‫دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی‬

‫دانشکده پزشکی‬

‫درسنامه مقدمات علوم تشریح علوم پایه پزشکی‬

‫(مبحث بافت شناسی)‬

‫فصل سوم (هسته سلول)‬

‫پاییز ‪1399‬‬

‫گردآوری و تالیف‪ :‬دکتر عباس پیریایی‬

 ‫دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی‬
‫مبحث بافت شناسی‪ ،‬فصل سوم‪ :‬سلول (هسته)‬ ‫درسنامه مقدمات علوم تشریح علوم پایه پزشکی‬

‫فصل سوم‬
‫سلول (هسته)‬

‫دکتر عباس پیریایی‬

‫اهداف‬
‫دانشجویان پس از مطالعه این فصل قادر خواهند بود‪:‬‬
‫اجزای هسته را شناسایی کرده و آنها را تعریف کنند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ساختار و عملکرد اجزای هسته را شرح دهند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫روند چرخه سلولی و تقسیم سلولی را ذکر نمایند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫سلولهای بنیادی را تعریف کرده و روند بازسازی طبیعی بافتها را شرح دهند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مرگ سلولی ناشی از اپوپتوز و نکروز را توضیح داده و تفاوت های آنها را ذکر نمایند‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫مقدمه‬
‫هسته سلول محتوی یک نسخه کامل از دستورالعمل (ژن) هایی است که برای ایجاد همه ساختارهای سلولی و همچنین‬
‫فعالیتهای یک سلول کامل مورد نیاز است‪ .‬همانطور که میدانید این ژنها به صورت رمزهایی در ‪DNA‬ی بسته بندی شده‬
‫در کروموزومهای هسته حضور دارند‪ .‬عالوه بر آن‪ ،‬هسته سلول حاوی مجموعهای از زیرواحد (مولکول) های مورد نیاز برای‬
‫همانند سازی ‪ DNA‬و همچنین رونویسی انواع ‪ RNA‬هاست‪ .‬الزم به ذکر است که‪ ،‬هرچند میتوکندریها دارای یک ژنوم‬
‫کوچک (‪DNA‬ی حلقوی) هستند و ‪ RNA‬هایی را برای ساخت پروتئین و استفاده در این اندامک تولید می کنند‪ ،‬اما این‬
‫ژنوم آنقدر کوچک است که حتی برای خود میتوکندری نیز کافی نیست‪ .‬در نتیجه بسیاری از پروتئین های مورد نیاز میتوکندری‬
‫نیز توسط ژنوم هسته رمز میشود‪ .‬هسته سلول اغلب به صورت یک ساختار گرد‪ ،‬بیضی یا کشیده‪ ،‬و به طور معمول در مرکز‬
‫سلول قرار گرفته است (شکل ‪ .)3-1‬اجزای اصلی هسته عبارتند از‪ :‬پوشش هستهای )‪ ،(Nuclear Envelope‬کروماتین‬
‫)‪ ،(Chromatin‬هستک )‪ (Nucleolus‬و ماتریکس هستهای )‪ .(Nuclear Matrix‬بهطور معمول‪ ،‬اندازه و خصوصیات‬
‫مورفولوژیک هستههای سلولهای مشابه و سالم یکسان است‪ .‬در حالی که هستههای سلولهای سرطانی دارای شکل نامنظم‪،‬‬
‫اندازه متغیر و الگوهای غیرمعمول )‪ (Atypical‬کروماتین هستند‪.‬‬

‫پوشش هسته ای )‪(Nuclear Envelope‬‬

‫پوشش هستهای‪ ،‬یک سد با نفوذپذیری انتخابی است‪ ،‬که محتویات هسته و سیتوپالسم را از یکدیگر مجزا میکند‪ .‬تصاویر‬
‫میکروسکوپ الکترونی نشان میدهند که پوشش هستهای دو غشای موازی دارد‪ ،‬که توسط یک فضا به نام فضای دور هستهای‬

‫گردآوری و تالیف‪ :‬دکتر عباس پیریایی‬ ‫‪1‬‬

 ‫دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی‬
‫مبحث بافت شناسی‪ ،‬فصل سوم‪ :‬سلول (هسته)‬ ‫درسنامه مقدمات علوم تشریح علوم پایه پزشکی‬

‫)‪ (Perinuclear Space‬با فاصلهای حدود ‪ 30-50‬نانومتر از هم جدا میشوند (شکل ‪ .)3-2‬این فضا و همچنین غشای خارجی‬
‫هسته‪ ،‬در امتداد شبکه اندوپالسمی خشن قرار میگیرند‪ ،‬که نشان دهنده پیوستگی پوشش هستهای و شبکه اندوپالسمی است‪.‬‬
‫یک شبکه پروتئینی سازمان یافته بنام تیغه هستهای )‪ (Nuclear Lamina‬در ارتباط نزدیک با غشای داخلی پوشش هستهای‬
‫قرار دارد (شکل ‪ .)3-3‬این ساختار که اسکلت هسته ای نیز نامیده میشود به پایداری پوشش هستهای و تعیین شکل هسته‬
‫کمک میکند‪ .‬تیغه هستهای شامل گروهی از پروتئینهای فیالمان حدواسط بنام المینها (‪ )Lamins‬است‪ .‬المینها به عنوان‬
‫پروتئینهای رشتهای محیطی‪ ،‬به پروتئینهای سراسر غشایی موجود در غشای داخلی پوشش هسته متصل می شوند‪ .‬الزم به‬
‫ذکر است که در سلولهایی که در حال تقسیم نیستند این تیغه هسته ای جایگاهی برای اتصال کروماتین میباشند (شکل ‪-4‬‬
‫‪.)3‬‬

