‫‪@DVD_Kounkori‬‬

‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫فصل ‪ - 5‬از ماده به انرژی‬

‫اکنون که در حال مطالعه این درس هستید‪ ،‬یاخته های بدنتان انرژی مصرف می کنند‪ .‬این انرژی از کجا و چگونه تامین می شود؟‬
‫ورزش و فعالیت های بدنی شدید‪ ،‬سبب می شوند تا احساس گرما کنیم و مقداری آب به شکل عرق از دست بدهیم‪ .‬با همه‬
‫تفاوت هایی که بین ما و زرافه وجود دارد؛ انرژی مورد نیاز ما به شیوه ی یکسانی از غذایی که می خوریم تأمین می شود‪ .‬در این‬
‫فصل به فرایندهای آزاد شدن انرژی از ماده ی مغذی در یاخته ها می پردازیم‪.‬‬

‫تنفس یاخته ای‪:‬‬

‫در کتاب زیست شناسی ‪ ، 1‬آموختید که نیاز ما به اکسیژن به علت انجام فرایندی به نام تنفس یاخته ای است؛ زیرا در این فرایند‬
‫‪ ATP‬تولید می شود‪ .‬مثالً انرژی ذخیره شده در گلوکز در تنفس یاخته ای‪ ،‬برای تشکیل مولکول ‪ ATP‬به کار می رود‪.‬‬

‫این واکنش‪ ،‬تنفس یاخته ای هوازی را نشان می دهد؛ زیرا تجزیه ی ماده مغذی و تولید ‪ ATP‬با حضور اکسیژن انجام می شود‪.‬‬
‫تجزیه ی ماده مغذی و تولید ‪ ATP‬بدون نیاز به اکسیژن نیز انجام می شود که در گفتار بعد به آن می پردازیم‪.‬‬

‫‪ ATP‬مولکول پر انرژی‪:‬‬
‫هیچ جانداری نمی تواند بدون انرژی زنده بماند‪ ،‬رشد و فعالیت کند‪ .‬حفظ هر یک از‬
‫ویژگی های جانداران مانند رشد و نمو و تولید مثل به در اختیار داشتن ‪ ATP‬وابسته‬
‫است‪.‬‬
‫‪ ATP‬یا آدنوزین تری فسفات‪ ،‬شکل رایج و قابل استفاده انرژی در یاخته هاست‪.‬‬
‫این نوکلئوتید از باز آلی آدنین‪ ،‬قند پنج کربنی ریبوز (که با هم آدنوزین نامیده‬
‫می شوند) و سه گروه فسفات تشکیل شده است‪.‬‬
‫افزوده شدن فسفات به آدنوزین در سه مرحله روی می دهد‪ .‬در نتیجه در ابتدا‬
‫‪( AMP‬آدنوزین مونو فسفات)‪ ،‬سپس‪( ADP‬آدنوزین دی فسفات) و در نهایت‬
‫‪( ATP‬آدنوزین تری فسفات) تشکیل می شود‪.‬‬

‫در شکل مقابل تبدیل ‪ ATP‬و ‪ ADP‬را به یکدیگر‬

‫می بینید‪ .‬تشکیل ‪ ATP‬از ‪ ، ADP‬با مصرف انرژی و تبدیل آن‬
‫به ‪ ADP‬همراه با آزاد شدن انرژی است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫روش های ساخته شدن ‪: ATP‬‬

‫دیدیم که برای ساخته شدن ‪ ATP‬به فسفات نیاز هست‪ .‬یکی از روش های ساخته شدن ‪ ATP‬برداشته شدن گروه فسفات از یک‬
‫ترکیب فسفات دار (پیش ماده) و افزودن آن به ‪ ADP‬است‪ .‬به همین علّت‪ ،‬این روش را ساخته شدن ‪ ATP‬در سطح پیش ماده‬
‫می نامند‪.‬‬
‫در کتاب زیست شناسی ‪ 2‬با نمونه ای از ساخته شدن ‪ ATP‬در سطح پیش ماده آشنا شده اید‪ ،‬در آنجا دانستید که ماهیچه ها برای‬
‫انقباض به ‪ ATP‬نیاز دارند و یکی از راه های تأمین آن در ماهیچه ها‪ ،‬برداشت فسفات از مولکول کرآتین فسفات و انتقال آن به‬
‫‪ ADP‬است‪ .‬در این مثال کرآتین فسفات‪ ،‬پیش ماده ای است که فسفات آن برای ساخته شدن ‪ ATP‬به کار می رود‪.‬‬

