‫جداسازی غشایی‬

‫مدرس‪:‬‬
‫حدیثه تندرو‬
‫منبع‪ :‬مقدمه ای بر غشا و فرآیندهای غشایی از دکتر مرتضی صادقی‬
 ‫فصل اول ‪ :‬معرفی فناوری غشا‬

‫‪ ‬مقدمه‬

‫‪ ‬تعریف غشا‬

‫‪ ‬نیروی محرکه در فرآیندهای غشایی‬

‫‪ ‬انواع غشا‬

‫‪ ‬فرآیندهای غشایی‬

‫‪ ‬ماژول های غشایی‬

‫‪1‬‬
‫غشاها جایگاه ویژه ای در فناوری و تکنولوژی های شیمیایی دارند و در محدوده ی وسیعی از فرآیندها مورد استفاده قرار‬ ‫مقدمه‬

‫میگیرند‪ ،‬به عنوان مثال‪:‬‬

‫‪ ‬برای تولید آب آشامیدنی از آب دریا با استفاده از فرآیند اسمز معکوس‬ ‫تعریف غشا‬

‫‪ ‬پاکسازی و بازیافت مواد با ارزش از سیال خروجی از کارخانجات صنعتی با استفاده از الکترودیالیز و نانو فیلتراسیون‬
‫نیروی محرکه در‬
‫‪ ‬تصفیه پساب های صنعتی با استفاده از فرآیندهای میکرو‪ ،‬اولترا و نانوفیلتراسیون و بیوراکتورهای غشایی‬ ‫فرآیندهای غشایی‬
‫‪ ‬تفکیک ماکرومولکول در صنایع دارویی و غذایی به کمک اولترافیلتراسیون‬
‫انواع غشا‬
‫‪ ‬حذف اوره و دیگر مواد سمی از سیستم خون به کمک دیالیز‬
‫‪ ‬جداسازی گازها به منظور تولید نیتروژن و شیرین سازی گاز طبیعی‬
‫فرآیندهای غشایی‬
‫مهم ترین و به عبارتی کلیدی ترین مشخصه غشاها توانایی آن ها در کنترل نرخ تراوش گونه های شیمیایی از‬
‫میان غشا است‪ .‬در سیستم های دارورسانی کنترل شده‪ ،‬هدف تعدیل نرخ تراوش دارو از منبع آن به عضو مورد نظر می باشد‪.‬‬ ‫ماژول های غشایی‬

‫‪2‬‬
 ‫به مانعی که بین دو فاز قرار می گیرد و ارتباط بین دو فاز را قطع می کند و به دو قسمت‬ ‫مقدمه‬
‫‪ Feed‬و ‪ Permeate‬تقسیم می کند‪ ،‬غشا گفته می شود‪ .‬در واقع غشا مانع جدا کننده ای‬
‫است که نرخ تراوش اجزا شیمیایی مجاور خود را کنترل می کند‪.‬‬
‫تعریف غشا‬

‫نیروی محرکه در‬

‫‪ :Feed ‬خوراکی که با غشا در تماس قرار می گیرد‪.‬‬ ‫فرآیندهای غشایی‬

‫‪ :Permeate ‬قسمتی از خوراک که از غشا عبور می کند‪.‬‬ ‫انواع غشا‬

‫‪ :Reject or Retentate ‬قسمتی از خوراک که از‬

‫فرآیندهای غشایی‬
‫غشا عبور نمی کند‪.‬‬

‫ماژول های غشایی‬

‫‪3‬‬
 ‫مقدمه‬
‫جداسازی در فرآیندهای غشایی نتیجه ی تفاوت در‬
‫سرعت انتقال اجزا شیمیایی از میان غشا می باشد‪.‬‬ ‫تعریف غشا‬

‫که این اختالف سرعت به دلیل اختالف در نیروی‬

‫نیروی محرکه در‬
‫محرکه آن هاست‪ .‬در واقع‪ ،‬اختالف پتانسیل‬ ‫فرآیندهای غشایی‬
‫شیمیایی اجزا موجب ایجاد نیروی محرکه شده و‬
‫اجزا از یک سمت غشا به سمت دیگر آن جابه جا‬ ‫انواع غشا‬