‫شکل ‪ .3-1‬تصویر میکروسکوپ نوری از برش بافت کبد که سلولهای کبدی (هپاتوسیتها) را نشان میدهد‪ .‬در تصویر چهار هسته‬
‫هپاتوسیتی (هستههای گرد و درشت) دیده میشود‪ ،‬که همگی تا حدود زیادی مشابه هستند‪ .‬درون این هسته ها نیز چند هستک پررنگ‬
‫دیده میشود‪ ،‬که نشان دهنده فعالیت باالی پروتئینسازی این سلولهاست‪ .‬یکی از هپاتوسیتها دارای دو هسته است‪ ،‬همچنین چند‬
‫هسته بیضی شکل و کشیده نیز در تصویر وجود دارد‪ ،‬که مربوط به سایر سلولهای موجود در کبد است‪ .‬رنگ آمیزی پاراروزانیلین‪-‬آبی‬
‫تولوئیدین )‪ ،(PT‬بزرگنمایی ‪ 1000‬برابر‪.‬‬

‫در مناطقی که غشای داخلی و خارجی پوشش هستهای به هم متصل میشوند‪ ،‬کمپلکس منافذ هستهای ‪(Nuclear Pore‬‬
‫)‪ Complexes‬ایجاد می شود (شکل ‪ 3-4‬و ‪ .)3-5‬پروتئینهای تشکیل دهنده این کمپلکس ها نوکلئوپورینها‬
‫)‪ (Nucleoporins‬نامیده میشوند‪ .‬این پروتئینها در اطراف هر منفذ هشته ای یک مجموعه متقارن هشت وجهی را ایجاد‬
‫میکنند‪ ،‬که انتقال دو طرفه ماکرومولکولها را بین هسته و سیتوپالسم تنظیم مینمایند‪ .‬با این حال‪ ،‬یونها و مواد کوچک از‬
‫طریق انتشار ساده از این منافذ عبور میکنند‪ .‬یک سلول در حال رشد حدود ‪ 3000-4000‬منفذ دارد‪ ،‬که در هر ثانیه از هر‬
‫کدام از آنها بیش از ‪ 1000‬ماکرومولکول عبور می کند‪ .‬ماکرومولکولهایی که از هسته خارج می شوند‪ ،‬به طور عمده شامل‬
‫زیرواحدهای ریبوزومی و ‪ RNA‬های دخیل در پروتئین سازی هستند‪ ،‬در حالی که ماکرومولکول هایی که به هسته وارد می‬
‫شوند‪ ،‬اغلب شامل پروتئین های مشارکت کننده در ساختار کروماتین (ازجمله هیستونها)‪ ،‬پروتئینهای ریبوزومی‪ ،‬فاکتورهای‬
‫رونویسی‪ ،‬اسیدهای نوکلئیک و آنزیمها هستند‪.‬‬

‫گردآوری و تالیف‪ :‬دکتر عباس پیریایی‬ ‫‪2‬‬

 ‫دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی‬
‫مبحث بافت شناسی‪ ،‬فصل سوم‪ :‬سلول (هسته)‬ ‫درسنامه مقدمات علوم تشریح علوم پایه پزشکی‬

‫شکل ‪ .3-2‬تصویر شماتیک هسته سلول‪ .‬در شکل‪ ،‬پوشش هستهای و ارتباط آن با شبکه اندوپالسمی خشن و همچنین منافذ هستهای‬
‫موجود در آن‪ ،‬و یک هستک بزرگ مشاهده میشود‪.‬‬

‫شکل ‪ .3-3‬عکس میکروسکوپ الکترونی گذاره (‪ )TEM‬از هسته سلول‪ ،‬که نواحی هتروکروماتین )‪ (HC‬متراکم (دارای کدورت‬
‫الکترونی) و یوکروماتین (‪ )EC‬پراکنده و کمرنگ مشاهده میشود‪ .‬پیکان ها هتروکروماتین متصل به هستک را در اطراف هستک )‪(Nu‬‬
‫نشان میدهند‪ .‬نوک پیکان ها نیز به پوشش هستهای اشاره میکنند‪ .‬همان طور که مشاهده میشود در زیر پوشش هستهای‪ ،‬یک الیه‬
‫نازک با کدورت الکترونی وجود دارد که شامل تیغه هستهای و هتروکروماتین متصل به آن است‪.‬‬

‫گردآوری و تالیف‪ :‬دکتر عباس پیریایی‬ ‫‪3‬‬

 ‫دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی‬
‫مبحث بافت شناسی‪ ،‬فصل سوم‪ :‬سلول (هسته)‬ ‫درسنامه مقدمات علوم تشریح علوم پایه پزشکی‬

‫شکل ‪ )a( .3-4‬تصویر شماتیک هسته که در آن تیغه هستهای (شامل شبکهای از المینها که در مجاورت غشای داخلی پوشش هسته‬
‫ای قرار دارد) و یک کمپلکس منفذ هستهای مشاهده میشود‪)b( .‬تصویر میکروسکوپ الکترونی نگاره (‪ )SEM‬که نمای درونی غشای‬
‫داخلی پوشش هسته ای را نشان می دهد‪ .‬در این تصویر بخشهایی از شبکه تیغه هستهای (‪ )NL‬و تعداد فراوانی کمپلکس منفذ هستهای‬
‫(‪ )NPC‬مشاهده میشود (بزرگنمایی ‪ 100/000‬برابر)‪.‬‬

‫شکل ‪ .3-5‬تصویر شماتیک سادهای از کمپلکس منفذ هستهای‪ .‬این مجموعه شامل بیش از ‪ 30‬پروتئین نوکلئوپورین است که درون‬
‫غشاهای پوشش هستهای گسترش یافتهاند و انتقال کنترل شده و هوشمند دو طرفه ماکرومولکول ها را بین هسته و سیتوپالسم تنظیم‬
‫میکنند‪.‬‬

‫گردآوری و تالیف‪ :‬دکتر عباس پیریایی‬ ‫‪4‬‬

 ‫دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی‬
‫مبحث بافت شناسی‪ ،‬فصل سوم‪ :‬سلول (هسته)‬ ‫درسنامه مقدمات علوم تشریح علوم پایه پزشکی‬

