‫کالس های نکته و تست‬

‫زیست شناسی‬

‫نیترو تام لند‬

‫کنکور ‪1401‬‬

‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫مجموعه جزوات ‪Learn different‬‬

‫جزوه آموزش هشت‬

‫فصل ‪ 6‬یازدهم ‪ +‬فصل های ‪ 3‬و ‪ 4‬دوازدهم‬

 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫چرخهی یاخته ای‪:‬‬

‫مراحلی که یک سلول یوکاریوت از پایان یک تقسیم تا پایان تقسیم بعدی می گذراند را چرخهی یاخته ای می گویند‪ .‬این چرخه شامل مراحل اینترفاز و‬
‫تقسیم است‪ .‬در سلول های مختلف‪ ،‬مدت این مراحل‪ ،‬متفاوت است‪.‬‬

‫نکته ‪ :‬سلول های یوکاریوتی که چرخه سلولی متفاوت دارند عبارتند از ‪...............‬‬

‫سلولهای هسته داری که تقسیم نمی شوند ‪:‬نورون – پالسموسیت – ماهیچه اسکلتی – اسپرم ‪ -‬سلول رویشی دانه گرده ‪...‬‬ ‫‪‬‬
‫سلولهای فاقد هسته که تقسیم نمی شوند ‪ :‬گویچه قرمز – آوند آبکش‬ ‫‪‬‬
‫سلول هایی که میتوز بدون سیتوکنیز دارند ‪ :‬سلول های چند هسته ای به جز ماهیچه مخطط مثل آندوسپرم مایع – ماهیچه قلبی‬ ‫‪‬‬
‫– سلول دوهسته ای کیسه رویانی ‪....‬‬
‫سلولهایی که میوز می کنند ‪ :‬سلول های کیسه گرده – پارانشیم خورش – اسپرماتوسیت اولیه – اووسیت اولیه‬ ‫‪‬‬
‫سلولهایی که تقسیم سلولی را بدون رشد (با اینترفاز کوتاه) انجام می دهند‪ :‬سلول تخم در لوله فالوپ در مراحل موروال و‬ ‫‪‬‬
‫بالستوال‬

‫‪1‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫بررسی ماده وراثتی ( ‪ DNA‬هسته ) ‪:‬‬

‫در تقسیم سلولی ‪ :‬کروموزوم(فام تن)‬ ‫در مراحل اینترفاز ‪ :‬کروماتین(فامینه)‬

‫هر سلول ‪ z‬کروموزومی در مرحله ‪ G1‬دارای ‪ Z‬تا ‪ DNA‬و در مرحله ‪ G2‬دارای ‪ 2Z‬تا ‪ DNA‬می باشد مثال هر سلول پیکری انسان‬
‫در مرحله ‪ G1‬دارای ‪ DNA 46‬و در مرحله ‪ G2‬دارای ‪ DNA 92‬می باشد‪.‬‬

‫مروری سریع بر چند تعریف پایه ای‬

‫ژن ‪ :‬بخشی از مولکول ‪ DNA‬است که بیان آن به تولید ‪ RNA‬یا پلی پپتید می انجامد‪.‬‬
‫کروموزوم همتا(همولوگ) یا هم ساخت ‪ :‬به کروموزوم های هم شکل(محل سانترومر)‪،‬هم اندازه با محتوای ژنتیکی مشابه نسبت به هم همتا گفته می شود‬
‫الل (دگره) ‪ :‬به ژن هایی که در کنترل یک صفت نقش داشته و در جایگاه های یکسان از کروموزوم های همتا قرار گرفته اند نسبت به هم آلل گفته می شود‪.‬‬
‫(شکل های مختلف یک صفت با جایگاه ژنی یکسان)‪.‬‬
‫روابط بین دگره ها‪ :‬گاهی آلل های یک صفت رابطه بارز و نهفتگی داشته مثل ‪ D‬و ‪ d‬که به ترتیب ‪ D‬مربوط به ژن ‪ Rh‬مثبت (الل بارز) و ‪ d‬مربوط به ژن ‪ Rh‬منفی‬
‫(الل نهفته) می باشند‪ .‬گاهی فاقد رابطه بارز و نهفتگی بوده که در این حالت رابطه ی آلل ها به دو شکل بارزیت ناقص ( مثل رنگ گل میمونی (سفید‪ -‬قرمز‪ -‬صورتی) و‬
‫حالت موی انسان (صاف‪ -‬فر‪ -‬موج دار) ) و یا هم توانی ( مثل آلل های ‪ A‬و ‪ B‬گروه خونی) می باشد‪.‬‬
‫در هم توانی‪ ،‬اثر آلل ها‪ ،‬همراه با هم ظاهر می شود و در بارزیت ناقص صفت در حالت ناخالص‪ ،‬به صورت حدواسط حالت های خالص مشاهده می شود‪.‬‬
‫ژنوتیپ (ژن نمود) و فنوتیپ (رخ نمود) ‪ :‬ترکیب الل ها را در فرد‪ ،‬ژنوتیپ (ژن نمود) و شکل ظاهری یا حالت بروز یافته صفت‪ ،‬را فنوتیپ (رخ نمود)‬
‫می نامیم‪.‬‬
‫خالص و ناخالص ‪ :‬هرگاه در سلولی ژن های مربوط به یک صفت یکسان بودند مثل ‪ AA‬یا ‪ WW‬به سلول در مورد آن صفت خالص و هرگاه متفاوت بودند مثل‬
‫‪ Aa‬یا ‪ RW‬به سلول در مورد آن صفت ناخالص گفته می شود ‪.‬‬
‫تمرین‪ :‬با فرض ناخالص بودن صفت ‪ 1‬با آلل های ‪ a,A‬و صفت ‪ 2‬با آلل های ‪ W,R‬و خالص بودن صفت ‪ 3‬با آلل های ‪ b,B‬در دو جفت فام تن زیر‬
‫سایر ژن های جفت کروموزوم ها را معین کنید ‪.‬‬

‫‪A‬‬

‫‪R‬‬

‫‪b‬‬

‫هاپلوئید (تک الد)‪ :‬سلولی که به ازای هر کروموزوم فاقد کروموزوم همتا می باشد‪( .‬دارای یک مجموعه کروموزوم باشد ‪)n‬‬
‫دیپلوئید(دوالد) ‪ :‬سلولی که به ازای هر کروموزوم دارای یک کروموزوم همتا می باشد‪( .‬دارای دو مجموعه کروموزوم باشد ‪)2n‬‬
‫تریپلوئید (سه الد) ‪ :‬سلولی که به ازای هر کروموزوم دارای دو کروموزوم همتا می باشد‪( .‬دارای سه مجموعه کروموزوم باشد ‪)3n‬‬
‫مجموعه کروموزوم(‪ :)n‬به ‪ n‬کروموزوم که نسبت به هم همتا نباشند‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫برای تعیین تعداد کروموزوم ها و تشخیص بعضی از ناهنجاری های کروموزومی‪ ،‬کاریوتیپ تهیه‬ ‫کاریوتیپ‪:‬‬
‫می شود‪ .‬کاریوتیپ تصویری از کروموزوم ها با حداکثر فشردگی است که بر اساس اندازه‪ ،‬شکل و محل‬
‫قرارگیری سانترومرها‪ ،‬مرتب و شماره گذاری شده اند‪.‬‬

‫در سلول های جانوری‪ ،‬سانتریول ها (میانک) ساخته شدن رشته های دوک را سازمان می دهند‪( .‬بسیاری از گیاهان سانتریول ندارند ولی دوک تشکیل می دهند‪).‬‬
‫سانتریول ها‪ ،‬یک جفت استوانه عمود بر هم اند که در اینترفاز برای تقسیم یاخته‪ ،‬دوبرابر می شوند‪ .‬یعنی دو جفت می شوند‪ .‬هر یک از این استوانه ها‪ ،‬از تعدادی لوله‬
‫کوچکتر پروتئینی تشکیل شده است‪ .‬هر سانتریول‪ ،‬یک جسم کوچک استوانه اى شکل در نزدیکى هسته می باشد‪ .‬دو سانتریول هر سلول با زاویه ‪ 90‬درجه نسبت به‬
‫یکدیگر قرار می گیرند‪ .‬هر سانتریول از ‪ 9‬دسته سه تایی از ریزلوله های پروتئینی ساخته شده است‪ .‬پس یک سلول جانوری در پایان اینترفاز ‪ 108‬لوله پروتئینی در‬
‫سانتریول هایش دارد‪.‬‬
‫انواع رشته های متصل به سانتریول‪:‬‬
‫تا استوای سلول نمی آیند و در قطبین سلول می مانند‪.‬‬
‫تا استوای سلول آمده و به سانترومرها متصل می شوند‪.‬‬
‫تا استوای سلول آمده و به سانترومرها متصل نمی شوند و در مرحله آنافاز‬
‫سبب کشیده شدن سلول می شوند‪.‬‬

