Immunologia, o której ona

mówi, żebyś nie martwił się

Opracowanie na podstawie podręcznika do immunologii (Gołąb, Jakubisiak,

Lasek, Stokłosa), wydanie z 2017 roku, napisane z myślą o innych wumiakach
pro bono publico – rozpowszechnianie niniejszego opracowania z korzyścią
majątkową dla kogokolwiek (w tym dla mnie) zabronione ze względu na prawa
autorskie.
Dawid Kwaśniewski

1
 1. Główne komponenty i zasadnicze cechy
odpowiedzi immunologicznej

•Komórki układu odpornościowego: limfocyty B, plazmocyty, limfocyty Th,

limfocyty Treg, limfocyty Tc (CTL), komórki NK (też limfocyty), komórki
dendrytyczne, makrofagi, eozynofile, megakariocyty (udział w reakcjach
zapalnych), erytrocyty (usuwanie kompleksów immunologicznych dzięki
receptorowi dla dopełniacza), komórki nieswoiste .
•CD2,3 – wszystkie limfocyty T, CD4 – Th, CD8 – Tc , MHCII, CD25 –
aktywowane limfocyty T, CD19,20 – limfocyty B
•Antygeny mają następujące właściwości:
a) Immunogenność – zdolność do wywołania przeciw sobie swoistej
odpowiedzi immunologicznej
b) Antygenowość – zdolność do swoistego łączenia się z Ig
•Hapteny – wykazują tylko antygenowość (mogą powodować odpowiedź
w połączeniu z nośnikiem białkowym).
•Epitopy (determinanty antygenowe) – fragmenty antygenów wiązane przez Ig,
jeden antygen może mieć wiele epitopów.
•Antygeny można podzielić na:
a) Grasiczozależne (większość) – w odpowiedzi na nie limfocyty B
potrzebują pomocy limfocytów Th
b) Grasiczoniezależne (mniejszość) – pomoc Th nie jest potrzebna, np.
lipopolisacharyd (LPS), dekstran i oczyszczony preparat tuberkuliny
•W odpowiedzi immunologicznej wyróżniamy fazę indukcji oraz fazę
efektorową.
•Odpowiedź humoralna – z udziałem przeciwciał
•Odpowiedź komórkowa – z udziałem głównie Tc

2
 2. Narządy limfatyczne

•Narządy limfatyczne:
a) Centralne - grasica, szpik, kaletka Fabrycjusza (tylko u ptaków xD)
b) Obwodowe – grudki limfatyczne, wyrostek robaczkowy, węzły
limfatyczne, śledziona, migdałki

•Grasica jest miejscem powstawania i selekcji limfocytów T. Jest w pełni

rozwinięta po urodzeniu, z wiekiem ulega inwolucji. Składa się z dwóch płatów,
a te z płacików, w których wyróżniamy część korową (podzielona przegrodami)
i rdzenną (jednolita – występują w niej ciałka Hassala).
•Grasicze limfocyty – tymocyty – znajdują się głównie w korze i są otoczone
komórkami opiekuńczymi (zawierają dużo MHC).
•CXCL12 – „wypycha” dojrzałe tymocyty z grasicy.
•Bariera krew-grasica składa się głównie ze szczelnie przylegających komórek
śródbłonka naczyń włosowatych – zapobiega kontaktowi dojrzewających
tymocytów z napływającymi antygenami.
•Hormony grasicy: tymozyna, tymulina, tymopoetyna, grasiczy czynnik
humoralny.
•Grasica wytwarza również: SCF, G-CSF, M-CSF, GM-CSF, TNFα, TGFβ, FLT3, LIF,
TSLP, ale najważniejsza jest IL-7.
•Hormon wzrostu i tyreotropina stymulują wzrost grasicy, natomiast większość
steroidów indukuje inwolucję.

•Szpik – miejsce erytropoezy i dojrzewania limfocytów B. Co ciekawe, komórki

plazmatyczne powstałe z limfocytów B we krwi ponownie osiadają w szpiku lub
w błonach śluzowych, dlatego większość Ig obecnych we krwi jest wytwarzana
właśnie w szpiku.
3
•Grudki limfatyczne bez torebki łącznotkankowej – występują w węzłach
limfatycznych i w tkance łącznej (ukł. Oddechowy, pokarmowy, moczowo-
płciowy). Mogą tworzyć skupiska – migdałki, kępki Peyera oraz grudki ściany
wyrostka robaczkowego. Po pobudzeniu antygenem pojawiają się w nich centra
rozmnażania.
•Plamki mleczne to skupiska komórek w otrzewnej i opłucnej (głownie
limfocyty i makrofagi). Są obecne u dzieci, lecz zanikają u dorosłych (mogą
pojawić się ponownie w przebiegu zakażeń).
•Migdałki – językowy, gardłowy (adenoid), 2x podniebienny i 2x trąbkowy.
•Tkanka limfatyczna ściany jelit – rozproszone limfocyty oraz grudki
limfatyczne. Grudki limfatyczne samotne są rozrzucone wzdłuż całego jelita
(najobficiej występują w końcowym odcinku jelita cienkiego). Grudki skupione
(kępki Peyera) występują głównie w jelicie krętym. W wyrostku robaczkowym
jest szczególnie dużo tkanki limfatycznej, może ona zajmować błonę śluzową
i podśluzową.

•Węzły limfatyczne pełnią rolę filtra dla chłonki, można w nich wyróżnić część
korową i rdzenną. Naczynia limfatyczne doprowadzające uchodzą do zatoki
brzeżnej, w której biorą początek zatoki promieniste, od nich odchodzą zatoki
rdzenne, które przechodzą w naczynia odprowadzające.
•Korę węzła można podzielić na obszary:
- kora zewnętrzna
- kora pośrednia i głęboka tworzące razem strefę przykorową (obszar
grasiczozależny węzła)
•W korzę zewnętrznej znajdują się grudki limfatyczne, w których mogą
powstawać ośrodki rozmnażania – powstają w nich limfocyty B pamięci oraz
komórki plazmatyczne.
•Rdzeń węzła zawiera: beleczki rdzenne, zatoki rdzenne i sznury rdzenne.
•Powiększenie węzła może być wynikiem wzrostu jego aktywności w wyniku
odpowiedzi immunologicznej lub przerzutu nowotworowego do węzła.

4
•Śledziona jest nazywana narządem krwiolimfatycznym. Łatwo pęka w wyniku
urazów. W miąższu wyróżniamy miazgę białą i czerwoną. Zrąb stanowi torebka
i przegrody łącznotkankowe.
•Tętnica śledzionowa → odgałęzienia w belczkach → tętnice pozabeleczkowe
(tętnice środkowe i otoczone limfocytami) → tętniczki pędzelkowe w miazdze
czerwonej (otoczone pochewką Schweiggera-Seidela) → kapilary → zatoki
śledziony→ żyły.
•Miazga biała – dużo limfocytów, mniej erytrocytów. Wyróżniamy pochewki
wokół t. pozabeleczkowych i łączące się z nimi grudki – limfocyty T. Otoczone
są one obszarem zwanym strefą brzeżną – komórki dendrytyczne, limfocyty B
i makrofagi.
•Miazga czerwona – zatoki i makrofagi, które odpowiadają za fagocytozę
zużytych erytrocytów.
•Rola śledziony – wytwarzanie limfocytów (a także erytrocytów w życiu
płodowym), fagocytoza erytrocytów, leukocytów i trombocytów, wytwarzanie
bilirubiny, magazynowanie krwi.
•Naczynia limfatyczne – wiotkie, brak rozbudowanej błony podstawnej, mają
liczne zastawki. Rozpoczynają się ślepo w tkankach i odprowadzają limfę do
układu żylnego.

5
 3. Przeciwciała

•Przeciwciała (immunoglobuliny) – 4 podjednostki: 2H i 2L. Papaina trawi Ig na

2 fragmenty Fab (antygen binding) i fragment Fc (crystallizable), pepsyna
natomiast na fragment F(ab’)2 i Fc’. Część łańcucha ciężkiego zawarta we
fragmencie Fab jest określania symbolem Fd.
•Paratop – fragment Ig wiążący antygen.
•Wyróżniay 5 klas Ig w zależności od budowy łańcucha ciężkiego: α (A), δ (D),
ε (E), γ (G), μ (M). Łańcuchy lekkie natomiast występują w dwóch formach: κ
(kappa) i λ (lambda). Dodatkowo Ig polimeryczne posiadają łańcuch łączący J
(joining). W łańcuchach lekkich i ciężkich wyróżniamy części stałe C – constant
i zmienne V – variable.
•Przeciwciała G, A i D mają dodatkowo odcinek zawiasowy, a M, A i D ogonek.
•Część zmienna każdego przeciwciała składa się z 3 regionów hiperzmiennych
(CDR – complementarity determining regions) oraz 4 regionów zrębowych (FR
– frame regions).
•Części stałe łańcuchów ciężkich zawierają homologiczne domeny. IgA, IgG i IgD
zawierają po 3 domeny, a IgE i IgM po 4 (dodatkowa domena zastępuje region
zawiasowy).
•Odmiany Ig:
a) Izotypowe – uwarunkowane zasadniczymi różnicami w budowie H i L
(podział na klasy i podklasy)
b) Alotypowe – wynikające z niewielkich różnic w sekwencji aminokwasów
w H i L (głównie części stałych)
c) Idiotypowe – związane z różnicami w budowie części zmiennych H i L
•Abzymy – przeciwciała które mogą spełniać rolę enzymów w stosunku do
wiązanych przez siebie antygenów.

6
•Najwięcej w surowicy jest IgG, najmniej IgE, najwięcej natomiast
produkowanych jest IgA, a najmniej IgE.
•IgA – główny element obrony błon surowiczych i śluzowych. Wyróżniamy 2
klasy różniące się długością odcinka zawiasowego – IgA1 20 aminokwasów i IgA2
7 aminokwasów. W surowicy IgA występują w 80-95% jako monomery,
w wydzielinach głównie w postaci dimerów i są związane z tzw. fragmentem
wydzielniczym tworząc wydzielnicze Iga – SigA.
•IgD – występują licznie z IgM na powierzchni limfocytów B, mało o nich
wiadomo i nie są bardzo istotne.
•IgE – wiążąc się z receptorami FcR na komórkach tucznych wywołują
degranulację i uwolnienie histaminy, uczestniczą w alergii.
•IgG – 4 podklasy IgG1,2,3,4. Jako jedyne przechodzą przez łożysko. Wiele
komórek ma receptory dla nich. IgG4 mogą spontanicznie wymieniać ze sobą
„połówki” co prowadzi do powstawnia przeciwciał bispecyficznych. IgG1,2,3
inicjują aktywację dopełniacza. Mogą występować w postaci heksamerów. Po
urodzeniu zaczynają być wytwarzane własne IgG, a stężenie matczynych IgG
spada aż do 9 miesiąca życia, dlatego między 6, a 9 miesiącem może wystąpić
spadek odporności.
•IgM – pierwsze przeciwciała syntezowane u człowieka. Tworzą pentamery
(forma „płatka śniegu” lub „kraba”). Aktywują dopełniacz efektywniej niż IgG.
•Wartościowość – liczba epitopów, które mogą być związane przez Ig.
•Powinowactwo – siła wiązania pojedynczego epitopu przez miejsce wiążące
antygen przeciwciała.
•Awidość (zachłanność) – wynika z powinowactwa oraz liczby fragmentów Fab
•Receptory Ig limfocytów B to BCR (B-cell receptor) – Ig wbudowane w błonę
oraz FcR wiążące fragment Fc. Limfocyt pre-B ma receptory składające się z 2H
i 2 pseudo-L (składa sięz peptydów V-pre-B i 14.1), które następnie zamienia na
receptory IgM i IgD o typowej budowie. Z kolei limfocyty B pamięci mają na
powierzchni IgG, IgA lub IgE. Obróbka potranskrypcyjna mRNA dla Ig powoduje,
że jedne są wydzielane (fragment S genu), a inne zakotwiczają się na
powierzchni komórki (fragmenty M1 i M2 genu). Receptory Ig są związane
niekowalencyjnie w błonie z Igα (CD79a) i Igβ (CD79b).

7
•Część zmienna łańcucha lekkiego jest kodowana przez segment genów V
(variable) i J (joining), a łańcucha ciężkiego przez V, D (diversity) i J.
•Geny dla łańcucha ciężkiego znajdują się w ramieniu długim 14. Chromosomu
(44 segmenty V, 27 segmentów D i 6 segmentów J). Pewna liczba segmentów V
leży również w chromosomach 15. i 16.
•Geny dla łańcucha lekkiego znajdują się na chromosomach 2. (κ – 40
segmentów) i 22. (λ – 5 segmentów).
•Źródła różnorodności przeciwciał:
a) Łączenie przypadkowych fragmentów V, D i J. Rekombinazy rozpoznają
sekwencje sygnałowe w postaci heptamerów i nonamerów oddzielonych
od siebie przez 12- lub 23-nukleotydowe wstawki. Sekwencje sygnałowe
łączą się tylko wtedy gdy jedna ma wstawkę 12-, a druga 23-
nukleotydową. Każdy segment D ma po obu stronach wstawkę 12-
nukleotydową, segmenty V po stronie 3’ i segmenty J po stronie 5’
zawierają wstawkę 23-nukleotydową. Dzięki regule 12/23 w łańcuchu
ciężkim segment D łączy się z J, a potem z V, ale nigdy V nie łączy się
bezpośrednio z J. W czasie rekombinacji heptamery tworzą złącze
sygnałowe, a segmenty V, D, J złącze kodujące. W rekombinacji biorą
udział endonukleazy RAG1 i RAG2.
b) Zmienność na złączach polegająca na usuwaniu bądź przyłączaniu
bezmatrycowym (sic!) nukleotydów (TdT – transferaza nukleotydów
końcowych). Nowo powstałe odcinki DNA nazywamy regionami N.
c) Przyłączanie nukleotydów palindromowych – dodawanie 1 lub 2
nukleotydów na złączu kodującym.
d) Przyłączanie do złącza oligonukleotydowych fragmentów.
e) Mutacje somatyczne – tzw. hipermutacje. W ich powstawaniu biorą
udział AID (deaminaza cytydyny indukowana aktywacją) oraz UNG
(N-glikozylaza uracylu) i MMR (mismatch repair).
•CDR1 i CDR2 kodowane są wyłącznie przez segment V, natomiast CDR3
kodowana jest przez część segmentu V, segment D i część segmentu J, dlatego
wykazuje on największą zmienność.
•Podczas syntezy przeciwciał zawsze jako pierwszy powstaje łańcuch ciężki,
który po przejściu do światła ER jest przytrzymywany przez białko opiekuńcze
BiP, w oczekiwaniu na łańcuch lekki.
•Potencjalna liczba różnych przeciwciał wynosi 1010 – 1011.
8
•Ekspresję genów dla Ig regulują wzmacniacze (enhancery) takie jak
wzmacniacz κB.
•Pierwotnie limfocyty B wytwarzają przeciwciała klas IgM i IgD, gdyż segmenty
dla łańcuchów μ i δ są pierwsze w kierunku od 5’ do 3’ (wytwarznie dwóch klas
przeciwciał jednocześnie jest możliwe dzięki alternatywnemu składaniu
transkryptu).
•Limfocyty B mogą zmienić klasę syntezowanych Ig na inną niż IgM i IgD, ale
dopiero po rozpoznaniu przez komórkę antygenu. Konieczna jest również
pomoc limfocytu Tfh. Limfocyt B prezentuje antygen i jednocześnie dochodzi
do połączenie CD40 i CD80/86 limfocytu B z odpowiednio CD154(CD40L) i CD28
limfocytu T. Limfocyt B otrzymuje bodziec do zmiany klasy oraz bodziec
antyapoptotyczny.
•Zamiast CD40L może uczestniczyć inna cząsteczka z nadrodziny TNF, np: BAFF
lub APRIL wiążące się z receptorem TACI.
•Limfocyty B są chronione przed apoptozą indukowaną przez p53 na skutek
mutacji przez białka antyapoptotyczne BCL-2, BCL-6, BCL-xL.
•Przeciwciała monoklonalne (PM) otrzymuje się przez fuzję limfocytu B
z komórką szpiczaka. Pierwsze PM były 100% mysie, potem powstały
przeciwciała, które części C miały ludzkie, a części V mysie (chimeryczne),
a następnie takie, w których tylko regiony hiperzmienne pochodziły od myszy
(humanizowane).
•Nazewnictwo przeciwciał: mysie -omab, chimeryczne -ximab, humanizowane
-zumab, ludzkie -umab.
•Najmniejszym fragmentem przeciwciała, który zachowuje niewielką zdolność
wiązania antygenu jest CDR3.
•Fv – cząsteczka złożona z fragmentów VH i VL
•scFv – składa się z domen VH i VL związanych krótkim peptydem
•Na bazie Fv i scFv można tworzyć formy większe: diciała, triciała, tetraciała,
które mogą się charakteryzować różną swoistością. Dzięki inżynierii genetycznej
udało się stworzyć tzw. miniciało składające się z dwóch scFv połączonych
z minifragmentem Fc zawierającym dwie domeny CH3.

9
•Pochodne przeciwciał o mniejszej masie cząsteczkowej mają lepszą zdolność
penetracji tkanek, akumulacji w tkankach i narządach docelowych oraz krótki
czas krążenia we krwi.
•PM lub ich pochodne można modyfikować, tworząc koniugaty, np:
a) Koniugaty z radioizotopami – stosowane w onkologii do celów
diagnostycznych, umożliwiają wykrywanie przerzutów nowotworowych
(niekiedy nawet śródoperacyjnie). Koniugaty z radioizotopami
zarejestrowane w celach terapeutycznych są nakierowane na CD20.
Tozytumomab i ibrytumomab tiuksetan.
b) Immunotoksyny – PM sprzężone z toksynami. Ich wadą jest wysoka
immunogenność. Podejmowane są próby użycia głównie rycyny
i dyfterotoksyny. Jak na razie istnieje jeden zarejestrowany preparat –
koniugat IL-2 z dyfterotoksyną (denileukina dyftytoks).
c) Koniugaty PM z lekami – problemem jest takie związanie by leki
uwalniane były dopiero w komórce nowotworowej, a nie w układzie
krążenia. Brentuksymab wedotyna (chłoniak Hodgkina) i ado-
trastuzumab emtazyna (rak sutka).
d) Immunocytokiny – aktywują dopełniacz lub ADCC oraz stymulują
odpowiedź immunologiczną. Głównie prowadzi się badania nad IL-2,
IL-12 i TNFα.
e) Inne koniugaty – z enzymami aktywującymi leki przeciwnowotworowe,
z liposomami wypełnionymi odpowiednim lekiem, ze streptawerdyną
(niszczenie komórek nowotworowych).
•Istnieją pochodne przeciwciał zawierające fragment Fc przeciwciała oraz część
receptora komórkowego, warunkujący swoistą interakcję z odpowiednim
ligandem.
•Można wyprodukować pochodne przeciwciał o podwójnej swoistości poprzez
sprzęganie dwóch różnych przeciwciał oraz przez fuzję dwóch hybryd
komórkowych (kwadroma). Wśród bispecyficznych pochodnych PM
najważniejsze są: BiTE (bispecific T-cell engager), DART (dual affinity
retargeting) i TandAb (tandem antibody).
•PM są stosowane w immunohistochemii, western blottingu oraz cytometrii
przepływowej.

10
 4. Receptory limfocytów T wiążące antygen; główny
układ zgodności tkankowej

•Receptory limfocytów T (TCR) w odróżnieniu od BCR i wolnych Ig odpowiadają

jedynie na antygeny pocięte na małe fragmenty i połączone z cząsteczkami
MHC. Warto zaznaczyć, że limfocyty Tγδ oraz komórki NKT mogą również
odpowiadać na antygeny lipidowe prezentowane im przez CD1, a limfocyty
związane ze śluzówką (MAIT) odpowiadają na pochodne ryboflawiny (B2)
prezentowane w połączeniu z MR1 (MHC-related protein 1).
•TCR składają się z dwóch łańcuchów, a każdy z nich ma część stałą i część
zmienną, i jest związany z błoną. Istnieją dwa główne rodzaje TCR: αβ (90%
limfocytów T) i γδ (10% limfocytów T). W wyjątkowych wypadkach mogą
występować γγ, ββ lub βδ.
•W częściach zmiennych łańcuchów TCR występują 3 regiony hiperzmienne.
•Zarówno receptory αβ jak i γδ łączą się w błonie limfocytu z kompleksem CD3,
w którego skład wchodzi 6 łańcuchów, należących do 4 typów: γ, δ, ε, ζ (nie
mylić z łańcuchami samego TCR!!!). Łańcuch ζ występuje jako homodimer.
Kompleks TCR-CD3 pozostaje w błonie w kontakcie z cząsteczkami CD2, CD5
i CD4 lub CD8.
•Geny kodujące TCR znajdują się w 7. i 14. chromosomie. Ich części zmienne
kodowane są przez segmenty V i J (dla łańcuchów α i γ – analogia do łańcuchów
lekkich Ig) oraz segmenty V, D i J (dla łańcuchów β i δ – analogia do łańcuchów
ciężkich Ig). Ekspresji mogą podlegać geny dla łańcucha α znajdujące się na obu
chromosomach. W dojrzewających limfocytach TCR zbudowane jest z łańcucha
β i zastępczego łańcucha pre-Tα).
•Rekombinacja genów dla TCR zachodzi analogicznie jak w przypadku genów
immunoglobulinowych – identyczne sekwencje sygnałowe i rekombinazy.
Dodatkowo segmenty D mogą być wykorzystywane we wszystkich trzech
ramkach odczytu, segmenty D mogą się łączyć, a zmienność na złączach jest

11
większa niż w przypadku limfocytów B, dlatego różnorodność TCR jest większa
niż Ig, mimo mniejszej liczby genów dla nich.
•Limfocyty T które z dużym powinowactwem rozpoznają własny antygen są
zabijane, albo dochodzi w nich do rekombinacji. W przeciwieństwie do
limfocytów B, w limfocytach T nie obserwuje się hipermutacji, gdyż wiązałoby
się to ze zbyt dużym ryzykiem – po opuszczeniu grasicy nie mogą one być
kontrolowane.

•Główny układ zgodności tkankowej:

a) MHC I – występują na powierzchni wszystkich komórek jądrzastych,
a w niewielkich ilościach również na erytrocytach.
b) MHC II – występują konstytutywnie na komórkach dendrytycznych,
makrofagach, limfocytach B i komórkach nabłonkowych grasicy.
W wyniku oddziaływania niektórych cytokin, np. INFγ mogą pojawiać się
na innych komórkach.

•Cząsteczki MHC I są zbudowane z dwóch łańcuchów połączonych

niekowalencyjnie. Łańcuch lekki to β2-mikroglobulina (kodowana przez gen na
chromosomie 15). Łańcuch ciężki (α) składa się z fragmentu
zewnątrzkomórkowego (domeny α1, α2, α3 tworzące pętle), fragmentu
transbłonowego i fragmentu cytoplazmatycznego. β2m i α3 budową
przypominają części stałe łańcuchów Ig. α1 i α2 tworzą rowek składający się z 6
miejsc (A do F), w którym umieszczany jest prezentowany peptyd.
•Cząsteczki MHC II są zbudowany z dwóch łańcuchów: α i β połączonych nie
kowalencyjnie. Oba posiadają odcinki zewnątrzkomórkowe (odpowiednio α1,
α2, β1, β2), transbłonowe, wewnątrzkomórkowe. Domeny α1 i β1 tworzą
rowek podobny do tego w MHC I. Domeny α2 i β2 są podobne do części stałych
łańcuchów Ig.

•INFγ i TNFα wzmagają syntezę MHC I oraz II, natomiast INFα i INFβ tylko MHC
I. Dodatkowo ekspresję MHC II wzmagają IL-4 i IL-13, a hamują TGFβ, INFβ, IL-
10, PGE2 i glikokortykosteroidy (używane do indukcji immunosupresji).

12
•MHC I wewnątrz komórki wiążą antygeny endogenne dostarczane do ER przez
TAP (transporter associated with antygen processing), a następnie poprzez
aparat Golgiego wędrują do błony komórkowej.
•MHC II powstają przez połączenie w ER łańcuchów α i β oraz przyłączeniu do
nich łańcucha niezmiennego In (CD74), który blokuje rowek MHC. Następnie
taki kompleks wędruje przez aparat Golgiego do błony komórkowej. Po
dotarciu do niej jest endocytowany i włączany do innych endosomów,
w których znajdują się pochłonięte przez komórkę egzogenne antygeny. We
wnętrzy endosomów łańcuch In jest przycinany i powstaje peptyd CLIP, który
odłącza się od MHC z udziałem cząsteczkik HLA-DM, zwalniając miejsce dla
antygenu.