‫ساخته شدن اکسایشی و ساخته شدن نوری ‪ ، ATP‬دو روش دیگرند‪ .‬در ساخته شدن اکسایشی‪ ATP ،‬از یون فسفات و‬
‫انرژی حاصل از انتقال الکترون ها در راکیزه ساخته می شود که در ادامه ی این فصل با آن آشنا می شوید‪ .‬روش دیگر‬
‫ساخته شدن ‪ ، ATP‬ساخته شدن نوری است که در سبزدیسه انجام می شود‪.‬‬

‫(تعریف جامع و امروزی اکسایش و کاهش بر اساس داد و ستد الکترون است‪ ،‬از دست دادن الکترون به معنی اکسایش و گرفتن الکترون‬
‫به معنی کاهش است‪).‬‬

‫از مولکول کرآتین فسفات در ماهیچه‬

‫ساخته شدن در سطح پیش ماده‬
‫از اسید سه کربنی دو فسفاته گام چهار قند کافت‬ ‫با استفاده فسفات پیش ماده‬

‫روش های ساخته شدن‬

‫‪ATP‬‬
‫ساخته شدن اکسایشی با استفاده از یون فسفات آزاد ‪ :‬مجموعه کانال آنزیمی در غشا داخلی راکیزه‬

‫ساخته شدن نوری با استفاده از یون فسفات آزاد ‪ :‬مجموعه کانال آنزیمی در غشا تیالکوئید کلروپالست‬

‫‪2‬‬
 ‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫زیستن با اکسیژن‬
‫اغلب‪ ،‬واژه تنفس یاخته ای را برای تنفس یاخته ای هوازی به کار می برند‪ .‬در اینجا ما نیز تنفس یاخته ای را به جای تنفس‬
‫یاخته ای هوازی به کار می بریم‪.‬‬

‫قند کافت (گلیکولیز)‪:‬‬

‫اولین مرحله تنفس یاخته ای‪ ،‬قند کافت و به معنی تجزیه ی گلوکز است‬
‫که در ماده زمینه سیتوپالسم انجام می شود‪ .‬تجزیه ی گلوکز در قند کافت‪،‬‬
‫نه به صورت یک باره‪ ،‬بلکه به صورت مرحله ای انجام می شود‪.‬‬
‫برای انجام واکنش های مربوط به تجزیه ی گلوکز انرژی فعال سازی نیاز‬
‫هست‪ .‬این انرژی از ‪ ATP‬تأمین می شود‪.‬‬
‫از گلوکز و دو مولکول ‪ ، ATP‬قند فروکتوز شش کربنه با دو فسفات ایجاد‬
‫می شود‪.‬‬
‫از تجزیه ی این قند‪ ،‬دو قند سه کربنی فسفاته به وجود می آید‪.‬‬
‫هر یک از این قندها با گرفتن یک گروه فسفات به اسیدی سه کربنه دو فسفاته‬
‫تبدیل می شوند‪.‬‬
‫هر یک از این مولکول های سه کربنی دو فسفاته در نهایت‪ ،‬به مولکولی سه‬
‫کربنی به نام پیرووات (بنیان پیروویک اسید) تبدیل می شوند‪.‬‬
‫در این واکنش ها‪ ،‬مولکول های ‪ ATP‬و ‪( NADH‬نیکوتین آمید آدنین دی نوکلئوتید)‬
‫به وجود می آیند‪.‬‬

‫‪ NADH‬حامل الکترون است‪ ،‬دو نوکلئوتید دارد و از ‪ NAD+‬به اضافه‬

‫الکترون و پروتون تشکیل می شود‪ NAD+ .‬و ‪ NADH‬با گرفتن و از دست‬
‫دادن الکترون و پروتون‪ ،‬به همدیگر تبدیل می شوند‪ NAD+ .‬با گرفتن الکترون‬
‫کاهش و ‪ NADH‬با از دست دادن الکترون اکسایش می یابد‪.‬‬

‫یک الکترون برای خنثی کردن‪ NAD+‬به کار می رود‪ .‬بنابراین محصول‬
‫به صورت ‪ NADH+ H+‬در واکنش نوشته می شود‪.‬‬

‫فعالیت‪ :‬همان طور که دیدید‪ ،‬در قند کافت ‪ ATP‬ساخته می شود‪ .‬بر اساس روش هایی که درباره تولید ‪ ATP‬گفتیم‪،‬‬
‫ساخته شدن ‪ ATP‬در قند کافت با کدام روش انجام می شود؟‬