‫میتوز ‪ ،‬فرایندی پیوسته است‪ ،‬ولی زیست شناسان برای سادگی‪ ،‬آن را به مرحله بندی می کنند‪ .‬مراحل مختلف این تقسیم عبارتند از‪:‬‬
‫پروفاز‪ :‬در این مرحله‪ ،‬رشته های کروماتین فشرده‪ ،‬ضخیم و کوتاه تر می شوند‪ .‬به طوری که به تدریج با میکروسکوپ نوری می توان آنها‬
‫مشاهده کرد‪ .‬ضمن فشرده شدن کروموزوم‪ ،‬سانتریولها به دو طرف سلول حرکت میکنند و بین آنها دوک تقسیم تشکیل می شود‪ .‬در این‬
‫مرحله پوشش هسته شروع به تخریب می کند‪.‬‬
‫پرومتافاز‪ :‬در این مرحله پوشش هسته و شبکهی آندوپالسمی تجزیه می شوند تا رشته های دوک بتوانند به کروموزوم ها برسند‪ .‬در همین‬
‫حال سانترومر کروموزوم ها به رشته های دوک متصل می شوند‪.‬‬
‫متافاز‪ :‬کروموزوم ها بیشترین فشردگی را پیدا می کنند و در وسط (سطح استوایی) سلول ردیف می یابند‪.‬‬
‫آنافاز‪ :‬در این مرحله با تجزیه پروتئین اتصالی در ناحیه سانترومر‪ ،‬کروماتیدها از هم جدا می شوند‪ .‬فاصله گرفتن کروماتیدها با‬
‫کوتاه شدن رشته های دوک متصل به کروموزوم انجام می شود‪ .‬کروموزوم ها که اکنون تک کروماتیدی اند‪ ،‬به دو سوی سلول (قطب)‬
‫کشیده می شوند‪.‬‬
‫تلوفاز‪ :‬رشته های دوک تخریب شده و کروموزوم ها شروع به باز شدن می کنند تا به صورت کروماتین در آیند‪ .‬پوشش هسته نیز مجدداً‬
‫تشکیل می شود‪ .‬در پایان تلوفاز‪ ،‬سلول دو هسته مشابه دارد‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫تقسیم سیتوپالسم ‪:‬‬

‫پس از میتوز‪ ،‬اجزای سلول بین دو سیتوپالسم تقسیم می شوند‪ .‬با تقسیم سیتوپالسم دو سلول‬
‫جدید تشکیل می شود‪ .‬در سلول های جانوری تقسیم سیتوپالسم با ایجاد فرورفتگی در وسط‬
‫آن شروع می شود‪ .‬این فرورفتگی حاصل انقباض حلقه ای از جنس اکتین و میوزین است‬
‫که مانند کمربندی در سیتوپالسم قرار می گیرد و به غشا متصل است‪ .‬با تنگ شدن این‬
‫حلقه انقباضی در نهایت دو سلول از هم جدا می شوند‪.‬‬
‫در سلول های گیاهی حلقه انقباضی تشکیل نمی شود‪ .‬در این سلولها نخست ساختاری به‬
‫نام صفحهی سلولی در محل تشکیل دیواره جدید‪ ،‬ایجاد می شود‪ .‬این صفحه با تجمع‬
‫ریز کیسه های دستگاه گلژی و به ه م پیوستن آنها تشکیل می شود‪ .‬این ریز کیسه ها‪ ،‬دارای پیش سازهای تیغهی میانی و دیوارهی سلولی اند‪ .‬تیغهی میانی از‬
‫پلی ساکاریدی به نام «پکتین» ساخته شده است‪ .‬پکتین مانند چسب عمل می کند و دو یاخته را در کنار هم نگه می دارد‪.‬‬
‫با اتصال این صفحه به دیوارهی سلول مادری دو سلول جدید از هم جدا میشوند‪ .‬محتویات ریز کیسه ها تشکیل دیواره سلولی را داده و غشای آنها تشکیل‬
‫غشای سلول های جدید را می دهد‪ .‬ساختارهایی مانند الن و پالسمودسم در هنگام تشکیل دیواره جدید‪ ،‬پایه گذاری میشوند‪.‬‬

‫عدد کروموزومی در طی میتوز تغییر نمی کند – تعداد کروموزوم ها و سانترومرها در مرحله آنافاز دو برابر می شود‪.‬‬

‫‪4‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫میوز ‪: 1‬‬
‫در این مرحله از تقسیم میوز‪ ،‬عدد کروموزومی نصف می شود‪ .‬این بخش از میوز چهار مرحله دارد که عبارت اند از‪:‬‬
‫پروفاز ‪ : 1‬کروموزوم های همتا از طول در کنار هم قرار می گیرند و فشرده می شوند‪ .‬به این ساختار چهار کروماتیدی‪،‬‬
‫تتراد(چهارتایه) گفته می شود‪ .‬تتراد ها از ناحیه سانترومر به رشته های دوک متصل می شوند‪ .‬سایر وقایع این مرحله شبیه پروفاز‬
‫و پرومتافاز میتوز است‪.‬‬
‫تتراد شامل ‪ 2‬کروموزوم همتا مضاعف – ‪ 4‬کروماتید – ‪ 2‬سانترومر – ‪ 8 – DNA 4‬رشته پلی نوکلئوتیدی‬
‫متافاز ‪ : 1‬تترادها در استوای سلول روی رشته های دوک قرار می گیرند‪.‬‬
‫آنافاز ‪ : 1‬کروموزوم های همتا که مضاعف شده اند ‪ ،‬از هم جدا می شوند و به قطبین سلول حرکت می کنند‪ .‬نحوهی کوتاه شدن رشته های دوک‪ ،‬شبیه فرایند‬
‫میتوز است‪.‬‬
‫تلوفاز ‪ : 1‬با رسیدن کروموزوم ها به دو سوی سلول‪ ،‬پوشش هسته دوباره تشکیل می شود‪ .‬معموالً در پایان میوز ‪ I‬تقسیم سیتوپالسم انجام می شود‪ .‬نتیجه‬
‫میوز ‪ 1‬ایجاد دو سلول است‪.‬‬
‫میوز ‪:2‬‬
‫در این مرحله سلول های حاصل از میوز ‪ ، 1‬مراحل پروفاز‪ ، 2‬متافاز‪ ، 2‬آنافاز‪ 2‬و تلوفاز‪ 2‬را می گذرانند‪ .‬وقایع میوز‪ 2‬بسیار شبیه میتوز است و در پایان آن‪ ،‬از هر‬
‫سلول دو سلول شبیه هم ایجاد می شود که نصف کروموزوم های سلول های مادر را دارند‪ .‬این کروموزوم ها مضاعف نیستند‪ .‬در پایان میوز ‪ 2‬تقسیم سیتوپالسم‬
‫انجام می شود‪ .‬در مجموع و با پایان تقسیم میوز از یک سلول ‪ 4 ،2n‬سلول ‪ n‬کروموزومی حاصل می شود‪.‬‬

‫به دنبال میوز از هر سلول صرف نظر از استثناها چهار سلول از دو نوع ایجاد می شود‪.‬‬
‫به دنبال میوز یک‪ ،‬عدد کروموزومی نصف شده ولی هنوز مضاعف و‬
‫در میوز دو‪ ،‬عدد کروموزومی دیگر تغییر نکرده و غیر مضاعف می شود‪.‬‬
‫سلول هایی که تعداد مجموعه کروموزوم هایشان فرد است‪ ،‬توانایی میوز ندارند‪.‬‬
‫در چرخه سلولی میوز سانتریول ها سه بار طی دو مرحله (یکبار در ‪ G2‬و دوبار در فاصله بین میوز یک و دو) دوبرابر می شوند‪.‬‬
‫کراسینگ اور در پروفاز یک و گوناگونی حاصل از تنوع آرایش های تترادی در متافاز یک‪ ،‬سبب ایجاد تنوع در میوز می شوند‪.‬‬
‫تقسیم میوز باعث تنوع در جانداران می شود‪:‬‬
‫محیط اطراف جانداران متغیر است‪ .‬این تغییرات ممکن است کوتاه مدت یا طوالنی مدت باشند‪ .‬تنوع در جانداران باعث می شود بعضی از انواع آنها که سازگارترند‬
‫بتوانند با شرایط جدید به زندگی خود ادامه دهند‪ .‬دو فرایند زیر در میوز می توانند باعث تنوع شوند‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫الف( گوناگونی آللی در گامت ها‪:‬‬