‫کروماتین )‪(Chromatin‬‬
‫کروماتین موجود در هسته سلولهایی که در حال تقسیم نیستند‪ ،‬شامل ‪ DNA‬و پروتئینهای همراه آن (ازجمله هیستون‬
‫ها) است‪ ،‬که دارای درجات متفاوتی از تراکم و پیچ خوردگی هستند‪ .‬با مشاهده هسته سلول توسط میکروسکوپ نوری و‬
‫میکروسکوپ الکترونی گذاره‪ ،‬دو نوع کروماتین قابل تشخیص است‪ .‬کروماتین متراکم )‪ (Heterochromatin‬که با‬
‫میکروسکوپ الکترونی به صورت نواحی تیره و الکترون متراکم‪ ،‬و در میکروسکوپ نوری به صورت توده های بازوفیل دیده‬
‫میشود؛ و کروماتین کم تراکم )‪ (Euchromatin‬که در میکروسکوپ الکترونی به صورت نواحی روشن و گرانوالر پراکنده‪ ،‬و‬
‫در میکروسکوپ نوری به صورت مناطقی با خاصیت بازوفیلی ضعیف قابل مشاهده است‪ .‬الگوی کروماتین یک هسته نشان دهنده‬
‫فعالیت سلول است‪ .‬به طور کلی سلول هایی که هسته آنها روشن تر است‪ ،‬نسبت به سلول های دارای هسته تیره و متراکم‪ ،‬از‬
‫نظر ساخت پروتئین فعالتر هستند‪ .‬در یک هسته کم رنگ (که میزان یوکروماتین بیشتر و هتروکروماتین کمتر است) سطح‬
‫بیشتری از ‪ DNA‬برای رونویسی ‪ RNA‬در دسترس قرار دارد‪ .‬در حالی که در یک هسته تیره که غنی از هتروکروماتین متراکم‬
‫است‪ DNA ،‬به شدت پیچ خورده و مقادیر کمتری از آن برای رونویسی در دسترس می باشد‪ .‬همان طور که در شکل ‪3-3‬‬
‫مشاهده میشود‪ ،‬در اغلب سلول ها در زیر پوشش هسته و در ارتباط با تیغه هستهای مقادیری هتروکروماتین وجود دارد‪ .‬رنگ‬
‫آمیزی کروموزومها با روش هیبریدیزاسیون درجای فلورسنت )‪ (Fluorescence in situ hybridization, FISH‬نشان‬
‫می دهد که در سلول هایی که در حال تقسیم نیستند‪ ،‬هر کروموزوم پس از باز شدن در ناحیه مشخصی درون هسته قرار‬
‫میگیرد (شکل ‪ .)3-6‬در هسته سلول های انسان و بسیاری از موجودات دیگر‪ ،‬از هر کروموزوم دو نسخه همسان‬
‫)‪ (Homologous‬وجود دارد‪ ،‬که هرکدام از آنها از یک والد به فرزند به ارث می رسند‪ .‬به همین علت این سلول ها را سلول‬
‫های دیپلویید می نامند‪ .‬بدین ترتیب‪ ،‬سلول های انسانی دارای ‪ 23‬جفت کروموزوم می باشند؛ که در زنان هر ‪ 23‬جفت آن‬
‫همولوگ است‪ ،‬اما در مردان ‪ 22‬جفت کروموزوم همولوگ و یک جفت کروموزوم جنسی غیر همسان وجود دارد (شکل ‪.)3-9‬‬

‫شکل ‪ .3-6‬تصا ویر میکروسکوپ کانفوکال از هسته سلول فیبروبالست انسانی که هر کروموزوم آن با روش ‪ FISH‬به رنگ خاصی رنگ‬
‫آمیزی شده است‪ a .‬تصویر اولیه و ‪ b‬تصویر پروسس شده با نرم افزارهای ویژه را نشان می دهد‪ ،‬که در آن محل گسترش هر کروموزوم‬
‫قابل تشخیص است‪.‬‬

‫گردآوری و تالیف‪ :‬دکتر عباس پیریایی‬ ‫‪5‬‬

 ‫دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی‬
‫مبحث بافت شناسی‪ ،‬فصل سوم‪ :‬سلول (هسته)‬ ‫درسنامه مقدمات علوم تشریح علوم پایه پزشکی‬

‫کروماتین از رشتههای مارپیچ ‪ DNA‬که به پروتئینهای بازی به نام هیستون ها و همچنین پروتئین های غیر هیستونی متصل‬
‫هستند‪ ،‬تشکیل شده است‪ .‬واحد ساختاری کروماتین‪ ،‬نوکلئوزوم )‪ (Nucleosome‬است‪ .‬هر نوکلئوزوم شامل یک بخش مرکزی‬
‫متشکل از ‪ 8‬پروتئین هیستونی (‪ 2‬نسخه از هریک از هیستونهای ‪ H3 ،H2B ،H2A‬و ‪ )H4‬است‪ ،‬که قطعهای از ‪DNA‬‬
‫شامل ‪ 148‬جفت باز به دور آن میپیچد‪ .‬هر نوکلئوزوم‪ ،‬همچنین یک پروتئین هیستون ‪ H1‬دارد که در برقراری اتصال بین‬
‫‪ DNA‬و هیستونهای بخش مرکزی مشارکت می کند (شکل ‪ .)3-7‬نوکلئوزومها با انواع متعددی از پروتئینهای غیرهیستونی‬
‫(شامل پروتئینهای ساختاری و آنزیمی) نیز ارتباط دارند‪ .‬پروتئینهای ساختاری غیر هیستونی در متراکم کردن کروماتین‬
‫مشارکت می کنند (شکل ‪ .)3-7‬در حالی که پروتئین های آنزیمی در فرایند های رونویسی ‪ ،RNA‬همانند سازی ‪،DNA‬‬
‫تشکیل زیرواحد های ریبوزومی و دیگر عملکردهای هسته شرکت می نمایند‪.‬‬
‫مطالعه میکروسکوپی سلولهای پستانداران و از جمله انسان نشان میدهد که یک توده هتروکروماتین در هسته سلولهای زنان‬
‫وجود دارد‪ ،‬که در سلولهای مردان دیده نمیشود‪ .‬این توده کروماتینی‪ ،‬کروماتین جنسی )‪ (Sex Chromatin‬یا جسم بار‬
‫)‪ (Barr Body‬نامیده میشود‪ .‬درواقع جسم بار یکی از دو کروموزوم ‪ X‬موجود در سلولهای زنان است‪ ،‬که به شدت متراکم‬
‫شده و قابل مشاهده است‪ ،‬در حالی که کروموزوم ‪ X‬دیگر تراکم کمتری داشته و قابل مشاهده نیست‪ .‬شواهد نشان میدهند‬
‫که کروماتین جنسی از نظر ن سخه برداری غیر فعال است‪ ،‬زیرا هر سلول تنها نیاز به یک کروموزوم ‪ X‬دارد‪ .‬بنابراین در زنان‬
‫یکی از آن دو کروموزوم متراکم و خاموش میشود‪ .‬در حالی که در مردان تنها یک کروموزوم ‪ X‬فعال وجود دارد (شکل ‪.)3-8‬‬