‫‪@DVD_Kounkori‬‬ ‫‪3‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫راکیزه مقصد پیرووات‬

‫مرحله دیگر تنفس یاخته ای به اکسیژن نیاز دارد و در یوکاریوت ها در راکیزه انجام می شود‪.‬‬
‫راکیزه دو غشا دارد‪ :‬غشای بیرونی صاف‪ ،‬و غشای درونی آن به داخل چین خورده است‪ .‬در نتیجه‪ ،‬فضای درون آن به‬
‫بخش داخلی و بخش بیرونی (فضای بین دو غشا) تقسیم می شود‪.‬‬
‫راکیزه دنای مستقل از هسته و رِناتَن مخصوص به خود دارد‪ ،‬بنابراین در آن پروتئین سازی انجام می شود‪ .‬در دنای راکیزه‪،‬‬
‫ژن های مورد نیاز برای ساخته شدن ِانواعی از پروتئین های مورد نیاز در تنفس یاخته ای وجود دارند‪.‬‬
‫راکیزه همراه با یاخته و نیز مستقل از آن تقسیم می شود‪ .‬به هر حال راکیزه برای انجام نقش خود در تنفس یاخته ای به‬
‫پروتئین هایی وابسته است که ژن های آنها در هسته قرار دارند و به وسیله رِناتَن های سیتوپالسمی ساخته می شوند‪.‬‬

‫اکسایش پیرووات‪:‬‬
‫گفتیم که در انتهای قند کافت‪ ،‬پیرووات به وجود می آید‪ .‬این مولکول از طریق انتقال فعال‬
‫وارد راکیزه می شود و در آنجا اکسایش می یابد‪ .‬پیرووات در راکیزه یک کربن دی اکسید‬
‫از دست می دهد و به بنیان استیل تبدیل می شود‪ .‬استیل با اتصال به مولکولی به نام‬
‫کوآنزیم ‪ ، A‬استیل کوآنزیم ‪ A‬را تشکیل می دهد‪ .‬در این واکنش ‪ NADH‬نیز به وجود‬
‫می آید‪.‬‬
‫اکسایش استیل کوآنزیم ‪ A‬در چرخه ای از واکنش های آنزیمی‪ ،‬به نام چرخه ی ِکرِبس‪ ،‬در‬
‫بخش داخلی راکیزه انجام می گیرد‪.‬‬

‫اکسایش بیشتر‬
‫مولکول گلوکز در تنفس هوازی باید تا حد تشکیل مولکول های ‪ CO2‬تجزیه شود‪ .‬بخشی از تجزیه گلوکز در قندکافت و اکسایش‬
‫پیرووات و بخش دیگر آن در چرخه کربس انجام می شود‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫چرخه ی کربس‬
‫شکل زیر ترسیم ساده ای از وقایع کلی چرخه ی کربس را نشان می دهد‪.‬‬

‫در این چرخه‪ ،‬ضمن ترکیب استیل کوآنزیم ‪ A‬با مولکولی چهار کربنی‪،‬‬
‫کوآنزیم ‪ A‬جدا و مولکولی شش کربنی‪ ،‬ایجاد می شود‪.‬‬
‫پس از آن در طی واکنش های متفاوتی که در چرخهی کربس رخ می دهد‪،‬‬
‫دو اتم کربن به صورت ‪ CO2‬آزاد و مولکول چهار کربنی برای گرفتن‬
‫استیل کوآنزیم دیگر‪ ،‬باز سازی می شود‪.‬‬
‫از اکسایش هر مولکول شش کربنی در واکنش های چرخه ی کربس‪،‬‬
‫مولکول های ‪( FADH2 ، NADH‬فالوین آدنین دی نوکلئوتید) و ‪ ATP‬در‬
‫محل های متفاوتی از چرخه تشکیل می شوند‪.‬‬
‫‪ FADH2‬ترکیبی نوکلئوتید دار و همانند ‪ NADH‬حامل الکترون است‪.‬‬
‫‪ FADH2‬از ‪ FAD‬ساخته می شود‪.‬‬

‫به این ترتیب با انجام قند کافت‪ ،‬اکسایش پیرووات و چرخه ی کربس‪ ،‬مولکول گلوکز تا تشکیل مولکول های ‪ CO2‬تجزیه‬
‫می شود‪ .‬انرژی حاصل از تجزیه گلوکز صرف ساخته شدن ِ ‪ ATP‬و مولکول های حامل الکترون )‪ NADH‬و ‪ (FADH2‬می شود‪.‬‬