‫در تولیدمثل جنسی‪ ،‬هر والد از طریق گامت هایی که می سازد‪ ،‬نیمی از کروموزوم های خود را به‬
‫نسل بعد منتقل می کند‪ .‬اینکه هر گامت کدام یک از کروموزوم ها را منتقل می کند به آرایش‬
‫چهار تایه ها (تترادها) در میوز ‪ ١‬بستگی دارد‪ .‬در متافاز میوز‪ ،١‬کروموزوم ها با آرایش های مختلفی‬
‫ممکن است در سطح میانی یاخته قرار گیرند‪ ،‬که به ایجاد گامت های مختلف می انجامد‪ .‬در شکل زیر‬
‫نحوه توزیع کروموزوم ها طی میوز نشان داده شده است‪.‬‬

‫تعداد جفت کروموزوم های ناخالص‬

‫‪n–1‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪2‬‬ ‫تعداد انواع آرایش فام تن ها در متافاز ‪ 1‬برابر است با‪:‬‬ ‫‪2‬‬ ‫تعداد انواع گامت ها برابر است با‪:‬‬

‫ب) نوترکیبی‪:‬‬
‫در میوز ‪ ،١‬هنگام جفت شدن کروموزوم های همتا و ایجاد چهارتایه‪ ،‬ممکن است قطعه ای از‬
‫کروموزوم بین کروماتید های غیرخواهری مبادله شود‪ .‬این پدیده را چلیپایی شدن‬
‫)کراسینگ اور( می گویند‪ .‬اگر قطعات مبادله شده حاوی آلل های متفاوتی باشند‪ ،‬ترکیب‬
‫جدیدی از آلل ها در این دو کروماتید به وجود می آید و به آنها کروماتیدهای نوترکیب‬
‫می گویند‪ .‬از میان گامت ها‪ ،‬آن هایی که کروماتیدهای نوترکیب را دریافت می کنند‪ ،‬گامت‬
‫نوترکیب نامیده می شوند‪.‬‬

‫تبادل دوطرفه بین کروماتید های غیرخواهری‬

‫کروموزوم های همتا در ساختار تتراد در میوز یک‬

‫تست های شکلی‪:‬‬

‫در این گروه از تست ها شکلی از مرحله ای از تقسیم به ما داده شده و نوع مرحله ‪ ،‬نوع تقسیم ‪ ،‬عدد کروموزومی سلول اولیه پرسیده می شود که برای پاسخدهی‬
‫از الگوریتم زیر استفاده می کنیم ‪:‬‬
‫تعیین نوع مرحله ( پروفاز یا پرومتافاز یا متافاز یا آنافاز یا تلوفاز)‬

‫روش پاسخدهی‬
‫پروفاز و متافاز‪ :‬تتراد‬
‫ابتدا بررسی میوز‪I‬‬ ‫تعیین نوع تقسیم‬
‫آنافاز و تلوفاز‪ :‬کروموزوم مضاعف‬

‫سپس یافتن کروموزوم های همتا‬

‫داریم ‪:‬‬ ‫نداریم ‪:‬‬

‫میتوز سلول ‪ 2n‬یا میوز ‪ II‬سلول ‪4n‬‬ ‫میتوز سلول ‪ n‬یا میوز ‪ II‬سلول ‪2n‬‬

‫‪6‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫عوامل تنظیم کنندۀ تقسیم یاخته‬

‫یاخته ها در پاسخ به بعضی عوامل محیطی و مواد شیمیایی سرعت تقسیم خود را تنظیم می کنند‪ .‬انواعی از پروتئین ها وجود دارد که با فرایندهایی منجر‬
‫به تقسیم یاخته ای می شوند‪ .‬پروتئین های دیگری نیز وجود دارند که در شرایط خاصی‪ ،‬مانع از تقسیم یاخته ها می شوند‪ .‬این پروتئین ها در سرعت تقسیم‬
‫یاخته مانند پدال گاز و ترمز عمل می کنند؛ یا در گیاهان در محل آسیب دیده‪،‬‬
‫نوعی عامل رشد تولید می شوند تا با تقسیم سریع‪ ،‬تودۀ یاخته ایجاد کنند‪ .‬این‬
‫تودۀ یاخته مانع نفوذ میکروب ها می شود؛ یا نوعی عامل رشد‪ ،‬در پوست انسان‬
‫زیر محل زخم تولید می شود که با افزایش سرعت تقسیم یاخته ها‪ ،‬سرعت بهبود‬
‫زخم را افزایش می دهد‪ .‬مثال دیگر این مواد اریتروپویتین است‪.‬‬
‫در چرخهی سلولی‪ ،‬چند نقطهی وارسی وجود دارد‪ .‬نقاط وارسی مراحلی از چرخه‬
‫یاخته اند که به آن اطمینان می دهند که مرحلهی قبل کامل شده است و عوامل‬
‫الزم برای مرحلهی بعد آماده اند‪ .‬در شکل مقابل بعضی از این نقاط را میبینید‪.‬‬

‫تقسیم بی رویه یاخته‪:‬‬

‫سلولها با تقسیم‪ ،‬افزایش و با مرگ‪ ،‬کاهش مییابند‪ .‬اگر تعادل بین تقسیم یاخته و‬
‫مرگ یاختهها به هم بخورد‪ ،‬نتیجه می تواند ایجاد یک تومور باشد‪ .‬تومور‪ ،‬تودهای است که در اثر تقسیمات تنظیم نشده ایجاد می شود‪ .‬تومورها به دو نوع‬
‫خوش خیم و بدخیم تقسیم می شوند‪ .‬نوع خوش خیم رشدی کم دارد و سلول های آن در جای خود می مانند و منتشر نمی شوند‪ .‬این نوع تومور معموالً آنقدر‬
‫بزرگ نمی شوند که به بافت های مجاور خود آسیب بزنند‪ .‬البته در مواردی که تومور بیش از اندازه بزرگ شود‪ ،‬می تواند در انجام اعمال طبیعی اندام اختالل ایجاد‬
‫کند‪ .‬لپیوما یکی از انواع تومورهای خوش خیم است که در افراد بالغ متداول است‪ .‬در این تومور‪ ،‬سلول های چربی تکثیر شده و توده سلولی ایجاد میکند‪.‬‬
‫تومور بدخیم یا سرطان به بافت های مجاور حمله می کند و توانایی متاستاز (دگرنشینی) دارد‪ ،‬یعنی می تواند سلول هایی از آن جدا شده و همراه با جریان‬
‫خون یا به ویژه لنف به نواحی دیگر بدن بروند‪ ،‬در آنجا مستقر شوند و رشد کنند‪ .‬علت اصلی سرطان‪ ،‬بعضی تغییرات در ماده ژنتیکی سلول است که باعث‬
‫می شود چرخهی سلولی از کنترل خارج شود‪( .‬مثل تومور بدخیم یاخته های رنگدانه دار پوست‪ ،‬مالنوما)‬

‫مراحل رشد و متاستاز سلول های سرطانی‪:‬‬

‫‪7‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫انتقال اطالعات در نسل ها‬

‫در علم ژن شناسی‪ ،‬ویژگی های ارثی جانداران را صفت می نامند‪ .‬ژن شناسی‪ ،‬شاخه ای از زیست شناسی است که به چگونگی‬ ‫صفت و شکل های آن‪:‬‬
‫وراثت صفات از نسلی به نسل دیگر می پردازد‪.‬‬
‫ال رنگ چشم ممکن است به رنگ مشکی‪ ،‬قهوه ای‪ ،‬سبز یا آبی باشد‪ .‬یا حالت مو ممکن است به شکل‬
‫هر یک از صفات به شکل های مختلفی دیده می شوند‪ .‬مث ً‬
‫صاف‪ ،‬موج دار یا فر دیده شود‪ .‬به انواع مختلف یک صفت‪ ،‬شکل های آن صفت می گویند‪.‬‬

‫صفات گروه های خونی‬

‫صفت گروه خونی ‪ ABO‬نوعی صفت مستقل از جنس و تک جایگاهی بوده که جایگاه ژن های مربوط به آن‪ ،‬بر روی فام تن شماره ‪9‬‬
‫قرار دارد‪ .‬این صفت تحت کنترل سه آلل ‪ IA‬و ‪ IB‬و ‪ i‬بوده که آلل های ‪ IA‬و ‪ IB‬بر ‪ i‬غالب بوده و نسبت به هم‪ ،‬هم توان می باشند‪ .‬آلل‬
‫‪ IA‬آنزیم ‪( A‬اضافه کننده کربوهیدرات ‪ A‬به غشای گویچه های قرمز) و آلل ‪ IB‬آنزیم ‪( B‬اضافه کننده کربوهیدرات ‪ B‬به غشای گویچه های‬
‫قرمز) را می سازند ولی آلل ‪ i‬هیچ آنزیمی را نمی سازد‪.‬‬
‫صفت گروه خونی ‪ Rh‬نیز نوعی صفت مستقل از جنس و تک جایگاهی بوده که جایگاه ژن های مربوط به آن بر روی فام تن شماره ‪1‬‬
‫قرار دارد‪ .‬این صفت تحت کنترل دو آلل ‪( D‬الل بارز) مربوط به ژن ‪ Rh‬مثبت و آلل ‪( d‬الل نهفته) مربوط به ژن ‪ Rh‬منفی می باشد‪.‬‬
‫آلل ‪ D‬می تواند پروتئین ‪ D‬غشای گویچه های قرمز را بسازد ولی آلل ‪ d‬نمی تواند پروتئین ‪ D‬را بسازد‪.‬‬