‫کاربرد پزشکی‬
‫در بیمارانی که امکان تعیین جنسیت آنها با توجه به اندامهای جنسی خارجی شان وجود ندارد‪ ،‬مانند هرمافرودیسم‬
‫)‪ (Hermaphroditism‬و هرمافرودیسم کاذب )‪ ،(Pseudo-hermaphroditism‬مطالعه میکروسکوپی هسته سلولها‬
‫و مشاهده کروماتین جنسی (جسم بار) می تواند در تشخیص جنسیت ژنوتیپی آنها کمک کند‪ .‬همچنین بررسی حضور‬
‫کروماتین جنسی میتواند در تشخیص برخی ناهنجاریهای مربوط به کروموزومهای جنسی‪ ،‬مانند سندرم کالین فلتر (وجود‬
‫کروموزومهای ‪ )XXY‬که باعث اختالالت بیضه و آزوسپرمی (فقدان اسپرم) در مردان میشود‪ ،‬نیز موثر باشد‪.‬‬

‫برای آنالیز میکروسکوپیکروموزومهای یک فرد میتوان سلولهایی از او را در محیط کشت به سمت تکثیر پیش برد‪ ،‬سپس‬
‫فرایند تقسیم را در مرحله متافاز میتوز به کمک کلشیسین (که مانع از تشکیل دوک تقسیم و جدا شدن کروماتیدها می شود)‬
‫متوقف کرد‪ .‬بدین ترتیب میتوان کروموزومهایی را که کامال متراکم شدهاند‪ ،‬مشاهد نمود و کاریوتایپ فرد را تهیه کرد؛ یا آنکه‬
‫کروموزومها را توسط روشهای خاصی نظیر ‪ FISH‬رنگ آمیزی نمود‪ ،‬تا اگر شکستگیهایی در کروموزومها رخ داده‪ ،‬قابل‬
‫تشخیص باشد (شکل ‪.)3-9‬‬

‫هستک )‪(Nucleolus‬‬
‫هستک‪ ،‬ساختاری کروی و بسیار بازوفیل در هسته سلولهایی است که دارای فعالیت سنتزی هستند (شکل ‪ 3-1‬و ‪.)3-10‬‬
‫بازوفیلی هستک به علت هتروکروماتین بودن آن نیست‪ ،‬بلکه به علت وجود ‪RNA‬های ریبوزومی )‪ (rRNA‬فراوانی است که‬
‫(برای تشکیل زیرواحدهای ریبوزومی) در هستک رونویسی و پردازش میشوند‪ .‬سلول ها ممکن است بر اساس فعالیتشان یک‬
‫تا سه هستک داشته باشند‪ .‬هستکها همواره به طور مشخصی در هسته سلولهایی که فعاالنه در حال ساخت پروتئین (برای‬

‫گردآوری و تالیف‪ :‬دکتر عباس پیریایی‬ ‫‪6‬‬

 ‫دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی‬
‫مبحث بافت شناسی‪ ،‬فصل سوم‪ :‬سلول (هسته)‬ ‫درسنامه مقدمات علوم تشریح علوم پایه پزشکی‬

‫خود سلول یا ترشح) هستند‪ ،‬قابل مشاهده است‪ .‬بنابراین بهخصوص سلولهایی که پروتئینهای ترشحی فراوانی را می سازند و‬
‫همچنین سلولهای توموری بدخیم که رشد سریعی دارند‪ ،‬دارای هستکهای بزرگی هستند‪.‬‬

