y )  0
M  ( )
a(m,n,p) z  0
dhe me përftuese paralel me vektorin jozero a me
koordinata (m, n, p) (fig. 5.4).
O Le të jetë M(x, y, z) një pikë çfardo.Heqim nga kjo
y pikë drejtëzën paralele me vektorin a, e cila do ta
L presi planin Oxy në pikën M0(x0, y0, 0). Shprehim
x
M0 kushtin e kolinearitetit të vektorve MM0(x0-x, y0-y,
fig. 5.4 -z) dhe a (m, n, p) si më poshtë:
x0  x y0  y  z
  ;
m n p
nga ku do të nxjerrim:
mz nz
x0  x 
, y0  y 
p p
Në këtë mënyrë duke zëvendësuar x0, y0 tek ekuacion (  ) përftojmë ekuacionin e sipërfaqes
cilindrike:

2
 mz nz
F (x 0  , y0  )  0 (  )
p p
Shembull 2 Shkruani ekuacionin e sipërfaqes cilindrike me vijë drejtuese vijën me ekuacion:
 x2  y2  4

z  0
në lidhje me sistemin koordinativ kendrejtë Oxyz dhe me përftuese paralel me vektorin a (2, 1, 2).

Zgjidhje . Duke u bazuar tek ekuacioni (   ) dhe duke zvendësuar m, n, p përkatësisht me numrat
2, 1, 2, do të kemi

mz 2 nz
(x  )  ( y  ) 2  4,
p p
i cili është ekuacioni i sipërfaqes cilindrike.
Shembull 3.Te gjendet ekuacioni i sipërfaqeve cilindrike me vijë drejtuese vijën C me ekuacione
parametrike:
 x  x(t )

 y  y (t ), t  T
z=z(t)

dhe me përftuese paralel me vektorin v (l;m;n), l2+m2+n2>0.
Zgjidhje. Le të jetë M(x;y;z) një pikë cfardo e sipërfaqes S. Nga pika M heqim përftuesen MP,
P  C  P( x(t ); y (t ); z (t )) .
Pra kemi: M ( x; y; z )  S  MP v , që do të thotë:
x(t )  x y (t )  y z (t )  z
  (*)
l m n
Po të fiksojmë një t marrim një përfuese të sipërfaqes cilindrike.Po të eliminojmë t nga ekuacinet
(*) përftojmë ekacionin dekartian të sipërfaqes cindrike.

Shembull 3.
Te gjendet ekuacioni i siperfaqes cilindrike me vije drejtuese vijen me ekuacion :

3 x 2  6 y 2  z  0
L:
x  y  z  1
dhe me perftuese paralel me vektorin v=(1,0,3).
Zgjidhje
Le te jete nje pike M(x,y,z), nje pike cfardo e siperfaqes . Nga pika M heqim nje perftuese e cila

3x  6 y0  z0  0
2 2
M0  L   0
do ta prese vijen L ne nje pike M0(x0,y0,z0).  x0  y0  z0  1
 Vektori M0M eshte

3
 x  x0 y  y0 z  z0
 
paralel me vektorin v. 1 0 3 Ne keto kushte y=y0.
x  x0 z  z0
  t  x  x0  t , z  z0  3t  x0  x  t , z0  z  3t ,
1 3
1
( x  t )  y  ( z  3t )  1  4t  1  x  y  z  t  ( x  y  z  1)
4
1 3
x0  x  t  x  ( x  y  z  1), y0  y, z0  z  3t  z  ( x  y  z  1).
4 4
Dukezevendesuar
1 3
 x  ( x  y  z  1)]2  6 y 2  [ z  ( x  y  z  1)]  0
4 4

Projeksioni ortogonal i vijes ne nje plan

 F1 ( x, y, z )  0
Eshte dhene vija L : 
 F2 ( x, y, z )  0
Duam te gjejme ekuacionin e projeksionit orthogonal te kesaj vije psh ne planin Oxy
Nga sistemi I mesiperm eleminojme z dhe do te fitojme ekuacionin:
 ( x, y )  0
Ky ekuacion paraqet ne siperfaqe cilindrike me perftuese parallel me boshtin Oz. Projeksioni
orthogonal do te gjeneroje si prerje e kesaj siperfaqe me planin Oxy.
Keshtu ekuacionet e projeksionit orthogonal do te jene:
 ( x, y )  0,

z  0
Me poshte po japim nje shembull

Shembull.
Te gjendet projeksioni i vijes :

 x2  y 2  z  0
L: ne planin Oxy
z  x 1
Zgjidhje. Po të përjashtojmë z nga sistemi i dhënë, gjejmë ekuacionin e sipërfaqes cilindrike me
vijë drejtuese vijën e dhënë dhe me përftuese paralele me boshtin Oz:

