‫فناوری های نوین زیستی‬

‫زیست فناوری و مهندسی ژنتیک‬

‫‪1‬‬
 ‫زیست فناوری چیست؟‬
‫به طورکلی به هرگونه فعالیت هوشمندانه آدمی در تولید و‬
‫بهبود محصوالت گوناگون با استفاده از موجود زنده‪ ،‬زیست‬
‫فناوری گویند‪.‬‬
‫بیشتر‪:‬‬

‫استفاده از سلول های زنده برای ساخت محصوالت مانند داروها‪ ،‬غذاها و نوشیدنی ها‬
‫استفاده از ارگانیسم هایی مانند باکتری ها برای محافظت از محیط زیست‬
‫استفاده از علم ‪ DNA‬برای تولید محصوالت‪ ،‬تشخیص و تحقیقات‬
‫‪2‬‬
 ‫تاریخچۀ زیست فناوری درسه دوره‬
‫• زیست فناوری سنتی‪ :‬تولید محصوالت تخمیری مانند سرکه‪ ،‬نان و فراورده‬
‫های لبنی با استفاده از فرایندهای زیستی مربوط به این دوره است‪.‬‬
‫• زیست فناوری کالسیک‪ :‬با استفاده از روش های تخمیر و کشت میکروب‬
‫ها یا میکروارگانیسم ها تولید موادی مانند آنتی بیوتیک ها‪ ،‬آنزیم ها و‬
‫مواد غذایی در این دوره ممکن شد‪.‬‬
‫• زیست فناوری نوین‪ :‬این دوره با انتقال ژن از یک میکروارگانیسم به‬
‫میکروارگانیسم دیگر آغاز شد‪.‬‬
‫• دانشمندان توانستند با تغییر و اصالح خصوصیات میکروارگانیسم ها‬
‫ترکیبات جدید را با مقادیر بیشتر و کارایی باالتر تولید کنند‪.‬‬
‫‪3‬‬
 ‫مهندسی ژنتیک‬

‫• یکی از روش های زیست فناوری نوین‪ ،‬مهندسی ژنتیک است‪.‬‬

‫• در مهندسی ژنتیک قطعه ای از ‪ DNA‬ی یک یاخته توسط ناقل به یاخته‬
‫ای دیگر انتقال می یابد‪ .‬در این حالت‪ ،‬یاختۀ دریافت کننده قطعه ‪DNA‬‬
‫دچار دست ورزی ژنتیکی و دارای صفت جدید می شود‪.‬‬

‫‪4‬‬
 ‫جاندار تراژن ‪Transgenic Organism‬‬

‫به جانداری که از طریق مهندسی ژنتیک دارای ترکیب جدیدی از مواد‬

‫باکتری‬
‫ژنتیکی شده است‪ ،‬جاندار تغییریافته ژنتیکی یا تراژنی می گویند‪.‬‬
‫دست ورزی ژنتیکی ابتدا با باکتری ها شروع شد‪.‬‬
‫پالزمید کروموزوم باکتری‬
‫ژن مورد نظر‬ ‫‪DNA‬‬

‫باکتری دست ورزی شده‬

‫جاندار تغییریافته ژنتیکی )‪Genetically Modified Organism = (GMO‬‬

‫‪5‬‬
 ‫مراحل ایجاد گیاهان زراعی تراژنی‬

‫‪- ١‬تعیین صفت یا صفات مطلوب‬

‫‪ -٢‬استخراج ژن یا ژن های صفت مورد نظر‬
‫‪-3‬آماده سازی و انتقال ژن به گیاه‬
‫‪ -4‬تولید گیاه تراژنی‬
‫‪ -5‬بررسی دقیق ایمنی زیستی و اثبات بی خطر بودن برای سالمت انسان‬
‫و محیط زیست‬
‫‪ -6‬تکثیر و کشت گیاه تراژنی با رعایت اصول ایمنی زیستی‬
‫تراریخته= جاندار تغییریافته ژنتیکی )‪(GMO‬‬
‫‪6‬‬
 ‫مراحل ایجاد گیاهان زراعی تراژنی‬
‫ژن خارجی‬
‫ژن خارجی‬
‫پالزمید‬