‫‪b‬‬

‫‪a‬‬
‫شکل ‪ .3-7‬ساختار کروماتین هسته سلول‪ .‬در شکل ‪ a‬فرایند تشکیل کروماتین و حالتهای مختلف متراکم شدن آن در سلول‪c‬اینترفازی‬
‫و همچنین مراحل پیشرفتهتر متراکم شدن آن تا تشکیل کروموزوم در حین پروفاز میتوز نشان داده شده است‪ .‬تصویر به ترتیب از باال‬
‫مارپیچ دوتایی ‪ 2‬نانومتری ‪ DNA‬را نشان میدهد‪ ،‬سپس به دنبال آن پیوستن ‪ DNA‬به هیستونها و تشکیل نوکلئوزومها (به عنوان‬
‫واحد ساختاری کروماتین) رخ میدهد‪ .‬نوکلئوزومها نیز به صورت زنجیره وار به دنبال یکدیگر قرار گرفته و رشتههای کروماتین ‪ 11‬و ‪30‬‬
‫نانومتری را ایجاد میکنند‪ .‬با فشردگی بیشتر کروماتین‪ ،‬و ایجاد لوپها و اتصال به پروتئینهای ساختاری غیر هیستونی‪ ،‬رشتههای‬
‫کروماتینی با قطر ‪ 300‬نانومتر (به عنوان هتروکروماتین در سلولهای اینترفازی) و سپس کروماتین ‪ 700‬نانومتری (به عنوان بازوهای‬
‫کروموزومی در مراحل پروفاز تقسیم سلولی) تشکیل می شوند‪ .‬آخرین تصویر‪ ،‬یک کروموزوم را در مرحله متافاز نشان میدهد‪ .‬در این‬
‫مرحله‪ ،‬حداکثر میزان فشردگی ‪ DNA‬و حداکثر تراکم کروماتین دیده میشود‪ .‬در این مرحله‪ ،‬هر کروموزوم از دو بازو (کروماتید) تشکیل‬
‫شده است که در یک ناحیه به نام سانترومر به هم متصل هستند‪ .‬شکل ‪ B‬تصویر شماتیک یک نوکلئوزوم را با بزرگنمایی باالتر نشان می‬
‫دهد‪ .‬همانطور که مشاهده می شود‪ ،‬این ساختار شامل یک بخش مرکزی است که از ‪ 4‬نوع هیستون (‪ 2‬نسخه از هرکدام از هیستونهای‬
‫‪ H3 ،H2B ،H2A‬و ‪ )H4‬تشکیل شده است‪ ،‬و قطعه ای از ‪ DNA‬به طول ‪ 148‬جفت باز به دور آن پیچ خورده است‪ .‬یک هیستون ‪H1‬‬
‫نیز در خارج از بخش مرکزی وجود دارد که در اتصال ‪ DNA‬به مرکز هیستونی مشارکت می کند‪ .‬شکل ‪ c‬نیز تصویر میکروسکوپ الکترونی‬
‫گذاره هسته یک سلول فعال را نشان می دهد که در آن یوکروماتین در فرم های ‪ 11‬و ‪ 30‬نانومتری مشاهده می شود‪.‬‬

‫گردآوری و تالیف‪ :‬دکتر عباس پیریایی‬ ‫‪7‬‬

 ‫دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی‬
‫مبحث بافت شناسی‪ ،‬فصل سوم‪ :‬سلول (هسته)‬ ‫درسنامه مقدمات علوم تشریح علوم پایه پزشکی‬

‫‪Barr Body‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬

‫شکل ‪ .3-8‬تصاویر میکروسکوپ نوری از هسته یک سلول پوششی مخاط دهان ‪ a‬و ‪ ،b‬و نوتروفیل‪ .‬سلول ‪ a‬مربوط به یک مرد و سلول‬
‫های ‪ b‬و ‪ c‬مربوط به یک زن می باشد‪ .‬همانطور که مشاهده می شود‪ ،‬کروماتین جنسی (جسم بار) در هسته سلول های زن به خوبی قابل‬
‫تشخیص است‪ .‬کروماتین جنسی‪ ،‬در اپی تلیوم مخاط دهان به صورت نقطه کوچک و متراکمی است که به پوشش هستهای متصل شده‬
‫است‪ ،‬در حالی که در نوتروفیل‪ ،‬این کروماتین به شکل یک زائده شبیه چوب طبل به یکی از لوبهای هسته متصل است‪.‬‬

‫شکل ‪ .3-9‬تعیین کاریوتیپ انسان از طریق رنگ آمیزی و سپس عکس برداری از کروموزومهای یک سلول که تقسیم آن در مرحله متافاز‬
‫میتوز متوقف شده است‪ .‬با رنگ آمیزی های خاص‪ ،‬هر کروموزوم یک الگوی ویژه از نواربندی دارد که شناسایی آنها را آسان میکند‪.‬‬
‫همچنین درصورتی که ناهنجاریهایی رخ داده باشد‪ ،‬منجر به تغییر این الگو میشود و قابل شناسایی خواهد بود‪ .‬این تصویر با روش دورگه‬
‫سازی درجای فلورسنت )‪ (FISH‬برای همه کروموزومها و سپس انجام کاریوتیپ ایجاد شده است‪ .‬همانطور که مشاهده میشود‪ ،‬هر ‪22‬‬
‫جفت کروموزوم و همچنین کروموزومهای ‪ X‬و ‪ Y‬دارای اندازه‪ ،‬شکل و محل سانترومر متفاوتی هستند‪ .‬در کادر قرمز یک ناهنجاری‬
‫کروموزومی (انتقال بخشی از بازوی کروموزوم ‪ 8‬به کروموزوم ‪ )14‬نمایش داده شده است‪.‬‬

‫گردآوری و تالیف‪ :‬دکتر عباس پیریایی‬ ‫‪8‬‬

 ‫دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی‬
‫مبحث بافت شناسی‪ ،‬فصل سوم‪ :‬سلول (هسته)‬ ‫درسنامه مقدمات علوم تشریح علوم پایه پزشکی‬

‫هستک خود شامل ‪ 3‬بخش است‪ .‬بخش اول‪ DNA ،‬سازمان دهنده هستک است‪ ،‬که قطعهای از ‪ DNA‬می باشد که شامل‬
‫رمز ژنتیکی مورد نیاز برای رونویسی ‪ rRNA‬است‪ .‬نسخههای ‪ rRNA‬رونویسی شده از روی این سازمان دهنده‪ ،‬در بخش دوم‬
‫که بخش رشتهای نامیده میشود‪ ،‬تجمع مییابند‪ .‬سپس این ‪rRNA‬ها به سرعت با پروتئینهای ریبوزومی (که پیشتر در‬
‫سیتوپالسم ساخته شده و از طریق منافذ هستهای وارد هستک شدهاند) متصل میشوند و زیر واحدهای ریبوزومی کوچک و‬
‫بزرگ را ایجاد میکنند‪ .‬این زیرواحدها در بخش سوم که بخش دانه دار نامیده میشود تجمع مییابند‪ ،‬تا آنکه از طریق منافذ‬
‫هستهای به سیتوپالسم منتقل شوند (شکل ‪.)3-10‬‬