‫تشکیل ‪ ATP‬بیشتر‬
‫دیدیم که در تنفس یاخته ای ‪ ATP‬به وجود می آید‪ .‬جالب است بدانیم که مولکول های ‪ NADH‬و ‪ FADH2‬نیز برای تولید ‪ATP‬‬
‫مصرف می شوند‪ .‬همچنین بر اساس رابطه کلی تنفس یاخته ای می دانیم که در این فرایند آب نیز تشکیل می شود‪ .‬اما چگونه؟‬
‫پاسخ این پرسش ها در زنجیرهی انتقال الکترون در غشای درونی راکیزه نهفته است‪.‬‬

‫زنجیره انتقال الکترون‬

‫این زنجیره از مولکول هایی تشکیل شده است که در غشای درونی راکیزه قرار دارند و می توانند الکترون بگیرند یا از دست دهند‪.‬‬
‫در این زنجیره می بینید که الکترون ها در نهایت به اکسیژن مولکولی می رسند‪ .‬اکسیژن با گرفتن الکترون به یون اکسید‬
‫(اتم اکسیژن با دوبار منفی) تبدیل می شود‪ .‬یون های اکسید در ترکیب با پروتون هایی که در بخش داخلی قرار دارند‪،‬‬
‫مولکول های آب را تشکیل می دهند‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫اگر به شکل باال توجه کنید‪ ،‬می بینید که پروتون ها (یون های ‪ )H+‬در سه محل از زنجیرهی انتقال الکترون از بخش داخلی به‬
‫فضای بین دو غشا پمپ می شوند‪(.‬انتقال فعال) انرژی الزم برای انتقال پروتون ها از الکترون های پرانرژی ‪ NADH‬و ‪FADH2‬‬
‫فراهم می شود‪ .‬انتظار دارید ادامه ی ورود پروتون ها به فضای بین دو غشا چه نتیجه ای در پی داشته باشد؟‬
‫با ورود پروتون ها از بخش داخلی به فضای بین دو غشا ‪ ،‬تراکم آنها در این فضا‪ ،‬نسبت به بخش داخلی افزایش می یابد‪.‬‬
‫پروتون ها بر اساس شیب غلظت‪ ،‬تمایل دارند که به سمت بخش داخلی برگرد ند‪ ،‬امّا تنها راه پیش روی پروتون ها برای برگشتن به‬
‫این بخش‪ ،‬مجموعه ای پروتئینی به نام آنزیم ‪ ATP‬ساز است‪ .‬پروتون ها از کانالی که در این مجموعه قرار دارد‪ ،‬می گذرند‬
‫(انتشار تسهیل شده) و انرژی مورد نیاز برای تشکیل ‪ ATP‬از ‪ ADP‬و گروه فسفات فراهم می شود‪.‬‬

‫پمپ های پروتون در ‪ ..................................‬از هر زنجیره انتقال الکترون غشای درونی راکیزه قرار داشته و شکل‬ ‫‪‬‬
‫‪ ..................................‬دارند و با ‪ .......................................................................................‬یون های ‪ H+‬را از‬
‫‪ .....................................‬به ‪ ....................................‬منتقل می کنند که این سبب ‪ ...................................‬موضعی ‪pH‬‬
‫در بخش داخلی راکیزه می شود‪.‬‬
‫کانال مجموعه پروتئینی آنزیم ‪ ATP‬ساز با ‪ ......................................‬یون های ‪ H+‬را از ‪.........................................‬‬ ‫‪‬‬
‫به ‪ ...................................‬منتقل می کنند که این سبب ‪ .........................‬موضعی ‪ pH‬در بخش داخلی راکیزه می شود‪.‬‬
‫الکترون های ‪ ......................‬به اولین پمپ غشایی هر زنجیره و الکترون های ‪ .........................‬به اولین مولکول‬ ‫‪‬‬
‫انتقال دهنده الکترون غیر پمپی بین دو پمپ غشایی اول و دوم هر زنجیره انتقال الکترون غشای درونی راکیزه‬
‫منتقل می شوند‪.‬‬
‫در هر زنجیره انتقال الکترون در غشای درونی راکیزه مولکول انتقال دهنده غیر پمپی در بین پمپ غشایی اول و‬ ‫‪‬‬
‫دوم در تماس با بخش ‪ ......................‬غشا و بین پمپ غشایی دوم و سوم در تماس با بخش ‪..............................‬‬
‫غشا می باشند‪.‬‬
‫در زنجیره انتقال الکترون در غشای درونی راکیزه‪ ،‬گیرنده نهایی الکترون ‪ ................‬است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مولکول ‪ ATP‬و آب در ‪ ......................................‬تولید می شوند‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪6‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫مروری بر تنفس یاخته ای‬