‫صفت گروه خونی ‪Rh‬‬ ‫صفت گروه خونی ‪ABO‬‬

‫غشای گویچه قرمز‬ ‫فنوتیپ‬ ‫ژنوتیپ‬ ‫غشای گویچه قرمز‬ ‫فنوتیپ‬ ‫ژنوتیپ‬

‫دارای پروتئین ‪D‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪DD‬‬ ‫دارای کربوهیدرات ‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪AA‬‬

‫دارای کربوهیدرات ‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪AO‬‬

‫دارای پروتئین ‪D‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪Dd‬‬ ‫دارای کربوهیدرات ‪B‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪BB‬‬

‫دارای کربوهیدرات ‪B‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪BO‬‬

‫فاقد پروتئین ‪D‬‬ ‫_‬ ‫‪dd‬‬ ‫دارای کربوهیدرات ‪ A‬و ‪B‬‬ ‫‪AB‬‬ ‫‪AB‬‬

‫فاقد کربوهیدرات ‪ A‬و ‪B‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪OO‬‬

‫نکات گروه خونی ‪:‬‬

‫‪ -1‬هرگاه در خانواده ای عنوان شود احتمال ایجاد هر چهار نوع گروه خونی در فرزندان وجود دارد ‪ ،‬والدین عبارتند از ‪:‬‬
‫‪AO × BO‬‬
‫‪ -2‬هرگاه در خانواده ای عنوان شود احتمال ایجاد سه نوع گروه خونی(‪A‬و‪B‬و‪ )AB‬در فرزندان وجود دارد ‪ ،‬والدین عبارتند از‪:‬‬
‫‪AB × AB‬‬ ‫یا‬ ‫‪AB × BO‬‬ ‫یا‬ ‫‪AB × AO‬‬
‫‪ -3‬هرگاه در خانواده ای عنوان شود احتمال یکسان شدن گروه خونی فرزندان با والدین وجود ندارند ‪ ،‬والدین عبارتند از ‪:‬‬
‫‪AA × BB‬‬ ‫یا‬ ‫‪AB × OO‬‬
‫‪ -4‬گروه خونی ‪ O‬و ‪ AB‬را نمی توان با هم در دو نسل یک خانواده (والدین و فرزندان) به طور همزمان دید‪ .‬یعنی والد ‪ AB‬فرزند‬
‫‪ O‬و یا والد ‪ O‬فرزند ‪ AB‬ندارد‪.‬‬
‫‪ – 5‬هرگاه والد ‪ ، A‬فرزند ‪ B‬یا ‪ O‬داشت‪ AO ،‬است و هرگاه والد ‪ ، B‬فرزند ‪ A‬یا ‪ O‬داشت‪ BO ،‬است‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫برای صفت ‪ 6 ، Rh‬نوع آمیزش قابل تصور است ‪:‬‬

‫‪DD × DD‬‬ ‫‪DD × dd‬‬ ‫‪DD × Dd‬‬
‫)‪DD(+‬‬ ‫)‪Dd(+‬‬ ‫)‪Dd(+) – DD(-‬‬
‫‪Dd × dd‬‬ ‫‪dd × dd‬‬ ‫‪Dd × Dd‬‬
‫)‪Dd(+) – dd(-‬‬ ‫)‪dd(-‬‬ ‫)‪DD(+) – Dd(+) – dd(-‬‬

‫صفت حالت موی انسان‬ ‫صفت رنگ گل میمونی‬

‫فنوتیپ‬ ‫ژنوتیپ‬ ‫فنوتیپ‬ ‫ژنوتیپ‬
‫فر‬ ‫‪CC‬‬ ‫قرمز‬ ‫‪RR‬‬
‫موج دار‬ ‫‪SC‬‬ ‫صورتی‬ ‫‪RW‬‬
‫صاف‬ ‫‪SS‬‬ ‫سفید‬ ‫‪WW‬‬
‫‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫صفت هموفیلی‪:‬‬
‫هموفیلی‪ ،‬یک بیماری وابسته به ‪ X‬و نهفته است یا به عبارتی دیگر‪ ،‬دگره این بیماری که روی فام تن ‪ X‬قرار دارد نهفته است‪.‬‬
‫در این بیماری‪ ،‬فرایند لخته شدن خون دچار اختالل می شود‪.‬‬
‫شایع ترین نوع هموفیلی به فقدان عامل انعقادی ‪( VIII‬هشت)‬
‫مربوط است‪.‬‬
‫دگره بیماری هموفیلی را ‪ h‬می نامیم (دگره سالم ژن‪ H ،‬نامیده‬
‫می شود) و برای آنکه نشان دهیم این صفت وابسته به ‪ X‬است‪،‬‬
‫دگره ها را به صورت باالنویس ‪ X‬می نویسیم‪ X H :‬و ‪. X h‬‬
‫فرد با ژنوتیپ ‪ X H X h‬که سالم است‪ ،‬ناقل نامیده می شود زیرا‬
‫می تواند ژن بیماری را به نسل بعد منتقل کند‪.‬‬

‫در مورد بیماری هموفیلی‪ ،‬مرد سالم هرگز دختر هموفیل و زن هموفیل هرگز پسرسالم ندارد‪.‬‬

‫صفت فنیل کتونوری‪:‬‬

‫فنیل کتونوری (‪ )PKU‬یک بیماری مستقل از جنس و نهفته است که آلل بیماری زای آن) ‪ ( p‬برخالف آلل سالمت آن ) ‪( P‬‬
‫نمی تواند آنزیم تجزیه کننده آمینواسید فنیل آالنین را بسازد پس در افراد بیمار تجمع فنیل آالنین در بدن به ایجاد ترکیبات‬
‫خطرناک منجر می شود‪ .‬در این بیماری‪ ،‬مغز آسیب می بیند‪ .‬خوشبختانه می توان از بروز این بیماری جلوگیری کرد‪ .‬علت این بیماری‪،‬‬
‫تغذیه از پروتئین های حاوی فنیل آالنین است‪ .‬پس ب ا تغذیه نکردن از خوراکی هایی که فنیل آالنین دارند‪ ،‬می توان مانع بروز اثرات این‬
‫بیماری شد‪ .‬وقتی نوزاد متولد می شود‪ ،‬عالئم آشکاری ندارد‪ .‬در عین حال‪ ،‬تغذیه نوزاد مبتال به فنیل کتونوری با شیر مادر (که حاوی‬
‫فنیل آالنین است) به آسیب یاخته های مغزی او می انجامد‪ .‬به همین علت‪ ،‬نوزادان را در بدو تولد از نظر ابتالی احتمالی به این بیماری‪،‬‬
‫با انجام آزمایش خون بررسی می کنند‪ .‬در صورت ابتال‪ ،‬نوزاد با شیرخشک هایی که فاقد فنیل آالنین است تغذیه می شود و در‬
‫رژیم غذایی او برای آینده‪ ،‬از رژیم های بدون (یا کم) فنیل آالنین استفاده می شود‪ .‬افراد سالم خالص ‪ PP‬و افراد سالم ناقل ‪ Pp‬و افراد‬
‫بیمار را ‪ pp‬نشان می دهیم‪.‬‬

‫‪10‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫بیماری های وراثتی انسان‬

‫وابسته به ‪ x‬و بارز‬ ‫اتوزوم و بارز وابسته به ‪ x‬و نهفته‬ ‫اتوزوم و نهفته‬
‫هموفیلی‬ ‫کم خونی داسی‬ ‫فنیل کتونوری‬

‫‪XbY‬‬ ‫‪XH Y‬‬ ‫‪tt‬‬ ‫‪HbAHbA - HbAHbS‬‬ ‫‪PP-Pp‬‬ ‫مرد سالم‬

‫ناقل‬ ‫ناقل‬
‫‪XBY‬‬ ‫‪X hY‬‬ ‫‪TT-Tt‬‬ ‫‪HbSHbS‬‬ ‫‪pp‬‬ ‫مرد بیمار‬

‫‪XbXb‬‬ ‫‪XHXH-XHXh‬‬ ‫‪tt‬‬ ‫‪HbAHbA - HbAHbS‬‬ ‫‪PP-Pp‬‬ ‫زن سالم‬

‫ناقل‬ ‫ناقل‬ ‫ناقل‬
‫‪XBXB-XBXb‬‬ ‫‪XhXh‬‬ ‫‪TT-Tt‬‬ ‫‪HbSHbS‬‬ ‫‪pp‬‬ ‫زن بیمار‬