4
 x2 + y2 – (x + 1) = 0?
Zevendesojme z=x+1, ne ekuacionin x2+y2-z=0 dhe fitohet ekuacioni mesiperm
ose
2
 1 5
x    y 
2

 2 4
Projeksioni i kërkuar është rrethi i përcaktuar nga sistmi:
 1
2
5
 x   y 
2

 2 4
z  0


Ne qofte se kerkohet projeksioni mbi planin Oxz, do te eleminomin y dhe do te fitonim nje
ekuacion te forms:
 ( x, z )  0
Ne kete rast projeksioni orthogonal do te ishte:
 ( x, z )  0,

y  0
I lihet lexuesit te percaktoje ekuacionet e projeksionit orthogonal ne planin Oyz.
Problemin mund ta pergjithesojme.
Shembull.
Te gjendet projeksioni ortogonal vijes :
 x2  y 2  z  0
L:
z  x 1

Ne planin me ekuacion : x-2y+z-1=0.

Ne kete rast fillimisht do te gjejme ekuacionin e siperfaqes cilindrike me vije drejtuese vijen L
dhe perftuese parallel me vektorin v=(1,-2,1).I lihet lexuesit te gjeje ekuacionin e kesaj siperfaqe
cilindrike
Projeksioni orthogonal do te gjeneroje si prerje e kesaj siperfaqe cilindrike, me planin e dhene

2. Sipërfaqet konike

5
 Bashkësia e drejtëzave që kalojnë nëpër një pikë
z të dhënë K dhe që presin një vijë të dhënë L,
L quhet sipërfaqe konike. Pika K quhet kulm,
kurse vija L quhet vijë drejtuese.
M0 Z=h Shqyrtojmë ekuacionin e sipërfaqes konike S me
M kulm në origjinën e koordinatave dhe me vijë
drejtuese vijën L me ekuacion:
O y  F ( x, y )  0
 (fig. 5.5)
z  h
x Fig. 5.5
Le të jetë M(x, y, z) një pikë çfardo e hapësirës .
Shënojmë me M0(x0, y0, h) pikëprerjen e
drejtëzës OM me planin z=h. Duket qartë që :
M  S  M 0  L  F ( x0 , y0 )  0 ( )
Nga kolineariteti i vektorve OM =(x, y, z)dhe OM0=(x0, y0, h) marrim:
x y z
 
x0 y0 h
prej nga mund të nxjerrim:
xh yh
x0  , y0 
z z
Duke zëvendësuar tek ( ) x0 dhe y0 përftojmë ekuacionin e sipërfaqes konike S:
xh yh
F ( , )  0 ()
z z
Funksioni u=f(x, y, z) quhet homogjen i shkallës k në qoftë se plotësohet barazimi:f(tx, ty, tz)=t k
f(x, y, z).
Duke patur parasysh këtë fakt vemë re që ana e majtë e ekuacionit të sipërfaqes konike S është një
funksion homogjen i shkallës 0 i ndryshoreve x, y, z.

Shembull 3 Gjeni ekuacionin e sipërfaqes konike me kulm në origjinën e koordinatave dhe vijë
drejtuese vijën L me ekuacion:
 x2 y2
  1
9 4
z  3

Zgjidhje Shihet qartë se vija drejtuese është një elips i cili ndodhet në planin z=3. Duke
zvendësuar tek ekuacioni () h=3, do të marrim ekuacionin e sipërfaqes konike:
3x 3y
( )2  ( )2  1
z z
9x  9 y  z 2
2 2

Shembull 4. Te gjendet ekuacioni i siperfaqes konike me kulm në pikën K(a;b;c) dhe vije
drejtuese vijën C:
 x  x(t )

 y  y (t ), t  T
z=z(t)