•Jako pierwszy odkryto układ zgodności tkankowej u myszy. Dzięki

podstawowej wiedzy o MHC rozpoczęto hodowlę szczepów wsobnych – przez
20 lub więcej pokoleń kojarzono brata z siostrą lub potomstwo z rodzicami.
•Układ zgodności tkankowej człowieka nazwano HLA (human leukocyte
antigens), gdyż jego antygeny zostały u człowieka po raz pierwszy wykryte na
krwinkach białych. Kompleks genów HLA znajduje się na chromosomie 6.
•Produkty genów układu HLA można podzielić na :
a) Cząsteczki klasy I:
-klasyczne (Ia): HLA-A, -B, -C
-nieklasyczne (Ib): HLA-E, -F, -G oraz MICA i MICB, CD1, MR1, FcRn
b) Cząsteczki klasy II:
-klasyczne: HLA-DP, -DQ, -DR
-nieklasyczne: HLA-DM, -DO
c) Cząsteczki klasy III:
-składniki dopełniacza C2, C4 i czynnik B
-produkt protoonkongeny Notch 4
-21-hydroksylaza steroidowa CYP21B
-receptor dla zaawansowanych produktów glikacji (RAGE)
-czynnik transkrypcyjny CREB-BP
-białko macierzy pozakomórkowej tenascyna
-jądrowa kinaza serynowo-treoninowa RP1

13
•HLA-G może chronić komórki płodu przed komórkami NK i limfocytami Tc,
z drugiej strony niektóre allele tego HLA zwiększają ryzyko spontanicznych
nawracających poronień.

•Ciekawym zjawiskiem jest tzw. niezrównoważenie sprzężeń. Jeżeli allel x genu

A występuje z częstością 20%, a allel y genu B z częstością 10%, to można by
założyć, że w 2% przypadków te dwa allele będą występować razem. Okazuje
się, że w rzeczywistości częstość takiej kombinacji jest inna niż zakładana
(mniejsza lub większa).
•Występowanie określonych cząsteczek HLA może się wiązać ze zwiększonym
lub zmniejszonym ryzykiem rozwoju pewnych chorób, np.:
-HLA-B27 - ↑ zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa
-HLA-B8, -DR3 - ↓ rak jądra, mięsak Kaposiego
-HLA-B57 - ↓ AIDS
-HLA-B53 - ↓ malaria
•Najważniejszą funkcją MHC jest wiązanie antygenów i ich prezentacja
limfocytom T. Większe zróżnicowanie HLA umożliwia prezentację większej
liczby antygenów. Geny MHC są niezwykle polimorficzne, każdy występuje
w ponad tysiącu wersji. Indianie są bardzo mało zróżnicowani pod względem
MHC, zaś murzyni mieszkający na południe od Sahary są najbardziej
zróżnicowaną pod tym względem populacją.
•Niektóre wirusy, np. adenowirusy i cytomegalowirusy blokują transkrypcję
MHC lub hamują transport MHC do błony komórkowej i indukują degradację
nowo powstających cząsteczek. Istnieją również sugestie, że różnice w MHC
między matką i zarodkiem sprzyjają jego rozwojowi i utrzymaniu ciąży.
•Ponieważ MHC wiążą antygeny, geny kodujące je są zaliczane do nadrodziny
genów immunoglobulionopodobnych. Do tej nadrodziny należą geny kodujące:
Ig, TCR, niektóre receptory komórek NK, MHC, CD3γ, δ, ε, CD4, CD8,
CD2 (LFA-2), ICAM-1, ICAM-2, N-CAM, pIgR (receptory dla polimerycznych Ig),
FcγRn, IL-1R i inne.

14
•Najstarszą metodą identyfikacji HLA jest typowanie serologiczne –
wykorzystuje się reakcje swoistych przeciwciał z antygenami komórek. Metodą
o większej rozdzielczości jest typowanie komórkowe – wykorzystuje analizę
polimorfizmu na poziomie DNA.

•Najczęściej używa się metod hybrydyzacyjnych:

-„dot-blot” – polega na namnożeniu fragmentu DNA przy pomocy PCR,
naniesieniu na błonę i inkubacji w roztworze sondy, która przyłączy się tylko do
komplementarnej sekwencji.
-„reverse dot-blot” – polega na naniesieniu na błonę wszystkich niezbędnych
sond i hybrydyzacji błony z produktem PCR.
- PCR-SSP – polega na przeprowadzeniu szeregu reakcji PCR z różnymi parami
starterów dobranych do odpowiednich alleli.
•Można wyróżnić również tak zwane słabe antygeny zgodności tkankowej.
Tworzą one heterogenną grupę peptydów i są definiowane jako antygeny
zgodności tkankowej niekodowane przez MHC. Wydaje się, że każdy produkt
białkowy może, połączony z cząsteczką MHC, indukować odpowiedź
transplantacyjną.

15
 5. Prezentacja antygenów limfocytom

•MHC I wiąże peptydy długości 8-10 aminokwasów, natomiast MHC II 13-17

aminokwasów. Fragment antygenu wiązany w rowku MHC nosi nazwę
agretopu. Aminokwasy wchodzące w kieszonki rowka MHC to aminokwasy
kotwiczące, pozostałe tworzą epitop.
•W prezentacji MHC I mogą uczestniczyć niemal wszystkie komórki, natomiast
w prezentacji z udziałem MHC II tylko nieliczne, wyspecjalizowane.
•Limfocyty CD8+ rozpoznają antygeny prezentowane w MHC I, a limfocyty
CD4+ te, które zostały związane z MHC II.
•Antygenami endogennymi są wszystkie białka wytwarzane
wewnątrzkomórkowo, w tym białka pasożytów wewnątrzkomórkowych i
wirusów. Mogą one być prezentowane w MHC I indukują reakcję ze strony Tc.
•Endogenne białka są najpierw ubikwitynowane (a konkretnie ich reszty
lizylowe), a następnie transportowane do proteasomów, które występują
zarówno w jądrze, jak i w cytoplazmie komórek eukariotycznych. Proteasom
20S składa się z 4 pierścieni, z których 2 zewnętrzne zbudowane są z 7
podjednostek α, a 2 wewnętrzne z 7 podjednostek β. Posiada on również dwie
podjednostki regulatorowe 19S. Blokowanie proteasomu może wywierać efekt
terapeutyczny u chorych z nowotworem (hamowanie degradacji białek
antyapoptotycznych).
•Część peptydów powstałych w proteasomie przy udziale transportera
składającego się z białek TAP1 i TAP2 jest przenoszona do ER, gdzie łączy się z
MHC I. W procesie łączenie się łańcuchów MHC ze sobą oraz z peptydem
uczestniczą białka opiekuńcze: kalneksyna, kalretikulina i tapasyna.
•Niektóre komórki nowotworowe i zakażone wirusem przestają syntezować
MHC, przez co stają się niewidoczne dla Tc, jednak brak MHC na powierzchni
komórki jest sygnałem do zabicia komórki przez komórkę NK.

16
•IFNγ stymuluje ekspresję aktywatora proteasomu, który łączy się z
proteasomem w miejscu jednego kompleksu 19S. Ponadto pod wpływem IFNγ i
TNFα w komórkach dendrytycznych, makrofagach i limfocytach B pojawiają się
tak zwane immunoproteasomy. Posiadają one inne podjednostki: LMP-2,
LMP-7 i MECL1.
•Jedna cząsteczka MHC może na ogół związać w rowku tysiące różnych
peptydów różniących się sekwencją, ale posiadających wspólne 2 lub 3
aminokwasy kotwiczące.
•Komórki dendrytyczne mogą prezentować zendocytowane antygeny
wirusowe nie tylko w połączeniu z MHC II, ale również MHC I, mimo że nie są
zakażone przez wirusy, co jest sytuacją dosyć nietypową. Antygen wirusowy
prezentowany w MHC I komórek dendrytycznych daje limfocytom Tc sygnał do
proliferacji. W późniejszym etapie odpowiedzi zabijają one również komórki
dendrytyczne prezentujące ten antygen w MHC I. ☹☹☹ Zjawisko to jest
nazywane prezentacją krzyżową.
•Prezentacja krzyżowa dotyczy peptydów, które komórka otrzymuje różnymi
drogami: w formie otoczonych błoną eksosomów, przez aktywne „skubanie”
błony innych komórek, przez połączenia neksus i w formie kompleksów z MHCII
•Zawłaszczenie fragmentu błony komórkowej z zawartymi w niej cząsteczkami
znane jest jako trogocytoza.
•Do MHC I podobne są cząsteczki MR1 prezentujące limfocytom MAIT
pochodne witaminy B2.
•W prezentacji z udziałem MHC II wyróżniamy następujące etapy: endocytoza
antygenów → proteoliza → związanie peptydów z MHC → egzocytoza i
prezentacja w błonie komórkowej. Powstawanie MHC II jest opisane w rozdz. 4.
•Cząsteczki CD1 (kodowane przez 5 genów CD1A do CD1E) zaliczane są do
MHC Ib, chociaż ich połączenie z antygenem zachodzi w endosomach, tak jak
MHC II. CD1a,b,c występuję na profesjonalnych APC, CD1d może występować
na innych komórkach, a CD1e pełni wewnątrzkomórkową funkcję
regulatorową. CD1 prezentują limfocytom antygeny o charakterze lipidowym.
Prezentacja ta jest niezależna od białek TAP, jak i od HLA-DM, a uczestniczą w
niej receptory dla LDL, receptory zmiatacze, apoE i sapozyny. Wśród
limfocytów rozpoznających CD1 przeważają NKT i Tγδ.

17
•W komórkach APC można zauważyć ciekawą zależność: zdolności do
prezentacji są na ogół odwrotnie proporcjonalne do możliwości fagocytozy
danej komórki, np. makrofagi które dobrze fagocytują, mają dosyć ograniczone
zdolności prezentacji antygenów.
•Komórki dendrytyczne posiadają długie wypustki (lamelliopodia), którymi
badają otoczenie. Znane są dwie główne subpopulacje komórek
dendrytycznych:
a) Plazmocytoidalne (niekonwencjonalne) – wydzielają IFN typu I (α, β, ω)
b) Mieloidalne (konwencjonalne) – wydzielają IL-12 i aktywują Th1
•Na różnicowanie komórek dendrytycznych wpływają stymulująco: IL-4,
GM-CSF, SCF, FLT3, TGFβ, TNFα, TRANCE (TNF-related activation induced
cytokine), a także bezpośredni kontakt z CD40L (CD154).
•Hamująco na różnicowanie komórek dendrytycznych wpływają: IL-10 oraz
VEGF.
•Komórki dendrytyczne po wyłapaniu antygenu na obwodzie wędrują drogą
naczyń limfatycznych do najbliższego węzła chłonnego, aby tam prezentować
antygeny limfocytom. Charakterystycznymi cechami dojrzałych komórek
dendrytycznych są: liczne wypustki, ziarna Birbecka, markery: CD1a, CD4,
CD11c, CD40, CD54, CD58, CD68, CD80, CD83, CD86, CD205, CD207
(langeryna), CD209 (DC-SIGN), CCR7, brak CD14 i M-CSFR (CD115), obecność
receptorów dla cytokin, duża ekspresja MHC, słabe zdolności fagocytarne.
Komórki dendrytyczne początkowo bardzo intensywnie fagocytują, jednak w
miarę dojrzewania powoli tracą tę umiejętność.
•W aktywacji komórek dendrytycznych rolę odgrywają sygnały
niebezpieczeństwa przekazywane przez: receptory TLR, białka szoku
termicznego i oddziaływanie limfocytów T przez CD40L-CD40 oraz cytokiny.
•Komórki dendrytyczne mogą oddziaływać na limfocyty T przez CTLA-4 i PD-1
uwalniając TGFβ oraz dioksygenazę indoloaminy powodując powstawanie
Treg, indukując tolerancję lub nawet wywołując apoptozę limfocytów T.
•Cytokiny wydzielane przez komórki dendrytyczne: IL-1,6-10,12,15,18,23,27,
chemokiny CCL1-4, CCL5 (RANTES), CCL17,18, CCL21,22 oraz TNFα, TGFβ, IFNα,
IFNβ, G-CSF, GM-CSF. (już to widzę jak się ktoś uczy wszystkich markerów i
cytokin xDDDDDDDDDDDD)

18
•W ciągu godziny komórka dendrytyczna poprzez fagocytozę i pinocytozę może
zwiększyć swoje rozmiaru 4-krotnie. W śledzionie występują jako komórki
splatające się, w naskórku jako komórki Langerhansa. Komórki dendrytyczne
przechodzące do naczyń to komórki welonowate.
•Grudkowe komórki dendrytyczne (FDC) są obecne w ośrodkach rozmnażania
grudek limfatycznych i odgrywają ważną rolę w odpowiedzi humoralnej.

•Limfocyty B prezentują antygeny przede wszystkim limfocytom Tfh (T follicular

helper cells) aby uzyskać od nich pomoc (w postaci sygnałów kostymulujących
CD154-CD40 oraz cytokin). Limfocyt B może prezentować antygen przez FcR,
receptor dla dopełniacza, jednak najskuteczniej robi to z antygenami
rozpoznawanymi przez jego BCR.

•Makrofagi – na ogół nie posiadają MHC II, ale w trakcie aktywacji syntezują je
pod wpływem IFNγ. Nastawione są raczej na pełną degradację
sfagocytowanego materiału, jednak odgrywają też rolę w prezentacji.

•W niektórych wypadkach antygeny mogą być prezentowane przez wiele

innych komórek. Choć brzmi to nieprawdopodobnie, to pod wpływem IFNγ
wiele komórek zaczyna wytwarzać MHC II.

•Sygnały konieczne do aktywacji limfocytu T:

-I sygnał – prezentacja antygenu
-II sygnał – cząsteczki kostymulujące (CD28-CD80/86)
-III sygnał – cytokiny
•Do cząsteczek przenoszących sygnały hamujące należą: CTLA-4, CD160, LAG-3,
BTLA, PD-1, PD-1H, TIGIT.

•Limfocyty B przemieszczają się do grudek chłonnych pod wpływem CXCL13,

wydzielanej przez FDC, natomiast limfocyty T wędrują w strefie przykorowej
przemieszczając się wzdłuż wypustek fibroblastycznych komórek siateczkowych

19
(FRC), na których powierzchni znajdują się CCL19/ELC i CCL21/SLC.
W niektórych limfocytach T pojawia się czynnik transkrypcyjny BCL6, który
powoduje ich przekształcenie w Tfh i indukuje wytwarzanie receptorów CXCR5
dla CXCL13.
•Aktywacja limfocytów B zachodzi przez endocytozę BCR ze związanym
antygenem, a następnie prezentację peptydu z udziałem MHC II. W grudce na
limfocytach B pojawiają się receptory CCR7 dla CCL19 i CCL21, a także receptor
EBI2 dla oksysteroli. Limfocyty B mogą różnicować w plazmoblasty
wytwarzające przeciwciała, lub utracić CCR7 i wędrować w głąb grudki,
przekształcając się w centroblasty. Z tych komórek w wyniku dalszego
różnicowania powstaną plazmocyty i limfocyty B pamięci.
•Komórki dendrytyczne grudek na ogół mają receptory dla składnika C3
dopełniacza oraz dla fragmentu Fc IgG. Są głównym źródłem CXCL13. Tuż po
immunizacji ich wypustki grubieją, tworząc „korale” bogate w receptory dla Fc
oraz dla składników dopełniacza, i które nazywane są ciałami pokrytymi
kompleksami immunologicznymi, czyli inaczej iccosomami.
•Ośrodki rozmnażania powstają w wyniku intensywnej proliferacji
limfocytów B, zwanych centroblastami. Ośrodki te są oligoklonalne, zachodzi w
nich powstawanie mutacji somatycznych, selekcja komórek rozpoznających
antygen z największym powinowactwem, przełączanie klas przeciwciał oraz
różnicowanie limfocytów B w plazmocyty lub komórki pamięci.
•Tfh mogą wytwarzać IL-21 w przebiegu odpowiedzi humoralnej, IL-4 w
przebiegu odpowiedzi Th2 oraz INFγ w odpowiedzi Th1.
•Czynnikiem utrzymującym przy życiu komórki pamięci jest stałe pobudzenie
ich receptorów TLR przez PAMP bakterii jelitowych.
•Mitogeny – są w stanie pobudzać proliferację większości limfocytów B –
fitohemaglutynina (PHA), konkanawalina A (Con A), mitogen szkarłatki (PWM)
oraz lipopolisacharyd (LPS).
•Superantygeny – są zdolne do pobudzenia wielu klonów limfocytów. Nie
reagują one z miejscem wiążącym antygen TCR, lecz z zewnętrzną (!)
powierzchnią łańcucha β (rzadziej α). Aktywują one wszystkie limfocyty T z
danym łańcuchem β. Pod ich wpływem limfocyty wydzielają: INFγ i IL-2,
natomiast APC wydzielają TNFα, IL-1, IL-6 i IL-12.

20
 6. Aktywacja limfocytów

•Aktywacja limfocytów T. Opuszczające grasicę limfocyty T to tak zwane

limfocyty dziewicze, które wymagają aktywacji. Aby to nastąpiło muszą
otrzymać co najmniej dwa, a optymalnie trzy sygnały (TCR, kostymulacja,
cytokiny). W przeciwieństwie do limfocytów dziewiczych limfocyty pozostające
w stanie aktywacji oraz komórki pamięci potrzebują tylko pierwszego sygnału.
•TCR wiąże się z antygenem prezentowanym przez APC (limfocyty CD8 z MHC I,
a CD4 z MHC II), co zapoczątkowuje tworzenie synapsy immunologicznej.
Związanie TCR z antygenem prowadzi do powstania mikroskupisk
aktywacyjnych (TCR-MC – TCR microclusters), w których skład wchodzą
dodatkowo kinazy LCK i ZAP-70, białka adaptorowe LAT, SLP-76, GADS, GRB2
oraz białka odpowiedzialne za rearanżację cytoszkieletu (VAV i NCK). Z obrębu
TCR-MC są usuwane cząsteczki hamujące: fosfatazy i CD43.
•Dojrzała forma synapsy immunologicznej powstaje w ciągu kilku-kilkunastu
minut. W jej obrębie wyróżnia się trzy obszary kompleksów cząsteczek SMAC.
•cSMAC – zgrupowane w centrum synapsy koliście TCR wraz z CD3, CD4 lub
CD8, MHC, CD28-CD80, a od strony wnętrza limfocytu kinazy LCK, FYN i PKC-θ.
Przypuszcza się, że przy silnym sygnale aktywującym cSMAC endocytują TCR
chroniąc limfocyt przed nadmierną aktywacją.
•pSMAC – bardziej na zewnątrz od cSMAC, odpowiada za podtrzymanie adhezji
limfocytu T i APC. W ich skład wchodzą cząsteczki adhezyjne LFA-1 i VLA-4 oraz
białka ADAP i talina.
•dSMAC – najbardziej obwodowo, zawierają CD43 i niektóre fosfatazy, mogą
również zawierać białka hamujące CTLA-4 (CD152) i PD-1 (CD279).
•Po związaniu TCR z antygenem dochodzi do fosforylacji sekwencji ITAM w CD3
(po jednej w łańcuchach γ, δ, ε i trzy w ζ), w wyniku aktywności
niereceptorowych kinaz tyrozynowych LCK, FYN, ZAP-70, SYK i ITK.

21
•Aktywacja kinaz uruchamia kaskadę białek przenoszących sygnał, takich jak
białka adaptorowe: związane z błoną (LAT) oraz cytoplazmatyczne (SLP-76).
Białka adaptorowe nie mają właściwości enzymatycznych, lecz są łącznikami
między receptorami, a właściwymi cząsteczkami przekazującymi.
•Wewnątrz komórki rozpoczynają się dwa szlaki – pierwszy związany z kinazą
PIP2 (PI3-K), a drugi z kaskadą kinaz MAP.
•Pierwszy z nich rozpoczyna się od aktywacji fosfolipazy C-γ przez TCR, która
rozkłada PIP2 do IP3 i DAG. IP3 uwalnia Ca2+ z SER, które łączą się z
kalmoduliną, przyczyniając się do aktywacji kalcyneuryny (fosfataza serynowa).
Substratami dla kalcyneuryny są czynniki transkrypcyjne z rodziny NF-AT, które
z białkiem AP-1 tworzą kompleks pobudzający ekspresję genów dla IL-2,-3,-4,-
13, IFNγ, TNFα, GM-CSF oraz CD25, 69, 154 i FASL. DAG z kolei bezpośrednio
aktywuje kinazę PKC-θ. Odgrywa ona rolę w aktywacji czynników NF-κB, NF-AT
i AP-1.
•Kaskadę kinaz MAP rozpoczynają białka mające zdolność wiązania i
defosforylacji GTP. Ich aktywna forma jest związana z GTP, dlatego czynniki
zwiększające ich aktywność GTPazową są inhibitorami przekazywania sygnału.
Sygnał jest przekazywany przez kaskadę kinaz serynowo-treoninowych. Biorą w
tym również udział białka rodziny RHO (RAC-1 i CDC42) oraz RAS.
•Cząsteczki kostymulujące tworzą pary, np. CD28-B7.1 (CD80) lub CD28-B7.2
(CD86). Samo przyłączenie CD80/86 do CD28 wywołuje jedynie niewielkie
zmiany w komórce, jednak przy równoczesnym przekazaniu sygnału z TCR
potęgowane jest wydzielanie IL-2 (i innych cytokin) i proliferacja limfocytów.
Inne przykłady takich par to: CD2-LFA-3(CD58), ICOS-ICOS-L, ICAM-1-LFA-1,
CD154(CD40L)-CD40.
•Istnieją również pary cząsteczek, które hamują aktywację: CTLA-4(CD152)-
CD80/86, PD-1-PD-1L1/2. Oprócz nich hamująco mogą działać białka LAG-3,
TIM-3, CD44.
•Przekazanie sygnału nie zawsze musi się wiązać z aktywacją limfocytu. Jego
konsekwencją może być wejście w stan anergii. Limfocyt w stanie anergii nie
ulega aktywacji nawet jeśli rozpozna swoisty antygen (mimo kostymulacji).
Anergia może wystąpić przy braku odpowiedniej kostymulacji przy pierwszym
kontakcie z antygenem, lub w wyniku modyfikacji antygenu. Dobrym
przykładem są białka wirusa HIV, które powstają na skutek mutacji i dzięki temu
nie tylko nie są rozpoznawane, ale również mogą hamować aktywację T.

22
•Wyczerpanie – stan bardzo podobny do anergii. Pojawia się wskutek
długotrwałej stymulacji zapalnej. W limfocytach dochodzi do zwiększenia
ekspresji CTLA-4, LAG-3, TIM-3 lub PD-1.
•Skrajną konsekwencją rozpoznania antygenu może być apoptoza limfocytu T
(najbardziej spektakularnie przebiega to w grasicy). Przyczyną tego może być
interakcja receptora FAS z FASL. Taka śmierć jest nazywana AICD (activation-
induced cel death). Przyczyną takiego procesu może być zbyt duża ilość
antygeny, przy braku czynników prozapalnych (wśród których są cytokiny
antyapoptotyczne).
•Aktywacja limfocytów B zachodzi podobnie jak w przypadku limfocytów T.
Związanie antygenu przez BCR aktywuje kinazy tyrozynowe SRC, SYK i TEC. Jako
pierwsze aktywowane są kinazy SRC (LYN, FYN, BLK), które fosforylują
sekwencje ITAM cząsteczek Igα i Igβ. Dalszą rolę pełnią białko BLNK z PLC-γ lub
GTPazy RAS i RAC-1. PIP3 powstaje z PIP2 pod wpływem PI3-K. Aktywuje on
kinzę BTK (najważniejsza różnica pomiędzy T i B!) i AKT. Rezultatem jest
indukcja czynników transkrypcyjnych NF-AT, AP-1 lub NF-κB.
•Podobnie jak w przypadku limfocytu T, limfocyt B może być aktywowany lub
zahamowany w wyniku związania antygenu. Ważną rolę przypisuje się
cząsteczkom CD19,CD21,CD81 (aktywacja) i CD22, FcγRIIB(CD32) (hamowanie).
CD40-CD154 powoduje aktywację kinaz LYN i SYK, PI3-K oraz PLC-γ. CD22
przekazuje sygnał z udziałem GRB2, PI3-K, ale co najważniejsze fosfatazy
tyrozynowej SHP-1 (działa na sekwencje ITIM).