‫ناقل بودن در بیماری های بارز مطرح نمی شود‪.‬‬

‫مرد ناقل فقط در بیماری های اتوزوم و نهفته مطرح می شود‪.‬‬

‫در یک خانواده‪ ،‬مادر گروه خونی ‪ AB‬دارد و عالوه بر داشتن پروتئین ‪ D‬در غشای گویچه های قرمز خود‪ ،‬می تواند عامل انعقادی‬
‫شمارهی ‪ 8‬را بسازد و پدر گروه خونی ‪ B‬و پروتئین ‪ D‬دارد و فاقد عامل انعقادی شماره ی ‪ 8‬است‪ .‬اگر دختر این خانواده‪ ،‬فاقد‬
‫عامل انعقادی شماره ی ‪ 8‬و فاقد پروتئین ‪ D‬باشد و بتواند فقط کربوهیدرات ‪ A‬گروه خونی را بسازد‪ ،‬در این صورت‪ ،‬تولد کدام‬
‫فرزند غیرممکن است؟ (د‪)98‬‬

‫‪ )1‬پسری دارای یک نوع کربوهیدرات گروه خونی و دارای پروتئین ‪ D‬و سالم از نظر فرایند لخته شدن خون‪.‬‬
‫‪ )2‬پسری با اختالل در فرایند لخته شدن خون و دارای یک نوع کربوهیدرات گروه خونی و فاقد پروتئین ‪. D‬‬
‫‪ )3‬دختری دارای هر دو نوع کربوهیدرات های گروه خونی و دارای پروتئین ‪ D‬و سالم از نظر فرایند لخته شدن خون‪.‬‬
‫‪ )4‬دختری با اختالل در فرایند لخته شدن خون و فاقد هر دو نوع کربوهیدرات های گروه خونی و دارای پروتئین ‪. D‬‬

‫در یک خانواده پدر و مادر به ترتیب گروه خونی ‪ A‬و ‪ B‬را دارند و هر دو عالوه برداشتن پروتئین ‪ D‬در غشای گویچه های قرمز‬
‫خود‪ ،‬می توانند عامل انعقادی شماره ی ‪ 8‬را بسازند‪ .‬اگر پسر این خانواده‪ ،‬فاقد عامل انعقادی شماره ی ‪ 8‬باشد و نتواند‬
‫کربوهیدرات های گروه خونی و نیز پروتئین ‪ D‬را بسازد‪ ،‬در این صورت‪ ،‬تولید کدام فرزند در این خانواده غیرممکن است؟ (خ‪)98‬‬

‫‪ )1‬دختری دارای عامل انعقادی شمارهی ‪ 8‬و دارای پروتئین ‪ D‬و فاقد هر دو نوع کربوهیدرات های گروه خونی‪.‬‬
‫‪ )2‬پسری دارای عامل انعقادی شماره ی ‪ 8‬و با توانایی تولید یک نوع کربوهیدرات گروه خونی و فاقد پروتئین ‪D‬‬
‫‪ )3‬پسری با اختالل در فرایند لخته شدن خون و دارای فقط یک نوع کربوهیدرات گروه خونی و فاقد پروتئین ‪D‬‬
‫‪ )4‬دختری با اختالل در فرایند لخته شدن خون و دارای هر دو نوع کربوهیدرات های گروه خونی و دارای پروتئین ‪D‬‬

‫‪11‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫در خانوادهای که والدین هر دو سالم اند‪ ،‬دختری فاقد آنزیم تجزیه کننده فنیل آالنین با گروه خونی ‪ B‬و پسری فاقد عامل انعقادی‬
‫شماره هشت با گروه خونی ‪ A‬متولد گردید‪ .‬با فرض یکسان بودن گروه خونی والدین‪ ،‬تولد کدام فرزند در این خانواده ممکن‬
‫است؟ (د‪)99‬‬

‫‪ )1‬پسری با گروه خونی ‪ O‬و فاقد عامل انعقادی شماره ‪ 8‬و دارای آنزیم تجزیه کننده فنیل آالنین‬
‫‪ )2‬پسری با گروه خونی ‪ ،AB‬و دارای عامل انعقادی شماره ‪ 8‬و فاقد آنزیم تجزیه کننده فنیل آالنین‬
‫‪ )3‬دختری با گروه خونی ‪ O‬و فاقد آنزیم تجزیه کننده فنیل آالنین و دارای عامل انعقادی شماره ‪8‬‬
‫‪ )4‬دختری با گروه خونی ‪ ،AB‬و فاقد عامل انعقادی شماره ‪ 8‬و دارای آنزیم تجزیه کننده فنیل آالنین‬

‫در همه بیماریهای مطرح شده در بخش ژنتیک (فصل سوم) کتاب درسی‪ ،‬با فرض اینکه پدر بیمار و مادر سالم باشد‪ ،‬وجود کدام‬
‫مورد غیر ممکن خواهد بود؟ (د‪)99‬‬
‫‪ )1‬فرزندی با ژن نمود (ژنوتیپ) پدر‬
‫‪ )2‬دختری بیمار و پسری سالم‬
‫‪ )3‬فرزندی با ژن نمود (ژنوتیپ) مادر‬
‫‪ )4‬دختری سالم با ژن نمود (ژنوتیپ) خالص‬

‫با توجه به بیماری های هموفیلی و داسی شدن گلبول های قرمز‪ ،‬در صورت ازدواج هر زن و مرد سالمی با یکدیگر‪ ،‬تولد‬
‫چند مورد زیر ممکن است؟ (د‪)1400‬‬
‫الف ‪ -‬پسری سالم‬
‫ب‪ -‬پسری بیمار‬
‫ج‪ -‬دختری بیمار و خالص‬
‫د‪ -‬دختری سالم و ناخالص‬

‫صفات تک جایگاهی و چند جایگاهی‬

‫صفات ‪ ، Rh‬گروه خونی و هموفیلی صفاتی هستند که یک جایگا ه ژن در فام تن دارند‪ .‬برای مثال‪ ،‬دگره صفت گروه های خونی ‪ ABO‬یک جایگاه مشخص از‬
‫فام تن ‪ ، 9‬دگره ‪ Rh‬یک جایگاه از فام تن ‪ 1‬و دگره هموفیلی یک جایگاه از فام تن ‪ X‬را به خود اختصاص داده اند‪ .‬چنین صفاتی را تک جایگاهی می نامیم‪.‬‬
‫در مقابل‪ ،‬صفاتی هستند که در بروز آنها بیش از یک جایگاه ژن شرکت دارد‪ .‬رنگ نوعی ذرت مثالی از صفات چندجایگاهی است‪ .‬رنگ این ذرت طیفی از سفید تا‬
‫قرمز است‪ .‬صفت رنگ در این نوع ذرت‪ ،‬صفتی با سه جایگاه ژنی است که هرکدام دو د گره دارند‪ .‬برای نشان دادن ژن در این سه جایگاه‪ ،‬از حروف بزرگ و کوچک‬
‫‪ B ، A‬و ‪ C‬استفاده می کنیم‪ .‬دگره های بارز‪ ،‬رنگ قرمز و دگره های نهفته‪ ،‬رنگ سفید را بوجود می آورند‪.‬‬

‫در هر یک سلول های ‪ 2n‬هسته دار انسان‪ ،‬در مورد صفات مستقل از جنس ‪ N‬جایگاهی‪ ،‬دارای ‪ 2N‬دگره می باشد مثال در هر یک از سلول های‬
‫‪ 2n‬انسان در مورد صفت تک جایگاهی گروه خونی ‪ ABO‬دو دگره و در مورد یک صفت چهار جایگاهی هشت دگره وجود دارد و در مورد صفات وابسته به‬
‫‪ N X‬جایگاهی‪ ،‬در مردان ‪ N‬دگره و در زنان ‪ 2N‬دگره وجود دارد‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫صفات پیوسته و گسسته‬

‫اندازه قد صفتی پیوسته است‪ ،‬به این معنی که هر عددی بین یک حداقل و یک حداکثر‪ ،‬ممکن است باشد ولی ‪ Rh‬صفتی گسسته است و در میان انسان ها‪ ،‬صفت‬
‫‪ Rh‬تنها به دوشکل مثبت و منفی دیده می شود‪.‬‬
‫صفات چندجایگاهی رخ نمودهای پیوسته ای دارند‪ .‬مثال افراد جمعیت ذرت زیر ‪ ،‬در مجموع طیف پیوسته ای بین سفید و قرمز را به نمایش می گذارند‪ .‬به همین‬
‫علت‪ ،‬نمودار توزیع فراوانی این رخ نمودها شبیه زنگوله است‪ .‬توجه داشته باشیم که رخ نمود صفات تک جایگاهی‪ ،‬غیر پیوسته است‪.‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫درجه قرمزی‬