‫خالصهای از تنفس یاخته ای را در شکل زیر مشاهده می کنید‪ .‬همان طور که می بینید در فرایند قند کافت از گلوکز پیرووات ایجاد‬
‫می شود‪ .‬پیرووات به راکیزه میرود و در آنجا به استیل کوآنزیم ‪ A‬اکسایش می یابد‪ .‬استیل کوآنزیم ‪ A‬وارد چرخهی کِربس‬
‫می شود‪ .‬در تنفس یاخته ای مولکول های کربن دی اکسید ‪ NADH ، ATP ،‬و ‪ FADH2‬و آب تولید می شود‪.‬‬

‫تنظیم تنفس یاخته ای‪ :‬تولیدی اقتصادی‬

‫اندازه گیری های واقعی در شرایط بهینه ی آزمایشگاهی نشان می دهند که مقدار ‪ ATP‬تولید شده در ازای تجزیه ی کامل گلوکز‬
‫در بهترین شرایط در یاخته یوکاریوت‪ ،‬حداکثر ‪ 30 ATP‬است‪ .‬باید توجه داشت که تولید ‪ ATP‬در یاخته های متفاوت و‬
‫متناسب با نیاز بدن فرق می کند‪.‬‬
‫مشخص شده که تولید ‪ ATP‬تحت کنترل میزان ‪ ATP‬و ‪ ADP‬است‪ .‬اگر ‪ ATP‬زیاد باشد‪ ،‬آنزیم های درگیر در قند کافت و‬
‫چرخهی کِربس مهار می شوند تا تولید ‪ ATP‬کم شود‪ .‬در صورتی که مقدار ‪ ATP‬کم و ‪ ADP‬زیاد باشد‪ ،‬این آنزیم ها فعال و‬
‫تولید ‪ ATP‬افزایش می یابد‪ .‬این تنظیم مانع از هدر رفتن منابع می شود‪.‬‬
‫یاخته های بدن ما به طور معمول از گلوکز و ذخیره ی قندی کبد برای تأمین انرژی استفاده می کنند‪ .‬در صورتی که این منابع‬
‫کافی نباشند‪ ،‬آنها برای تولید ‪ ATP‬به سراغ تجزیه ی چربی ها و پروتئین ها میروند‪ .‬مثل ‪........................................................‬‬
‫به همین علت تحلیل و ضعیف شدن ماهیچه های اسکلتی و سیستم ایمنی از عوارض سوء تغذیه و فقر غذایی شدید و‬
‫طوالنی مدت در افرادی است که رژیم غذایی نامناسب دارند یا اینکه به دالیل متفاوت‪ ،‬غذای کافی در اختیار ندارند‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫زیستن مستقل از اکسیژن‪ :‬تخمیر‬

‫دیدیم که در تنفس یاخته ای‪ ،‬اکسیژن گیرنده نهایی الکترون است‪ .‬آیا تجزیه گلوکز و تأمین انرژی‪ ،‬همیشه وابسته به حضور‬
‫اکسیژن است؟ آیا در محیط هایی که اکسیژن ندارند یا اکسیژن اندکی دارند‪ ،‬حیات وجود ندارد؟ در این صورت ‪ ATP‬مورد نیاز‬
‫چگونه تأمین می شود؟‬
‫تخمیر از روش های تأمین انرژی در شرایط کمبود یا نبود اکسیژن است که در انواعی از جانداران رخ می دهد‪ .‬در فرایند تخمیر‪،‬‬
‫راکیزه و در نتیجه زنجیره انتقال الکترون نقشی ندارند‪ .‬تخمیر الکلی و تخمیر الکتیکی انواعی از تخمیرند که در صنایع‬
‫متفاوت از آنها بهره می بریم‪.‬‬
‫تخمیر الکلی و الکتیکی مانند تنفس هوازی با قند کافت آغاز می شوند و پیرووات ایجاد می کنند؛ در قند کافت دیدیم که تشکیل‬
‫پیرووات از قند فسفاته همراه با ایجاد ‪ NADH‬از ‪ NAD+‬است؛ بنابراین برای تداوم قند کافت‪ NAD+ ،‬ضروری است و اگر نباشد‬
‫قند کافت متوقف می شود و در نتیجه تخمیر انجام نمی شود‪ .‬در تخمیر‪ ،‬مولکول هایی ایجاد می شوند که در فرایند تشکیل‬
‫آنها ‪ NAD+‬به وجود می آید‪ .‬در ادامه با این دو نوع تخمیر بیشتر آشنا می شویم‪.‬‬