23
 7. Dojrzewanie limfocytów

•Docierające do grasicy komórki CLP (common leukocyte progenitor) pod

wpływem białek Jagged i Delta-like, wiążących się z receptorem Notch-1,
rozpoczynają różnicowanie w tymocyty. (U myszy, którym usunięto gen Notch1
w grasicy powstają limfocyty B!)
•Najmniej dojrzałe tymocyty nie mają TCR/CD3, CD4 i CD8 (potrójnie ujemne).
Komórki docierające do grasicy mają geny kodujące łańcuchy α i β TCR. Tutaj
rozpoczyna się proces ich rearanżacji (analogicznie do genów
immunoglobulinowych).Najpierw dochodzi do rearanżacji w obrębie locus dla
łańcucha β (biorą w tym udział białka RAG1 i RAG2). W trakcie tego procesu
może dojść do pomyłki. Zanim rozpocznie się rearanżacja dla łańcucha α, musi
zostać sprawdzona poprawność łańcucha β. Zjawisko to nazywa się selekcją β.
Komórki, które nie zrearanżowały poprawnie TCRβ ulegają apoptozie (ok. 70%
komórek). Jednocześnie w tych limfocytach, które zrobiły to poprawnie,
dochodzi do wyłączenia allelicznego tego chromosomu, który nie został
wykorzystany. Po selekcji β rozpoczyna się wytwarzanie CD4 i CD8, a następnie
rearanżacja łańcucha α. Powstają limfocyty CD4+CD8+.
•Następnie zachodzi selekcja pozytywna. Jej celem jest wyłonienie limfocytów
z prawidłowym TCR i jednocześnie zdolnych do rozpoznania antygenu
prezentowanego przez własne MHC. Jeżeli komórki nie spełniają tych dwóch
warunków – ulegają apoptozie (śmierć z zaniedbania). Mogą się uratować
ponownie rearanżując łańcuch α.
•Selekcja negatywna prowadzi do eliminacji tych limfocytów, które rozpoznają
własne antygeny ze zbyt dużym powinowactwem. W wyniku „śmierci z
zaniedbania” ginie ponad 90% tymocytów, natomiast z tych, które przeszły
selekcję pozytywną niemal 80% ginie w wyniku selekcji negatywnej.
•Restrykcja MHC – te limfocyty, które rozpoznają antygeny prezentowane
przez MHC I zachowują ekspresję CD8, a tracą CD4, natomiast te, które
rozpoznają antygeny z MHC II zachowują CD4, a tracą CD8.

24
•W selekcji limfocytów uczestniczą grasicze komórki opiekuńcze oraz komórki
dendrytyczne. Za ekspresję swoistych antygenów odpowiedzialny jest regulator
transkrypcyjny AIRE. Jeśli go nie ma, to selekcja negatywna jest nieefektywna
(autoimmunizacyjna poliendokrynopatia). AIRE nie jest wytwarzany w
grasiczakach.
•Tymocyty do przeżycia potrzebują białek antyapoptotycznych BCL-2 i BCL-xL.
Ich ekspresja jest indukowana głównie przez IL-7R oraz sam TCR, dlatego IL-7
jest tak ważna dla dojrzewających limfocytów T.
•W selekcji pozytywnej, jeśli TCR wiąże antygen zbyt mocno, to zostaje on
zendocytowany → brak TCR na powierzchni → śmierć „z zaniedbania”.
•Rozpoznanie własnych antygenów ze zbyt dużym powinowactwem nie musi
prowadzić do śmierci w selekcji negatywnej. Niektóre takie limfocyty
rozpoczynają produkcję CD25 i FOXP3, różnicują się w tTreg (grasicze Treg).
Również niektóre limfocyty T CD8+ mogą różnicować w regulatorowe.
•Powstawanie limfocytów Tγδ: powstają w grasicy jako pierwsze, powstanie
limfocytu Tαβ całkowicie wyklucza możliwość wytworzenia z niego Tγδ, gdyż
dochodzi w nim do utraty segmentu δ. Większość etapów ich powstawania jest
podobna jak w przypadku Tαβ. Odgrywają ważną rolę w powstawaniu barier
immunologicznych.
•Limfocyty B powstają początkowo w wątrobie (w okresie płodowym), potem
niemal wyłącznie w szpiku.
•Limfocyt pre-pro-B – powstaje gdy w komórkach progenitorowych pojawia się
czynnik EBF-1, a na ich powierzchni B220 (CD45R). Rozpoczyna się ekspresja
genów RAG1, RAG2 i TdT – przygotowanie do rearanżacji segmentu μ.
•Limfocyt pro-B – komórka, w której doszło już do rearanżacji segmentów D-JH
genów immunoglobulinowych. Nadal aktywny jest czynnik EBF1, który
stopniowo nasila ekspresję PAX5 (hamuje on ekspresję Notch1). Pod jego
wpływem na powierzchni pojawiają się CD19 i CD45R. Pod wpływem EBF1
dochodzi do ekspresji genów dla IL-7R, Igα i Igβ.
•Limfocyt pre-B – limfocyt w którym doszło do rearanżacji segmentów VHDJH.
Pojawia się pre-BCR (opisany w którymś z wcześniejszych rozdziałów), w
którym występuje łańcuch pseudo-L. Dochodzi do wyłączenia allelicznego w
obrębie jednego z chromosomów. Dochodzi do rearanżacji segmentów κ lub λ.
Wznawia się ekspresja RAG1/2. W limfocytach pre-B nie ma TdT!

25
•Selekcja pozytywna limfocytów B jest podobna do selekcji β i polega na
sprawdzeniu, czy limfocyty prawidłowo zrearanżowały segment μ.
•Selekcja negatywna limfocytów B polega na usunięciu autoreaktywnych
komórek (gdy rozpoznają autoantygen). Niektóre z limfocytów mogą
przeprowadzić ponowną rearanżację genów Ig i w ten sposób się uratować.
•Niedojrzały limfocyt B – zakończył rearanżację genów łańcuchów lekkich i
posiada receptor IgM (większość wytwarza również IgD). Komórki te docierają
do śledziony i wnikają do stref grasiczozależnych. Tutaj większość z nich ulega
apoptozie z powodu związania autoantygenów z dużym powinowactwem przez
IgM. Związanie antygenu z niewielkim powinowactwem powoduje
przekształcenie w dojrzałe limfocyty B. Na ich powierzchni pojawia się receptor
dla BAFF, zwiększa się ekspresja IgD oraz nabywają zdolność do wnikania do
grudek obwodowych narządów imfatycznych. Tam dochodzi do dojrzewania
powinowactwa, hipermutacji i przełączania klas.

26
 8. Krążenie limfocytów

•Etapy przechodzenie limfocytów przez ścianę naczynia: toczenie się,

aktywacja, ścisła adhezja, diapedeza.
•Etap I: toczenie się. Siły hemodynamiczne powodują ruch komórek w stronę
ściany naczynia, Dochodzi do połączenia się pierwszych par cząsteczek
adhezyjnych, którymi są selektyny i ich ligandy. Wyróżniamy trzy selektyny: L
(leukocytarna), E (endotelialna) i P (płytkowa). Selektyna L obecna jest na
wszystkich dziewiczych limfocytach T i B. Selektyna E pojawia się na komórkach
śródbłonka aktywowanych przy udziale TNFα, IL-1 lub LPS. Selektyna P jest
magazynowana w ziarnach α płytek i w ciałkach Weibela-Palade’a komórek
śródbłonka.
•Do ligandów selektyn należą glikoproteiny i glikolipidy oraz ich pochodne.
Najdokładniej znane są mucyny, czyli glikoproteiny z resztą cukrową
przyłączoną wiązaniem O-glikozydowym.
•Etap II: aktywacja. Toczące się limfocyty mogą zostać zaktywowane przez
substancje na powierzchni komórek (najważniejsze są cytokiny, takie jak
chemokiny limfoidalne, które są wytwarzane w narządach limfatycznych).
•Etap III: ścisła adhezja. Związanie cytokin z receptorami prowadzi do wielu
zmian w limfocycie, między innymi do fosforylacji elementów cytoszkieletu oraz
przekształcenie integryn ze słabych receptorów w cząsteczki silnie wiążące
ligand.
•Integryny biorące udział w adhezji limfocytów to: trzy integryny β
(CD11a/CD18, CD11b/CD18 i CD11c/CD18) oraz integryny α4β1 i α4β7. W
interakcji leukocytów z białkami macierzy biorą udział integryny β1, znane jako
VLA (very late antigens). Integryny wiążą się z cząsteczkami Ig-popdobnymi
śródbłonka: VLA-4 z VCAM-1, a integryny β2 z ICAM-1,2,3. ICAM-2 jako jedyne
znajduje się konstytutywnie na komórkach śródbłonka.

27
•Etap IV: diapedeza. Limfocyty przeciskają się między komórkami śródbłonka,
niewielki odsetek może przenikać bezpośrednio przez komórkę śródbłonka. W
trakcie diapedezy integryny łączą się z cząsteczkami JAM (uczestniczą w
towrzeniu połączeń zamykających i mają domeny Ig-podobne). W trakcie
diapedezy dochodzi również do rozłączenia kadheryn VE, w tym etapie biorą
również udział cząstczki PECAM-1 (CD31) oraz CD99.
•Białko PLVAP – pełni rolę molekularnego sita w węzłach limfatycznych.
Ogranicza napływ większych cząsteczek do FRC (fibroblastic reticular cells),
które wychwytują antygeny.
•Makrofagi zatok brzeżnych fagocytują większe antygeny, wirusy i kompleksy
immunologiczne, ale nie degradują ich, lecz na drodze transcytozy
przemieszczają je do miąższu węzła i prezentują w połączeniu z receptorami
dopełniacza (CR3 i CR4), recpetorami dla Fc (FcγRIIB) oraz receptorami
lektynowymi. Antygeny te są odbierane przez limfocyty B.
•W trakcie infekcji pobudzona zostaje limfangiogeneza, co ułatwia transport
antygenów do węzłów. Wydzielany jest dodatkowo VEGF, który zwiększa
przepuszczalność naczyń. Pod wpływem interferonów typu I na limfocytach
zmniejsza się ekspresja receptorów dla fosforanu sfingozyny (S1P1), co
powoduje zatrzymanie tych komórek w węźle.
•Limfocyty opuszczające narządy centralne nie są w pełni dojrzałe. Docierają do
narządów obwodowych, do których wnikają przez HEV (high endothelial
venules) w strefie przykorowej. Limfocyty T wnikające do węzła mają na
powierzchni selektynę L i CCR7. Z receptorem tym wiążą się konstytutywnie
wytwarzane w węzłach CCL21 (SLC) i CCL19 (ELC). Limfocyty B wykorzystują
inny receptor: CXCR5, wiążący chemokinę CXCL13 (BLC-1).
•Komórki dendrytyczne aktywują limfocyty prowadząc do pojawienia się na
nich CD69, która blokuje receptor S1P1. Umożliwia to zatrzymanie limfocytów
w węźle na czas konieczny do pobudzenia proliferacji. Przekształcenie ich w
komórki efektorowe powoduje ponowne wytwarzanie S1P1 i przechodzenie do
krążenia, Do indukcji CD69 może dochodzić pod wpływem INFα,β oraz TNFα.
•Fingolimod – lek immunosupresyjny. Powoduje głęboką limfopenią, gdyż jest
silnym agonistą receptora S1P1.
•Komórki plazmatyczne migrują do szpiku. Te limfocyty B, które różnicowały się
w kierunku wydzielania IgA, zasiedlają błony śluzowe.

28
•Z powierzchni efektorowych limfocytów T znika CCR7 – komórki te tracą
zdolność do ponownego zasiedlania tkanek limfatycznych (z wyjątkiem tzw.
limfocytów T pamięci).
•Efektorowe limfocyty T z węzłów podskórnych mogą migrować do skóry i
tkanki podskórnej wykorzystując receptory CCR4 i CCR10 (dla CCL17 i CCL27)
oraz CLA (ligand dla selektyny E). Ważną rolę odgrywa tu wit. D.
•Lifocyty T aktywowane w kępkach Peyera i krezkowych węzłach limfatycznych
będą migrowały głównie do błon śluzowych. Najważniejsze cząsteczki
regulujące ten proces to : śródbłonkowa cząsteczka MAdCAM-1, której
ligandem jest integryna α4β7 oraz chemokina CCL25 (TECK) wiązana przez
receptor CCR9 limfocytów. Ważną rolę odgrywa tu β-karoten.
•Leukocyty, które już zdołały przyczepić się do śródbłonka wyłapują kolejne
leukocyty, np. przy udziale cząsteczki PSGL-1 (ligand dla selektyny L). Podobną
rolę przypisuje się płytkom krwi (przy udziale selektyny P).
•Migracja leukocytów jest bardzo selektywna. VCAM-1 wiąże tylko limfocyty,
monocyty, eozynofile i bazofile, selektyna E tylko fagocyty i niektóre limfocyty
T pamięci, a selektyna P fagocyty, komórki NK i niektóre limfocyty T, ale nie
przez limfocyty B.

29
 9. Populacje i subpopulacje limfocytów

•Limfocyty B mają na swojej powierzchni: MHC I i II, CD19, CD20, CD21 (CR2),
CD22, CD32 (FcγRII), CD35 (CR1), CD40, CD72, CD80, CD86. Wyróżniamy
limfocyty B1, limfocyty B strefy brzeżnej i limfocyty B2 (przeważające
ilościowo).
•Limfocyty B1 można podzielić na B1a (CD5+) i B1b (CD5-). Stanowią one ok.
20% limfocytów B krwi i śledziony. Wytwarzają one głównie IgM, ale także IgG i
IgA. Wytwarzane przez nie przeciwciała charakteryzują się małym
powinowactwem, ale za to są wielospecyficzne – określone przeciwciało może
wiązać wiele podobnych antygenów. Uczestniczą głównie w odpowiedzi
pierwotnej. Uważa się, że stanowią pomost pomiędzy odpornością swoistą i
nieswoistą.
•Limfocyty B można również podzielić na limfocyty B efektorowe – zdolne do
różnicowania w plazmocyty i wytwarzające cytokiny: IL-12, IFNγ i TNFα lub IL-4,
IL-6 i TNFα, limfocyty B pamięci oraz limfocyty B regulatorowe (Breg).
•Limfocyty B regulatorowe (supresorowe, B10) powstają pod wpływem IL-1β i
IL-6. Hamują różnicowanie Th1 i Th17, hamują wydzielanie cytokin
prozapalnych, wydzielają IL-10, IL-35 i TGFβ, indukują powstawanie Treg, mogą
indukować anergię lub apoptozę limfocytów T efektorowych.
•Na limfocytach T występują oprócz TCR: CD2, CD3, CD4, CD5, CD7, CD8, CD28,
CD154 oraz MHC I. Tradycyjnie dzieli się je na pomocnicze (Th), cytotoksyczne
(Tc) i regulatorowe (Treg). W zależności od budowy TCR można je podzielić
także na Tαβ i Tγδ.
•Limfocyty Th mają na powierzchni CD4 i prezentują antygen w połączeniu z
MHC II. Obejmują subpopulacje Th1, Th2 i Th17.
•Th1 wytwarzają IL-2 oraz IFNγ i wspomagają odpowiedź komórkową.
Pobudzają wytwarzanie przeciwciał IgG1 i IgG3 aktywujących dopełniacz. Pod
względem wydzielanych cytokin przypominają limfocyty Tc CD8+.

30
•Th2 wytwarzają IL-4, IL-5, IL-10, IL-13 będące czynnikami wzrostu i
różnicowania limfocytów B i wspomagają odpowiedź humoralną. Pobudzają
wytwarzanie przeciwciał IgA i IgE, stymulują odpowiedź przeciw pasożytom i
wzrost komórek tucznych oraz eozynofilów.
•Optymalnemu rozwojowi odpowiedzi typu komórkowego towarzyszy zwykle
osłabienie odpowiedzi typu humoralnego i na odwrót. Wydzielany przez Th1
IFNγ przez aktywację białka SOCS1 hamuje proliferację Th2. Z kolei uwalniana
przez Th2 IL-10 hamuje wytwarzanie cytokin przez komórki dendrytyczne,
makrofagi Th1. Jest to tak zwana dewiacja immunologiczna.
•Dla proliferacji i różnicowania Th1 i Th2 ważne są cząsteczki CD28 i
OX40(CD134) oraz ich ligandy CD80/86 i OX40L.
•Kostymulatory różnicowania Th1: IFNγ, IL-12, IL-18, IL-23, IL-27
•Kostymulatory różnicowania Th2: IL-4, IL-7, IL-25, IL-33 i TSPL
•Th17 wydzielają głównie IL-17A, IL-17F i IL-6, ale także IL-9, IL-21, IL-22, IL-26,
TNFα, G-CSF, GM-CSF. Mogą uczestniczyć w powstawaniu chorób
autoimmunizacyjnych.
•Ich powstawania jest stymulowane przez TGFβ i IL-6, a także IL-1β, IL-7, IL-21,
IL-23, a hamująco wpływa na nie IL-27 oraz cytokiny „konkurencyjnych”
limfocytów Th1 (IFNγ) i Th2 (IL-4,5,10).
•Wyróżnia się również inne subpopulacje Th różniące się wydzielanymi
cytokinami: Th0 (IL-2,3,4,5,10, IFNγ, GM-CSF), Th9 (IL-9,10,21), Th22 (IL-22), Tfh
(IL-4,10,21).
•W różnicowaniu Th1 ważną rolę odgrywają czynniki transkrypcyjne STAT1,
STAT4 i T-BET, w różnicowaniu Th2 STAT6 i GATA-3, w różnicowaniu Th17
STAT3, IRF-4 i RORtγt.
•Limfocyty T regulatorowe (Treg, TCD4+,CD25+,FOXP3+) można podzielić na
powstające w już w grasicy (naturalne), pochodzące z grasicy tTreg oraz
aktywowane na obwodzie pTreg (CD5+). Ich induktorami są TGFβ i IL-10, a IFNγ
hamuje ich aktywność.
•Treg biorą udział w hamowaniu autoreaktywnych limfocytów T, tolerancji
antygenów flory jelitowej, tolerancji nowotworów, tolerancji przeszczepów,
hamowaniu nadmiernej odpowiedzi, ochronie płodu i indukcji naprawy
uszkodzonych tkanek. Ich czynność zależy od IL-2.

31
•Niektóre Treg mogą indukować powstawanie innych Treg , co umożliwia
przenoszenie tolerancji z jednego osobnika na drugiego. Jest to tak zwana
tolerancja infekcyjna. Uczestniczy w niej IL-35, a indukowane przez nią Treg
określa się iTr35. Treg wytwarzają również TGFβ i IL-10. Wytwarzają
adenozynę, która hamuje komórki dendrytyczne i wychwytują IL-2 pozbawiają
inne limfocyty dostępu do niej.
•Do efekty cytotoksycznego zdolne są: Tαβ CD8+(CTL), Tγδ, NKT, komórki NK i
niektóre Tαβ CD4+. Indukują one apoptozę przez perforyny, granzymy i
granulizyny, albo przez interakcję cząsteczek z nadrodziny TNF (FASL,
limfotoksyna α, TRAIL, TWEAK) z ich receptorami (FAS). Pobudzone limfocyty
mają w błonie FAS, a limfocyty T również FASL, dlatego mogą zabijać
„bratobójczo, a nawet „samobójczo”.
•Limfocyty Tγδ mają receptory charakterystyczne dla komórek NK (NKG2D)
oraz receptory TLR. Rozpoznają białka szoku termicznego, fosfoantygeny,
alkilaminy, MICA, MICB oraz lipidy.
•Limfocyty MAIT występują w błonie śluzowej jelit i stanowią pomost między
limfocytami należącymi do odpowiedzi swoistej i nieswoistej. Dysponują TCRαβ
i są CD4-CD8-. Rozpoznają pochodne ryboflawiny prezentowane przez MR1.
•Limfocyty NKT mają cechy zarówno limfocytów T, jak i komórek NK. Większość
to Tαβ. Występują dwie populacje: NKT typu I, które używają ograniczonej puli
segmentów Vα i Vβ w przeciwieństwie do NKT typu II. NKT rozpoznają głównie
pochodne lipidów prezentowane w CD1d. Wydzielają IL-4 oraz IFNγ, a także
IL-13, GM-CSF, CCL3, TNFα i limfotoksyny. Wykazują cytotoksyczność.
Występują na nich NKG2D oraz TLR.
•Nieswoiste komórki limfoidalne (ILC) – nie mają TCR ani BCR i obejmują
komórki ILC1, ILC2 i ILC3. Pod względem wydzielanych cytokin podobne są one
odpowiednio do Th1, Th2 i Th17. ILC2 są nazywane nuocytami lub naturalnymi
komórkami pomocniczymi. ILC1 dominują w jelicie, ILC2 w skórze.
•Komórki VETO – niektóre komórki potrafiące indukować stan anergii lub
nawet zabijać rozpoznające je limfocyty.
•Komórki NK – potrafią spontanicznie zabijać komórki nowotworowe i
zakażone wirusami. Ich działanie nie podlega restrykcji MHC. Są spokrewnione z
komórkami ILC i przypominają ILC1. Ich różnicowanie jest stymulowane przez
IL-15. Ich markery to CD56 i CD16.

32
•Wyróżnia się dwie populacje komórek NK:
a) Komórki o dużej ekspresji CD56, ale nie mające lub mające niewiele CD16
(CD56brightCD16+/-) – wytwarzają IFNγ, GM-CSF, TNFα i mają słabe
właściwości cytotoksyczne.
b) Komórki o umiarkowanej ekspresji CD56 i dużej ekspresji CD16
(CD56dimCD16+) – 90% komórek NK. Wytwarzają IFNγ. Mają silne
właściwości cytotoksyczne.
•Czynnikiem aktywującym ich wzrost jest IL-2, a także IL-12,15,18,21.
•Receptory komórek NK można podzielić na receptory z nadrodziny cząsteczek
Ig-podobnych oraz receptory lektynowe. Ich ligandami mogą być MHC I, białka
zawarte w tkankach i na komórkach oraz elementy drobnoustrojów. Mogą one
aktywować lub hamować NK.
•Receptory Ig-podobne – KIR, LILR oraz LAIR, receptory naturalnej
cytotoksyczności: NKp46, NKp44 i NKp30. Znaczenie receptorów KIR
hamujących jest ważniejsze, gdyż silniej wiążą ligandy. Sekwencje ITIM
receptorów odpowiadają za hamowanie.
•Receptory lektynowe – CD94/NKG2 i NKR-P1. Pierwsze z nich rozpoznają
nieklasyczne MHC Ib, te drugie rozpoznają białko LLT1 (lectin-like transcript-1)
na komórce docelowej.
•Oprócz tych receptorów na komórkach NK stwierdzono obecność LFA-1
(CD11a/CD18) reagujące z ICAM-1 (CD54), CD2 reagujące z LFA-3 oraz CD244
(2B4) reagujące z CD48). Komórki NK silnie aktywuje CD16 (FcγRIII).
•Bezpośrednio hamująco na aktywność NK działa PGE2. Dodatkowo NK są
hamowane przez TGFβ i kortyzol. Komórki NK zawierają perforynę, granzymy,
granulizynę, FASL, TRAIL i TWEAK.
•Komórki NK próbuje się stosować w leczeniu nowotworów.