6
Pika M(x;y;z) është pikë e konit atëhere dhe vetëm atëhere kur pika P(x(t);y(t);z(t)) është pikë e
vijës C, që merret për vlerën e parametrit t në T . Janë të verteta njëvlershmëritë:
M ( x; y; z )  S  KM KP dhe P  C . Duke e shprehur në koordinata do te kemi:
xa y b z c
  . (*)
x(t )  a y (t )  b z (t )  c
Për një t të fiksuar ne marrim një përftuese të konit . Duke eliminuar t nga ekuacionet (*) ne do të
marrim ekuacionin dekartian të siperfaqes konike.
Le të shohim një rast konkret.
Të gjendet ekuacioni i sipërfaqes konike me kulm në pikën K (1;0;0) dhe vijë drejtuese vijën L:
x  t3

y  t
2

z  t

Le të jetë M(x;y;z) një pikë cfardo e sipërfaqes konike K . Pika M është pikë e sipërfaqes konike
atëhere, dhe vetëm atëhere, kur kjo është pikë e përftueses KP ku P është pikë e vijës drejtuese L.
Janë të vërteta ekuivalencat:
x -1 y z
M ( x; y; z )  K  KM KP  P  L  3  2  .
t -1 t t
Eliminojmë t nga ekuacionet:
 y
t 
 z  y 3  z 3  xyz  yz  0
( x  1)t  z (t 3  1)


3. Siperfaqet e rrotullimit

Sipërfaqe rrotullimi do të quajmë sipërfaqen e përftuar nga rrotullimi i një

vije të dhënë plane rreth një drejtëze të dhënë që gjendet në planin e vijës.
L
Vijën e dhënë do ta quajmë vijë drejtuese dhe drejtëzën bosht
rrotullimi.(fig.5.6)

Le të gjejmë ekuacionin e sipërfaqes të rrotullimit me vijë drejtuese vijën me ekuacion:

 F ( y, z )  0

x  0

7
 dhe me bosht rrotullimi boshtin Oz.
z
Le të jetë M(x, y, z) një pikë çfardo e cila përftohet nga
rrotullimi i pikës N(0, y1, z1) të planit Oyz rreth boshtit
Oz.
Njëhsojmë koordinatat e pikës N, duke pasur parasysh
N që pikat M dhe N ndodhen në një rreth me qendër në
M pikën O e cila ndodhet në boshtin Oz. Duket qartë se:
z 1  z,
y1  ON  ON  OM   x 2  y 2
O y Është e qartë se pika M është pikë e sipërfaqes të
rrotullimit në qofte se pika N(0, y1, z1) është pikë e vijës
x drejtuese, Në këtë mënyrë koordinatat e saj do të
kënaqin ekuacionin e saj, pra do të kemi:
F ( x 2  y 2 , z )  0,
i cili është ekuacioni i sipërfaqes të rrotullimit.
Për të përftuar ekuacionin e një sipërfaqe të rrotullimit me anë të rrotullimit të një vije plane L
rreth një boshti koordinativ,veprojmë në këtë mënyrë:
Në ekuacionin e vijës L:
a) Zëvendësojmë y ose z me  y 2  z 2 kur boshti i rrotullimit është boshti Ox;
b) Zëvendësojmë x ose z me  x 2  z 2 , kur boshti i rrotullimit është boshti Oy;
c) Zëvendësojmë x ose y me  x 2  y 2 , kur boshti i rrotullimit është boshti Oz.

Shembull 1 Gjeni ekuacionin e sipërfaqes të rrotullimit, përftuar nga rrotullimi i vijës me

ekuacion:

z  y

x  0

rreth boshtit Oy.

Zgjidhje. Zgjedhim një pikë S1(x1, y1, z1) në këtë sipërfaqe. Gjatë rrotullimit të parabolës pika S2
do të përshkruajë një rreth i cili shtriet në planin y=y1 me qendër në pikën C(0, y1, 0). Nga rrotullimi
i pikës S2 do të përftohet pika S1 e cila do të ndodhet në rrethin që përshkruan pika S2. Meqenëse
koordinatat e pikës S1 janë (x1, y1, z1) dhe koordinatat e pikës C janë (0, y1, 0), atëhere
CS1  x12  y12 .