‫یاختۀ گیاه‬ ‫یاختۀ نوترکیب‬

‫یاخته های کشت شده‬
‫پالزمید‬ ‫کروموزوم‬

‫گیاه تراژن‬ ‫گیاهچه‬

‫تراریخته= جاندار تغییریافته ژنتیکی )‪(GMO‬‬

‫‪7‬‬
 ‫هدف از مهندسی ژنتیک‬

‫یکی از اهداف مهندسی ژنتیک تولید انبوه ژن و فراورده های آن است‬

‫تولید انبوه ژن با کلونینگ (همسانه سازی)‪ DNA‬انجام می شود‪.‬‬

‫در کلونینگ ‪ ، DNA‬مادۀ وراثتی با ابزارهای مختلفی در خارج از یاخته‬

‫تهیه و به وسیلۀ یک ناقل همسانه سازی (‪)Cloning Vector‬به درون‬
‫ژنوم میزبان منتقل می شود‪.‬‬

‫‪DNA Cloning‬‬
‫‪8‬‬
 ‫هدف از کلونینگ ‪DNA‬‬

‫هدف از این کار تولید مقادیر زیادی از ‪ DNA‬ی خالص است که می تواند‬
‫برای‬
‫دست ورزی‪ ،‬تولید یک مادۀ بخصوص و یا مطالعه مورد استفاده قرار‬
‫گیرد‪.‬‬

‫‪DNA Cloning‬‬
‫‪9‬‬
 ‫مراحل مهندسی ژنتیک‬

‫جداسازی قطعه ای از ‪DNA‬‬ ‫‪.1‬‬

‫تشکیل ‪DNA‬ی نوترکیب ( اتصال قطعه ‪ DNA‬به ناقل )‬ ‫‪.2‬‬
‫وارد کردن ِدنای نوترکیب به یاخته میزبان‬ ‫‪.3‬‬
‫جداسازی یاخته های تراژنی‬ ‫‪.4‬‬

‫‪DNA Cloning‬‬
‫‪10‬‬
 ‫مراحل مهندسی ژنتیک‬

‫• جداسازی قطعه ای از ‪:DNA‬‬

‫• اولین مرحله از کلونینگ جداسازی ژن ها است‪،‬‬
‫آنزیم محدود کننده‬ ‫)‪(1‬‬
‫این کار به وسیلۀ آنزیم های برش دهنده‬
‫انجام می شود‪ .‬این آنزیم ها در باکتری ها وجود‬
‫دارند و قسمتی از سامانۀ دفاعی آنها محسوب می‬
‫شوند‪.‬‬
‫‪ DNA‬میزبان باکتری‬ ‫• یکی از آنزیم های برش دهنده ‪ EcoR1‬نام دارد‪.‬‬

‫‪Restriction Enzyme‬‬
‫‪11‬‬
 ‫آنزیم های برش دهنده‬
‫• آنزیم های برش دهنده‪ ،‬توالی های نوکلئوتیدی خاصی را در ‪DNA‬‬
‫تشخیص و برش می دهند‪.‬‬
‫• مثالً آنزیم ‪ EcoR1‬توالی شش جفت نوکلئوتیدی‬
‫‪GAATTC‬‬
‫‪CTTAAG‬‬
‫را شناسایی و برش می دهد‪ .‬به این توالی جایگاه تشخیص آنزیم گفته می‬
‫شود‬

‫‪Restriction Enzyme‬‬ ‫‪12‬‬

 ‫تنفس نوری‬

‫در جایگاه تشخیص آنزیم ‪ EcoR1‬توالی نوکلئوتیدهای هر دو رشته ‪DNA‬‬

‫از دو سمت مخالف یکسان خوانده می شود‪.‬‬
‫این آنزیم پیوند فسفودی استر بین نوکلئوتید‬
‫گوانین دار و آدنین دار هر دو رشته را برش می زند‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫جایگاه تشخیص آنزیم‬

‫مراحل مهندسی ژنتیک‬

‫در نتیجه عمل آنزیم ‪ ، EcoR1‬انتهایی‬

‫با استفاده از ‪EcoR 1‬‬
‫از مولکول ‪ DNA‬ایجاد می شود که‬
‫یک رشته آن بلندتر از رشته مقابل است‬
‫و به آن انتهای چسبنده می گویند‪.‬‬
‫انتهای چسبنده‬