33
 10. Mechanizmy cytotoksyczności limfocytów

•Zdolne do cytotoksyczności są: limfocyty T CD8+(CTL), komórki NK, komórki

NKT i limfocyty Tγδ. Podstawowym sposobem zabijania jest uwalnianie
składników ziaren litycznych (zachodzi w ciągu kilku minut). Limfocyty mogą
dodatkowo wykorzystywać cząsteczki z nadrodziny TNF, np. FAS (zachodzi w
ciągu kilku godzin).
•Podstawowym warunkiem cytotoksyczności jest rozpoznanie celu – swoiście
w przypadku CTL i nieswoiście w przypadku NK (mogą one uczestniczyć również
a ADCC – cytotoksyczności komórkowej zależnej od przeciwciał). Złącze
mniędzy komórką docelową a efektorową jest określane jako lityczna synapsa
immunologiczna. Posiada ona część obwodową z cząsteczkami adhezyjnymi
(np. LFA-1-ICAM) oraz część centralną. W tej ostatniej można wyróżnić domenę
wydzielniczą, w której dochodzi do uwolnienia zawartości ziaren. Obecność
kwasu mlekowego (np. w nowotworach) hamuje CTL.
•Po związaniu komórki docelowej przez limfocyt, dochodzi do zmian w jego
strukturze: przemieszczenie filamentów aktynowych dalej od miejsca styku, a
także jednoczesne przybliżenie centrum organizacji, aparatu Golgiego oraz
ziaren do miejsca styku (polaryzacja). Polaryzacji towarzyszy wzrost stężenia
Ca2+ spowodowany aktywacją kompleksu TCR/CD3.
•Po zadaniu „śmiertelnego ciosu” limfocyt oddziela się i wyrusza na
poszukiwanie kolejnej ofiary. Zjawisko to nazywa się recyrkulacją.
•Ziarna lityczne występują wyłącznie w CTL, NKT i komórkach NK. Zawierają
dużo czynników cytotoksycznych, z których najlepiej scharakteryzowano
perforynę, granzymy i granulizynę.
•Perforyna – wbudowuje się w błonę komórki docelowej i wytwarza w niej
kanały (proces ten jest zależny od Ca2+). Należy do rodziny białek MACPF. W
ziarnach perforynie towarzyszy kalretikulina (wiąże wapń). Perforyna wiąże się
z błoną za pośrednictwem fosfatydylocholiny.

34
•Granzymy – u człowieka zidentyfikowano ich 5: A, B, H, K i M. Przedostają się
do komórki docelowej przez kanały utworzone przez perforynę. Najistotniejsze
są granzymy A i B.
•Granzym A – nie aktywuje kaspaz i działa głównie w obrębie jądra: wiąże i
rozkłada nukleolinę, degraduje histon H1, rozkłada laminę, unieczynnia
kompleksy naprawiające DNA i uszkadza mitochondria.
•Granzym B – aktywuje kaspazy efektorowe 3 i 7, uczynnia DNazę CAD,
rozkłada białko BID, co prowadzi do uwolnienia cytochromu c.
•Granulizyna – należy do rodzinny sapozyn (białek wiążących lipidy).
Preferencyjnie uszkadza błonę drobnoustrojów, niszczy błony mitochondrialne i
aktywuje kaspazę 9.
•Glikozaminoglikany (siarczan chondroityny A występujący w serglicynie) ziaren
litycznych pełnią funkcje ochronne wobec komórki cytotoksycznej
(neutralizacja i transport perforyny i granzymów). Ważną rolę w ochronie
odgrywają również serpiny (np. PI-9) – białka hamujące proteazy serynowe.
•Cytotoksycznośc zależna od cząsteczek nadrodziny TNF jest inicjowana
związaniem ligandu (FASL, TRAIL, TNFα, LTα) z receptorem na komórce
docelowej (wzmagane przez IL-2, IL-12 i IFNγ).
•Zarówno mechanizm cytotoksyczności z udziałem ziaren litycznych, jak i
cząsteczek nadrodziny TNF ostatecznie prowadzi do apoptozy.

35
 11. Cytokiny

•Charakterystyczne cechy cytokin to: plejotropowość, redundancja oraz

zdolność do indukowania sprzężeń zwrotnych – dodatnich i ujemnych.
Działanie wielu cytokin związane jest z lokalnym wydzielaniem.
•Receptory dla cytokin posiadają zewnątrzkomórkowe domeny odpowiedzialne
za wiązanie ligandów. Domeny te są połączone odcinkiem transbłonowym z
domenami wewnątrzkomórkowymi.
•Receptory dla cytokin można podzielić na pięć grup: Ig-podobne, dla cytokin
klasy I (hematopoetyn), dla cytokin klasy II (interferonów), dla nadrodziny TNF i
sprzężone z białkami G. Receptory, które tylko raz przenikają przez błonę, pod
wpływem cytokiny ulegają di- lub trimeryzacji.
•W przekazywaniu sygnałów uczestniczą opisane wcześniej GTPazy, kinazy
MAP, kinazy SRC i TEC oraz PI3-K. Wiele cytokin aktywuje również szlaki z
udziałem kinaz JAK oraz białek STAT. W hamowaniu sygnałów przekazywanych
przez JAK-STAT biorą udział białka SOCS.
•Rodzina interleukiny 1: IL-1α, IL-1β, IL-18, IL-33, IL-36α, IL-36β, IL-36γ, IL-37,
IL-38. Kaspaza 1 (ICE) aktywuje prekursory IL-1β i IL-18, natomiast IL-33 tnie na
nieaktywne fragmenty. IL-1α jest wytwarzana konstytutywnie niemal przez
wszystkie komóri organizmu. IL-1β jest wytwarzana przez monocyty, makrofagi
i komórki dendrytyczne, pod wpływem LPS, aktywacji receptora PRR oraz
fragment C5a dopełniacza. Ponadto cytokina ta może być wytwarzana przez
aktywowane keratynocyty, chondrocyty, komórki gleju, mezangium,
śródbłonek, a nawet limfocyty B i T.
•Receptorem dla IL-1β jest IL-1R1 + koreceptor IL-1RacP. Dla IL-18 – receptor
IL-18Rα + koreceptor IL-18Rβ. Ponadto na powierzchni makrofagów występuje
receptor „wabikowy” IL-1R2.
•IL-1β – działa prozapalnie, bardzo plejotropowo – indukcja wytwarzania
CXCL8, uwalnianie histaminy, degranulacja eozynofilii, synteza fosfolipazy A2,

36
wytwarzanie prostaglandyn, wzmaga przepuszczalność śródbłonka, zwiększa
krzepliwość, wytwarzanie PAF, wzmaga adhezję limfocytów, podwyższa
temperaturę ciała, promuje powstawanie Th17, pobudza proliferację
limfocytów B.
•IL-2 – regulacja aktywności limfocytów T, ochrona przed autoimmunizacją,
czynnik wzrostu Treg, pobudza proliferację Tc i NK, indukuje syntezę IFNγ,
limfotoksyn, IL-6, GM-CSF, hamowanie Th17. Wytwarzana jest przez Th1.
Istnieją trzy receptory dla IL-2 złożone z trzech łańcuchów – α(CD25), β(CD122),
γ(CD132)
a) Funkcjonalny receptor o dużym powinowactwie (αβγ)(Treg)
b) Funkcjonalny receptor o pośrednim powinowactwie (βγ)
c) Niefunkcjonalny receptor obejmujący wyłącznie łańcuch α
•IL-2 znajduje zastosowanie w leczeniu niektórych nowotworów: raka
jasnokomórkowego nerki i czerniaka.
•IL-3 – uwalniana przez aktywowane limfocyty T – stymuluje krwiotworzenie i
wzrost bazofili. Działa synergistycznie z IL-5 i GM-CSF.
•IL-4 – wytwarzana przez Th2, NKT, mastocyty i bazofile. Wzmaga proliferację i
różnicowanie limfocytów B, różnicowanie Th2 i bierze udział w odpowiedzi na
pasożyty.
•IL-5 – wytwarzana przez Th2 i ILC2 (występuje w postaci dimerów). Pobudza
proliferację eozynofili, limfocytów B, Tc i bazofili, uwalnianie histaminy przez
mastocyty.
•IL-6 – ważna IL prozapalna, wytwarzana przez monocyty i makrofagi pod
wpływem IL-1β, interferonów, LPS i TNFα. Do rodziny IL-6 należą: IL-6, IL-11, IL-
31, LIF, CNTF (rzęskowy czynnik neurotroficzny), kardiotropina 1,
neurotrofina 1 – wszystkie zawierają łańcuch gp130. Stymulacja proliferacji
limfocytów B, różnicowania Tc, syntezy białek ostrej fazy (w tym CRP),
podwyższenie temperatury.
•IL-7 – wytwarzana przez komórki zrębowe narządów limfatycznych. Odgrywa
WYBITNĄ rolę w limfopoezie (inna jej nazwa to limfopoetyna). Stymuluje
proliferacją limfocytów T, pro-B, pre-B i różnicowanie Tc. Podobną budowę ma
TSLP – limfopoetyna zrębu grasicy.
•IL-8 – właściwie to CXCL8 – jest chemokiną.

37
•IL-9 – wytwarzana przez Th2 i Th9 oraz komórki ILC2. Reguluje odpowiedź
przeciwpasożytniczą, aktywuje komórki tuczne, aktywuje Th17 i Treg oraz
pobudza erytropoezę.
•IL-10 – bardzo ważna cytokina przeciwzapalna. Tworzy grupę 9 cytokin
dzielonych na trzy grupy: 1) IL-10 2) IL-19, IL-20, IL-22, IL-24, IL-26 – zwiększają
wytwarzanie peptydów antymikrobowych i uczestniczą w gojeniu się ran
3) IL-28A i IL-28B – interferony typu III – odpowiedź na wirusy.
•IL-10 jest wytwarzana przez pobudzone limfocyty T, szczególnie Treg oraz Th2,
a także limfocyty B, monocyty, makrofagi, neutrofile, mastocyty, a nawet
keratynocyty. Jej rolą jest hamowanie powstawania Th1 i wytwarzania przez
nie cytokin, hamowanie proliferacji Th17, promowanie Treg, hamowanie
wydzielania cytokin przez makrofagi, hamowanie ekspresji MHC II, stymulacja
antagonisty receptora IL-1, nasila wytwarzanie IgA1 i IgA2. Próbowano używać
IL-10 do leczenia łuszczycy i innych chorób, ale nic z tego nie wyszło.
•IL-11 – wytwarzana przez komórki zrębowe narządów krwiotwórczych.
Stymuluje erytropoezę, granulopoezę i megakariocytopoezę, wzmaga
wytwarzania przeciwciał przez limfocyty B, zwiększa syntezę białek ostrej fazy,
hamuje syntezę cytokin prozapalnych przez makrofagi, hamuje lipazę
lipoproteinową, zwiększa wchłanianie żelaza.
•IL-12 – wytwarzana przez komórki dendrytyczne i makrofagi. Biologicznie
aktywna jest heterodimerem p35 i p40. Stymuluje proliferację Tc, NK i
wytwarzanie IFNγ i TNFα, indukuje Th1, pobudza wydzielanie IgG, a hamuje IgE.
Cytokinę tę próbuje się stosować w leczeniu schorzeń autoimmunizacyjnych.
•IL-13 – wydzielana przez Th2, Tc, NK, ILC2 i mastocyty. Podobna w działaniu
do IL-4, ale nie działa na limfocyty T, reguluje odpowiedź przeciwpasożytniczą i
zmianę klas przeciwciał na IgG4 lub IgE. Próbuje się ją stosować w leczeniu
astmy.
•IL-14 – czynnik wzrostu dla limfocytów B wytwarzana przez limfocyty T i FDC.
Istnieją jej dwie izoformy powstające z dwóch przeciwległych nici DNA.
•IL-15 – wytwarzana przez komórki dendrytyczne, monocyty, makrofagi i
fibroblasty. Działa podobnie do IL-2, odgrywa rolę w dojrzewaniu komórek NK,
nie wpływa na Treg, pobudza cytotoksyczność, proliferację NKT, proliferację
mastocytów, wpływa na wzrost mięśni i odgrywa niekorzystną rolę w rozwoju
chorób autoimmunizacyjnych.

38
•IL-16 – jej receptorem jest CD4, zwiększa ekspresję receptora IL-2 i MHC II,
hamuje aktywację limfocytów przez TCR/CD3.
•IL-17 – grupa sześciu cytokin (od 17A do 17F; IL-17E jest określana jako IL-25).
A oraz F są wytwarzane przez Th17. Pobudzają odpowiedź przeciw grzybom
oraz bakteriom zewnątrzkomórkowym, indukują neutrofilię i biorą udział w
dojrzewaniu komórek dendrytycznych. Właściwości B, C i D są słabo poznane.
•IL-18 – wytwarzana przez makrofagi, limfocyty T i komórki NK. Indukuje
wytwarzanie IFNγ i IL-2, wzmaga cytotoksyczność Tc i NK.
•IL-19 – homolog IL-10 wytwarzany przez monocyty i makrofagi stymulowane
przez LPS. Indukuje wytwarzanie IL-6 i TNFα. Wytwarzana przez keratynocyty
chorych na łuszczycę.
•IL-20 – homolog IL-10, wytwarzana przez keratynocyty, jest ich
autokrynowym i parakrynowym czynnikiem wzrostu. Wzmaga erytropoezę i
angiogenezę.
•IL-21 – hematopoetyna wytwarzana przez Th2, Th17 i Tfh. Pobudza
proliferację aktywowanych limfocytów B i T. Zwiększa cytotoksyczność.
•IL-22 – homolog IL-10, wytwarzana przez NK, NKT oraz Th17 i Th22. Działa
prozapalnie i uczestniczy w patogenezie chorób autoimmunizacyjnych.
•IL-23 – heterodimer p19 i p40. Wytwarzana przez komórki dendrytyczne,
wpływa na cytotoksyczność limfocytów T. Bierze udział w odpowiedzi przeciw
bakteriom, grzybom i pasożytom zewnątrzkomórkowym.
•IL-24 – homolog IL-10, wydzielana przez makrofagi i Th2. Pobudza komórki
nabłonkowe i działa chemotaktycznie na monocyty i neutrofile.
•IL-25 – wytwarzana przez Th2 działa autokrynowo i je pobudza, hamuje Th1.
•IL-26 – homolog IL-10, wytwarzany przez limfocyty T pamięci i komórki NK.
Pobudza wytwarzanie cytokin przez keratynocyty.
•IL-27 – heterodimer p28 (IL-30) i łańcuch IL-27β. Aktywuje limfocyty T i
komórki NK do wydzielania IFNγ i cytotoksyczności, ale z drugiej strony hamuje
ich proliferację. Silnie hamuje Th2 oraz Th17.
•IL-28 – interferon λ
•IL-29 – wraz z IL-28 – należy do interferonów typu λ

39
•IL-30 – jest podjednostką p28 IL-27.
•IL-31 – należy do rodziny IL-6, wytwarzana przez Th2. Pobudza makrofagi i
keratynocyty.
•IL-32 – w wyniku alternatywnego składanie może powstać 6 różnych izoform
(α-ζ). Działa prozapalnie, stymuluje makrofagi do wydzielania cytokin.
•IL-33 – należy do rodziny IL-1. Uwalniana z keratynocytów w wyniku aktywacji
przez cząsteczki PAMP lub w wyniku uszkodzenia. Pobudza Th2.
•IL-34 – pobudza proliferację monocytów i makrofagów i stymuluje wydzielanie
cytokin przez te komórki.
•IL-35 – należy do rodziny IL-12, zbudowana z podjednostek p35 i IL-27β.
Wydzielana przez Treg.
•IL-36, 37, 38 – należą do rodziny IL-1.
•IL-39 – należy do rodziny IL-12, zbudowana z podjednostek 19 i IL-27β.
Wytwarzana przez limfocyty B, stymuluje neutrofile.
•Interferony dzieli się na trzy typy:
a) Typu I: IFNα, β, ε, ω, κ
b) Typu II: IFNγ
c) Typu III: IFNλ1 (IL-29), IFNλ2 (IL-28A), IFNλ3 (IL-28B) i IFNλ4
•Interferony typu I są wytwarzane przez wszystkie komórki, z wyjątkiem IFNκ,
który jest wytwarzany przez keratynocyty. Interferon typu II wytwarzają
limfocyty T pobudzone antygenem, NK oraz NKT. Interferony typu III są
wytwarzane przez komórki pochodzenia szpikowego.
•Związanie wirusowych kwasów nukleinowych przez receptory TLR, AIM2-
podobne, helikazy RNA lub białka NLR powoduje wytwarzanie IFNβ, który
indukuje jeszcze większe ilości IFNα.
•IFNγ jest indukowany przez IL-2, IL-12, IL-15, IL-18, IL-21.
•Interferony α, β i ω używają receptora składającego się z podjednostek
IFNAR1 i IFNAR2 (działają przez JAK/STAT). Receptor dla IFNγ składa się z
podjednostek IFNGR1 i IFNGR2 (również używają kinaz JAK). Receptroy dla IFNλ
składają się z IL-10R2 i IFNLR1 (geny dla tego interferonu przypominają budową
cytokiny rodziny IL-10).

40
•Interferony nie wykazują bezpośredniego działania przeciwwirusowego, ale
działają na komórki, indukując w nich powstawanie czynników
przeciwwirusowych. IFNα i β działają przeciwwirusowo efektywniej niż γ.
Pobudzają m.in. wytwarzanie syntazy oligoizoadenylanowej, aktywują kinazę
białkową R – hamuje translację i syntezę białek wirusowych (ale również
komórkowych), działa tylko w obecności dwuniciowego RNA. IFNα i β aktywują
geny MxA i MxB. Produkty tych genów blokują transkrypcję. Interferony
aktywują również kilka izoform deaminazy adenozynowej (ADAR) oraz białka
APOBEC3 (deaminaza cytydyny), które destabilizują wirusowy RNA. Ponadto
interferony typu I indukują p53 oraz NF-κB.
•Interferony działają również na układ odpornościowy: nasilają
cytotoksyczność, wzmagają ekspresję MHC oraz cząsteczek kostymulujących i
receptorów, aktywują makrofagi i wzmagają fagocytozę, indukują wytwarzanie
innych cytokin (IL-1,6,15, TNFα).
•Jeśli chodzi o oddziaływanie na układ odpornościowy do IFNγ jest aktywniejszy
od interferonów typu I i III.
•IFNα stosuje się w leczeniu HBV, HCV i HDV, a także w zakażeniach HPV. IFNγ
stosuje się z powodzeniem u dzieci z przewlekłą chorobą ziarniniakową.
Interferony hamują profilerację (działanie przeciwnowotworowe) i pobudzają
różnicowanie. Podanie interferonu wiąże się grypopodobnymi objawami
ubocznymi.
•Nazwa chemokiny wynika z jej sekwencji początkowej aminokwasów, gdzie C
oznacza cysteinę, a X inny aminokwas. Stąd wyróżniamy chemokiny: CXC (α),
CC (β), XC (γ) oraz CX3C (δ). Ze względu na funkcje, chemokiny dzieli się na dwie
grupy: prozapalne (indukowane) i homeostatyczne (konstytutywne).
•Chemokiny prozapalne indukowane są przez inne cytokiny. Przyciągają
komórki efektorowe do miejsca objętego zapaleniem. Przebiegu infekcji
bakteryjnych przyciągane są kolejno: neutrofile, monocyty i limfocyty, a w
przebiegu zakażeń pasożytniczych – selektywnie eozynofile.
•Chemokiny homeostatyczne są wytwarzane w narządach limfatycznych i w
tkankach obwodowych. Regulują krążenie limfocytów.
•Chemokiny CXC odpowiadają przede wszystkim za przyciąganie neutrofilów
(CXCL1-CXCL8 działające przez receptory CXCR1 i CXCR2) i limfocytów (CXCL9-
CXCL11 działające przez CXCR3 i przyciągające limfocyty T i komóri NK oraz
CXCL13 działająca przez CXCR5 i przyciągająca limfocyty B).
41
•Dodatkowo CXCL12 działa na komórki krwiotwórcze przez receptory CXCR4,
zatrzymując je w szpiku.
•Chemokiny CC koordynują pracę limfocytów, monocytów, NK, komórek
dendrytycznych, bazofilów i eozynofilów. CCL19 i CCL21 oddziałują z
receptorem CCR7 dziewiczych limfocytów T i B, kierując je do stref
grasiczozależnych.
•Dwie chemokiny z grupy XC (limfotaktyny) są wytwarzane przez limfocyty T
CD8+ i oddziałują przez receptor XCR1.
•Fraktalkina (CX3CL1) – jedyna cytokina grupy CX3C; wytwarzana jest w
układzie nerwowym i przyciąga limfocyty T i monocyty.
•Dodatkowo niektóre chemokiny mogą oddziaływać na proces mielo- i
limfopoezy. CCL3 i CCL4 (MIP-1α i β) wpływają na różnicowanie granulocytów i
makrofagów, a CXCL12 (SDF-1) pobudza proliferację limfocytów B. CXCL8
(IL-8)zwiększa fagocytozę, CCL2 (MCP-1) i CCL3 aktywują monocyty, CCL3 i CCL5
(RANTES) aktywują eozynofile. Chemokina CX3CL1 bierze udział w gojeniu się
ran.
•Wydzielanie większości chemokin jest hamowane przez IL-10 i TGFβ.
Chemokiny mogą być agonistami jednych receptorów, ale antagonistami
innych, np. CXCL9, 10 i 11 są agonistami CXCR3 obecnego na Th1 oraz
antagonistami CCR3 limfocytów Th2 – przyczyniają się w ten sposób do
polaryzacji odpowiedzi.
•Do nadrodziny TNF należą co najmniej 22 cząsteczki charakteryzujące się
znaczną homologią.
•TNFα jest homotrimerem, wytwarzanym jako białko błonowe, uwalniany do
środowiska przy udziale metaloproteinazy TACE. Wytwarzany jest przede
wszystkim przez monocyty i makrofagi pod wpływem LPS.
•Limfotoksyna α również jest trimerem. Jest ona wytwarzana przede
wszystkim przez limfocyty.
•TNFα wiążą dwa rodzaje receptorów: TNFR1 (wiąże postać błonową i
rozpuszczalną) i TNFR2 (wiąże głównie formę błonową). TNFR1 zawiera tak
zwaną domenę śmierci (DD), która odpowiada za aktywację dwóch
przeciwstawnych szlaków – jeden prowadzi do apoptozy, a drugi do aktywacji
NF-κB i przeżycia komórki.

42
•TNFα jest jedną z głównych cytokin prozapalnych. Pobudza makrofagi,
śródbłonek, adipocyty, limfocyty B i T, fibroblasty, podwyższa temperaturę,
wywołuje senność, stymuluje syntezę białek ostrej fazy w wątrobie, indukuje
apoptozę komórek nowotworowych i wzmaga resorpcję kości. TNFα może w
niektórych sytuacjach czynić więcej szkody niż pożytku.
•TNFα próbuje się stosować w leczeniu nowotworów, gdyż wykazuje
bezpośrednie działanie na komórki nowotworowe, indukuje zmiany w
naczyniach krwionośnych nowotworu i pobudza przeciwnowotworową
odpowiedź immunologiczną, wzmaga właściwości prokoagulacyjne śródbłonka,
zwiększa adhezję leukocytów, zwiększa przepuszczalność śródbłonka.
•Jego udział w terapii nowotworów okazał się ograniczony. W małych dawkach
może powodować objawy grypopodobne, a w dużych przesięki, spadek
ciśnienia, biegunki, wymioty, a nawet uszkodzenie wielu narządów.
•Inhibitory TNFα (np. talidomid) stosuje się w leczeniu RZS, łuszczycy, choroby
Crohna, zaawansowanej niewydolności krążenia oraz choroby przeszczep
przeciwko gospodarzowi.
•LT-α również wiąże się z TNFR1 i TNFR2, a więc wykazuje właściwości
podobne do TNFα. Należy podkreślić, że jest wytwarzana w niewielkich
ilościach, dlatego jej efekt biologiczny jest ograniczony. Bierze udział w rozwoju
odpowiedzi swoistej.
•FASL – kolejna cytokina rodziny TNF. Jest wytwarzany jako integralne białko
błonowe, które może być uwolnione przez metaloproteinazy. Wytwarzany jest
przez NK i limfocyty T. Niektóre komórki nowotworowe również mogą
wytwarzać FASL, czym przyczyniają się do indukcji apoptozy limfocytów T. Jego
forma błonowa jest efektywniejsza niż rozpuszczalna.
•TRAIL – zbliżony budową do FASL, indukuje apoptozę aktywowanych
limfocytów T oraz stymuluje eliminację zakażonych komórek przez Tc i
makrofagi. Aż 60% zbadanych linii komórek nowotworowych jest wrażliwe na
TRAIL. Większość prawidłowych komórek jest oporna na TRAIL (z wyjątkiem
hepatocytów i astrocytów). Jego receptory to TRAILR1 i TRAILR2 (receptory
śmierci), TRAIL3 i TRAIL4 (wabiki) oraz TRAIL5 (osteoprotegeryna –
rozpuszczalne białko wiążące TRAIL).
•Inne cytokiny: MIF – czynnik hamujący migrację makrofagów, TGFβ
(występuje w trzech odmianach) – działa supresyjnie na odpowiedź
immunologiczną.
43
 12. Regulacja odpowiedzi immunologicznej; pamięć
immunologiczna

•Czynniki wpływające na limfocyty B powodujące:

a) Aktywację: antygen, IL-4, CD40L.
b) Proliferację: IL-4, IL-5, BAFF, APRIL, a także IL-2, IL-21, CD40L.
c) Różnicowanie: IL-5, IL-6, IL-10, IL-21, CD40L, IFNγ, TGFβ, BAFF, APRIL.
Dodatkowo antyapoptotycznie działa BAFF.
•W procesie wspomagania odpowiedzi humoralnej uczestniczą głównie
cytokiny wydzielane przez Th2. IL-4 i IL-13 powodują wytwarzanie IgE i IgG4,
natomiast TGFβ i IL-10 pobudzają IgA.
•W odpowiedzi komórkowej najważniejsza rola przypada Th1, wydzielanym
przez nie cytokinom oraz komórkom dendrytycznym, makrofagom i Tc. Jej dwie
składowe to aktywność Th1 oraz aktywność Tc. Limfocyty Tc potrzebują
pomocy ze strony Th1 oraz komórek dendrytycznych. Komórka dendrytyczna
dostarcza Th1 dwa sygnały – przez TCR i przez CD28. Th1 wydziela IL-2,
natomiast komórki dendrytyczne mają CD80/86(B7.1/7.2), 4-1BBL(CD137L)
oraz OX40L(CD134L). Aktywowane przez Th1 komórki dendrytyczne wydzielają
IL-12,15,18,21.
•Zabezpieczenie przed autoagresją: delecja, redagowanie receptora, anergia,
ignorancja lub sekwestracja, aktywna supresja. IL-2 uwrażliwia limofcyty na
AICD (activation-induced cell death), gdyż wzmaga ekspresję FAS. Limfocyty
Treg są całkowicie zależne od IL-2.
•Czynniki reumatoidalne – autoprzeciwciała klasy IgM (rzadziej IgG)
skierowane przeciwko IgG. Wiążą się głównie z fragmentem Fc przeciwciał,
które uległy zmianom stereochemicznym (np. związały antygen). Być może
wzmagają aktywność dopełniacza. Biorą udział w powstawaniu schorzeń
autoimmunizacyjnych.