‫(تعداد دگره قرمز)‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫تعداد انواع ژنوتیپ‬

‫در مورد این صفت ‪ 27‬نوع ژن نمود قابل تصور بوده که ‪ 7‬تا از آنها فراوان ترین رخ نمود را دارا می باشند‪.‬‬

‫ذرت هایی که از آمیزش دو ذرت با ژن نمود (ژنوتیپ)های ‪ AAbbcc‬و ‪ aaBBCC‬به وجود می آیند‪ ،‬از نظر رنگ به کدام ذرت‬
‫شباهت بیشتری دارند؟ (د‪)98‬‬
‫‪AABbCC )4‬‬ ‫‪AaBBCc )3‬‬ ‫‪AABBCc )2‬‬ ‫‪aaBbCC )1‬‬

‫با توجه به صفت چند جایگاهی مربوط به رنگ نوعی ذرت‪ ،‬کدام مورد‪ ،‬از نظر رخ نمود (فنوتیپ) به ذرتی با ژن نمود (ژنوتیپ)‬
‫‪ aaBBCC‬شباهت کمتری دارد؟ (د‪)99‬‬
‫‪Aabbcc )4‬‬ ‫‪aaBbCc )3‬‬ ‫‪AABBCC )2‬‬ ‫‪AAbbCc )1‬‬

‫با توجه به نمودار توزیع فراونی رنگ ذرت (صفت چند جایگاهی) در کتاب درسی‪ ،‬کدام عبارت نادرست است؟ (د‪)1400‬‬

‫‪ )1‬ژننمود (ژنوتیپی) حاوی همهی انواع دگره (ال)ها در بخش ‪ ،4‬وجود دارد‪.‬‬
‫‪ )2‬هر ژننمود (ژنوتیپ) در بخش ‪ ،5‬در هر جایگاه ژنی‪ ،‬دگره (الل) بارز دارد‪.‬‬
‫‪ )3‬هر ژن نمود (ژنوتیپ) در بخش ‪ ،۶‬در یک جایگاه ژنی ناخالص است‪.‬‬
‫‪ )4‬هر ژن نمود (ژنوتیپ) در بخش ‪ ،2‬در دو جایگاه ژنی خالص است‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫جهش ‪ :‬تغییر ماندگار در نوکلئوتیدهای ماده وراثتی‬

‫تغییر گونه‬ ‫تغییر جمعیت‬ ‫تغییر فرد‬ ‫تغییر ماده وراثتی‬

‫(جهش)‬
‫افزایش توان بقا جمعیت‬ ‫افزایش گوناگونی‬

‫کم خونی‬ ‫طبیعی‬

‫داسی شکل‬
‫‪CAT‬‬ ‫‪CTT‬‬ ‫رمز ششمین آمینواسید در رشته‬
‫الگو ژن زنجیره بتای هموگلوبین‬

‫‪GTA‬‬ ‫‪GAA‬‬ ‫مکمل آن در رشته رمزگذار‬

‫ژن زنجیره بتای هموگلوبین‬

‫‪GUA‬‬ ‫‪GAA‬‬ ‫رمزه ششمین آمینواسید در رنای‬

‫پیک ژن زنجیره بتای هموگلوبین‬

‫والین‬ ‫گلوتامیک‬ ‫ششمین آمینو اسید‬

‫اسید‬ ‫زنجیره های بتای هموگلوبین‬

‫پلی پلوئیدی شدن(با تغییر تعداد مجموعه کروموزوم)‬

‫( مثل گندم ‪ – 6n‬گل مغربی ‪ – 4n‬موز ‪) 3n‬‬ ‫با تغییر تعداد کروموزوم ها‪( :‬ناهنجاری عددی)‬

‫با هم ماندن کروموزوم ها(بدون تغییر تعداد مجموعه کروموزوم)‬ ‫بزرگ = فام تنی‬
‫( مثل نشانگان داون = تری زومی ‪) 21‬‬
‫حذف‪ :‬کاهش طول یک کروموزوم – با کاریوتیپ مختل‬
‫از دست رفتن قسمتی از فام تن – غالبا مرگ‬

‫واژگونی‪ :‬بدون تغییر طول کروموزوم ها – ممکنه با کاریوتیپ مختل‬

‫جهت قرارگیری قسمتی از یک فام تن در جای خود معکوس می شود‪.‬‬ ‫بدون تغییر تعداد کروموزوم ها‬ ‫جهش‬
‫مضاعف شدگی‪ :‬با تغییر طول کروموزوم ها – با کاریوتیپ مختل‬ ‫(ناهنجاری ساختاری)‬
‫قسمتی از یک فام تن به فام تن همتا یکطرفه جابجا شده‬

‫جابجایی‪ :‬با یا بدون تغییر طول کروموزوم ها – با کاریوتیپ مختل‬

‫قسمتی از یک فام تن به فام تن غیرهمتا یا بخش دیگری از همان فام تن‬
‫دگرمعنا (با تغییر نوع آمینواسید)‬
‫خاموش (بدون تغییر نوع آمینواسید)‬ ‫جانشینی‬
‫بی معنا (تبدیل به رمزه پایان)‬ ‫کوچک‬
‫با تغییر چارچوب در یک یا دو موضع‬ ‫(یک یا چند جفت نوکلئوتید)‬
‫بدون تغییر چارچوب‬ ‫اضافه یا حذف‬

‫البته این نوع تقسیم بندی کتاب در جهش های کوچک مشروط به این است که جهش در بخش های قابل ترجمه ژن های پروتئین ها رخ دهد!‬

‫‪14‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫اگر یک جهش کوچک جانشینی در بخش های قابل ترجمه ژن سنتز کننده یک رشته پلی پپتیدی رخ دهد‪:‬‬

‫اگر جهش جانشینی سبب تغییر رمزه پایان به رمزه غیر پایان شود‪ ،‬طول رشته پپتیدی حاصله افزایش می یابد‪.‬‬
‫اگر جهش جانشینی سبب تبدیل رمزه ای به رمزه پایان شود‪ ،‬طول رشته پپتیدی حاصله کاهش می یابد‪.‬‬
‫اگر جهش جانشینی سبب تبدیل رمزه ای به رمزه ‪ AUG‬شود‪ ،‬طول رشته پپتیدی حاصله تغییر نکرده و یک آمینواسید تغییر می کند‪.‬‬
‫اگر جهش جانشینی سبب تغییر رمزه آغاز شود‪ ،‬طول رشته پپتیدی حاصله یا کاهش یافته و یا اصال ساخته نمی شود و ‪....‬‬
‫به جز موارد باال اگر جهش جانشینی سبب تغییر رمزه ای به رمزه ای دیگر شود‪ ،‬طول رشته پپتیدی حاصله تغییر نکرده و یا دگرمعنا یا‬
‫خاموش است‪.‬‬

‫(اگر جهش حذف یا اضافه در بخش های قابل ترجمه ژن های پروتئین ها رخ دهد و تعداد نوکلئوتیدهای حذف یا اضافه شده مضرب‬
‫‪ 3‬نباشد‪ ،‬تغییر در چارچوب خواندن رخ می دهد و اگر تعداد نوکئوتیدهای حذف یا اضافه شده مضرب ‪ 3‬باشد‪ ،‬تغییر در چارچوب خواندن‬
‫رخ نمی دهد به تعداد یک سوم آن تعداد‪ ،‬آمینواسید کم یا زیاد می شود‪).‬‬

‫با توجه به توالی رشته الگو ژن سازنده رشته پلی پپتیدی فرضی زیر معین کنید؟‬
‫‪TACTTCAAACCGATT‬‬

‫تعداد آمینو اسید ها رشته پلی پپتیدی حاصله‬ ‫‪-‬‬

‫تعداد پیوند های پپتیدی رشته پلی پپتیدی حاصله‬ ‫‪-‬‬

‫دومین رمزه قرار گرفته در جایگاه ‪ P‬رناتن‬ ‫‪-‬‬

‫دومین پادرمزه قرار گرفته در جایگاه ‪ A‬رناتن‬ ‫‪-‬‬

‫سومین رمزه قرار گرفته در جایگاه ‪ E‬رناتن‬ ‫‪-‬‬

‫آخرین پادرمزه خارج شده از جایگاه ‪ E‬رناتن‬ ‫‪-‬‬

‫آخرین پادرمزه خارج شده از جایگاه ‪ A‬رناتن‬ ‫‪-‬‬

‫پس از خروج ‪ tRNA‬با پادرمزه ‪ tRNA ، UUC‬با کدام پادرمزه وارد جایگاه ‪ A‬می شود؟‬ ‫‪-‬‬