‫‪Restriction Enzyme‬‬ ‫‪14‬‬

 ‫نکته‬

‫برای تشکیل انتهای چسبنده ‪ ،‬عالوه بر پیوندهای فسفودی استر‪،‬‬

‫پیوندهای هیدروژنی‬
‫بین دو رشته ‪ DNA‬در منطقه تشخیص نیز شکسته می شوند‪.‬‬
‫آنزیم های برش دهنده‪ DNA ،‬را به قطعات کوتاه تری تبدیل می کند‪.‬‬
‫این قطعات را با روش های خاصی جدا می کنند و تشخیص می دهند‪.‬‬

‫ژل الکتروفورز‬

‫‪Restriction Enzyme‬‬ ‫‪15‬‬

 ‫مراحل مهندسی ژنتیک‬

‫• جداسازی قطعه ای از ‪:DNA‬‬

‫• اولین مرحله از کلونینگ جداسازی ژن مورد نظر است‪.‬‬
‫شناساگر ژن‬

‫ژل‬
‫آنزیم محدود کننده‬

‫قطعات‬
‫بزرگ تر‬ ‫‪DNA‬‬
‫ژن مورد نظر‬
‫کوچک تر‬

‫ژل الکتروفورز‬

‫‪Restriction Enzyme‬‬
‫‪16‬‬
 ‫اتصال ‪ DNA‬ی جداسازی شده به ناقل‬

‫• مرحله بعدی‪ ،‬اتصال قطعه ‪DNA‬ی جداسازی شده به ناقل همسانه سازی‬
‫است‪.‬‬
‫• این ناقلین‪ ،‬توالی های ‪DNA‬یی هستند که در خارج از کروموزوم اصلی‬
‫می توانند مستقل از آن تکثیر شوند‪ .‬یکی از این‬ ‫قرار دارند و‬
‫مولکول ها پالزمید باکتری است‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫باکتری‬
‫پالزمید‬
‫• پالزمید‬
‫• یک مولکول ‪DNA‬ی دو رشته ای و حلقوی خارج‬
‫کروموزوم اصلی‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫باکتری‬ ‫درون‬ ‫کروموزوم است که معموالً‬
‫پالزمید‬
‫(‬
‫کروموزوم کمکی)‬ ‫بعضی قارچ ها مثل مخمرها وجود دارد و می تواند‬
‫مستقل از ژنوم میزبان همانندسازی کند‬
‫• پالزمید ها را کروموزوم های کمکی نیز‬
‫جایگاه‬
‫شروع‬ ‫می نامند‪ ،‬چون حاوی ژن هایی هستند که‬
‫همانندسازی‬
‫در کروموزوم اصلی باکتری وجود ندارند‪.‬‬
‫مثالً ژن مقاومت به آنتی بیوتیک در‬
‫ژن مقاومت‬ ‫پالزمید قرار دارد‪.‬‬
‫‪plasmid‬‬ ‫به‬ ‫‪18‬‬
 ‫قطعه ‪ DNA‬ی مورد نظر‬
‫پالزمید‬

‫• در صورت انتقال قطعه ‪DNA‬ی مورد‬

‫جایگاه‬ ‫نظر به پالزمید و ورود آن به یاخته‬
‫شروع‬
‫همانندسازی‬ ‫میزبان‪ ،‬با هر بار همانندسازی پالزمید‪،‬‬
‫ژن مقاومت‬
‫به‬
‫‪ DNA‬ی مورد نظر نیز همانندسازی می‬
‫پالزمید‬ ‫آنتی بیوتیک‬ ‫شود‪.‬‬

‫• بسیاری از پالزمید ها دارای ژن های مقاومت به آنتی بیوتیک ها هستند‪.‬‬

‫چنین ژن هایی به باکتری این توانایی را می دهند که آنتی بیوتیک ها را به‬
‫موادی غیرکشنده و قابل استفاده برای خود تبدیل کنند‬
‫‪19‬‬
 ‫ساخت ‪DNA‬ی نوترکیب‬