44
•Przeciwciała antyidiotypowe (Ab2) – są skierowane przeciwko niektórym
determinantom (idiotopom) fragmentów Fab . Zespół idiotopów określonego
przeciwciała do idiotyp. Mogą one się również łączyć z receptorami BCR i TCR.
Niektóre Ab2 nie blokują wiązania antygenu, gdyż przyłączają się w regionie
zrębowym.
•Można wyróżnić idiotypy publiczne i prywatne. Idiotypy publiczne mogą
występować na przeciwciałach o różnej swoistości, a prywatne na tych o
identycznej swoistości. Idiotypy publiczne podlegają dziedziczeniu. U każdego
człowieka występuje pewien odsetek Ig antyidiotypowych.
•W niektórych chorobach autoimmunizacyjnych pojawienie się swoistych
przeciwciał antyidiotypowych koreluje z remisją choroby. Fizjologicznie
przeciwciała te pełnią rolę regulatorową w odpowiedzi.
•Przeciwciała mogą wspomagać lub hamować odpowiedź przez:
a) IgG i IgM aktywujące dopełniacz, który oddziałuje na limfocyty B (CR2)
b) IgE aktywujące limfocyty B poprzez FcεRII
c) Ułatwienie endocytozy antygenu po związaniu z receptorem
d) Blokowanie rozpoznania antygenu przez limfocyty B
e) IgG przekazujące sygnał supresyjny limfocytom B poprzez FcγRIIB
•Wydaje się, że hamowanie wytwarzania endogennych Ig anty-D poprzez
podanie egzogennych anty-D zachodzi dzięki sygnałom supresyjnym z FcγRIIB.
•Uwolnione do krążenia fragmenty receptorów FcγR również wywierają
supresyjne działanie na limfocyty B.
•Pamięć immunologiczna – gotowość organizmu do szybszej i bardziej
efektywnej odpowiedzi w następstwie ponownego kontaktu z antygenem.
•Opisano cztery mechanizmy tłumaczące długotrwałość pamięci
immunologicznej:
a) Limfocyty pamięci są długowieczne
b) Antygen pozostaje długo związany w postaci iccosomów
c) Limfocyty pamięci są nieustannie pobudzane przez antygeny
d) Limfocyty B pamięci przez receptory TLR i cytokiny
•Ponowny kontakt z antygenem może pobudzać także odpowiedź na inne
antygeny (o podobnej budowie), zjawisko to nazywamy odpornością
heterologiczną.

45
•Limfocyty B pamięci powstają w trakcie pierwotnej odpowiedzi
immunologicznej i różnią się od wykazujących tę samą swoistość limfocytów
pierwotnych:
a) Są liczniejsze
b) Ich BCR są innej klasy i na ogół mają większe powinowactwo
c) Mają więcej MHC II oraz CD80/86
d) Łatwiej ulegają aktywacji
e) Dłużej żyją i inaczej krążą w organizmie
f) Mają więcej receptorów TLR oraz CD27, 84, 95 i 148.
•Limfocyty T pamięci mają swoistość TCR podobną do limfocytów T
dziewiczych. Mają zwiększoną ekspresję CD2, VLA i CD11a/CD18. Dodatkowo
występuje na nich CD25. Do ich aktywacji praktycznie wystarcza sygnał I.
Wyróżnia się macierzyste komórki pamięci, limfocyty T pamięci centralnej
(Tcm), limfocyty T pamięci efektorowe (Tem) oraz obecne w tkankach
nielimfatycznych limfocyty Trm (T resident memory).
•Szczepienia ochronne indukują u człowieka rozwój pamięci immunologicznej.
•Niestety, limfocyty T pamięci oprócz korzystnego działania dla organizmu,
mogą również podtrzymywać procesy autoimmunizacyjne, a nawet mogą stać
się „przechowalnią” wirusa HIV.
•Pewną formę pamięci wykazują również monocyty, makrofagi oraz komórki
NK. Przy ponownym kontakcie z antygenem są wytwarzane w większej ilości.

46
 13. Układ dopełniacza

•Układ dopełniacza należy do odporności nieswoistej, przyczynia się do:

a) Rozpuszczenia i rozpadu (bakterioliza, cytoliza)
b) Chemotaksji (głównie neutrofilów)
c) Degranulacji
•Składniki dopełniacza są wytwarzane głównie w wątrobie, niektóre
wytwarzane są przez makrofagi, monocyty lub fibroblasty.
•Składniki C3b i C4b biorą udział w opsonizacji, a składniki C3a, C4a i C5a
wywierają efekt chemotaktyczny (głównie na neutrofile).
•Klasyczna droga aktywacji dopełniacza.
C1 składa się z odwracalnie łączących się C1q oraz tetrameru C1r2s2. Aktywację
zapoczątkowuje przyłączenie C1q do Ig (klasy M lub G, z wyłączeniem G4). C1q
składa się z sześciu podjednostek, z których każda może się łączyć z Ig, co
powoduje zmianę konformacyjną tego składnika. Zmiana w obrębie C1q
indukuje zmianę konformacyjną C1r. Aktywny (nie umiem zrobić kreski na
górze więc będzie na dole ☹) C1r, który aktywuje nieczynny C1s do C1s. C1s
rozkłada składnik C4 na C4a i C4b. C4b przyłącza się do błony komórkowej i
wiąże C2. C2 związany z C4b jest rozkładany przez C1s na C2a i C2b. Powstaje
połączony z błoną kompleks C4b2a (konwertaza C3), który rozkłada C3 na C3a i
C3b, a następnie przyłącza C3b, tworząc kompleks C4b2a3b (konwertaza C5).
C5 jest przez nią rozkładany na C5a i C5b. C5b przyłącza kolejno składniki C6,
C7, C8 i C9 tworząc kompleks atakujący błonę (C5b6789).
•Alternatywna droga aktywacji dopełniacza.
Uczestniczą w niej czynniki: B, D, H, I, P (properdyna) i składnik C3 dopełniacza.
Podczas aktywacji tą drogą składnik C3 ulega spontanicznej hydrolizie, tworząc
C3(H2O). Forma ta wiąże czynnik B. Umożliwia to czynnikowi D (który występuje
głównie w formie aktywnej D) rozłożenie czynnika B na Ba i Bb. Powstaje
C3(H2O)Bb, który rozkłada C3 do C3a i C3b. Powstaje wtedy C3bBb, czyli

47
ostateczna, przymocowana do błony konwertaza C3 drogi alternatywnej. Jest
ona stabilizowana przez properdynę (która chroni przez czynnikami H i I).
Podobnie jak w drodze klasycznej, konwertaza C3 przyłącza C3b i staje się
konwertazą C5 drogi alternatywnej (C3bBb3b). Dalej tak jak w drodze
klasycznej. Na komórkach własnych czynnik H wiąże się z C3b i uwrażliwia go na
inaktywację przez czynnik I.
•Lektynowa droga aktywacji dopełniacza.
Inicjowana jest głównie przez MBL (lektyna/białko wiążące mannozę), które
przypomina budową C1q. MBL wiąże fukozę, mannozę i N-acetyloglukozoaminę
na mikroorganizmach i aktywuje proteazy MASP-1 i MASP-2 (podobne do C1r i
C1s). W wyniku aktywacji MASP-2 ma zdolność rozkładania C4 i C2, a MASP-1
C2, a także bezpośrednio C3. MASP-3 spełnia rolę regulatorową w tej aktywacji.
Zdolność aktywacji podobną do MBL mają fikoliny L, H i M.
•Kompleks atakujący błonę – wspomniany wcześniej C5b6789. Od momentu
przyłączenia C8 rozpoczyna się tworzenie kanałów w błonie. Kompleks C5b678
przyłącza i polimeryzuje cząsteczki C9, które tworzą właściwą strukturę kanału.
Przez te kanały wypływają z komórki jony, np. K+ oraz makromolekuły, np. ATP.
Wrażliwe na ten atak są bakterie gram-ujemne, ale także niektóre wirusy,
pierwotniaki i mikoplazmy. Bakterie gram-dodatnie bronią się grubą warstwą
peptydoglikanu. Końcowe składniki dopełniacza odkładające się w błonie w
ilościach podprogowych mogą zamiast zabicia komórki stymulować jej
proliferację.
•Najważniejsze receptory dla dopełniacza to CR1 i CR3. Funkcje receptorów dla
dopełniacza:
a) Ułatwianie wiązania i fagocytozy cząsteczek lub komórek
b) Usuwanie kompleksów immunologicznych
c) Regulacja (głównie hamowanie) dopełniacza
d) Regulacja odpowiedzi immunologicznej
•CR1 (CD35), zwany też receptorem C3b, występuje na wielu komórkach, w
tym na erytrocytach. Stymulowany jest przez fibronektynę i lamininę. CR1
obecny na erytrocytach odgrywa ważną rolę w usuwaniu z krwi kompleksów
immunologicznych zawierających dopełniacz. CR1 występuje również na
podocytach kłębuszków nerkowych.
•CR2 (CD21), zwany też receptorem C3d, występuje głównie na limfocytach B,
komórkach dendrytycznych i komórkach nabłonkowych gardła. Wzmaga
48
aktywację limfocytów B przez cząsteczki CD19 i CD81. Niektóre antygeny
połączone ze składnikami dopełniacza rozpoznanymi przez CR2 umożliwiają
krzyżowe wiązanie przez BCR i CR2 i stają się bardziej immunogenne.
•CR3 (CD11b/18), określany też symbolami Mo-1 lub Mac-1, bierze udział w
fagocytozie cząsteczek lub komórek wiążących składniki dopełniacza. CR3 i CR4
ułatwiają neutrofilom i monocytom przechodzenie przez ścianę naczyń. CR1,
CR3 i CR4 występują zarówno na neutrofilach, jak i na monocytach oraz
makrofagach. Uczestniczą w fagocytozie kompleksów immunologicznych.
•Składniki dopełniacza C3a, C4a i C5a zwane również anafilatoksynami
przyciągają granulocyty, stymulują wytwarzanie metabolitów kwasu
arachidonowego oraz wpływają obkurczająco na mięśniówkę naczyń. C3a jest
chemotaktyczny głównie dla eozynofilów, a C5a dla monocytów i neutrofilów.
•Błonowe czynniki regulujące aktywność dopełniacza: CR1 – kofaktor dla
czynnika I rozkładającego C4b i C3b; DAF (CD55) – czynnik przyspieszający
rozkład konwertaz C3 i C5; MCP – błonowy kofaktor białkowy dla czynnika I;
Protektyna (CD59) wiąże C8 i C9.
•Brak na erytrocytach CD55 i CD59 prowadzi do napadowej nocnej
hemoglobinurii.
•Osoczowe czynniki regulujące aktywność dopełniacza: Inhibitor C1 wiążący
aktywne C1r i C1s; Czynnik I – inaktywator C3b/C4b; Białko wiążące C4
rozkładające konwertazę C3 drogi klasycznej; Karboksypeptydazy N i R –
inaktywacja C3a, C4a i C5a; Immunokonglutyniny – autoprzeciwciała przeciwko
składnikom dopełniacza (głównie C3); Jad kobry zawiera czynnik CVF (cobra
venom factor), który tworzy kompleksy o właściwości konwertazy C3, jednak
niepodlegające hamowaniu przez czynniki H i I.
•Niektóre wirusy wykorzystują receptory dla dopełniacza w celu wniknięcia do
komórek, np. EBV, albo wirus odry.

49
 14. Odporność nieswoista

•Cząsteczki drobnoustrojów rozpoznawane przez komórki odpowiedzi

nieswoistej określane są jako wzorce molekularne związane z patogenami
(PAMP). Mają one kilka charakterystycznych cech:
a) Są niezbędne do przeżycia drobnoustrojów
b) Są niezmienne ewolucyjnie
c) Są typowe dla dużych grup drobnoustrojów
d) Nie występują u człowieka
•Większość bakterii ma DNA zawierający niemetylowane cytozyny w
sekwencjach CpG, a wiele wirusów ma dwuniciowy RNA.
•Białka wiążące PAMP określane są jako cząsteczki rozpoznające wzorce (PRM).
Mogą się one znajdować w błonie komórkowej leukocytów lub w ich wnętrzu i
pełnią wówczas funkcje receptorów rozpoznających wzorce (PRR).
•Wykrycie drobnoustrojów patogennych opiera się na jednoczesnej aktywacji
PRR przez cząsteczki PAMP oraz DAMP (damage-associated), zwane
alarminami. Te drugie pochodzą z uszkodzonych komórek człowieka, są nimi na
przykład: kwasy nukleinowe, ATP, białko HMGB1, kryształki kwasu moczowego,
białka HSP, lub nawet całe mitochondria (sic!).
•PRM można podzielić na trzy grupy: wydzielane, powierzchniowe i
wewnątrzkomórkowe.
•Wydzielane PRM mają charakter opsonin – ułatwiają fagocytozę. Najlepiej
poznane przykłady tych cząsteczek to kolektyny oraz pentraksyny (np. CRP).
Najlepiej poznaną kolektyną jest MBL – białko wiążące mannozę. Kolektynami
są również białka A i D surfkaktantu.
•Powierzchniowe PRM można podzielić na dwie grupy: receptory zmiatacze,
których funkcją jest fagocytoza oraz receptory, których zadaniem jest aktywacja
komórek.

50
•Receptory zmiatacze określa się symbolem SR (scavenger receptor). Ich
ligandami są acetylowane i utlenowane LDL, PAMP, LPS, węglowodany.
•Do aktywujących receptorów PRR należy większość receptorów TLR oraz
lektynowych, u człowieka występuje 10 receptorów TLR (TLR1-10). TLR3, 7 i 9
występują w fagolizosomach. TLR aktywują NF-κB. Aktywującymi PRR są
również receptory dla N-formylowanych peptydów.
•TLR4 znajdują się na komórkach nabłonkowych jelit i dróg oddechowych,
komórkach tłuszczowych oraz komórkach śródbłonka. Uczestniczą w
rozpoznawaniu drobnoustrojów już we wrotach zakażenia. Jeśli komórki
nabłonkowe nie dadzą rady, do akcji wkraczają leukocyty, na których
powierzchni również znajdują się TLR. Makrofagi aktywowane przez TLR4
wydzielają IL-1, IL-6, IL-8 (CXCL8), IL-12 i TNFα.
•Ważną rolę odgrywają komórki tuczne, które są „najeżone” receptorami TLR
(2, 4, 6). Ich zadaniem jest amplifikacja wstępnych sygnałów informujących o
inwazji drobnoustrojów.
•Jeśli komórka dendrytyczna sfagocytuje bakterię, to ta „staje jej w gardle”
powodując aktywację. Na powierzchni komórki pojawiają się receptory CCR7
dla CCL19 i CCL21. Prowadzi to do ich migracji do węzłów.
•Wewnątrzkomórkowe PRR – należą do nich:
a) Niektóre TLR (3, 7, 8 i 9)
b) Receptory NOD-podobne (NLR)
c) Receptory RIG-podobne (RLR)
d) Receptory AIM2-podobne (ALR)
e) Syntaza cyklicznych dinukleotydów GMP-AMP (cGAS)
•Wymienione TLR monitorują zawartość endosomów i lizosomów. TLR9
rozpoznają niemetylowane CpG w bakteryjnym DNA, a TLR3, 7 i 8 reagują na
obecność nietypowych RNA.
•Receptory NOD-podobne są zlokalizowane w cytoplazmie. Mają złożoną
budowę i zawierają: domenę LRR służącą do rozpoznawania PAMP, domenę
NOD wiążącą nukleotydy, domeny efektorowe (CARD, PYD lub BIR).
•Wyróżnia się cztery grupy NLR: NLRA (do której należy TF CIITA), NLRB (białka
IPAF oraz NAIP posiadające domeny BIR), NLRC (białka NOD1-5 z domeną
CARD), NLRD (białka NLRP1-14 z domeną PYD).

51
•NOD1 i NOD2 rozpoznają peptydoglikan oraz wirusowy RNA, co prowadzi do
aktywacji NF-κB oraz wydzielania interferonów typu I. NOD2 może również
prowadzić do autofagii.
•Odmiennie działają NLR należące do grup NLRB i NLRP. Po związaniu PAMP
tworzą kompleks aktywują kaspazę 1 lub 11, zwany inflamasomem. Kaspaza 1
aktywuje białka SREBP, co prowadzi do syntezy cholesterolu i naprawy
uszkodzeń błony. Aktywacja inflamasomu może również indukować nietypową
śmierć makrofagów – pyroptozę. Towarzyszy jej wydzielanie ogromnych ilości
cytokin, głównie IL-1β.
•AIM2 (oraz IFI16 i PYHIN1) – po związaniu cytoplazmatycznego DNA (które nie
powinno być w cytoplazmie, tylko w jądrze) aktywuje inflamasom i indukuje
syntezę interferonów typu I.
•RLR (receptory RIG-podobne – helikazy RNA RIG-1I i MDA5) – rozpoznają
cytoplazmatyczne kwasy rybonukleinowe. Po związaniu ligandów aktywują IRF3
i IRF7 co prowadzi do wydzielania interferonów typu I.
•Granulocyty oraz makrofagi docierają do miejsca inwazji jako pierwsze pod
wpływem czynników prozapalnych indukowanych przez PRM i DAMP.
•Do czynników chemotaktycznych oddziałujących na granulocyty (głównie
neutrofile) oraz na monocyty należą: fragmenty C3a i C5a dopełniacza,
N-formylowane peptydy, defensyny, IL-1, TNFα, TGFβ, CXCL8, CXCL1, CXCL5,
tripeptyd Pro-Gly-Pro uwalniany z kolagenu, LTB4, PAF, chemeryna,
osteopontyna. Najefektywniejszymi czynnikami chemotaktycznymi są: C5a,
LTB4, FMLP i niektóre chemokiny. Niektóre z tych czynników działają na
eozynofile, a nawet na limfocyty T.
•Chemokineza – bezładna ruchliwość komórek. Chemotaksja ujemna – ruch
komórek w kierunku odwrotnym do działającego czynnika.
•Do czynników aktywujących makrofagi należą cząsteczki PAMP i DAMP oraz
cytokiny. Cytokiną, która najsilniej aktywuje makrofagi jest IFNγ. Ważnym
aktywatorem dla neutrofilów jest natomiast CXCL8 (IL-8) oraz CXC, G-CSF,
GM-CSF, a eozynofilów – eotaksyny (CCL11, 24, 26), CCL3 (MIP-1α), CCL5
(RANTES), IL-3, IL-5, GM-CSF i PAF.
•Specjalnym zabezpieczeniem przed sfagocytowaniem prawidłowych komórek
jest CD47 obecne na ludzkich komórkach i przekazujące sygnał „nie jedz mnie”.
Łączą się one z receptorem SIRPα makrofagów. Na komórkach podlegających

52
apoptozie pojawiają się fosfatydyloseryna i kalretikulina – sygnały „jedz mnie”.
Fagocytoza indukowana przez opsoniny jest nazywana immunofagocytozą.
•Receptory dla fragmentu Fc przeciwciał (FcR) mogą nie tylko indukować
fagocytozę, ale także prowadzić do ADCC. FcR uczestniczące w aktywacji
komórek mają sekwencje aktywujące ITAM (FcγRI, FcγRIIA, FcγRIIIA). Ulegają
one fosforylacji po aktywacji FcR. FcR nie przenoszące sygnałów aktywujących
można podzielić na takie, które w ogóle nie wpływają na komórkę i takie, które
hamują aktywację (FcγRIIB). Te ostatnie mają sekwencje hamujące ITIM.
•IgG są najefektywniejszymi opsoninami. Istnieją trzy typy ich receptorów i
kilka podtypów: FcγRI, FcγRII i FcγRIII. FcγRI (CD64) ma największe
powinowactwo i wiąże też wolne przeciwciała, występuje konstytutywnie na
monocytach i makrofagach, a na neutrofilach w wyniku aktywacji.
•FcγRII (CD32) jest najpowszechniej występującym receptorem dla IgG. Obecny
jest na większości leukocytów z wyjątkiem NK. Występują trzy jego odmiany:
bardzo podobne do siebie FcγRIIA i FcγRIIC, występujące no monocytach,
makrofagach i neutrofilach oraz FcγRIIB występujący na wszystkich leukocytach
oprócz NK i limfocytów T. FcγRIIB przekazuje limfocytom B sygnał supresyjny.
Uczestnicy on również w usuwaniu kompleksów immunologicznych w wątrobie
i śledzionie, a ponadto hamuje ADCC, wydzielanie cytokin i reakcje alergiczne.
• FcγRIIIA (CD16a) jest najważniejszym receptorem uczestniczącym w ADCC. Są
z nim związane łańcuchy γ i ζ identyczne z tymi, które tworzą CD3. FcγRIIIB
(CD16b) występuje głównie na neutrofilach i jest umocowany w błonie przez
łącznik GPI.
•Szczególną formą FcγR jest noworodkowy receptor występujący w
syncytiotrofoblaście - FcRn, odpowiedzialny za wiązanie matczynych IgG i ich
transport przez łożysko.
•Na komórkach człowieka znajdują się receptory Fc również dla innych klas Ig.
FcαRI (CD89) jest receptorem da obu podklas IgA i występuje na wszystkich
komórkach pochodzenia szpikowego. Może prowadzić do fagocytozy, ADCC
oraz degranulacji eozynofilów.
•Fcα/μR (CD351) wiąże IgA oraz IgM. Występuje na limfocytach B i
makrofagach. Uczestniczy głównie w fagocytozie drobnoustrojów.