‫تخمیر الکلی‪:‬‬
‫ور آمدن خمیر نان به علت انجام تخمیر الکلی است‪ .‬شکل‬
‫مقابل طرح سادهای از مراحل این نوع تخمیر را نشان می دهد‪.‬‬
‫در این فرایند‪ ،‬پیرووات حاصل از قند کافت با از دست دادن‬
‫‪ ،CO2‬به اتانال تبدیل می شود‪.‬‬
‫اتانال با گرفتن الکترون های ‪ ، NADH‬اتانول ایجاد‬
‫می کند‪.‬‬

‫تخمیر الکتیکی‪:‬‬
‫در سال گذشته خواندید‪ ،‬ماهیچه های اسکلتی برای تجزیه کامل‬
‫گلوکز به اکسیژن نیاز دارند و اگر اکسیژن کافی نباشد‪ ،‬الکتات در‬
‫ماهیچه ها تجمع می یابد‪ .‬فعالیت شدید ماهیچه ها به اکسیژن فراوان‬
‫نیاز دارد‪ .‬اگر اکسیژن کافی نباشد‪ ،‬پیرووات حاصل از قند کافت وارد‬
‫راکیزه ها نمی شود‪ ،‬بلکه با گرفتن الکترون های ‪ NADH‬به الکتات‬
‫تبدیل می شود‪ .‬علت ترش شدن شیر‪ ،‬الکتیک اسید است‪.‬‬
‫(الکتیک اسید سبب تحریک گیرنده های ‪ ...............................‬می شود‪).‬‬
‫انواعی از باکتری ها تخمیر الکتیکی را انجام می دهند‪ .‬بعضی از‬
‫این باکتری ها‪ ،‬مانند آنچه در ترش شدن شیر رخ می دهد‪ ،‬سبب‬
‫فساد غذ ا می شوند؛ امّا انواعی از آنها در تولید فرآورده های غذایی به‬
‫کار می روند‪ .‬تخمیر الکتیکی در تولید فرآورده های شیری و‬
‫خوراکی هایی مانند خیارشور نقش دارد‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫تخمیر در گیاهان‪:‬‬
‫گیاهانی که به طور طبیعی در شرایط غرقابی رشد می کنند‪ ،‬ساز و کارهایی برای تأمین اکسیژن مورد نیاز دارند‪ .‬تشکیل‬
‫بافت پارانشیمی هوادار در گیاهان آبزی و شُش ریشه در درخت حَرا از ساز و کارهایی است که قبالً با آن آشنا شده اید‪.‬‬
‫به هر حال‪ ،‬اگر اکسیژن به هر علتی در محیط نباشد یا کم باشد‪ ،‬تخمیر انجام می شود‪ .‬هر دو نوع تخمیر الکلی و الکتیکی در‬
‫گیاهان وجود دارد‪ .‬توجه داشته باشید که تجمع الکل یا الکتیک اسید در یاخته گیاهی به مرگ آن می انجامد‪ ،‬بنابراین باید از‬
‫یاخته ها دور شوند‪.‬‬
‫‪ ‬در تخمیر الکلی مولکول ‪ ............................‬و در تخمیر الکتیکی مولکول ‪ ............................‬با گرفتن الکترون های‬
‫مولکول ‪( ............................‬اکسید کردن آن)‪ ،‬کاهش می یابند‪.‬‬
‫‪ ‬در تخمیر ‪ ......................‬همانند مرحله ‪ ..............................‬و گام های ‪ ...........................................‬دی اکسید کربن‬
‫تولید می شود‪.‬‬
‫‪ ‬در ماهیچه ها تخمیر ‪ ، .......................‬در تولید نان تخمیر ‪ .........................‬و در تولید فرآورده های شیری و‬
‫خوراکی هایی مانند خیارشور تخمیر ‪ ....................‬صورت می گیرد‪.‬‬
‫‪ ‬منشا اولیه الکترون های کاهنده در تخمیر الکلی و الکتیکی ‪ ................................‬می باشد‪.‬‬
‫‪ ‬در گیاهان تخمیر‪ ...........................................‬صورت می گیرد و تجمع ‪ ...........................................‬در یاخته ی گیاهی‬
‫به مرگ آن می انجامد‪ ،‬بنابراین باید از یاخته ها دور شوند‪.‬‬
‫‪ ‬در بدن انسان فقط سلول های ‪ ........................................‬و ‪ .......................................‬تخمیر دارند‪.‬‬