‫جایگاه شروع‬
‫همانندسازی‬ ‫• در ساخت یک ‪DNA‬ی نوترکیب‪،‬‬
‫قطعه ‪ DNA‬ی حاوی توالی‬
‫موردنظر در ‪ DNA‬ی ناقل جاسازی‬
‫می شود‪.‬‬
‫ژن مقاومت به‬
‫آنتی بیوتیک‬

‫‪ DNA‬ی ناقل(پالزمید)‬

‫‪plasmid‬‬ ‫‪20‬‬
 ‫ساخت ‪DNA‬ی نوترکیب‬

‫• برش پالزمید با آنزیم‪ ،‬آن را به یک قطعه‬

‫‪ DNA‬ی خطی تبدیل می کند که دارای‬
‫دو انتهای چسبنده است‪ .‬همچنین قطعه‬
‫‪DNA‬ی خارجی نیز دو انتهای چسبنده‬
‫دارد‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫ساخت ‪DNA‬ی نوترکیب‬

‫• برای اتصال ‪ DNA‬ی مورد نظر به‬

‫جایگاه شروع‬
‫همانندسازی‬ ‫پالزمید از آنزیم لیگاز (اتصال دهنده)‬
‫استفاده می شود‪ .‬این آنزیم پیوند فسفودی‬
‫استر بین دو انتهای مکمل را ایجاد می‬
‫کند‪.‬‬
‫ژن مقاومت به‬
‫آنتی بیوتیک‬
‫• به مجموعه ‪ DNA‬ی ناقل و ژن جاگذاری‬
‫‪ DNA‬ی نوترکیب‬ ‫شده در آن‪ DNA ،‬ی نوترکیب گفته می‬
‫شود‬
‫‪22‬‬
 ‫وارد کردن ِدنای نوترکیب به یاخته میزبان‪:‬‬
‫• در این مرحله‪ ،‬دنای نوترکیب را به درون یاخته میزبان مثالً باکتری‬
‫منتقل می کنند به این منظور باید در دیواره باکتری منافذی ایجاد شود‪.‬‬
‫این منافذ را می توان با کمک شوک الکتریکی و یا شوک حرارتی همراه‬
‫با مواد شیمیایی ایجاد کرد‪.‬‬

‫‪23‬‬
 ‫جداسازی یاخته های تراژنی‪:‬‬

‫• برای جداسازی یاخته های تراژنی‪ ،‬از روش های متفاوتی می توان‬
‫استفاده کرد‪.‬‬
‫• یکی از این روش ها استفاده از پالزمید است که دارای ژن مقاومت به‬
‫آنتی بیوتیکی مثل آمپی سیلین است‪.‬‬
‫• اگر باکتری‪ DNA ،‬ی نوترکیب را دریافت کرده باشد‪ ،‬در محیط حاوی‬
‫آنتی بیوتیک رشد می کند‪ .‬باکتری های فاقد دنای نوترکیب به دلیل‬
‫حساسیت به آنتی بیوتیک در چنین محیطی از بین می روند‬

‫‪24‬‬
‫جداسازی یاخته های تراژنی‪:‬‬

‫‪25‬‬
 ‫کلون ‪ DNA‬ی نوترکیب‬

‫• در شرایط مناسب‪ ،‬باکتری های تراژنی با سرعت باالیی تکثیر می شوند‪.‬‬

‫همچنین از ‪DNA‬های نوترکیب نیز به صورت مستقل از کروموزوم‬
‫اصلی یاخته‪ ،‬نسخه های متعددی ساخته می شود که درنتیجۀ آن ‪DNA‬ی‬
‫خارجی به سرعت تکثیر می شود‪ .‬بنابراین‪ ،‬تعداد زیادی باکتری دارای‬
‫‪ DNA‬ی خارجی آماده خواهد شد که می توان از آنها برای تولید فراورده‬
‫یا استخراج ژن استفاده کرد‪.‬‬
‫• امروزه با پیشرفت روش های مهندسی ژنتیک می توان یاخته های‬
‫دیگری مثل مخمرها‪ ،‬یاخته های گیاهی و حتی جانوری را با این فرایند‬
‫تغییر داد‪.‬‬
‫‪26‬‬