‫می شوند‪ .‬این اختالف پتانسیل می تواند ناشی از‬

‫فرآیندهای غشایی‬
‫اختالف غلظت‪ ،‬دما‪ ،‬فشار یا پتانسیل الکتریکی باشد‪.‬‬

‫ماژول های غشایی‬

‫‪4‬‬
 ‫مقدمه‬

‫‪ ‬تراوش پذیری (‪ :)Permeability‬ظرفیت یک غشا برای فرآورش ماده تراوش یافته را مشخص می کند‪ .‬تراوش‬
‫تعریف غشا‬
‫پذیری باال به معنی عبور دهی زیاد می باشد‪ .‬و زمانی مطلوب است که گزینش پذیری توجیه اقتصادی داشته باشد‪.‬‬
‫‪ ‬گزینش پذیری (‪ :)Selectivity‬به توانایی غشا در جداسازی ماده تراوش یافته از ماده باقیمانده گفته می شود‪.‬‬ ‫نیروی محرکه در‬
‫فرآیندهای غشایی‬
‫غشایی با گزینش پذیری باال اما تراوش پذیری ممکن است به سطح غشا زیادی نیاز داشته باشد‪ ،‬که از نظر اقتصادی به‬
‫صرفه نیست‪.‬‬
‫انواع غشا‬

‫ضریب دفع ‪ :‬گزینش پذیری معموال با ضریب دفع بیان می شود‪ .‬ضریب دفع‪ ،‬درصد اجزای‬
‫دفع شده از غشا را نشان می دهد‪.‬‬ ‫فرآیندهای غشایی‬

‫𝑒𝑡𝑎𝑒𝑚𝑟𝑒𝑝𝐶 ‪𝐶𝑓𝑒𝑒𝑑 −‬‬ ‫ماژول های غشایی‬

‫=𝑅‬ ‫‪× 100‬‬
‫𝑑𝑒𝑒𝑓𝐶‬
‫‪5‬‬
 ‫انواع غشاها‬
‫مقدمه‬

‫تعریف غشا‬
‫از لحاظ ساختار‬ ‫از لحاظ مولکولی‬
‫نیروی محرکه در‬
‫فرآیندهای غشایی‬
‫متقارن‬ ‫همگن‪ :‬از نظر ترکیب درصد‬
‫شیمیایی و ساختار یکنواخت‬ ‫انواع غشا‬
‫نامتقارن‬ ‫است‪.‬‬
‫فرآیندهای غشایی‬
‫سرامیکی‪ ،‬فلزی‪ ،‬مایع‬ ‫غیر همگن‪:‬‬
‫از نظر فیزیکی یا شیمیایی‬ ‫ماژول های غشایی‬
‫مرکب‬ ‫غیریکنواخت است‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫• غشاهای متقارن (‪ :)Isotropic‬کل ساختار غشا یکسان و کامال یکنواخت است‪ .‬کل‬ ‫مقدمه‬
‫تخلخل ها یکسان و اندازه حفرات آن ها باالی ‪ 100 nm‬است‪ .‬مقاومت انتقال جرم در این غشاها‬
‫از طریق ضخامت کلی غشا تعیین می شود‪ .‬کاهش ضخامت غشا منتج به افزایش نرخ تراوش می‬
‫تعریف غشا‬
‫گردد‪.‬‬
‫‪ )1‬غشای میکرو متخلخل‪ :‬از نظر ساختار شبیه فیلترهای معمولی هستند اما منافد آن ها کوچک تر‬
‫(‪ 0/01‬تا‪ 10‬میکرومتر) است‪ .‬دارای ساختاری صلب با منافذ پیوسته و متصل با توزیع تصادفی هستند‪.‬‬ ‫نیروی محرکه در‬
‫فرآیندهای غشایی‬
‫جداسازی اجزای محلول در این نوع از غشاها تابعی از اندازه مولکول و توزیع اندازه ذرات است‪ .‬در‬
‫فرآیند های میکروفیلتراسیون و اولترا فیلتراسیون تنها مولکول هایی با تفاوت اندازه ی قابل توجه‬
‫انواع غشا‬
‫توسط غشاهای میکرومتخلخل قابل جداسازی هستند‪.‬‬