‫شکل ‪ .3-10‬عکس میکروسکوپ الکترونی گذاره از یک هستک‪ .‬نواحی کم رنگ کوچک (‪ )FC‬همان بخش سازمان دهنده هستند که‬
‫شامل توالیهای ‪ DNA‬برای رونویسی ‪ rRNA‬می باشند‪ .‬بخش رشتهای )‪ (F‬نیز شامل نسخههای ‪ rRNA‬هستند و بخش دانهدار (‪)G‬‬
‫نیز حاوی زیرواحدهای بزرگ و کوچک ریبوزومی است‪ .‬هتروکروماتین (‪ ،(H‬یوکروماتین (‪ ،)E‬پوشش هستهای )‪ ،(NE‬سیتوپالسم )‪.(C‬‬
‫بزرگنمایی‪ 350.000 :‬برابر‪.‬‬

‫ماتریکس هسته ای )‪(Nuclear Matrix‬‬

‫ماتریکس هسته ای شامل محیط مایعی است که مابین کروماتینها و همچنین درون هستک ها وجود دارد‪ ،‬و شامل آب و مواد‬
‫محلول موجود در آن است‪ .‬مهمترین عناصر موجود در ماتریکس‪ ،‬شامل پروتئینها (که بسیاری از آنها فعالیت آنزیمی دارند) و‬
‫یونهایی هستند که در فرایندهای رونویسی ‪ RNA‬و همانندسازی ‪ DNA‬مشارکت میکنند‪ .‬عالوه بر آن‪ ،‬ساختار رشتهای‬
‫اسکلت هستهای )‪ (Nucleoskeleton‬نیز که پیشتر اشاره شد‪ ،‬خود بخشی از ماتریکس هستهای به حساب میآید‪ .‬همانطور‬
‫که می دانید‪ ،‬قوسهای کروماتین در حاشیه هسته به این اسکلت متصل میشوند‪.‬‬

‫گردآوری و تالیف‪ :‬دکتر عباس پیریایی‬ ‫‪9‬‬

 ‫دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی‬
‫مبحث بافت شناسی‪ ،‬فصل سوم‪ :‬سلول (هسته)‬ ‫درسنامه مقدمات علوم تشریح علوم پایه پزشکی‬

‫چرخه سلولی )‪(The Cell Cycle‬‬

‫دوران زندگی یک سلول‪ ،‬از زمانی که به وجود می آید تا زمانی که به دو سلول جدید تکثیر میشود یا میمیرد‪ ،‬چرخه سلول‬
‫نام دارد‪ .‬این چرخه شامل توالی منظمی از وقایع است که به چهار مرحله مجزا تقسیم میشود (شکل ‪ .)3-11‬این مراحل‪ ،‬به‬
‫ترتیب از زمان ایجاد یک سلول‪ ،‬شامل ‪ -1‬مرحله ‪( G1‬فاصله زمانی بین میتوز قبلی و همانند سازی ‪ -2 ،)DNA‬مرحله ‪S‬‬
‫(مرحله سنتز ‪ -3 ،)DNA‬مرحله ‪( G2‬فاصله زمانی بین همانندسازی ‪ DNA‬و میتوز بعدی) و ‪ -4‬مرحله میتوز است‪ .‬از آنجا‬
‫که انجام دقیق و صحیح مراحل چرخه سلولی برای حفظ سالمت سلول و بافت‪ ،‬و همچنین جلوگیری از بروز ناهنجاری هایی‬
‫نظیر سرطان بسیار مهم است‪ ،‬چرخه سلولی در چند نقطه حساس )‪ (Check Points‬بطور هوشمند مورد برسی های دقیق‬
‫قرار می گیرد (شکل ‪ .)3-12‬در سلولهایی که فعالیت چرخه سلولی بهطور موقت یا دائم متوقف میشود و سلول از تقسیم باز‬
‫میایستد‪ ،‬سلولها پس از مرحله ‪ G1‬وارد یک مرحله غیر فعال به نام فاز ‪ G0‬میشوند‪ .‬بسیاری از این سلولها تحت شرایطی‬
‫میتوانند دوباره به چرخه بازگردند و تکثیر شوند (مانند سلولهای کبدی)‪ ،‬اما بعضی از سلولها پس از ورود به مرحله ‪G0‬‬
‫ممکن است برای همه عمر در آن حالت باقی بمانند (مانند سلولهای عصبی)‪.‬‬

‫شکل ‪ .3-11‬مراحل مختلف چرخه سلولی‪ .‬همانطور که مشاهده میشود‪ ،‬در سلولهایی که بهطور مداوم در حال تقسیم هستند‪ ،‬سلول‬
‫پس از سپری نمودن مرحله ‪ G1‬به ترتیب وارد مرحله ‪ G2 ،S‬و سپس ‪ M‬شده و چرخه دوباره تکرار میشود‪ .‬در حالی که سلولهای پایدار‬
‫از مرحله ‪ G1‬وارد ‪ G0‬میشوند‪ ،‬و در چنین حالتی روند تقسیم شان متوقف شده و برای مدت زمان طوالنی در این مرحله باقی میمانند‪،‬‬
‫تا تحت شرایط خاصی دوباره به چرخه سلولی برگردند و تکثیر شوند‪ .‬برخی سلولها نیز تا پایان عمر خود در مرحله ‪ G0‬باقی میمانند و‬
‫هیچگاه تکثیر نمیشوند‪ .‬در مرحله‪ G1‬سلول حاصل از تقسیم پیشین‪ ،‬رشد می نماید تا به اندازه طبیعی خود برسد و همچنین به جمع‬
‫آوری آنزیمها و نوکلئوتیدهای الزم برای همانند سازی ‪ DNA‬میپردازد‪ ،‬در مرحله ‪ ،‬محتویات ژنتیکی سلول )‪ (DNA‬و پروتئینهای‬
‫همراه آن و همچنین سانتریولها همانند سازی می کنند‪ .‬در مرحله ‪ G2‬سلول انرژی و مواد مورد نیاز برای انجام تقسیم (بخصوص زیرواحد‬
‫های توبولین که برای تشکیل دوک تقسیم الزم اند) را در خود ذخیره سازی میکند‪ .‬سرانجام در مرحله ‪ M‬تقسیم میتوز طی مراحل‬
‫خاصی رخ میدهد‪ .‬زمان های نشان داده شده در تصویر مربوط به آن دسته از سلول های انسانی است که رشد و چرخه سلولی سریعی‬
‫دارند‪ .‬در چنین سلول هایی چرخه سلولی بین ‪ 24‬تا ‪ 36‬ساعت طول میکشد‪.‬‬