53
•FcεRI – wiąże IgE. Występuje na komórkach tucznych i bazofilach, ale także na
komórkach Langerhansa i eozynofilach. Indukuje uwolnienie mediatorów
reakcji alergicznej.
•FcεRII (CD23) – również wiąże IgE. Występuje na limfocytach B i T,
eozynofilach, monocytach, makrofagach, komórkach dendrytycznych i płytkach
krwi. Może indukować fagocytozę.
•FcμR wiąże przeciwciała IgM i występuje na limfocytach B,T i komórkach NK.
•Szczególną formą receptora jest pIgR, receptor dla polimerycznych
przeciwciał. Przenosi on IgA i IgM na drodze transcytozy poprzez komórki
nabłonkowe.
•Podstawowy mechanizm zabijania mikroorganizmów polega na fagocytozie i
wewnątrzkomórkowym niszczeniu. Ponadto pobudzone neutrofile, eozynofile i
makrofagi wyrzucają z siebie nici DNA, które jak pajęczyna oblepiają
drobnoustroje – znane są jako zewnątrzkomórkowe pułapki neutrofilowe
(NET). (trochę jak kamikaze, bo w wyniku tego granulocyt ginie xD)
•W wyniku działania oksydazy NADPH powstają reaktywne formy tlenu (z
udziałem cytochromu b558(p22PHOX i gp91PHOX), p47PHOX, p40PHOX, p67PHOX oraz
GTPazy RAC-2). Większość RFT działa w fagolizosomie, do najaktywniejszych
należą rodnik hydroksylowy oraz tlen singletowy.
•W neutrofilach i monocytach występuje mieloperoksydaza, która przyczynia
się do wytwarzania toksycznego kwasy podchlorawego oraz jego pochodnych –
chloramin.
•Eozynofile zamiast mieloperoksydazy posiadają peroksydazę, która używa
jonów Br- jako substratu i wytwarza kwas podbromawy. Reaguje on z H2O2 z
powstaniem tlenu singletowego i może tworzyć toksyczne pochodne –
bromaminy.
•W zabijaniu mikroorganizmów może brać udział również NO. W reakcji z
tlenem tworzy on peroksyazotyny.
•Komórki żerne syntezują również wiele białek zdolnych zabijać
mikroorganizmy, i które są magazynowane w ziarnach. Ziarna pierwotne,
powstające już w promielocytach są nazywane azurofilnymi, w
metamielocytach powstają ziarna swoiste (wtórne), a w dojrzałych neutrofilach
tworzą się również ziarna trzeciorzędowe (żelatynowe), zawierające żelatynazy.
Ostatni typ ziaren to ziarna wydzielnicze.
54
•Defensyny – należą one do grupy białek kationowych, określanych jako
antybiotyki peptydowe. U ludzi zidentyfikowano ich kilkadziesiąt. W zależności
od budowy dzieli się je na dwie grupy: α (DEFA) i β (DEFB). DEFA1-4 są znane
jako HNP-1,2,3,4 (human neutrophile peptides), a wytwarzane przez komórki
Panetha DEFA5 i 6 jako HD5 i HD6 (human defensins), albo kryptydyny.
Komórki nabłonkowe wielu narządów wydzielają defensyny β, określane też
jako HBD (human β defensins).
•Defensyny pełnią wiele różnych funkcji, które obejmują:
a) Działanie p-bakteryjne, p-grzybicze, p-pasożytnicze
b) Działanie chemotaktyczne
c) Indukcję CXCL8
d) Regulację dopełniacza
e) Hamowanie wytwarzania glikokortykosteroidów
f) Wzmaganie proliferacji limfocytów
g) Wiązanie i neutralizację LPS
h) Hamowanie fibrynolizy
i) Degranulację mastocytów
j) Działanie przeciwnowotworowe
•Mechanizm działania antybiotyków peptydowych polega na uszkadzaniu i
wytwarzaniu kanałów w błonie komórkowej zabijanych mikroorganizmów.
•BPI – czynnik bakteriobójczy zwiększający przepuszczalność występuje w
ziarnach azurofilnych. Działa na wiele bakterii gram-ujemnych, ale nie działa na
bakterie gram-dodatnie i grzyby. Aktywuje on bakteryjną fosfolipazę A2, wiąże i
neutralizuje LPS.
•Katepsyna G – również występuje w ziarnach azurofilnych neutrofilów. Zabija
bakterie gram-dodatnie i niektóre bakteria gram-ujemne oraz grzyby. Wiele
wskazuje, że działa ona chemotaktycznie na monocyty i limfocyty.
•Lizozym (muramidaza) – rozkłada wiązania β-1,4-glikozydowe między kwasem
N-acetylomuraminowym i N-acetyloglukozoaminą w peptydoglikanie ścian
bakterii gram-dodatnich. Znajduje się w ziarnach azurofilnych i swoistych.
•Laktoferryna – działa bakteriostatycznie, wiążąc jony Fe3+, które są niezbędne
do życia bakterii.
•Azurocydyna – zawarta w ziarnach azurofilnych – zabija niektóre bakterie i
grzyby, a także jest czynnikiem chemotaktycznym dla monocytów.

55
•Katelicydyny (zwane katelinami) są peptydami o działaniu podobnym do
defensyn. U człowieka dotychczas zidentyfikowano jedną o działaniu
bakteriobójczym (LL-37). Magazynowana jest w ziarnach swoistych. Przyciąga
ona neutrofile, ale bierze również udział w gojeniu się ran.
•Kalprotektyna – białko cytoplazmatyczne o działaniu bakteriostatycznym,
głównie w wyniku chelatowania jonów cynku, niezbędnych bakteriom do
podziału.
•NRAMP1 – integralne białko błonowe lizosomów makrofagów. Ma charakter
kanału jonowego, który usuwa z fagolizosomów Fe2+.
•Główne białko zasadowe (MBP) – stanowi połowę zawartości swoistych
ziaren eozynofilów. Jest toksyczne w stosunku do wielu robaków
pasożytniczych, m. in. przywr i nicieni. Jest również zdolne do zabicia
pierwotniaków i może uczestniczyć w reakcjach alergicznych.
•Białko kationowe eozynofilów oraz pochodząca z eozynofilów neurotoksyna
są toksyczne w stosunku do robaków pasożytniczych oraz niektórych
pierwotniaków i bakterii.
•Aktywowane makrofagi mają również zdolność do zabijania komórek ssaków
(w tym nowotworowych) przy udziale TRAIL, TNFα, RFT, rodników azotowych i
proteaz.
•Aktywowane makrofagi mogą wydzielać: IL-1, IL-6, TNFα, IL-6,10,12,15,18,
CCL3,4,5, CXCL1,8,10, interferony α i β, TRAIL, FGF, G-CSF, GM-CSF, M-CSF,
PDGF, VEGF, IGF, onkostatynę M, erytropoetynę, LIF, TGFα, TGFβ, kolagenazy,
arginazę, aktywator plazminogenu, lipazy, fosfatazy, nukleazy, glikozydazy,
proteazy, inhibitor plazminy, β2-makroglobulinę, składniki dopełniacza
C1,2,3,4,5, czynnik B i D, properdynę, RFT, transferrynę, transkobalaminę,
neopterynę, fibronektynę, PAF, ED, PGE2 i leukotrieny.

56
 15. Odporność w błonach śluzowych i skórze

•MALT – tkanka limfatyczna błon śluzowych obejmuje: GALT – przewody

pokarmowe, BALT – drogi oddechowe i NALT – pierscień Waldeyera.
•W jamie ustnej nieuszkodzony nabłonek wielowarstwowy płaski tworzy
skuteczną barierę dla drobnoustrojów. Innym elementem protekcyjnym są
zawarte w ślinie mucyny. Są one istotnym elementem protekcyjnym wszystkich
wydzielin błon śluzowych. Wyróżnia się trzy grupy mucyn:
a) Wydzielnicze, zawierające dużo cystein, tworzące żel
b) Wydzielnicze o małej ilości cystein
c) Związane z błoną komórkową
•W ślinie dominuje żelująca mucyna MUC5B. Ślina zawiera również lizozym,
defensyny, katelicynę (LL-37) oraz histatyny. W ślinie obecne są również
wydzielnicze IgA – sIgA.
•W żołądku skutecznym czynnikiem ochronnym jest niskie pH soku
żołądkowego.
•W jelitach barierę tworzy mikrośrodowisko oraz składniki wydzielin gruczołów
i komórek nabłonkowych: enzymy proteolityczne, lizozym, laktoferryna,
peptydy antymikrobowe, czynnik TFF3 oraz śluz. W jelicie grubym śluz składa
sięz dwóch warstw. Podstawowym składnikiem obu warstw jest MUC2. Dolna
warstwa ma zwartą budowę i nie zawiera bakterii, górna zaś ma luźniejszy
charakter i jest bogato zasiedlona przez bakterie. W wyniku zakażenia nabłonek
wytwarza lipokalinę 2.
•Szczególna rola obronna przypada komórkom Panetha. Zawierają one w
ziarnach: lizozym, fosfolipazę A2, defensyny α oraz lektynę REGIIIA. Komórki
nabłonka mają receptory TLR i NLR.
•Miejscem indukcji odpowiedzi są przede wszystkim kępki Peyera. Można
wyróżnić trzy elementy ich budowy: grudki limfatyczne zgrupowane poniżej
blaszki mięśniowej błony śluzowej, będące skupiskami limfocytów B, obszary

57
międzygrudkowe zasiedlane głównie przez limfocyty T oraz kopuły utworzone
przez wypuklający się ponad grudkami nabłonek.
•W kopułach nie występują kosmki, natomiast cechą charakterystyczną
nabłonka są komórki M i nieliczne komórki kubkowe. Komórki M określane są
czasem jako nabłonek towarzyszący grudkom (FAE). Rolą komórek M jest
wychwytywanie makrocząsteczek i mikroorganizmów ze światła jelita i
przenoszenie ich głębiej.
•W grudkach kępek Peyera znajdują się limfocyty B mające dużo α4β7 i mało
selektyny L oraz wytwarzają IgA. Ich integryny reagują z MAdCAM-1 komórek
śródbłonka, co umożliwia osiedlanie się w błonach śluzowych. Jest to również
związane z obecnością na limfocytach B receptora CCR9 dla CCL25 (TECK). W
zasiedlaniu jelita grubego najważniejszą rolę odgrywa receptor CCR10 dla
CCL28 (MEC).
•W kępkach Peyera zachodzi przełączenie klas wytwarzanych Ig głównie pod
wpływem TGFβ. Przełączenie może zachodzić jednoetapowo IgM → IgA lub
rzadziej dwuetapowo IgM → IgG → IgA. Ukierunkowane limfocyty B
przedostają się z limfą do węzłów limfatycznych krezkowych, a następnie, na
etapie plazmoblastów - do krwi. Po zasiedleniu blaszki właściwej błony śluzowej
przewodu pokarmowego różnicują się w plazmocyty. Najważniejsze cytokiny w
tym procesie to IL-5 i IL-6, a także IL-2, IL-4 i IL-10.
•sIgA zawierają połączone łańcuchem J dwie (lub rzadziej cztery) cząsteczki IgA
oraz komponent wydzielniczy (SC). We krwi i CSF dominują formy
monomeryczne. Wytwarzane w blaszce właściwej błony śluzowej dimery są
transportowane do światła danego narządu (jelita, oskrzela) przy udziale
receptorów pIgR.
•Migracja limfocytów do nabłonka jest uzależniona od interakcji obecnej na ich
powierzchni integryny αEβ7 z kadheryną E komórek nabłonkowych. Limfocyty
śródnabłonkowe posiadają cząsteczkę CD45RO.
•Zjawisko tolerancji pokarmowej wyraża się zahamowaniem odpowiedzi
immunologicznej typu późnego oraz wytwarzania przeciwciał po ponownym
podaniu pozajelitowym antygenu, który pierwotnie zastosowano doustnie.
Istotne są tu komórki dendrytyczne, które mogą aktywować Treg, wytwarzające
IL-10 i TGFβ. Do takich komórek dendrytycznych należą CD11c+B220+
wytwarzające IDO i PGE2 oraz CD11c+CD103+ wytwarzające TGFβ i kwas
retinolowi.

58
•Pozytywny wpływ bakterii symbiotycznych zachodzi przez następujące
mechanizmy:
a) Współzawodniczenie o składniki odżywcze z patogenami
b) Kompetycja w procesie wiązania z receptorami nabłonka,
uniemożliwiająca zakażenie
c) Stymulacja wytwarzania naturalnych przeciwciał
d) Wytwarzanie bakteriocyn (np. kolicyn)
e) Stymulacja wytwarzania peptydów antymikrobowych przez enterocyty.
•Obecność mikroflory jelita indukuje stałą, choć słabo nasiloną, inwazję blaszki
właściwej przez bakterie symbiotyczne, co wiąże się z umiarkowaną aktywacją
Th17 i ma charakter korzystny. Wywołuje stan nazywany fizjologicznym
zapaleniem.
•Wspomniane wcześniej komórki dendrytyczne CD103+ wytwarzające kwas
retinolowi i TGFβ promują rozwój Treg FOXP3+, które wytwarzają jeszcze
większe ilości TGFβ. Limfocyty te mogą przechodzić w Th17 w trakcie zakażenia
pod wpływem IL-6 i IL-23, czemu towarzyszy wzmożenie mechanizmów
obronnych. Po likwidacji zagrożenia dochodzi do stymulacji przez bakterie flory
wytwarzania IL-25 przez komórki nabłonkowe. Cytokina ta działa hamująco na
Th17, co prowadzi do przywrócenia równowagi Treg-Th17.
•Rola wątroby. Z żółcią do jelita dostaje się 160-400 mg sIgA dziennie
(wytwarzane przez plazmocyty przewodów żółciowych). Dodatkowo komórki
Browicza-Kupffera w czasie reakcji zapalnej wydzielają IL-1 i IL-6, które
stymulują wytwarzanie białek ostrej fazy. Limfocyty występujące w wątrobie
mają często nietypowy fenotyp: CD4+CD8+ lub CD8αα.
•W górnych drogach oddechowych funkcję obronną pełnią przede wszystkim
IgA, a w pęcherzykach płucnych dominują IgG pochodzące z krążenia.
Wydzielina pokrywająca drogi oddechowe ma dwie warstwy: górną (śluzową) i
dolną (surowiczą). Podstawowym elementem śluzu (oprócz wody) są mucyny.
Dla układu oddechowego charakterystyczne są mucyny MUC5AC i MUC5B.
Warstwa surowicza zawiera białka bakteriobójcze: lizozym, laktoferrynę,
inhibitor proteazy leukocytarnej, fosfolipazę A2, defensyny β, katelicydynę
LL-37 i inne.

59
•W drogach oddechowych człowieka zidentyfikowano dwa typy defensyn β:
HBD1 i HBD2. Pierwsza jest wydzielana konstytutywnie, a druga pod wpływem
IL-1β i TNFα.
•Defensyny stanowią pomost między odpornością nieswoistą, a swoistą. HBD1 i
HBD2 działają chemotaktycznie na komórki dendrytyczne i limfocyty T,
aktywują dopełniacz.
•Komórki nabłonka reagują również na obecność patogenów dzięki receptorom
TLR, NLR i helikazom. Wytwarzają one IL-33 i TSLP promując rozwój Th2.
•W pęcherzykach płucnych istotną rolę obronną odgrywają kolektyny: białka A i
D surfaktantu.
•Migdałki w większym stopniu niż kępki Peyera biorą udział w odpowiedzi typu
komórkowego (ale uczestniczą również w indukcji odpowiedzi humoralnej). W
jamie nosowej oprócz IgA, uzupełniającą rolę pełnią IgG. Co ciekawe, w
śluzówce jamy nosowej jest relatywnie dużo plazmocytów wytwarzających IgD.
•W przeciwieństwie do GALT, żyłki typu HEV nosa i jamy nosowo-gardłowej nie
mają adresyny MAdCAM. Jej miejsce zastępuje adresyna PNAd.
•Odporność układu rozrodczego jest regulowana głównie przez hormony.
Estrogeny indukują w nabłonku pochwy zwiększoną syntezę glikogenu, który po
uwolnieniu jest metabolizowany przez tlenowe pałeczki kwasotwórcze, co
prowadzi do lokalnego obniżenia pH i zahamowania rozwoju mikroorganizmów.
W układzie rozrodczym kobiet IgG przeważają nad IgA. Komórki nabłonkowe
posiadają TLR, których sygnały prowadzą do wytwarzania: defensyny α (HD5),
defensyny β (HBD1-4), lizozymu, elafiny i białka SLPI.
•Elafina i SLPI oprócz właściwości przeciwbakteryjnych i przeciwgrzybiczych,
hamują działanie proteaz, co przeciwdziała zniszczeniu tkanek w procesie
zapalnym.
•W późnej fazie wydzielniczej cyklu i w fazie menstruacji w macicy obserwuje
się napływ neutrofilów i duże stężenia SLPI oraz elafiny, co z jednej strony
chroni endometrium przed zakażeniem, a z drugiej ułatwia gojenie i
regenerację błony śluzowej.
•Elementy układu odpornościowego znajdujące się w skórze określane są jako
SALT lub SIS (skin immune system). Rozmieszczenie komórek układu
odpornościowego jest odmienne w naskórku, skórze właściwej i tkance
podskórnej.
60
•Naskórek – składa się z pięciu warstw: podstawnej, kolczystej, ziarnistej, jasnej
oraz zrogowaciałej. Jest on pozbawiony naczyń krwionośnych. Warstwa
zrogowaciała, zbudowana z ciasno upakowanych, połączonych desmosomami
martwych keratynocytów tworzy hydrofobową barierę. Pomiędzy
keratynocytami zlokalizowane są naskórkowe makrofagi zwane komórkami
Langerhansa, melanocyty wytwarzające melaninę oraz nieliczne limfocyty T.
Keratynocyty wytwarzają filagrynę, której produkty degradacji nawilżają skórę i
obniżają jej pH.
•Skóra właściwa zawiera bogatą sieć naczyń krwionośnych, limfatycznych, a
także zakończenia nerwowe i przydatki. W nieuszkodzonej skórze właściwej
znajdują się fibroblasty, makrofagi, komórki tuczne, komórki dendrytyczne,
komórki NK, NKT i limfocyty T. W przebiegu zapalenia lub innych procesów
patologicznych do skóry napływają granulocyty i monocyty.
•Tkanka podskórna jest zbudowana głównie z adipocytów. Zawiera dość liczne
fibroblasty i makrofagi, jest stosunkowo bogato unaczyniona i unerwiona.
•Aktywowane keratynocyty wydzielają duże ilości peptydów
przeciwmikrobowych, głównie defensyn β, RNazy, katelicydyny LL-37 oraz
białka S100 (m.in. psoriazyny).
•Komórki Langerhansa posiadają liczne wypustki, które tworzą sieć o gęstych
okach. Pod wpływem IL-1β oraz TNFα dochodzi do zmniejszenia ekspresji
kadheryny E i emigracji tych komórek z naskórka. Ich charakterystyczną cechą
jest obecność w cytoplazmie ziaren Birbecka, zawierających CD1 i langerynę,
uczestniczące w prezentacji antygenów.
•Komórki dendrytyczne skóry są podzielone na trzy subpopulacje: CD1c+, CD14+
oraz CD141+. Komórki dendrytyczne CD141+ uczestniczą w odporności
przeciwwirusowej. Mają wybitną zdolność do krzyżowej prezentacji antygenu,
wykazują ekspresję licznych receptorów PRR oraz wydzielają IL-121. Komórki
CD1c+ oraz CD14+ prezentują antygeny głównie z udziałem MHC II i aktywują
Treg oraz Th2. W przebiegu zapalenia do skóry migrują pDC (plazmocytoidalne
komórki dendrytyczne) oraz IDEC (zapalne komórki dendrytyczne naskórka).
•W zdrowej skórze występują komórki NK zaliczane do ILC1. Nagromadzenie
innych populacji ILC obserwuje się w przebiegu chorób. Komórki ILC2 napływają
do skóry w przebiegu AZS i wytwarzają cytokiny typu Th2, natomiast komórki
ILC3, będące bogatym źródłem IL17 i IL-22 gromadzą się w skórze w przebiegu
łuszczycy.

61
•Większość limfocytów T migrujących do skóry wykazuje ekspresję: CLA
(cutaneous lymphocyte antygen), CCR4, CCR6 oraz LFA-1. Dalsze
przemieszczanie się limfocytów w skórze jest wspomagane przez chemokiny:
CCL17 (TARC), CCL20 (LARC) oraz CCL27 (CTAC). Zdecydowana większość
limfocytów T skóry to limfocyty pamięci (mają marker CD45RO).
Charakterystyczna dla tych komórek jest ekspresja CD69 i CD103. Około 20%
limfocytów T CD4+ skóry to Treg – ich liczba zwiększa się z wiekiem. Limfocyty
Th9 – rozpoznają antygeny drożdżaków i wytwarzają IL-9. Th17 uczestniczą w
obronie przed patogenami zewnątrzkomórkowymi oraz grzybami. Wytwarzają
IL-23. Th22 – wydzielają IL-22, która pobudza mechanizmy odporności
nieswoistej.
•Ważną rolę w migracji limfocytów odgrywają komórki dendrytyczne i
makrofagi – mają enzymy uczestniczące w konwersji wit. D3 do postaci
aktywnej. Pod wpływem kalcytriolu w limfocytach T zwiększa się ekspresja
CCR10, kierującego je do skóry. Ligandem la CCR10 jest CCL27 wytwarzana
przez keratynocyty.
•Komórki Langerhansa są wrażliwe na promieniowanie UVB. Pod jego
wpływem dochodzi do zmniejszenia ekspresji MHC II i cząsteczek
kostymulujących. Ponadto komórki te poddane działaniu UV biorą udział w
różnicowaniu limfocytów T w Treg o fenotypie CD4+CD25+CTLA-4+, wydzielające
IL-10. Pod wpływem UVB zmienia się profil wydzielanych cytokin i dochodzi do
przesunięcia odpowiedzi w stronę Th2.

62
 16. Immunologia ciąży

•Geny kodujące ludzkie endogenne retrowirusy (HERV) stanowią do kilku

procent genomu. Jeden z ich produktów – syncytyna – odpowiada za
wytworzenie zespólni; niewykluczone, że niektóre HERV hamują syntezę MHC
w łożysku.
•Implantacja przypomina toczenie się leukocytów po śródbłonku – na
powierzchni trofoblastu znajdują się selektyny L, które wiążą się z mucynami
śluzówki jamy macicy. Bezpośredni kontakt umożliwia działanie chemokin
CXCL12/SDF-1 na receptory CXCR4.
•IL-1, IL-15 i IL-8/CXCL-8 pobudzają wzrost i różnicowanie komórek matczynych
i płodowych. Komórki doczesnej pod wpływem kontaktu z trofoblastem
wytwarzają LIF.
•Zbyt płytka penetracja trofoblastu prowadzi do stanu przedrzucawkowego,
a zbyt głęboka – do łożyska przerośniętego.
•Komórki trofoblastu posiadają HLA-C, - G oraz -E; nie posiadają HLA-A i -B.
•Komórki syncytiotrofoblastu wytwarzają MICA i MICB, które wiążą się
z receptorami NKG2D, blokując cytotoksyczność komórek NK.
•Na powierzchni trofoblastu znajdują się cząsteczki hamujące aktywność
dopełniacza: CD55 (DAF), CD46 (MCP) oraz CD59 (protektyna). Dodatkowo
powierzchniowe FASL i PD-L1 mogą indukować apoptozę limfocytów matki.
•W drugiej połowie cyklu do macicy migrują komórki uNK (uterine NK),
a wkrótce po implantacji pod wpływem IL-15 przechodzą w dNK (doczesnowe).
Ich cytotoksyczność jest hamowana przez trofoblast, ale wydzielają one VEGF-
C, PLGF (placenta growth-factor), angiopoetynę 2, LIF oraz wiele chemokin.
dNK wydzielają również cytokiny odpowiedzi Th1 – IFNγ, TNFα oraz GM-CSF.
Mimo wytwarzania IFNγ systemowa odpowiedź jest nieznacznie przestrojona
na korzyść Th2.