‫‪ )2‬غشای چگال (نامتخلخل)‪ :‬این غشاها شامل الیه چگالی هستند که جریان تراوش یافته در آن ها‬ ‫فرآیندهای غشایی‬

‫توسط مکانیسم نفوذ ناشی از گرادیان فشار‪ ،‬غلظت یا پتانسیل الکتریکی از درون این الیه عبور می‬
‫کند‪ .‬جداسازی در این غشاها با مکانیسم انحالل و نفوذ صورت می گیرد‪ .‬این غشا ها قادر به جداسازی‬ ‫ماژول های غشایی‬
‫مواد مختلف با اندازه مولکولی یکسان می باشند‪ ،‬مشروط بر اینکه غلظت آن ها در غشا (حاللیت آن‬
‫‪7‬‬ ‫ها) به میران قابل توجهی متفاوت باشند‪.‬‬
 ‫مقدمه‬
‫در فرآیندهای جداسازی گازها‪ ،‬اسمز معکوس و تراوش تبخیری غالبا از غشاهای چگال استفاده می‬
‫شود‪ ،‬که معموال از ساختار نامتقارن آن ها استفاده می شود‪ .‬همچنین در الکترودیالیز از غشاهای چگال‬
‫تعریف غشا‬
‫با ساختار متقارن استفاده می گردد‪.‬‬

‫نیروی محرکه در‬

‫‪ )3‬غشای دارای بار الکتریکی‪ :‬این غشاها می توانند به صورت چگال یا میکرومتخلخل باشند‪ .‬غالبا به‬ ‫فرآیندهای غشایی‬
‫صورت میکرومتخلخل با حفرات بسیار ریز هستند که دیواره حفرات دارای یون های با بار مثبت یا‬
‫منفی هستند‪ .‬غشایی که دارای بار مثبت است غشای تبادل آنیونی نامیده می شود زیرا آنیون موجود در‬
‫انواع غشا‬
‫سیال را جذب می کند و بالعکس‪ .‬جداسازی در این غشاها از طریق دفع یون با بار مشابه با یون های‬
‫موجود در ساختار غشا انجام می شود و به میزان کمتری از طریق حفرات انجام می گردد‪ .‬جداسازی در‬
‫این غشاها تابعی از بار‪ ،‬غلظت یون ها و غلظت محلول می باشد‪ .‬یون تک ظرفیتی نسبت به یون دو‬ ‫فرآیندهای غشایی‬

‫ظرفیتی به میزان کمتری دفع می گردد‪ .‬در محلول های با قدرت یونی باال میزان گزینش پذیری‬
‫کاهش می یابد‪.‬‬ ‫ماژول های غشایی‬

‫‪8‬‬
‫• غشاهای نامتقارن(‪ :)Anisotropic‬به غشایی گفته می شود که ساختار در عرض غشا تغییر‬ ‫مقدمه‬
‫می کند‪ .‬یعنی میزان و توزیع تخلخل و میزان چگالی بودن آن متفاوت است‪ .‬لذا غشاهای نامتقارن‬
‫شامل الیه ای بسیار نازک بر روی یک زیر الیه متخلخل ضخیم تر است و این دو الیه ممکن‬
‫تعریف غشا‬
‫است به صورت جداگانه و منفرد شکل دهی شوند‪ .‬الیه بسیار نازک روی زیر الیه ای با تخلخل‬
‫باال ایجاد می شوند بطوریکه میزان عبور در زیر الیه ‪ 1000‬برابر بیشتر از الیه نازک می باشد‪.‬‬
‫همچنین خصوصیات جداسازی و نرخ تراوش غشا توسط الیه سطحی مشخص می گردد‪ .‬زیر الیه‬ ‫نیروی محرکه در‬
‫فرآیندهای غشایی‬
‫متخلخل به عنوان یک نگهدارنده مکانیکی عمل می کند‪ .‬میزان شار در این غشاها باال می باشد و‬
‫شدت انتقال اجزا از درون این غشاها با ضخامت غشا نسبت معکوس دارد و تا حد امکان بایستی‬
‫انواع غشا‬
‫غشا را نازک ساخت‪ .‬غشاهای نامتقارن به دو دسته تقسیم می شوند‪:‬‬