‫اگر در دهمین نوکلئوتید ‪ T‬به جای ‪ C‬جانشین شود‬ ‫‪-‬‬

‫اگر در چهارمین نوکلئوتید ‪ A‬به جای ‪ T‬جانشین شود‬ ‫‪-‬‬

‫اگر در دوازدهمین نوکلئوتید ‪ A‬به جای ‪ G‬جانشین شود‬ ‫‪-‬‬

‫اگر نهمین نوکلئوتید حذف شود‬ ‫‪-‬‬

‫اگر نوکئوتیدهای چهارم – پنجم ‪ -‬ششم حذف شوند‬ ‫‪-‬‬

‫اگر بین نوکلئوتیدهای سوم و چهارم نوکلئوتید ‪ A‬دار اضافه شود‬ ‫‪-‬‬

‫‪15‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫تعیین کنید هر یک از موارد زیر نشان دهنده کدام نوع از جهش های فام تنی می باشد؟‬

‫نکته‪ :‬تبادل دوطرفه قطعه بین کروموزوم های همتا جهش محسوب نشده و کراسینگ اور نامیده می شود‪.‬‬
‫ژنگان (ژنوم) به کل محتوای ماده وراثتی گفته می شود و برابر است با مجموع محتوای ماده وراثتی هسته ای و سیتوپالسمی‪.‬‬
‫طبق قرارداد‪ ،‬ژنگان هسته ای را معادل مجموعه ای شامل یک نسخه از هریک از انواع فام تن ها در نظر می گیرند‪.‬‬
‫ژنگان هسته ای انسان شامل ‪ 22‬فام تن غیرجنسی و فام تن های جنسی ‪ X‬و ‪ Y‬است‪ .‬دنای راکیزه‪ ،‬ژنگان سیتوپالسمی را در‬
‫ژنگان انسان تشکیل می دهد‪.‬‬

‫در ژن ‪ :‬بدون تغییر در ساختار و عملکرد محصول یا‬

‫با تغییر در ساختار و عملکرد محصول یا‬
‫با تغییر در ساختار و بدون تغییر در عملکرد محصول (مثال بدون تغییر جایگاه فعال آنزیم)‬
‫اثر جهش در ژنوم‬
‫در توالی های بین ژنی‪ :‬بدون تغییر در ساختار و عملکرد محصول‬

‫در توالی های تنظیمی‪ :‬با تغییر مقدار محصول (مثال تبدیل راه انداز ضعیف به قوی)‬

‫درونی‪ :‬خطا در همانندسازی‬

‫علت جهش‬
‫فیزیکی ‪ :‬پرتوی فرابنفش ایجاد دوپار تیمین و اختالل در عملکرد دنابسپاراز‬

‫بیرونی‪ :‬عوامل جهش زا‬

‫شیمیایی ‪ :‬بنزوپیرن دود سیگار (سرطان زا) –‬

‫غذاهای نمک سود یا دودی شده – غذاهای کباب شده یا سرخ شده‪ -‬ترکیبات نیتریت دار مانند سدیم نیتریت در محصوالت پروتئینی مثل‬
‫سوسیس و کالباس در بدن به ترکیباتی تبدیل می شوند که تحت شرایطی قابلیت سرطان زایی دارند‪.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫تغییر در جمعیت ها با اثر انتخاب طبیعی‬

‫فرآیندی که در آن افراد سازگارتر با محیط انتخاب می شوند‪ ،‬یعنی آنهایی که شانس بیشتری برای زنده ماندن و تولیدمثل دارند‪ ،‬انتخاب طبیعی می نامند‪.‬‬
‫انتخاب طبیعی جمعیت را تغییر می دهد نه فرد را‪ .‬جمعیت‪ ،‬به افرادی گفته می شود که به یک گونه تعلق دارند و در یک زمان و مکان زندگی می کنند‪ .‬قبل‬
‫از کشف مفاهیم پایۀ ژنتیک‪ ،‬زیست شناسان جمعیت را بر اساس صفات ظاهری توصیف می کردند‪ .‬مثل گوناگونی رنگ بدن در یک جمعیت جانوری یا‬
‫گوناگونی رنگ گلبرگ در یک جمعیت گیاهی‪ .‬با شناخت ژن ها‪ ،‬این امکان فراهم شد که زیست شناسان‪ ،‬جمعیت را بر اساس ژن های آن توصیف کنند‪.‬‬

‫می نامند‪.‬‬ ‫مجموع همه دگره های موجود در همه جایگاه های ژنی افراد یک جمعیت را خزانۀ ژن آن جمعیت‬
‫انتخاب طبیعی می تواند علت مقاوم شدن باکتری ها به پادزیست ها را نیز توضیح دهد‪ .‬در این مثال باکتری های غیرمقاوم از بین می روند و باکتری های مقاوم‬
‫تکثیر می شوند و به تدریج همه جمعیت را به خود اختصاص می دهند؛ در نتیجه جمعیت از غیرمقاوم به مقاوم تغییر می یابد‪.‬‬

‫جمعیت در حال تعادل‬

‫اگر در جمعیتی فراوانی نسبی دگره ها یا ژن نمود ها از نسلی به نسل دیگر ثابت باشد‪ ،‬آن گاه می گویند جمعیت در حال تعادل ژنی‬
‫است‪ .‬تا وقتی جمعیت در حال تعادل است‪ ،‬تغییر در آن‪ ،‬مورد انتظار نیست‪.‬‬
‫جهش‪ :‬افزایش گوناگونی‪ -‬بسیاری تاثیر فوری ندارند‬
‫شارش‪ :‬افزایش گوناگونی در مقصد – دوسویه سبب شبیه شدن‬ ‫با تغییر فراوانی نسبی دگره ها و ژن نمود ها‬

‫رانش دگره ای‪ :‬کاهش گوناگونی – در جمعیت کوچکتر موثرتر‬

‫انتخاب طبیعی‪ :‬کاهش گوناگونی‬ ‫عوامل خارج کننده‬
‫جمعیت از تعادل‬
‫آمیزش های غیر تصادفی‬ ‫بدون تغییر فراوانی نسبی دگره ها‬

‫و با تغییر فراوانی نسبی ژن نمود ها‬

‫‪17‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫بنابر این برای برقرار ماندن تعادل در جمعیت‪ ،‬باید در آن جمعیت‪:‬‬

‫‪ ‬جهش ژنی رخ ندهد‪.‬‬
‫‪ ‬مهاجرت صورت نگیرد‪.‬‬
‫‪ ‬جفتگیریها به ژنوتیپ و فنوتیپ افراد وابسته نباشند‪.‬‬
‫‪ ‬جمعیت به قدری بزرگ باشد که بر اثر نوسانات تصادفی‪ ،‬فراوانی اللها تغییر نکند‪.‬‬
‫‪ ‬انتخاب طبیعی رخ ندهد؛ یعنی‪ ،‬احتمال بقا و تولید مثل برای همة افراد آن یکسان باشد‪.‬‬

‫کاهش گوناگونی‪ :‬رانش و انتخاب طبیعی‬

‫افزایش گوناگونی‪ :‬جهش و شارش‬ ‫عوامل موثر بر گوناگونی‬

‫جمعیت ها‬
‫تداوم گوناگونی‪ :‬اهمیت ناخالص ها – تنوع آللی گامت ها به دنبال آرایش های تترادی – کراسینگ اور‬

‫تداوم گوناگونی در جمعیت ها‬

‫دانستیم که نتیجۀ انتخاب طبیعی‪ ،‬سازگاری بیشتر جمعیت با محیط است‪ .‬با انتخاب شدن افراد سازگارتر‪ ،‬تفاوت های فردی و در نتیجه گوناگونی‬
‫کاهش می یابد‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬دیدیم که گوناگونی در میان افراد یک جمعیت‪ ،‬توانایی بقای جمعیت را در شرایط محیطی جدید باال می برد‪ .‬از این رو‬
‫به سازوکارهایی نیاز است که بتوانند در عین وجود انتخاب طبیعی‪ ،‬گوناگونی تداوم داشته باشد‪.‬‬