63
•Makrofagi doczesnej (posiadają marker DC-SIGN) wytwarzają duże ilości IL-10
i często są otoczone komórkami dNK, które wiążą się z DC-SIGN przez cząsteczki
ICAM-3. Wytwarzany przez dNK IFNγ indukuje w makrofagach dioksygenazy
indoloaminy (IDO – enzym rozkładający tryptofan). Limfocyty T są wyjątkowo
wrażliwe na brak tryptofanu.
•Wśród limfocytów T doczesnej do 75% stanowią CD8+. W doczesnej słabo
rozwinięte jest unaczynienie limfatyczne, a nieliczne obecne tu komórki
dendrytyczne mają zahamowane zdolności do migracji. Mogą one indukować
powstawanie Treg.
•Immunologiczne przyczyny niepłodności to: autoimmunizacyjne zapalenia
jądra lub jajnika; przeciwciała przeciwplemnikowe występujące u mężczyzn;
przeciwciała przeciwplemnikowe występujące u kobiet.
•Przeznabłonkowy transport IgG odbywa się na drodze transcytozy i zachodzi
z udziałem noworodkowego receptora FcRn. Ab wiążą sięz receptorem
w kwaśnym pH – obojętne pH macierzy międzykomórkowej powoduje ich
oddysocjowanie. Hierarchia przepływu podklas IgG przez łożysko: 4>1>3>2.
•Odporność noworodkową wspomagają również IgA (SIgA) oraz leukocyty
obecne w mleku matki. Mleko zawiera również lizozym, laktoferrynę,
nukleotydy, kwasy tłuszczowe oraz cukry złożone. Karmienie piersią chroni
noworodki przed biegunkami infekcyjnymi, zakażeniami dróg oddechowych,
zapaleniem ucha środkowego, a wcześniaki – dodatkowo przed posocznicą
i zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych.
•Wydaje się, że karmienie sztucznymi mieszankami może się wiązać z wyższym
ryzykiem choroby Crohna lub colitis ulcerosa. Zaobserwowano również większy
odsetek chorych z cukrzycą typu I w krajach, w których przeciętnie okres
karmienia piersią jest krótszy niż 3 miesiące. Przyjmuje się, że optymalny czas
karmienia piersią to około 1 rok. Nie wykazano pozytywnych skutków dalszego
karmienia.

64
 17. Psychoneuroimmunologia

•Układy odpornościowy, nerwowy, endokrynowy i krążenia ściśle ze sobą

współpracują. Psychoneuroimmunologia zajmuje się nie tylko interakcjami na
poziomie molekularnym, ale także wpływem psychiki, a w szczególności stresu
na funkcjonowanie układu odpornościowego.
•Mózg wysyła sygnały do narządów limfatycznych poprzez AUN i oś HPA.
Z kolei komórki układu odpornościowego reagując na sygnały z OUN, mogą
wpływać na funkcjonowanie mózgu przez neuroprzekaźniki i cytokiny.
•Narządy limfatyczne są unerwione przez zakończenia noradrenergiczne
(najczęstsze), cholinergiczne i peptydergiczne. Receptory β-adrenergiczne
poprzez kaskadę kinaz (w tym kinazę białkową A) hamują proliferację
limfocytów T oraz wytwarzanie IL-2 i IFNγ. Makrofagi odpowiadają na
stymulacje receptorów β-adrenergicznych lub opioidowych zmniejszonym
wytwarzaniem IL-6. Odpowiedź limfocytów B hamuje ich proliferację
w odpowiedzi na LPS lub przeciwciała anty-Ig, ale wzmaga w odpowiedzi na
mitogen szkarłatki i jonomycynę.
•Mastocyty mają bezpośrednie połączenia z zakończeniami nerwowymi –
wyjaśnia to np. atak astmy na sam widok kwiatów polnych.
•Limfocyty w miejscu zapalenia wydzielają endogenne opioidy, które
zmniejszają ból. Zawierają mRNA dla POMC – prekursora β-endorfiny.
Czynnikami uwalniającymi opioidy są IL-1β i CRH, ale tylko przy
współistniejącym zapaleniu. W limfocytach B i T jest obecna proenkefalina.
•Większość hormonów wytwarzanych przez komórki układu odpornościowego
to hormony przysadki (są jednak wytwarzane w mniejszych ilościach).
•Glikokortykosteroidy z jednej strony hamują ekspresję cytokin na poziomie
transkrypcji, z drugiej strony indukują lub wzmagają ekspresję receptorów dla
tych samych cytokin.

65
•IL-1 – indukuje uwalnianie CRH, który powoduje uwalnianie ACTH,
a dodatkowo uwrażliwia komórki przysadki na bezpośrednie działanie IL-1
prowadzące do uwalniania ACTH. IL-1 działa również bezpośrednio na korę
nadnerczy.
•IL-6 i TNFα również działają jako czynniki uwalniające CRH z podwzgórza. CRH
pobudza zwrotnie wydzielanie IL-1 i IL-6.
•Znacznie słabsza odpowiedź hormonalna na stres występuje u dzieci z
atopowym zapaleniem skóry lub chorych na astmę.
•Do endogennych pirogenów należą: IL-1β, TNFα, IL-6 oraz interferony i
chemokiny (CXCL8). Obecnie za najistotniejsze mediatory indukowania gorączki
uważa się IL-6 oraz PGE2.
•Śródbłonek bariery krew-mózg wykazuje ekspresję cząsteczek ICAM-1
i VCAM-1, o charakterze kostymulującym. Leukocyty mogą przechodzić przez
barierę krew-mózg, również fizjologicznie.
•Krótkotrwały stres może stymulować niektóre parametry układu
odpornościowego, natomiast stres przewlekły jest związany z upośledzeniem
czynności tego układu.

66
 18. Odporność przeciwzakaźna; szczepionki

•Wirusy mogą indukować chorobę w sposób bezpośredni – niszcząc komórki

gospodarza, lub w sposób pośredni – doprowadzając do uszkodzenia tkanek
przez układ odpornościowy. Wyróżniamy dwie grupy wirusów:
1. Indukujące ostre zakażenia, w których dochodzi do masywnej ekspansji
wirusa. Efektem jest albo jego eliminacja i wyzdrowienie, albo śmierć
zakażonej osoby. Do takich wirusów zaliczamy wirusy grypy, polio, odry,
różyczki, eboli, czy HAV. Najczęściej atakują komórki nerwowe lub
nabłonkowe.
2. Indukujące przewlekłe zakażenie, w którym może, ale nie musi wystąpić
krótki okres ostrej infekcji, jednak po ustąpieniu objawów klinicznych
wirus pozostaje w organizmie w formie utajonej, np. Herpes, EBV, CMV,
wirus ospy wietrznej, HPV, HBV i HCV.
•Mechanizmy odporności przeciwwirusowej:
a) Nieswoiste – bariery mechaniczne, NK, NKT, ILC, komórki dendrytyczne,
dopełniacz, IFN, deaminazy cytydyny, inflamasom, teteryny.
b) Swoiste – komórki dendrytyczne, Tc, przeciwciała neutralizujące oraz Th
wspomagające odpowiedź komórkową i humoralną.
•Interferony typu I (α i β) są wytwarzane przez komórki zakażone, natomiast
interferony typu II (γ) przez komórki odpornościowe. Komórki NK rozpoznają
komórki wirusowe, jeśli następuje obniżenie ekspresji MHC I.
•Wirusowy RNA działa na wewnątrzkomórkowe receptory TLR w komórkach
dendrytycznych i makrofagach oraz indukuje ekspresję interferonów. Działanie
interferonów jest wielokierunkowe, indukują one ekspresję enzymów
degradujących wirusowy RNA (RNaza L) i hamujących syntezę białek
wirusowych (kinaza białkowa R). Rodzina enzymów APOBEC (deaminazy
cytydyny) są indukowane przez interferony. Jednym z kluczowych elementów
odpowiedzi jest powstanie inflamasomu, który aktywuje kaspazę 1.

67
•Teteryny poprzez dwa hydrofilne końce wiążą się z błoną komórkową oraz
błoną pączkującego wirusa, co powoduje zatrzymanie wirusa i ograniczenie
zakażania sąsiednich komórek.
•Komórki dendrytyczne wiążą odpowiedź nieswoistą i swoistą. Dzięki
receptorom TLR odbierają sygnał niebezpieczeństwa i aktywują oba rodzaje
mechanizmów. Najważniejszą ich rolą jest prezentacja antygenów limfocytom
T. Komórki dendrytyczne mogą prezentować egzogenne antygeny w połączeniu
z MHC I, nawet jeśli nie są zakażone, co umożliwia im aktywacją TCD8+.
•Odpowiedź cytotoksyczna powinna mieć charakter oligoklonalny
i ograniczony w czasie. Paradoksalnie w pierwszej fazie zakażenia może
dochodzić do przejściowej limfopenii – przygotowanie miejsca na późniejszą
ekspansję. Po eliminacji wirusa odpowiedź komórkowa wchodzi w fazę
wyciszenia (AICD – śmierć komórkowa indukowana przez aktywację).
•Wirusy mogą wykorzystywać receptor CR2 do zakażenia komórki (EBV) lub
jeden z receptorów lektynowych DC-SIGN na mieloidalnych komórkach
dendrytycznych (HIV, CMV, koronawirus powodujący SARS i wirus Ebola).
Wirusy dostają się wraz z komórkami dendrytycznymi do tkanki limfatycznej.
•Wirus odry zakażający komórki dendrytyczne może wywołać stan przejściowej
immunosupresji. Jego białko wiąże się z FcγRIIB na limfocytach B, hamując
wytwarzanie przeciwciał. Wirus hamuje również syntezę IL-12 i może
indukować apoptozę limfocytów T. Wirus EBV nie zakaża komórek
dendrytycznych, ale indukuje apoptozę ich prekursorów.
•Niektóre wirusy kodują białko podobne do receptora komórkowego, np. CMV,
który wytwarza receptor US28, wiążący CCL2 (MCP-1), CCL5 (RANTES) i CXCL1
(fraktalkina). Wirusowy odpowiednik, w przeciwieństwie do ludzkiego
receptora, wykazuje konstytutywną aktywność. Taka mimikra może być
przyczyną transformacji nowotworowej.
•Białka wytwarzane przez wirusa mogą hamować transport peptydów do ER
przez wiązanie TAP1/2, doprowadzają do degradacji MHC I, powodują retencję
MHC I w ER lub degradację łańcucha ciężkiego MHC. KSHV wytwarza białka K3 i
K5, które prowadzą do endocytozy MHC z błony komórkowej.
•Wirusy należące o rodziny ospy produkują serpiny hamujące kaspazę 1, białko
Orf63 wytwarzane przez KSHV działa jak wabik dla białek tworzących
inflamasom (NLRP1 i NLRP3).

68
•Dodatkowo wirusy mogą wykazywać ekspresję miRNA, które wpływa na
prawidłową odpowiedź immunologiczną.
•Bakterie można podzielić ze względu na budowę ich ściany na: gram+ (gruba
warstwa peptydoglikanu i kwas lipotejchojowy), gram- (cienka warstwa
peptydoglikanu oraz LPS) oraz mikobakterie (cienka warstwa peptydoglikanu,
arabinogalaktan, kwas mikolowy, glikolipidy i lipoarabinomannan).
•Odpowiedź przeciw bakteriom zewnątrzkomórkowym. Pierwszą barierą
obronną są przeszkody mechaniczne, niskie pH, obecność wydzieliny
zawierającej substancje takie jak: lizozym, laktoferryna, defensyny lub
katelicydyna. Komórki dendrytyczne wyłapują antygeny, a nawet całe
drobnoustroje i migrują do lokalnych węzłów limfatycznych, w których
prezentują antygeny w kontekście MHC II.
•Przedostanie się bakterii do wnętrza organizmu indukuje ostre zapalenie,
poprzez aktywację PRM (pattern recognition molecules). Ich pobudzenie
powoduje syntezę mediatorów prozapalnych, takich jak chemokiny, niektóre
inne cytokiny oraz defensyny.
•Przy pierwszym kontakcie z drobnoustrojami główną rolę odgrywają limfocyty
B1, wytwarzające naturalne przeciwciała, najczęściej klasy M. Specyficzność
tych przeciwciał jest dziedziczona z pokolenia na pokolenie.
•Mechanizmy przeciwbakteryjnego działania przeciwciał obejmują: działanie
bakteriobójcze przez aktywację dopełniacza; ułatwienie fagocytozy dzięki
opsonizacji; neutralizację toksyn bakteryjnych; hamowanie inwazyjności
bakterii; hamowanie wzrostu bakterii.
•Przeciwciałom IgA przypisuje się właściwości przeciwzapalne – mogą one
wiązać antygeny, jednocześnie nie aktywując dopełniacza.
•Odpowiednikami B1 są niekonwencjonalne limfocyty T, do których należą Tγδ,
NKT oraz MAIT. Rozpoznają one antygeny, nie będące peptydami,
prezentowane przez CD1 (Tγδ i NKT) lub MR1 (MAIT). CD1 prezentują głównie
antygeny lipidowe, natomiast cząsteczki MR1 prezentują produkty
metabolizmu mikroorganizmów, takie jak pochodne ryboflawiny.
•Odpowiedź przeciw bakteriom wewnątrzkomórkowym. Po przedostaniu się
przez warstwę komórek nabłonkowych często wnikają do makrofagów,
w których mogą bytować przez wiele tygodni. Ważną rolę odgrywają tu
komórki dendrytyczne, które nie dość, że mogą fagocytować bakterie, to często

69
same ulegają zakażeniu. Komórki te dzięki dużej ekspresji MHC I i II,
nieklasycznych MHC Ib, cząsteczek CD1a-d oraz cząsteczek kostymulujących
mogą efektywnie prezentować antygeny. Ze względu na zdolność do migracji,
komórki dendrytyczne mogą odgrywać rolę „konia trojańskiego”.
Charakterystyczne dla zakażeń bakteriami wewnątrzkomórkowymi jest
tworzenie ziarniniaków.
•W pierwszym etapie odpowiedzi przeciw bakteriom wewnątrzkomórkowym
aktywowane zostają mechanizmy nieswoiste. Do miejsca zakażenia migrują
komórki dendrytyczne, które fagocytują drobnoustroje i są aktywowane przez
PAMP, a następnie migrują do węzłów limfatycznych, gdzie prezentują
antygeny i wydzielają IL-6, -12, -18.
•Najważniejszą rolę odgrywają konwencjonalne limfocyty TCD4+ i TCD8+. Te
pierwsze różnicują w Th1 i wytwarzają IFNγ, IL-2 oraz LTα, które wzmagają
prezentację antygenów oraz pobudzają cytotoksyczność CD8+.
•Bakterie mogą uciekać przed układem odpornościowym na kilka sposobów:
przez indukcję ekspresji FAS lub receptora dla TRAIL na powierzchni
niezakażonych komórek; przez indukcję agregacji płytek i układu krzepnięcia;
przez pozbycie się antygenów, które były konieczne do inwazji, ale są
immunogenne; wytwarzanie substancji blokujących receptor dla C5a;
rozkładanie CXCL8.
•Wiele bakterii jest w stanie wytworzyć biofilm, czyli trójwymiarową kolonię,
otoczoną macierzą pozakomórkową, nieprzepuszczającą przeciwciał,
składników dopełniacza oraz leukocytów. Obecne w biofilmie katalazy
i dysmutazy chronią bakterie przez RFT.
•Niektóre bakterie zakażają makrofagi, pobudzając je do wydzielania IL-1
i indukując ich apoptozę. Równocześnie IL-1 przyciąga neutrofile, które
uszkadzają nabłonek, zwiększając jego przepuszczalność.
•Odporność przeciwgrzybicza. Zakażenia grzybicze dzielimy na pierwotne – gdy
pojawiają się u osób do tej pory zdrowych oraz oportunistyczne – kiedy
w sytuacji obniżenia sprawności układu odpornościowego dochodzi do
patogennego działania organizmów do tej pory saprofitycznych. Cząsteczki
PAMP pochodzące ze ścian komórek grzyba są rozpoznawane przez receptory
lektynowe. W początkowej odpowiedzi biorą udział makrofagi, jednak
największe znaczenie przypisuje się neutrofilom (ściągane przez IL-17).
Dodatkowo w odpowiedzi biorą udział ILC3, NK, NKT, Th1 oraz Th17.

70
•Odporność przeciwpasożytnicza. Do cząsteczek PAMP pasożytów zaliczamy:
pochodne GPI, hemozoiny, różnego rodzaju glikany, lipidy, lipoproteiny oraz
chityna. W nieswoistym etapie odpowiedzi aktywowane są neutrofile,
makrofagi, dopełniacz oraz wydzielane są cytokiny prozapalne, co ma na celu
próbę ograniczenia zakażenia. Z czasem dochodzi do uruchomienia
mechanizmów swoistych. Dochodzi do rozwoju odpowiedzi Th2. Aktywowane
są eozynofile, mastocyty, Th2, ILC2, makrofagi M2. W jej przebiegu wydzielane
są liczne cytokiny (IL-3, -4, -5, -9, -10, -13, TGFβ), a także IgE oraz IgG1 oraz IgG4.
Następuje m. in. zwiększenie wydzielania śluzu przez komórki jelitowe – reakcja
„zatop i usuń”.
•Formy ucieczki pasożytów: oporność na działanie dopełniacza; obrona przed
cytotoksycznymi mechanizmami wewnątrzkomórkowymi; unikanie prezentacji
antygenów; maskowanie się; pobudzanie wytwarzania komórek
regulatorowych.
•Warunki związane z tworzeniem i użyciem optymalnej szczepionki:
1. Wytworzenie antygenu
2. Wstrzyknięcie antygenu lub podanie inną drogą
3. Stosowanie adiuwantów, czyli cząsteczek zwiększających aktywność
immunologiczną szczepionki
4. Aktywacja limfocytów zdolnych do rozpoznania antygenów
szczepionkowych
5. Generowanie populacji komórek pamięci
•Wskazania do szczepień można podzielić na indywidualne – konieczność
ochrony danego osobnika przed zachorowaniem lub jego powikłaniami oraz
populacyjne – zatrzymanie możliwości transmisji zakażenia (tzw. odporność
populacyjna/gromadna – optymalna po zaszczepieniu 90% populacji).
•Idealna szczepionka to taka, którą charakteryzuje: pełna immunogenność
i ochrona, stymulowanie mechanizmów odporności swoistej, długotrwała
poszczepienna pamięć immunologiczna, długotrwałą odporność uzyskiwana po
zastosowaniu pojedynczej dawki, 100% bezpieczeństwo, stabilność; łatwość
stosowania, powszechna dostępność oraz przystępna cena.
•Typy szczepionek:
a) Szczepionki żywe atenuowane (o zmniejszonej zjadliwości) – np.
szczepionki na osę prawdziwą, polio (OPV), odrę, świnkę, różyczkę, ospę
wietrzną, żółtą febrę, gruźlicę.
71
 b) Szczepionki zawierające zabite drobnoustroje – np. na polio (IPV),
wściekliznę, tyfus, WZW typu A, krztusiec, dur brzuszny, cholerę, dżumę.
c) Szczepionki podjednostkowe – powstałe na bazie oczyszczonych
antygenów, lub otrzymane technologią rekombinacji DNA. Są mniej
immunogenne niż żywe i wymagają użycia silnych adiuwantów; część
z nich to polisacharydy, które są antygenami nierozpoznawanymi przez
limfocyty T. Ich szczególnym rodzajem są szczepionki skoniugowane.
d) Szczepionki rekombinowane – np. szczepionki na HBV lub HPV. Ich
antygeny uzyskuje się na przykład drogą ekspresji w drożdżach.
•Obecnie coraz więcej uwagi poświęca się szczepieniom śluzówkowym oraz
bezigłowym.
•W niektórych przypadkach zamiast szczepienia podaje się surowicę
zawierającą odpowiednie immunoglobuliny:
a) Gdy zachodzi konieczność neutralizacji toksyn (np. tężca, błonicy, jadów
wężów)
b) Profilaktyka zakażeń (np. WZW typu A, WZW typu B, ospa wietrzna
u ciężarnych)
c) Substytucja immunoglobulin u osób z niedoborami odporności (np.
u chorych z agammaglobulinemią lub CVID)
d) Użycie Ig w niektórych chorobach zapalnych (np. choroba Kawasaki,
zespół Guillaina-Barrego)
•Adiuwanty same w sobie nie wywołują odpowiedzi, ale podane z antygenem
wzmagają odpowiedź przeciwko niemu. Najczęściej stosowany jest
wodorotlenek glinu. Skutkiem działania adiuwantu mogą być lokalne odczyny
poszczepienne, takie jak ból i obrzęk w miejscu wstrzyknięcia. Działanie
adiuwantu polega na dwóch zjawiskach: indukcji miejscowego zapalenia oraz
wytworzenia „magazynu” antygenu (ziarniniaka), z którego jest on powoli
uwalniany.
•Przyczynami wystąpienia poważniejszych powikłań po szczepieniu mogą być:
a) Przekształcenie szczepów szczepionkowych w szczepy „dzikie”
b) Niedostateczne oczyszczenie szczepionki
c) Alergie pacjentów na któryś ze składników szczepionki lub adiuwantów
d) Stosowanie szczepionki u pacjentów z przeciwwskazaniami (np. SCID)
•Obecnie odchodzi się od stosowania jako adiuwantów związków rtęci
(tiomerosal) oraz glinu, aby odebrać ruchom antyszczepionkowym argument
72
o rzekomej szkodliwości tychże związków (choć wykazano, że stosowane
w niewielkich ilościach nie są szkodliwe). Przyniosło to niestety efekt odwrotny:
„skoro są nieszkodliwe, to dlaczego je wycofano?”.
•Skuteczność szczepionek nie jest stuprocentowa. Szacuje się, że w każdej
populacji odsetek osób niezdolnych do wytworzenia przeciwciał waha się
między 2, a 10%. W celu zwiększenia skuteczności szczepionek, w większości
z nich oprócz adiuwantu stosuje się trzystopniowy schemat immunizacji:
szczepienie pierwotne, uzupełniające i przypominające.
•Szczepienia nie powodują autyzmu. Ponadto szczepionki poliwalentne
(zawierające 4, 5 czy nawet 6 różnych antygenów) nie są w żaden sposób
bardziej niebezpieczne, od pojedynczych. Pierwsze szczepionki zawierały po
kilka tysięcy antygenów, a z setkami tysięcy antygenów stykamy się codziennie.
•Nowe kierunki badań nad szczepionkami obejmują:
a) Technologię rekombinowanego DNA, które ulega ekspresji w tkankach,
jest prezentowane przez APC i indukuje odpowiedź.
b) Stosowanie wirusów niepatogennych w charakterze wektorów
antygenowych – wirus namnaża się w organizmie, a wprowadzony do
niego gen ustroju patogennego wywołuje odpowiedź immunologiczną.
c) Tworzenie kolejnych szczepionek skojarzonych, które mogłyby
uodparniać na kilka chorób, bez konieczności wielokrotnego szczepienia
(mniej kłucia = mniej stresu dla dziecka).
d) Konstruowanie szczepionek poliwalentnych, które zawierają po kilka
serotypów jednego konkretnego wirusa lub bakterii.

73
 19. Nadwrażliwość

•Nadwrażliwość to stan wypaczonej odpowiedzi immunologicznej, prowadzący

do uszkodzenia tkanek i zapoczątkowujący proces chorobowy.
•Wyróżniamy cztery typy nadwrażliwości:
1. Nadwrażliwość typu I, u której podłoża leżą reakcje antygenu (alergenu)
z IgE związanymi z receptorami powierzchniowymi mastocytów
i bazofilów. Objawy są związane z wydzielaniem mediatorów, takich jak
histamina, leukotrieny i aktywatory kinin. Uczestniczą w niej reakcje Th2-
zależne.
2. Nadwrażliwość typu II, w której dominują reakcje cytotoksyczne. Ig
(głównie IgG i IgM) wiążą się z antygenami na powierzchni komórek, po
czym z udziałem dopełniacza lub fagocytozy prowadzą do ADCC.
3. Nadwrażliwość typu III, w trakcie której kompleksy immunologiczne
odkładają się w tkankach, co prowadzi do ich uszkodzenia.
4. Nadwrażliwość typu IV, w której uczestniczą mechanizmy odpowiedzi
komórkowej (Th1, Tc, makrofagi). Za destrukcję tkanek odpowiadają
wydzielane przez te komórki cytokiny, lub ich bezpośrednie działanie
cytotoksyczne.
•Nadwrażliwość typu I = alergia.
•Atopia – dziedziczna skłonność do wytwarzania IgE rozpoznających niektóre
antygeny powszechnie występujące powszechnie. W węższym znaczeniu jest to
synonim choroby, u podłoża której leżą mechanizmy nadwrażliwości typu I.
•Alergię określa się na podstawie: objawów klinicznych, dodatnich prób
skórnych oraz obecności swoistych IgE w surowicy.
•Do rozwoju alergii przyczyniają się czynniki genetyczne. Występuje częściej
u chłopców. Wykazano silny związek między dziedziczeniem polimorfizmu
w obrębie genu IL-13, a podwyższonym IgE w surowicy.