‫‪ -1‬در هر یاختهی غدهی سپردیس (تیروئید) انسان‪ ،‬به منظور تغییر محصول نهایی قند کافت (گلیکولیز) و ورود آن به چرخهی‬
‫کربس الزم است تا این محصول ابتدا ‪( ......................‬د‪)98‬‬
‫‪ )1‬در راکیزه (میتوکندری)‪ CO2 ،‬تولید کند‪.‬‬
‫‪ )2‬در درون راکیزه (میتوکندری)‪ ،‬به کوانزیم ‪ A‬متصل شود‪.‬‬
‫‪ )3‬در ماده زمینه میان یاخته (سیتوپالسم)‪ NADH ،‬بسازد‪.‬‬
‫‪ )4‬در غشای خارجی راکیزه(میتوکندری)‪ ATP ،‬تولید نماید‪.‬‬

‫‪ -2‬کدام عبارت‪ ،‬دربارهی واکنش های مرحلهی بیهوازی تنفس در یک سلول میان برگ اطلسی‪ ،‬درست است؟ (خ‪)96‬‬
‫‪ )1‬با تولید هر ترکیب کربن دار دو فسفاته‪ ،‬دو مولکول ‪ ATP‬مصرف می گردد‪.‬‬
‫‪ )2‬با تولید هر ترکیب کربن دار بدون فسفات‪ ،‬دو مولکول ‪ ATP‬ایجاد می شود‪.‬‬
‫‪ )3‬با تولید هر ترکیب کربن دار دو فسفاته‪ ،‬یک مولکول ‪ NADH‬تولید می شود‪.‬‬
‫‪ )4‬با تولید هر ترکیب کربن دار یک فسفاته‪ ،‬یک مولکول ‪ NAD+‬مصرف می گردد‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -3‬به هنگام تجزیه یک مولکول گلوکز‪ ،‬طی اولین مرحله تنفس در یاخته ماهیچهای انسان و به منظور تولید هر ترکیب‬
‫غیر قندی سه کربنی دو فسفاته‪ ،‬کدام مورد به ترتیب تولید و مصرف میشود؟ (د و خ‪)99‬‬
‫‪ 2ADP )1‬و ‪1NAD+‬‬
‫‪ 2ATP )2‬و ‪2NAD+‬‬
‫‪ 2NADH )3‬و ‪2ATP‬‬
‫‪ 1NAD+ )4‬و ‪2ADP‬‬

‫‪ -4‬کدام گزینه عبارت را به طور صحیح تکمیل می کند؟‬

‫((در سلول پارانشیمی ساقه ی آفتاب گردان‪ ،‬از مرحله تغییر یک مولکول قند سه کربنی تا تشکیل یک ترکیب شش کربنی در‬
‫چرخه ی کربس‪ .............. ،‬تولید و ‪ ..................‬مصرف می شود‪)).‬‬
‫‪2 NAD+ – 2 CO2 )1‬‬
‫‪2 ADP – 3 NADH )2‬‬
‫‪3 NAD+ - 4 ATP )3‬‬
‫‪2 ADP - 2 NADH )4‬‬

‫‪ -5‬چند مورد از واکنش های زیر در بخش داخلی میتوکندری رخ می دهد؟‬

‫‪ATP‬‬ ‫‪ADP‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ADP‬‬ ‫‪ATP‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ATP‬‬ ‫‪AMP‬‬ ‫‪‬‬
‫‪AMP‬‬ ‫‪ATP‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ -6‬کدام عبارت در رابطه با مرحله اکسایش پیرووات صحیح می باشد؟‬

‫‪ )1‬توسط مجموعه ی آنزیمی در فضای درونی راکیزه انجام می شود‪.‬‬
‫‪ )2‬پیرووات به مولکولی به نام کوآنزیم ‪ ، A‬متصل می شود‪.‬‬
‫‪ )3‬دو الکترون از پیرووات به مولکول ‪ NAD+‬منتقل می شود‪.‬‬
‫‪ )4‬بنیان استیل یک کربن دی اکسید از دست می دهد‪.‬‬