‫گردآوری و تالیف‪ :‬دکتر عباس پیریایی‬ ‫‪10‬‬

 ‫دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی‬
‫مبحث بافت شناسی‪ ،‬فصل سوم‪ :‬سلول (هسته)‬ ‫درسنامه مقدمات علوم تشریح علوم پایه پزشکی‬

‫شکل ‪ .3-12‬نقاط حساس بررسی صحت مراحل مختلف چرخه سلولی و همچنین ورود سلول به مرحله ‪ G0‬یا تکقسیم‪ .‬همانطور که‬
‫مشاهده میشود‪ ،‬عالوه بر بررسی صحت سایر عوامل مورد نیاز تقسیم‪ ،‬سالمت ‪ DNA‬سلول در چند مرحله مورد ارزیابی و در صورت نیاز‬
‫اصالح قرار می گیرد‪.‬‬

‫تکثیر همه سلولهای بدنی انسان (به جز سلولهای جنسی) از طریق تقسیم میتوز رخ میدهد‪ .‬در طی این نوع تقسیم سلولی‪،‬‬
‫ابتدا همه محتویات ژنتیکی (در مرحله ‪ )S‬دوبرابر شده و سپس بین دو سلول حاصله تقسیم میشود‪ .‬بنابراین سلولهای حاصله‬
‫از نظر ژنتیکی کامال مشابه یکدیگر و همچنین مشابه سلول مادری خواهند بود‪ .‬درحالی که در تقسیم میوز که به آن تقسیم با‬
‫کاهش کروموزومی نیز گفته میشود‪ ،‬محتوای ژنتیکی سلولهای فقط یک بار دوبرابر می شود ‪ ،‬اما سلول دوبار متوالی تقسیم‬
‫می شود؛ لذا محتوای ژنتیکی چهار سلول نهایی نصف سلول مادری خواهد بود‪ .‬چنین سلول هایی را سلول ‪ Haploid‬می نامند‬
‫(شکل‪ .)3-13‬از نظر رفتار کروموزوم ها‪ ،‬مهمترین تفاوت های تقسیم میتوز و میوز عبارتند از‪ )1 :‬تشکیل تتراد و وقوع کراسینگ‬
‫آور )‪ (Crossing Over‬و نوترکیبی )‪ (Recombination‬کروموزوم ها در پروفاز ‪ I‬میوز‪ ،‬و عدم وقوع این پدیده ها در میتوز‪.‬‬
‫‪ )2‬جداشدن کروماتیدهای خواهری در آنافاز میتوز رخ می دهد‪ ،‬درحالی که کروموزوم های همولوگ در آنافاز ‪ I‬میوز و‬
‫کروماتیدهای خواهری در آنافاز ‪ II‬میوز از یکدیگر جدا می شوند‪.‬‬

‫سلول بنیادی و بازسازی بافت‬

‫در بسیاری از بافتها و اندامهای بدن‪ ،‬جمعیت کوچکی از سلولهای بنیادی )‪ (Stem Cells‬تمایز نیافته حضور دارند‪ .‬این‬
‫سلول ها که اغلب در سراسر عمر فرد در بدن وجود دارند‪ ،‬با تکثیر خود امکان جایگزینی سلولهای از دست رفته و همچنین‬
‫بازسازی بافت های تخریب شده را به هنگام نیاز فراهم میکنند‪ .‬سلولهای بنیادی به صورت نامتقارن تقسیم می شوند‪ ،‬به‬
‫طوری که یکی از سلول های دختری به صورت سلول بنیادی باقی میماند و جایگزین سلول مادر می شود‪ ،‬و سلول دیگر که‬
‫سلول پیش ساز )‪ (Progenitor Cells‬نامیده می شود در مسیر تکثیر و تمایز قرار میگیرد‪ .‬این ویژگی سلولهای بنیادی‪،‬‬
‫خود نوزایی )‪ (Self-Renewal‬نامیده میشود‪ .‬بنابراین همواره ذخیره مناسبی از سلولهای بنیادی در هر بافت حفظ میشود‪،‬‬
‫که تحت شرایط ویژه ای در بدن حمایت میشوند‪ .‬این شرایط ویژه‪ ،‬یا ریزمحیطی که سلولهای بنیادی را حمایت میکند‪ ،‬کنام‬
‫سلول بنیادی )‪ (Stem Cell Niche‬نامیده می شود‪ .‬اغلب سلولهای بنیادی موجود در این کنام بهطور خفته باقی می مانند‪،‬‬
‫تا آنکه تحت القائات ویژه ای تحریک شده و تقسیم شوند‪ .‬بدین ترتیب طی این تقسیم نامتقارن‪ ،‬سلولهای پیش سازی ایجاد‬
‫می شوند که بر خالف سلول های بنیادی‪ ،‬بارها و بارها تکثیر شده و پس از تمایز خویش‪ ،‬جمعیت مناسبی از سلولها را برای‬

‫گردآوری و تالیف‪ :‬دکتر عباس پیریایی‬ ‫‪11‬‬

 ‫دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی‬
‫مبحث بافت شناسی‪ ،‬فصل سوم‪ :‬سلول (هسته)‬ ‫درسنامه مقدمات علوم تشریح علوم پایه پزشکی‬

‫رشد‪ ،‬حفظ و ترمیم بافت ها ایجاد میکنند (شکل ‪ .)3-14‬این حالت خفته بودن سلول های بنیادی موجب می شود که سالمت‬
‫این سلول ها در طول عمر موجود زنده با اطمینان بیشتری تامین گردد‪.‬‬