‫‪ )1‬گوناگونی دگره ای در گامت ها از طریق آرایش های تترادی متنوع در متافاز یک‬
‫‪ )2‬نوترکیبی در اثر چلیپایی شدن در میوز یک‬
‫‪ )3‬اهمیت ناخالص ها‪:‬‬
‫اهمیت ناخالص ها در تداوم گوناگونی را می توان به وسیله بیماری کم خونی ناشی از گویچه های قرمز داسی شکل نیز نشان داد‪ .‬افراد مبتال به بیماری‬
‫گویچه های قرمز داسی شکل ژن نمود ‪ HbSHbS‬دارند و در سنین پایین معموالً می میرند‪.‬‬
‫ژن نمود ناخالص ها ‪ HbAHbS‬است و وضع بهتری دارند‪ .‬گویچه های قرمز آنها فقط هنگامی داسی شکل می شوند که مقدار اکسیژن محیط کم باشد‪.‬‬
‫ژن شناسان با مطالعه توزیع این بیماری در جهان دریافته اند که فراوانی دگره ‪ HbS‬در مناطقی که ماالریا شایع است بسیار بیشتر از سایر مناطق است‪ .‬بیماری‬
‫ماالریا به وسیله نوعی انگل تک یاخته ای ایجاد می شود که بخشی از چرخه زندگی خود را در گویچه های قرمز می گذراند‪ .‬افرادی که گویچه سالم دارند‪،‬‬
‫یعنی ‪ HbAHbA‬هستند‪ ،‬در معرض خطر ابتال به ماالریا قرار دارند‪ .‬این انگل نمی تواند در افراد ‪ HbAHbS‬سبب بیماری شود‪ ،‬پس افراد ‪ HbAHbS‬در برابر‬
‫ماالریا مقاوم اند‪ .‬بنابراین‪ ،‬وجود دگرۀ ‪ HbS‬در این منطقه باعث بقای جمعیت می شود؛ حال آنکه این دگره در سایر مناطق دگره مطلوبی نیست‪ .‬این مثال‪ ،‬مثال‬
‫خوبی است که نشان می دهد شرایط محیط‪ ،‬تعیین کننده صفتی است که حفظ می شود‪.‬‬

‫سهم نسبی هر فرد در تشکیل نسل بعد‬ ‫فراوانی دگره ‪HbS‬‬ ‫ترتیب فراوانی‪HbSHbS‬‬
‫‪HbAHbA‬‬ ‫‪HbAHbS‬‬ ‫‪HbSHbS‬‬
‫مناطق معمولی‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0/0001‬‬ ‫دوم‬
‫مناطق کوهستانی (فشار اکسیژن کم)‬ ‫‪1‬‬ ‫‪>1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪>> 0/0001‬‬ ‫سوم‬
‫مناطق ماالریاخیز‬ ‫‪>1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0/4‬‬ ‫اول‬

‫‪18‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫شواهد تغییر در گونه ها‬

‫‪ )1‬سنگواره ها ‪ :‬بقایای (قسمتی(معموال) یا کل) یک جاندار یا آثاری از جانداری که در گذشته دور زندگی می کرده است‪.‬‬
‫دیرینه شناسان دریافته اند که در گذشته جاندارانی زندگی می کرده اند که امروز دیگر نیستند‪ ،‬مثل دایناسورها‪ .‬در مقابل‪ ،‬جاندارانی هم هستند که امروز زندگی می کنند‪ ،‬اما در گذشته زندگی‬
‫نمی کرده اند مثل گل الله یا گربه‪ .‬در این میان‪ ،‬گونه هایی هم هستند که از گذشته های دور تا زمان حال زندگی کرده اند مثل درخت گیسو‪ .‬شواهد سنگواره ای نشان می دهند که این‬
‫درخت در ‪ 170‬میلیون سال پیش هم وجود داشته است‪.‬‬
‫‪ )2‬تشریح مقایسه ای‬

‫اندام ها یا ساختارهای همتا‪ :‬اندام هایی را که طرح ساختاری آنها یکسان است‪ ،‬حتی اگر کار متفاوتی دارند مثل اندام حرکت جلویی در مهره داران‬
‫مختلف نسبت به هم‪ .‬این اندام ها نشان دهنده وجود خویشاوندی بین گونه ها و وجود نیای مشترک اند‪.‬‬
‫ساختارهای آنالوگ‪ :‬ساختارهایی را که کار یکسان اما طرح ساختاری متفاوت دارند مثل بال کبوتر و بال پروانه‪ .‬این ساختارها نشان می دهند که برای‬
‫پاسخ به یک نیاز‪ ،‬جانداران به روش های مختلفی سازش پیدا کرده اند‪.‬‬
‫ساختارهای وستیجیال‪ :‬ساختارهای کوچک‪ ،‬ساده یا ضعیف شده که حتی ممکن است فاقد کار خاصی باشند مثل بقایای پا در لگن مار پیتون‪ .‬در واقع‬
‫ساختارهای وستیجیال ردپا تغییر گونه ها هستند‪ .‬شواهد متعددی در دست است که نشان می دهد مارها از تغییر یافتن سوسمارها پدید آمده اند‪.‬‬
‫(( ران مار اندامی وستجیال بوده و نسبت به ران سایر مهره داران خشکی زی همتا میباشد‪)) .‬‬

‫‪ )3‬مطالعات مولکولی (مقایسه ژنگان و پروتئین های گونه های مختلف)‬

‫توالی هایی از دنا را که در بین گونه های مختلف دیده می شوند توالی های حفظ شده می نامند‪.‬‬

‫گونه و گونه زایی‬

‫تعریف ارنست مایر که برای جاندارانی کاربرد دارد که تولیدمثل جنسی دارند ‪.‬‬
‫گونه در زیست شناسی به جاندارانی گفته می شود که می توانند در طبیعت با هم آمیزش کنند و زاده های زیستا و زایا به وجود آورند ولی‬
‫نمی توانند با جانداران دیگر آمیزش موفقیت آمیز داشته باشند (یعنی دارای جدایی تولیدمثلی می باشند)‪.‬‬

‫گونه زایی هم میهنی‬ ‫گونه زایی دگرمیهنی‬

‫وقوع سدهای جغرافیایی‬ ‫‪‬‬
‫قطع شارش بین دو جمعیت‬ ‫‪‬‬
‫ایجاد جهش کروموزومی مثل پلی پلوئیدی شدن بر اثر‬ ‫‪‬‬
‫ایجاد تغییرات متفاوت به دنبال وقوع پدیده هایی همچون‬ ‫‪‬‬
‫خطای میوزی (گل مغربی تتراپلوئید هوگو دووری)‬
‫جهش‪ ،‬نوترکیبی و انتخاب طبیعی و رانش‬
‫ایجاد جدایی تولیدمثلی ناگهانی‬ ‫‪‬‬
‫گذشت زمان و تدریجی‬ ‫‪‬‬
‫ایجاد جدایی تولیدمثلی‬ ‫‪‬‬

‫‪19‬‬
 ‫‪Learn different-8‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫در اوایل دهه ‪ 1900‬دانشمندی به نام هوگو دووری که با گیاهان گل مغربی ‪ 2n=١4‬کار می کرد‪ ،‬متوجه شد که یکی از‬
‫گل های مغربی ظاهری متفاوت با بقیه دارد‪ .‬وی با بررسی فام تن های آن دریافت که که این گیاه به جای ‪ ١4‬فام تن‪ 28 ،‬فام تن‬
‫دارد و بنابراین چارالد (تتراپلوئید) ‪ 4n‬است‪.‬‬
‫گامت هایی که گیاه چارالد ایجاد می کند‪ ،‬دوالد (‪ )2n‬اند نه تک الد (‪ .)n‬اگر گامت های این گیاه با گامت های گیاهان طبیعی‪ ،‬که‬
‫تک الدند‪ ،‬آمیزش کنند تخم های حاصل سه الد ( تریپلوئید یا ‪ ) 3n‬خواهند شد‪ .‬گیاه سه الد حاصل از نمو این تخم‪ ،‬نازاست‪.‬‬
‫(زیستا و نازا)‪ .‬اما اگر گیاه چارالد بتواند خودلقاحی انجام دهد‪ ،‬یا در نزدیکی آن گیاه چارالد مشابه دیگری وجود داشته باشد‪ ،‬یاخته تخم‬
‫‪ 4n‬خواهد بود و گیاهی که از آن ایجاد می شود‪ ،‬قادر به میوز بوده‪ ،‬بنابراین زایاست‪ .‬این گیاه‪ ،‬با جمعیت نیایی خود (که ‪ )2n‬بودند‪،‬‬
‫نمی تواند آمیزش کند و بنابراین به گونه جدیدی تعلق دارد که افراد آن ‪ 4n‬هستند‪.‬‬

‫گونه نیایی دیپلوئید (‪ : )2n =١4‬زیستا و زایا‬

‫گونه جدید تتراپلوئید (‪ : )4n=28‬زیستا و زایا‬ ‫انواع گل های مغربی‬

‫دورگه تریپلوئید (‪ : )3n=2١‬زیستا و نازا‬

‫‪20‬‬