‫فرآیندهای غشایی‬
‫‪Integrally skin )1‬‬
‫‪Composite membrane)2‬‬ ‫ماژول های غشایی‬

‫‪9‬‬
 ‫مقدمه‬
‫‪:Integrally skin (1‬‬
‫جنس پلیمر سرتاسر غشا یکسان است ولی تخلخل ها متفاوت است‪.‬‬
‫تعریف غشا‬

‫‪:Composite membrane)2‬‬
‫جنس پلیمرها متفاوت است به عبارتی الیه ها از پلیمرهای گوناگون ساخته شده اند‪ .‬به این نوع از‬ ‫نیروی محرکه در‬
‫فرآیندهای غشایی‬
‫غشا‪ ،‬غشای الیه نازک (‪ )Thin film composite‬نیز گفته می شود که برای جایگزین کردن‬
‫غشاهای اسمز معکوس از جنس استات سلولز ساخته شده اند‪ .‬شار نسبی باال و دفع نمک باال از مهم‬
‫انواع غشا‬
‫ترین مزیت های این غشاها می باشند‪ .‬با استفاده از این غشاها در فرآیند اسمز معکوس خلوص ‪99/5‬‬
‫درصد (دفع نمک طعام از آب) قابل دستیابی است‪ .‬مقاومت در محیط های اسیدی و بازی و پایداری‬
‫دمایی باال از ویژگی های غشای مرکب می باشد‪ .‬اما در محیط های اکساینده تخریب می شوند‪.‬‬ ‫فرآیندهای غشایی‬

‫ماژول های غشایی‬

‫‪10‬‬
 ‫غشاهای مرکب الیه نازک متشکل از یک الیه سطحی فعال‪ ،‬یک الیه محافظ و الیه های میانی‬ ‫مقدمه‬
‫مختلف هستند‪ .‬خود الیه میانی معموال از سه الیه تشکیل شده است‪.‬‬

‫استحکام بخشی بر عهده ی الیه ی‬ ‫تعریف غشا‬

‫محافظ است و الیه ریز تخلخل بر روی‬
‫آن قالب ریزی می شود‪ .‬الیه ریز‬ ‫نیروی محرکه در‬
‫تخلخل سدکننده علیرغم ضخامت کم‬ ‫فرآیندهای غشایی‬

‫به دلیل اینکه با الیه های زیرین‬

‫محافظت می شود توانایی تحمل‬ ‫انواع غشا‬

‫فشارهای باال را دارد‪.‬‬

‫غشاهای مرکب در مواقعی مورد استفاده قرار گیرند که عبور اجزا به وسیله مکانیسم انحالل و نفوذ‬ ‫فرآیندهای غشایی‬

‫کنترل می شود‪.‬‬
‫ماژول های غشایی‬

‫‪11‬‬
 ‫مزیت غشاهای مرکب نسبت به نامتقارن‪:‬‬ ‫مقدمه‬

‫انتخاب دو جنس متفاوت برای الیه جداساز و نگهدارنده متخلخل‬ ‫‪‬‬

‫امکان استفاده از روش های جداگانه ساخت برای الیه ها و بهینه سازی ساخت‬ ‫‪‬‬ ‫تعریف غشا‬