‫شکل‪ .3- 13‬مقایسه تقسیم میتوز و میوز‪ .‬این دو نوع تقسیم ویژگیهای مشترک بسیاری با یکدیگر دارند (از جمله همانند سازی ژنوم و‬
‫متراکم شدن کروماتین)‪ ،‬اما در برخی ویژگیهای کلیدی با هم متفاوت هستند‪ .‬با انجام تقسیم میتوز‪ ،‬دو سلول دیپلوئید مشابه یکدیگر‬
‫و همچنین مشابه سلول مادری ایجاد می شود‪ .‬اما در تقسیم میوز که مختص سلول های جنسی است‪ ،‬از تقسیم یک سلول دیپلویید در‬
‫نهایت چهار سلول هاپلویید ایجاد می شود‪ ،‬که هر کدام از آنها نه تنها نصف کروموزوم های مادری را دارند‪ ،‬بلکه به خاطر وقوع پدیدههای‬
‫کراسینگ آور و نوترکیبی در مرحله پروفاز ‪ I‬میوز‪ ،‬از نظر ژنتیکی نیز با یکدیگر متفاوت هستند‪ .‬مراحل متفاوت پروفاز ‪ I‬میوز (در باالی‬
‫شکل) و همچنین سلول های جنسی حاصل از این نوع تقسیم که طی روند اسپرماتوژنز یا اووژنز ایجاد می شوند (در پایین شکل) نمایش‬
‫داده شده است‪.‬‬

‫گردآوری و تالیف‪ :‬دکتر عباس پیریایی‬ ‫‪12‬‬

 ‫دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی‬
‫مبحث بافت شناسی‪ ،‬فصل سوم‪ :‬سلول (هسته)‬ ‫درسنامه مقدمات علوم تشریح علوم پایه پزشکی‬

‫شکل ‪ .3-14‬سلول های بنیادی‪ .‬در این شکل شماتیک‪ ،‬یک سلول بنیادی با تقسیم نامتقارن خویش‪ ،‬یک سلول بنیادی جدید را ایجاد‬
‫میکند که جایگزین سلول مادر میشود (پدیده خودنوزایی)‪ .‬در حالی که سلول پیش ساز در مسیر تکثیر و تمایز قرار میگیرد‪ .‬همان طور‬
‫که مشاهده میشود‪ ،‬این سلول میتواند با سرعت بیشتری نسبت به سلول بنیادی و چندین بار تقسیم شود‪ .‬به این سلولهای پیش ساز‬
‫متعهد‪ ،‬سلول های تکثیر شونده گذرا )‪ (Transit Amplifying Cells, TAC‬نیز گفته میشود‪ ،‬که در نهایت پس از چندین بار تقسیم‪،‬‬
‫کامال تمایز یافته و سلولهای مورد نیاز بافت را برای مدتی تامین میکند‪.‬‬

‫اپوپتوز )‪(Apoptosis‬‬
‫به مرگ برنامه ریزی شده سلول‪ ،‬اپوپتوز گفته می شود‪ .‬اپوپتوز موجب میشود تا سلولهای زائد‪ ،‬نابجا یا تغییر یافته‪ ،‬دچار مرگ‬
‫شده و حذف شوند‪ .‬در طی این فرایند‪ ،‬سلول به روش خاصی تکه تکه میشود (بدون آنکه سلول پاره شود و محتویات آن به‬
‫بیرون بریزد) و اجسام اپوپتوزی )‪ (Apoptotic Body‬کوچک غشاداری ایجاد میشود‪ ،‬که به سرعت توسط ماکروفاژها‬
‫فاگوسیتوز شده و پاکسازی میشوند‪ .‬برخالف اپوپتوز‪ ،‬در روند نکروز )‪ ،(Necrosis‬سلولهای آسیب دیده پاره می شوند و‬
‫محتویات آنها به بیرون آزاد میشوند؛ در نتیجه واکنش های التهابی موضعی به راه می افتد (شکل ‪ .)3-15‬در واقع اپوپتوز یک‬
‫فرایند هوشمند و فعال است‪ ،‬و توسط ژنهای ویژه و محصوالت پروتئینی خاص آنها کنترل میشود‪ .‬بدین صورت که وقتی‬
‫سلولی تحت تاثیر القائات خاصی تصمیم به انجام اپوپتوز میگیرد‪ ،‬ابتدا با بیان این ژنها و تولید پروتئینهای مورد نیاز‪ ،‬مقدمات‬
‫الزم را برای مرگ خویش آماده میکند‪.‬‬

‫گردآوری و تالیف‪ :‬دکتر عباس پیریایی‬ ‫‪13‬‬

 ‫دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی‬
‫مبحث بافت شناسی‪ ،‬فصل سوم‪ :‬سلول (هسته)‬ ‫درسنامه مقدمات علوم تشریح علوم پایه پزشکی‬

‫شکل ‪ .3-15‬تصاویر شماتیک روند اپوپتوز و نکروز سلولی را نشان میدهند‪ .‬به تفاوت های بین این دو فرایند مرگ سلولی توجه نمایید‪.‬‬

‫گردآوری و تالیف‪ :‬دکتر عباس پیریایی‬ ‫‪14‬‬

 ‫دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی‬
‫مبحث بافت شناسی‪ ،‬فصل سوم‪ :‬سلول (هسته)‬ ‫درسنامه مقدمات علوم تشریح علوم پایه پزشکی‬

‫منابع‪:‬‬
‫‪ -1‬مشر‪ ،‬ال آنتونی‪ .‬بافت شناسی پایه جانکوییرا‪ .‬ترجمه غالمرضا حسن زاده و همکاران‪ .‬تهران‪ :‬ابن سینا‪.1398 ،‬‬
‫‪2. Gartner LP, Hiatt JL. Color Textbook of Histology, 4rd ed, Philadelphia (PA): Saunders‬‬
‫‪Publishers. 2014.‬‬
‫‪3. Ross MH, Pawlina W. Histology, A Text and Atlas, 7th ed, Baltimore (MD): LWW‬‬
‫‪Pulishers. 2015.‬‬

‫گردآوری و تالیف‪ :‬دکتر عباس پیریایی‬ ‫‪15‬‬