74
•Geny, w których obrębie polimorfizm predysponuje do wystąpienia alergii,
można podzielić na cztery grupy:
a) Geny kodujące cząsteczki uczestniczące w odpowiedzi nieswoistej oraz
w nasilaniu odpowiedzi swoistej (CD14, TGFB, HLA)
b) Geny warunkujące profil odpowiedzi i funkcje Th2 (GATA3, IL4A, STAT6)
c) Geny wpływające na funkcje nabłonka (SPINK5, FLG)
d) Geny związane z fizjologią danej tkanki (LTC4S, NOS1, ADAM33)
•Hipoteza higieny – zbyt sterylne warunki dorastania przyczyniają się do
częstszego występowania alergii.
•Zanieczyszczenia motoryzacyjne usposabiają do zachorowania na alergie.
Podobnie działa dym papierosowy. W jednym i drugim przypadku
odpowiedzialne są prawdopodobnie węglowodory aromatyczne. Sugerowana
jest ochronna rola kwasów omega-3 i innych składników zawartych w oleju ryb
morskich w rozwoju astmy.
•Alergeny to najczęściej globularne białka. Wzajemne podobieństwo
niektórych alergenów jest przyczyną reakcji krzyżowych i łatwiejszego uczulenia
się alergików na kolejne alergeny.
•Niektóre leki mogą działać jak hapteny. Po sprzęgnięciu z białkiem w surowicy
mogą prowadzić do alergizacji. Środki anestezjologiczne (ich 3- i 4-rzędowe
grupy amonowe) mogę stanowić determinanty antygenowe dla IgE i prowadzić
do wstrząsu anafilaktycznego w znieczuleniu ogólnym.
•Okres wiosenny – od lutego do połowy maja; przede wszystkim pyłki
wiatropylnych drzew liściastych.
•Okres wczesnoletni – od końca maja do połowy lipca; pyłki traw.
•Okres letni – od połowy lipca do początki października; pyłki chwastów.
•Najważniejszymi komórkami w rozwoju alergii są Th2, powstające z Th0 pod
wpływem IL-4 (a ponadto przez IL-25, -33 i TSLP). Wymagają one kostymulacji
przez pokrewną do CD28 cząsteczkę ICOS. Wytwarzają IL-4, -5, -9, -10 i -13.
•Pod wpływem IL-25, -33 i TSLP powstają ILC2, które wydzielają IL-5, -9 i -13.
•Najlepiej poznane receptory IgE to FcεRI i FcεRII (CD23). Pierwszy ma duże
powinowactwo i jest typowy dla bazofili i mastocytów. Jest tetramerem
składającym się z łańcuchów α, β i dimeru γ. Receptor drugiego typu bierze
udział w obronie przeciw pasożytom i reguluje wytwarzanie IgE.
75
•Po związaniu antygenu przez BCR, interakcji CD40 (na limfocycie B) z ligandem
CD40L oraz pod wpływem IL-4 i IL-13 dochodzi do przełączenia klasy IgM na IgE.
Często przejściowo zachodzi wytwarzanie IgG1. Źródłem IL-4 i -13 mogą być
Th2, NKT, ILC2, a także bazofile i mastocyty. Proces przełączenia klas może
zachodzić w błonach śluzowych bez interakcji CD40-CD40L, ale pod wpływem
BAFF.
•FcεRII może być uwolniony z powierzchni komórki i w formie rozpuszczalnej
wiązać się z CD21 (CR2) na limfocytach B, chroniąc je przed apoptozą
i stymulując wytwarzanie IgE. Wytwarzanie IgE hamują interferony, TGF, IL-12
i IL-21.
•Po związaniu ligandu z TLR, komórki tuczne zamiast degranulować, mogą
wydziealać TNFα, IL-5, IL-10, IL-13.
•Komórki tuczne: MCT – zawierają tryptazę, nie zawierają chymazy, wytwarzają
IL-5, -6; MCTC – zawierają chymazę i tryptazę, wytwarzają IL-4. Dla rozwoju
komórek tucznych istotne są SCF (c-KITL) i IL-4, IL-6, IL-9.
•W odróżnieniu od komórek tucznych, bazofile reagują na bodźce wolniej, ale
są na nie bardziej wrażliwe. cAMP hamuje degranulację, cGMP jej sprzyja.
•Anafilatoksyny: C3a, C4a i C5a (działa silniej niż C3a i C4a).
•HRF – czynniki uwalniające histaminę; CCL2,3,5,7,8,13.
•Komórki tuczne są hamowane przez FcγRIIB, receptory LIR (leukocyte Ig-like)
oraz przez PGE2.
•Mediatory preformowane (aminy biogenne, Proteoglikany, neutralne
proteazy serynowe, białko kryształów Charcota-Leydena, TNFα) –
magazynowane w ziarnach; generowane (prostaglandyny, leukotrieny, PAF,
fosforan sfingozyny)– powstają w wyniku działania określonego bodźca.
•Na rozwój eozynofilów wpływają przede wszystkim GM-CSF, IL-3 i IL-5.
Eozynofile wydzielają MBP, peroksydazę eozynofilową, białko kationowe
eozynofilów, neurotoksynę pochodzącą z eozynofilów i inne mediatory (LTC4
i PAF).

76
 20. Zjawiska autoimmunizacyjne

•Jeżeli występowanie danego autoantygenu ogranicza się do konkretnego

narządu lub typu komórek, możemy mówić o chorobach narządowo swoistych.

77
Jeśli autoantygen występuje powszechnie w ustroju, wówczas zmiany
chorobowe mogą mieć charakter wielonarządowy.
•Choroby autoimmunizacyjne można również podzielić na takie, w których
przeważają mechanizmy komórkowe lub humoralne, przy czym oba
mechanizmy mogą się uzupełniać i najczęściej występują jednocześnie.
•W chorobach o etiologii komórkowej rolę inicjatora przypisuje się Th1 i Th17,
a rolę efektora Tc, neutrofilom i makrofagom. Limfocyty Th17 mogą mieć duże
znaczenie w rozwoju schorzeń autoimmunizacyjnych.
•W chorobach powodowanych przez autoprzeciwciała główną rolę odgrywają
Th2 pobudzające limfocyty B do wytwarzania przeciwciał. Przeciwciała mogą
pojawić się w organizmie na długi czas przed wystąpieniem pierwszych
objawów choroby.
•Czasem nadmierne wytwarzanie autoprzeciwciał prowadzi do zwiększenia
ilości krążących kompleksów immunologicznych, które są rozpoznawane przez
naturalne autoprzeciwciała IgM, aktywujące dopełniacz. Powstałe kompleksy są
wiązane przez CR1 erytrocytów, transportowane do wątroby i śledziony, gdzie
są eliminowane przez makrofagi. Jeśli któryś z tych etapów zawiedzie,
kompleksy odkładają się w tkankach (np. SLE).
•Indukcja tolerancji centralnej – selekcja negatywna w grasicy (dzięki AIRE oraz
FEZF2) oraz w szpiku. Do zaburzenia tolerancji centralnej może dojść w wyniku:
zmian strukturalnych grasicy, upośledzenia ekspresji autoantygenu, powstania
jakościowych różnic między autoantygenem ulegającym ekspresji w grasicy i na
obwodzie.
•Tolerancja obwodowa:
a) Delecja klonalna – limfocyty T wykazują ekspresję FAS, zaś ich aktywacja
przez antygen i IL-2, indukuje w błonie ekspresję FASL.
b) Sekwestracja antygenu – anatomiczna, gdy autoantygen jest oddzielony
od krwi szczelnym śródbłonkiem oraz molekularna, związana z istnieniem
w autoantygenach epitopów bardziej i mniej immunogennych. Limfocyty
T, których prezentowane są te pierwsze – ulegają apoptozie, na obwód
migrują tylko limfocyty rozpoznające epitopy mniej immunogenne.
c) Anergia limfocytów – ma miejsce gdy limfocyt T nie otrzyma sygnału
kostymulującego lub gdy aktywowane zostaną cząsteczki hamujące
nazywane punktami kontrolnymi układu odpornościowego. Do takich
cząsteczek należą CTLA-4, konkurujące o ligand z CD28, a także
78
 cząsteczka PD-1 (i jej ligand PD-1L). W wypadku limfocytów B główną
rolę odgrywa anergia, utrzymywana przez stymulację BCR
autoantygenem, ale brak pomocy Th. Ostatnio podkreśla się w tym
procesie rolę PD1-PD1L1/2.
d) Komórki dendrytyczne – indukują tolerancję na autoantygeny, czemu
sprzyjają IL-10, IL-27, witamina A oraz ligandy dla receptora AhR.
Komórki te wytwarzają ligandy dla PD-1. FRC, FDC i komórki śródbłonka
mogą wykazywać ekspresję AIRE i prowadzić do delecji limfocytów T na
obwodzie.
e) Aktywna supresja – wynika z działanie limfocytów regulatorowych Treg
(tTreg i pTreg) oraz Breg. Treg hamują odpowiedź w sposób antygenowo
swoisty, a Breg głównie przez wydzielanie immunomodulujących cytokin:
IL-10, IL-35 oraz TGFβ.
•Zaburzenia tolerancji obwodowej mogą się pojawić w wyniku zmniejszenia
liczby Treg lub zwiększenia w limfocytach efektorowych ekspresji SMAD7
(hamowanie TGFβ i uniezależnienie od Treg). Ponadto Treg mogą pod
wpływem cytokin upodabniać się do komórek efektorowych.
•Czynniki endogenne prowadzące do zaburzeń autoimmunizacyjnych:
a) Geny kodujące MHC – szczególnie MHC II, ale czasem również MHC I.
Ponadto istnieją allele HLA, które wręcz przeciwnie – mają działanie
protekcyjne.
b) Geny kodujące cytokiny – szczególną rolę przypisuje się tu IL-23, która
jest ważnym czynnikiem promującym rozwój Th17.
c) Geny kodujące białka układu dopełniacza – deficyt składników C1, C2 lub
C4 prowadzi do ograniczonej aktywacji dopełniacza, generując
suboptymalną ilość C3b. Utrudnia to i opóźnia usuwanie kompleksów
immunologicznych.
d) Płeć – choroby autoimmunizacyjne występują częściej u kobiet, co
wskazuje na wpływ hormonów płciowych. Duże stężenia estrogenów
hamują odpowiedź typu Th1 i wytwarzanie cytokin prozapalnych (Il-1β,
IL-6, TNFα), natomiast stymulują odpowiedź Th2 i wydzielanie IL-4, IL-10
i TGFβ. Progesteron wywiera na układ odpornościowy działanie
supresyjne, poprzez hamowanie wytwarzania IFNα oraz IFNγ,
hamowanie ekspresji TLR makrofagów oraz cząsteczek CD80/86.
Prolaktyna stymuluje odpowiedź typu Th1.
•Czynniki egzogenne:

79
 a) Infekcje wirusowe, bakteryjne, pasożytnicze – zapadalność na choroby
autoimmunizacyjne może wynikać z rzadszego kontaktu
z drobnoustrojami (higiena, szczepionki etc.). Ponadto o rozwoju wielu
chorób autoimmunizacyjnych dochodzi w wyniku przebytej infekcji.
Możliwe mechanizmy tego zjawiska to: mimikra molekularna –
zakażenie wirusem lub bakterią, mającym epitopy podobne do
antygenów gospodarza; synteza cytokin – przez Th1 i Th17 w wyniku
stymulacji receptorów TLR; niszczenie tkanek – cząsteczki DAMP mogą
prowadzić do powstania autoreaktywnych limfocytów T;
rozprzestrzenianie się epitopów – ujawnianie „ukrytych” epitopów
w obrębie antygenów; poliklonalna aktywacja limfocytów przez
superantygeny – wydaje się że może to pogorszyć stan chorego, ale nie
indukować chorobę.
b) Urazy – na przykład współczulne zapalenie błony naczyniowej oka w
wyniku urazu. Fizjologicznie antygeny gałki ocznej nie mają kontaktu
z układem odpornościowym. W wyniku urazu dochodzi do ich
wyeksponowania.
c) Bakteryjna flora jelitowa i dieta – symbiotyczne szczepy bakterii pełnią
rolę protekcyjną. Wykazano również, że spożywanie błonnika korzystnie
wpływa na rozwój tolerancji immunologicznej.
d) Czynniki chemiczne i fizyczne – ekspozycja na UVB, farby do włosów, dym
tytoniowy, chlorek winylu, związki krzemu.

•Terapie antygenowo swoiste:

a) Leczenie autoantygenem – podawanie doustne, dożylne, podskórne,
dootrzewnowe peptydów, kompleksów peptyd-MHC (RTL), a nawet
cDNA. Th1 są bardziej podatne na delecję i anergię, dlatego terapia ta
prowadzi do przewagi odpowiedzi Th2.
b) Zmienione ligandy peptydowe – modyfikują sygnał aktywujący limfocyt.
Mogą prowadzić to powstania Th1, Th2 lub do wprowadzenia limfocytu
w stan anergii.
•Terapie antygenowo nieswoiste – liczne przeciwciała modyfikujące działanie
cytokin i cząsteczek powierzchniowych oraz białka fuzyjne hamujące aktywację
autoreaktywnych limfocytów T.

80
•Niektóre choroby autoimmunizacyjne oraz zidentyfikowane w nich
autoantygeny:
a) Bielactwo – skóra; antygen melanocytarny MART-1, tyrozynaza, lamina A
b) Celiakia – układ pokarmowy; transglutaminaza tkankowa
c) Choroba Addisona – kora nadnerczy; 21-hydroksylaza, cytochrom
P450scc
d) Choroba Gravesa – tarczyca; receptor dla TSH, receptor dla IGF-1
e) Choroba Hashimoto – tarczyca; tyreoglobulina, tyreoperoksydaza
f) Cukrzyca typu I – trzustka; antygeny komórek β – GAD i p69, insulina
g) Gorączka reumatyczna – stawy, serce, OUN; łańcuch ciężki miozyny,
tropomiozyna, cytokeratyna 8, gangliozydy, receptory dopaminy
h) Łuszczyca – skóra, stawy; LL-37, hnRNP-A1, keratyna 13
i) Łysienie plackowate – skóra owłosiona; trichohialina, białko 2 związane
z tyrozyną
j) Niedokrwistość złośliwa – komórki okładzinowe żołądka; IF, receptor
gastryny, ATP-aza H+/K+
k) Nieswoiste zapalenia jelit (Crohn i colitis ulcerosa) – układ pokarmowy;
tropomiozyna 5, kalretikulina, glikoproteina 2 (GP2).
l) Nużliwość mięśniowa (miastenia gravis) – synapsy n-m; AChR
m) Pęcherzyca zwykła – skóra; desmogleina 3, pemhaksyna
n) Pierwotna małopłytkowość immunologiczna – krew; glikoproteiny IIb/IIIa
oraz Ib/IX
o) Pierwotna marskość żółciowa – wątroba; białka wewnętrznej błony
mitochondrialnej (acylotransferaza dihydrolipoilowa)
p) RZS – stawy; kolagen II, gp39, gp130RAPS, cytrulinowe białka
q) SM – OUN; antygeny osłonki mielinowej (MBP, PLP, MOG), αB-krystalina
r) Toczeń rumieniowaty układowy (SLE) – skóra, błony śluzowe i surowicze,
stawy, nerki, OUN, krwinki; dwuniciowy DNA, antygen
rybonukleoproteinowy RNP, rybonukleoproteiny Ro i La, histony, białko
p53, C1q
s) Twardzina układowa – skóra, błony surowicze; fibrylaryna, snoRNP,
PDGFR, białka centromerów, polimeraza II RNA
t) Zespół Goodpasture’a – nerki, płuca; kolagen IV
u) Zespół Guillaina-Barrego – obwodowy UN; gangliozydy, białka budujące
osłonki mielinowe
v) Zespół Sjörgena – ślinianki, gruczoły łzowe; rybonukleoproteiny Ro i La,
centromery, białka mitochondrialne, anhydraza węglanowa

81
w) Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK) – stawy; agrekan,
CD74,SNFRK, EEF2K oraz MAST4

82
 24. Immunologia nowotworów

•Czynniki kancerogenne: fizyczne, chemiczne i biologiczne oddziałują na

organizm bezpośrednio lub pośrednio, indukując powstanie czynników
endogennych, najczęściej RFT, uszkadzających DNA. Paradoksalnie
promieniowanie stosowane w diagnostyce oraz chemioterapeutyki działają
kancerogennie.
•U osób o obniżonej odporności obserwuje się częstszą zapadalność na
nowotwory. Koncepcja immunoredagowania nowotworu obejmuje 3 etapy:
eliminację – zabijanie komórek nowotworowych, równowagę oraz ucieczkę –
komórki nowotworowe „wymykają się” układowi odpornościowemu.
•Nowotwory mają pewne swoiste antygeny, co jest uzasadnieniem prób ich
immunoterapii. Antygeny te można podzielić na:
a) Powszechnie występujące – obecne na komórkach nowotworowych i
prawidłowych (telomeraza).
b) Różnicowania – obecne na komórkach nowotworowych i tych spośród
prawidłowych, z których wywodzi się nowotwór (CEA, PSA, gp100,
MART-1 oraz tyrozynaza).
c) Rakowo-jądrowe – zwane tak, gdyż oprócz komórek nowotworowych
występują na spermatocytach i spermatogoniach.
d) Swoiste dla nowotworu – tylko na jego komórkach.
•Większość nowotworów człowieka nie jest immunogenna, z wyjątkiem tych,
w których antygeny kodowane są przez zmutowane protoonkogeny (RAS,
BCR-ABL). Immunoterapia czerniaka nie tylko niszczy komórki nowotworowe,
ale powoduje bielactwo.
•Antygeny nowotworowe są najczęściej rozpoznawane przez limfocyty T, albo
przez przeciwciała, rzadziej przez jeno i drugie. Do rozpoznawanych przez
limfocyty T należą głównie antygeny prezentowane w połączeniu z MHC I, ale

83
czasem również MHC II. Należą do nich CEA, gp100, MAGE-1, -3, MART-1,
MUC-1, PSA, NY-ESO-1 i tyrozynaza, prezentowane przez HLA-DR.
•Do antygenów rozpoznawanych głównie przez przeciwciała należą: CD20,
CD21, CD22, CD52 (wszystkie obecne na limfocytach B chłoniaków), antygen
karcyno-embrionalny - CEA(rak jelita grubego, trzustki, żołądka, rzadziej płuc,
sutka i macicy), α-fetoproteina (rak wątroby i jądra), HER2/new (rak piersi
i jajnika), PSA (swoisty dla prostaty).
•Przykładem antygenu rozpoznawanego przez limfocyty T i przeciwciała jest
CEA – powierzchniowa glikoproteina funkcjonująca jako cząsteczka adhezyjna
w nabłonku przewodu pokarmowego, dróg oddechowych i moczowo-
płciowych. Może być używany do oceny efektów terapii.
•Niektóre nowotwory można leczyć poprzez szczepionki przeciwko
wywołującym je wirusom – m. in. HBV i HPV.
•Komórki nowotworu mogą wykazywać znaczną heterogenność przez liczne
uszkodzenia DNA, których wciąż przybywa, w miarę wzrostu nowotworu.
•W większości nowotworów człowieka (głównie nabłonkowych i częściej w
przerzutach niż w ogniskach pierwotnych) wykazano zmniejszoną ekspresję
MHC I. Obecnie uważa się, że nie ma jednoznacznej zależności między ekspresją
MHC, a złośliwością nowotworu.
•Komórki nowotworowe mają często CD47 hamujące fagocytozę.
•Do mechanizmów obronnych przeciw nowotworom należą:
a) Cytotoksyczność Tc, NK i NKT
b) Cytotoksyczność makrofagów i neutrofilów
c) ADCC (zależna od przeciwciał)
d) CDC (zależna od dopełniacza)
e) Aktywność cytokin: interleukin, interferonów, chemokin i TNF
•Niszczone komórki nowotworowe wydzielają DAMP, które aktywują swoiste
i nieswoiste ramię odpowiedzi.
•Th są zdolne do rozpoznanie antygenów nowotworowych, dzięki czemu:
a) Wspomagają syntezę Ig (IL-4, IL-5 i IL-6).
b) Aktywują makrofagi (IFNγ).
c) Aktywują NK (IL-2,IL-15, IL-21 i IFNγ).
d) Wspomagają limfocyty Tc (IL-2, IL-15, IL-27 i IFNγ).

84
 e) Bezpośrednio zabijają komórki lub hamują ich proliferację.
•IFNγ oprócz pozytywnego działania na makrofagi, NK i Tc, wzmaga niestety
ekspresję PD-L1 na komórkach nowotworowych. Obecność Treg daje złe
rokowania, z wyjątkiem niektórych nowotworów, jak rak okrężnicy.
•Komórki nowotworowe mogą wydzielać czynniki chemotaktyczne, jak
i czynniki hamujące dla monocytów i makrofagów. Makrofagi dzielimy na M1 –
powstają pod wpływem IFNγ, GM-CSF i TNFα, wydzielają duże ilości IL-12 oraz
M2 – powstają pod wpływem IL-4, IL-10 i IL-13, a wydzielają IL-1 oraz czynniki
wzrostu. Obecność tych pierwszych jest git, ale drugie sprzyjają rozwojowi
nowotworu.
•CXCL4, 9, 10 – hamują, a CXCL5 i 8 stymulują angiogenezę. CCL1, CCL25 i
CXCL12 ułatwiają powstawanie przerzutów i hamują apoptozę.
•Komórki nowotworowe mogą trwać w uśpieniu nawet wiele lat po
zastosowaniu skutecznej terapii i mogą zostać „obudzone” np. przez załamanie
odporności (leki immunosupresyjne).
•Tc tracą zdolność do zabijania komórek nowotworowych, gdy w środowisku
obecne są uwolnione antygeny nowotworowe, lub fragmenty błony komórek
nowotworowych. Wzrastające stężenie antygenów nowotworowych może
indukować tolerancję immunologiczną. Hamująco na odpowiedź
przeciwnowotworową mogą działać przeciwciała antyidiotypowe przeciw
przeciwciałom antynowotworowym oraz Treg. Fibroblasty mogą sprzyjać
wzrostowi nowotworu. Ponadto same komórki nowotworowe wytwarzają
czynniki immunosupresyjne oraz FASL. Limfocyty T z czasem tracą swoje
funkcje i wykazują ekspresję PD-1, CTLA-4, LAG-3 i TIM-3.
•Immunoterapię nowotworów dzieli się na:
a) Czynną – wzmaga się reaktywność immunologiczną chorego.
b) Bierna – podawanie swoistych przeciwciał lub cytokin.
c) Adoptywna – podawanie komórek odpornościowych.
•Przyczyny niepowodzeń w stosowaniu szczepionek: chorzy poddawani temu
rodzajowi terapii najczęściej są w późnym stadium choroby, nowotwory
człowieka charakteryzują się małą immunogennością oraz znaczną
heterogennością.
•Wady PM to: wysoka immunogenność oraz słaba zdolność do aktywowania
mechanizmów cytotoksycznych, dlatego dąży się do: tworzenia całkowicie
85
ludzkich PM o mniejszej masie cząsteczkowej, „uzbrajanie” PM (w toksyny,
izotopy, leki) oraz podawanie różnych kombinacji PM lub łącznie ich z innymi
formami terapii nowotworów.
•W terapii adoptywnej próbuje się stosować:
a) TIL (tumor-infiltrating lymphocytes) – izoluje się limfocyty naciekające
guz, namnaża i podaje choremu.
b) CTL – skuteczna przeciw komórkom posiadającym dobrze
scharakteryzowane i unikatowe antygeny.
c) tgTCR – modyfikowane limfocyty T z genami dla TCR swoistych
w stosunku do antygenów nowotworowych. Zabijają tylko komórki
z niezaburzonymi mechanizmami prezentacji antygenów.
d) CAR-T – modyfikowane limfocyty T z genami dla chimerycznych
receptorów antygenowych.
•Cytokiny są całkiem skuteczne, ale wykazują niezwykle dużo działań
niepożądanych. Stosuje się jedynie IL-2, IFNα i TNFα. G-CSF i GM-CSF
ograniczają skutki uboczne chemio- i radioterapii.
•W raku pęcherze moczowego stosuje się prątki gruźlicy (BCG), które wywołują
lokalny stan zapalny i aktywują układ odpornościowy.
•Próbowano stosować szczepionki z komórek dendrytycznych – nie działają.

86