‫کنترل ساده ضخامت الیه جداساز‬ ‫‪‬‬

‫به دلیل نیاز به میزان اندک پلیمر برای تشکیل الیه جداساز (حدود یک گرم پلیمر به ازای یک‬ ‫‪‬‬ ‫نیروی محرکه در‬
‫فرآیندهای غشایی‬
‫متر مربع برای ساخت الیه ای به ضخامت حدود یک میکرومتر) می توان از مواد خیلی گران‬
‫قیمت برای ساخت الیه ی جداساز استفاده کرد‪.‬‬
‫انواع غشا‬

‫نگهدارنده متخلخل بایستی خواص زیر را داشته باشد‪:‬‬

‫فرآیندهای غشایی‬
‫‪ o‬در برابر حالل یا مخلوط حالل از لحاظ شیمیایی مقاومت داشته باشد‪.‬‬
‫‪ o‬نگهدارنده متخلخل بایستی دارای تخلخل سطح باال و اندازه حفره پایین باشد‪ .‬تخلخل سطح باال‬ ‫ماژول های غشایی‬
‫مهم است به خاطر اینکه نگهدارنده نباید هیچگونه مقاومتی در برابر انتقال جرم ایجاد کند‪.‬‬
‫‪12‬‬
 ‫غشاهای متقارن‬ ‫مقدمه‬

‫)‪(Isotropic membrane‬‬
‫تعریف غشا‬

‫نیروی محرکه در‬

‫فرآیندهای غشایی‬

‫انواع غشا‬

‫فرآیندهای غشایی‬

‫غشاهای نامتقارن‬ ‫ماژول های غشایی‬

‫)‪(Anisotropic membrane‬‬
‫‪13‬‬
 ‫غشاهای سرامیکی‪ ،‬فلزی و مایع‬ ‫مقدمه‬

‫غشاهای سرامیکی نوع خاصی از غشاهای میکرو متخلخل هستند که در فرآیندهای میکرو و اولترافیلتراسیون و در مواردیکه‬ ‫تعریف غشا‬
‫حالل مقاومت باالیی نیاز دارد و یا پایداری دمایی باالیی مورد نیاز است‪ ،‬استفاده می شوند‪ .‬در این غشاها هیچ افزودنی مورد‬
‫نیاز نبوده و محدودیتی در دمای فرآیند وجود ندارد‪ .‬فیلتراسیون به کمک سرامیک بدون تبدیالت فازی و دارای گزینش‬ ‫نیروی محرکه در‬
‫پذیری باالست‪ .‬در کنار این مزایا‪ ،‬معایبی همچون هزینه ساخت باال و مشکل بودن انجام اصالحات بعدی روی غشا نیز وجود‬ ‫فرآیندهای غشایی‬
‫دارد‪ .‬طول عمر غشاهای سرامیکی باالست‪ .‬این غشاها شامل اکسید های آلومینیوم‪ ،‬زیرکونیوم‪ ،‬تیتانیوم و سیلیسیوم هستند‪.‬‬
‫لذا دارای مزایایی از جمله مقاومت حرارتی‪ ،‬مکانیکی و شیمیایی باال‪ ،‬طول عمر زیاد‪ ،‬مقاومت خوردگی و باکتریایی باال‪ ،‬امکان‬
‫انواع غشا‬
‫احیا و تمیزکاری و کنترل مطلوب اندازه حفرات هستند‪.‬‬

‫غشاهای فلزی در حال حاضر عمدتا در آزمایشگاه های تحقیقاتی مورد استفاده قرار می‬ ‫فرآیندهای غشایی‬
‫گیرند‪ .‬عموال از جنس فوالد ضد زنگ‪ ،‬سیلیس‪ ،‬نقره‪ ،‬نیکل و برخی از آلیاژ ها هستند‪.‬‬
‫ویژگی برجسته ی این غشا ها مقاومت آن ها در برابر خوردگی است‪ .‬غشاهای فلزی چگال‬
‫به ویژه پاالدیوم جهت جداسازی هیدروژن از مخلوط های گازی به کار می رود‪.‬‬ ‫ماژول های غشایی‬

‫‪14‬‬