8
Meqënëse S2 ndodhet në parabolë, atëhere koordinatat e saj do të jenë:
(0, y1 , y1 ). Nw kete mënyre CS 2  y1 . Meqenëse CS1 dhe CS 2
janë të barabarta si reze të njëjtit rreth marrim:
y1  x12  z12
dhe duke ngritur të dy anët në katror marrim:
y1  x12  z12
Meqënëse pika S1(x1, y1, z1) është pikë çfardo atëhere ekuacioni i sipërfaqes së rrotullimit të
kërkuar është:
y=x2+z2

Shembull 2.Të gjendet ekuacioni i sipërfaqes së rrotullimit me vijë drejtuese vijën C me ekuacione
parametrike:

 x  x(t )

 y  y (t ), t  T
z=z(t)

dhe me bosht rrotullimi drejtëzën me ekuacione kanonike:
x a y b z c
  .
l m n
Zgjidhje.Le të jetë M(x,y,z) një pikë cfardo e sipërfaqes së rrotullimit. Pika M është pikë e kësaj
sipërfaqe atëhere, dhe vetëm atëhere, kur gjatë rrotullimit rreth boshtit ajo kalon nga pika
P(x(t);y(t);z(t)) e vijës drejtuese C, që merret për vlerën t  T të parametrit. Pika M ndodhet në
planin që kalon nga pika P pingul me boshtin e rrotullimit, është pikë e sferës me qendër në pikën
(a;b;c) dhe kalon nga pika P. Pra kemi barazimet:
l ( x  x(t ))  m( y  y (t ))  n( z  z (t ))  0
 (*)
( x  a )  ( y  b)  ( z  c)  ( x(t )  a)  ( y (t )  b)  ( z (t )  c)
2 2 2 2 2 2

Po të eliminojmë t nga barazimet (*) , marrim ekuacionin dekartian të sipërfaqes së rrotullimit.

Shembull 3. Të gjendet ekuacioni i sipërfaqes së rrotullimit S që përftohet nga rrotullimi i drejtëzës
(d):
x  y  0
 rreth drejtëzes (d1): x=y=z.
y  z  0
Zgjidhje. Le të jetë M(x;y;z) një pikë cfardo e sipërfaqes S. Është e qartë se pika M do të përftohet
nga rrotullimi i pikës M0 (x0;y0;z0) e cila ndodhet në drejtëzën (d). Pika M do të ndodhet në prerjen
e planit që kalon në pikën M0 pingul me drejtëzën (d1), me sferën me qendër në pikën Q dhe me
rreze R. Q është pika e prerjes së planit me drejtëzën (d1) dhe R=QM0. Pra kemi:
 x0  y0  0
 ;
 y0  z0  0
( x  x0 )  ( y  y0 )  ( z  z0 )  0
 2
 x  y  z  x0  y0  z0
2 2 2 2 2

9
Duke eliminuar x0, y0 dhe z0 nga këto barazime, nxjerim ekuacionin e sipërfaqes së rrotullimit:

x2+y2+z2=3(x+y+z)2
Shembull.
Te shkruhet ekuacioni i siperfaqes te rrotullimit qe perftohet nga rrotullimi I vijes me ekuacione:

 x  f ( z)

 y  g ( z)
Rreth boshtit OZ.
Zgjidhje. Le të jetë M(x, y, z) një pikë çfarëdo. Çdo dy prej pohimeve të mëposhtme (I) – (IV)
janë të njëvlershme.
(I) Pika M ndodhet në sipërfaqen e dhënë të rrotullimit.
(II) Pika M merret nga rrotullimi rreth boshtit Oz i një pike M0(x0, y0, z) të vijës së dhënë.
(III) Pika M0(x0, y0, z) e vijës së dhënë dhe M(x, y, z) janë të barazlarguara nga boshti Oz.
(IV) Koordinatat x, y, z të pikës M vërtetojnë barazimin:
 x0  f ( z )
x02  y02  x 2  y 2 , ku 
 y0  g ( z )
Rrjedhimisht, po të zëvendësojmë x0 = f(z) dhe y0 = g(z) në barazimin:
x02  y02  x 2  y 2
marrim ekuacionin e kërkuar të sipërfaqes së rrotullimit:
x2 + y2 = f 2(z) + g 2(z)

10