‫‪ -7‬کدام عبارت در رابطه با چرخه کربس نادرست می باشد؟‬

‫‪ )1‬در گام دو و سه چرخه یک مولکول دی اکسید کربن آزاد می شود‪.‬‬
‫‪ )2‬همانند قندکافت سبب تولید مولکول ‪ ATP‬می شود‪.‬‬
‫‪ )3‬سبب اکسایش ترکیبات نوکلئوتید دار می شود‪.‬‬
‫‪ )4‬در گام سه و گام پایانی سبب تشکیل مولکول چهار کربنی می شود‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -8‬در واکنش های مراحل قندکافت برخالف واکنش های مراحل چرخه کربس ‪.....................‬‬
‫‪ )2‬مولکول ‪ NADH‬اکسید می شود‪.‬‬ ‫‪ )1‬مولکول شش کربنه تولید می شود‪.‬‬
‫‪ )4‬مولکول ‪ FAD‬کاهش می یابد‪.‬‬ ‫‪ )3‬مولکول ‪ ATP‬مصرف می شود‪.‬‬

‫‪ -9‬مجموعه پروتئین های کانالی موجود در غشای درونی راکیزه‪ ،‬با صرف انرژی ‪ ...........................‬می کنند‪.‬‬
‫‪ ADP )2‬را به ‪ ATP‬تبدیل‬ ‫‪ ATP )1‬را به ‪ ADP‬تبدیل‬
‫‪ )4‬یونهای هیدروژن را ازبخش داخلی راکیزه خارج‬ ‫‪)3‬یونهای هیدروژن را به بخش داخلی راکیزه وارد‬

‫‪ -10‬هر ترکیب انتقال دهندۀ الکترون که در غشای داخلی میتوکندری یافت می شود‪ ،‬چه مشخصه ای دارد؟ (خ‪)97‬‬
‫‪ )1‬با افزودن گروه فسفات به ‪ ATP ، ADP‬می سازد‪.‬‬
‫‪ )2‬با بخش های آبدوست و آب گریز غشا در تماس است‪.‬‬
‫‪ )3‬در تأمین انرژی الزم جهت انتقال نوعی یون (در خالف جهت شیب غلظت آن) مؤثر است‪.‬‬
‫‪ )4‬بدون مصرف ‪ ، ATP‬یون های هیدروژن را به فضای بین دو غشای میتوکندری وارد می کند‪.‬‬

‫‪ -11‬کدام گزینه در ارتباط با زنجیرهی انتقال الکترون موجود در غشای درونی راکیزهی یک یاختهی زندهی پوششی بدن‬
‫انسان نادرست است؟ (خ‪)98‬‬
‫‪ )1‬انرژی الزم برای پمپ کردن پروتون ها از الکترون های پر انرژی تأمین می شود‪.‬‬
‫‪ )2‬یون های اکسید در ترکیب با پروتون های موجود در بستره‪ ،‬مولکول های آب را به وجود میآورند‪.‬‬
‫‪ )3‬تنها راه ورود پروتون ها به بخش داخلی راکیزه (میتوکندری)‪ ،‬عبور از نوعی کانال پروتئینی است‪.‬‬
‫‪ )4‬هر ترکیب دریافت کننده الکترون‪ ،‬یون های ‪ H+‬را به فضای بین دو غشای راکیزه (میتوکندری) پمپ می کند‪.‬‬

‫‪ -12‬با فرض اینکه در یک سلللول سللالی مشللیمیه ی انسللان‪ ،‬نوعی ماده شللیمیایی بتواند مان ورود ‪ H+‬به فضللای درونی‬
‫میتوکندری شود در این صورت ابتدا ‪ .............................‬متوقف خواهد شد‪( .‬خ‪)93‬‬
‫‪ )2‬تجزیه ی مولکول ‪ATP‬‬ ‫‪ )1‬تشکیل مولکول آب‬
‫‪ )4‬تشکیل مولکول ‪ATP‬‬ ‫‪ )3‬بازسازی ‪NAD+‬‬

‫‪ -13‬جابجایی یونهای هیدروژن از ‪ ---------‬به ‪---------- ، ------------‬‬

‫‪ )1‬فضای بین دو غشا ‪ -‬بخش داخلی راکیزه ‪ -‬سبب تبدیل ‪ ADP‬به ‪ ATP‬خواهد شد‪.‬‬
‫‪ )2‬بخش داخلی راکیزه ‪ -‬فضای بین غشایی‪ -‬سبب تبدیل ‪ ATP‬به ‪ ADP‬خواهد شد‪.‬‬
‫‪ )3‬بخش داخلی راکیزه ‪ -‬فضای بین دو غشا‪ -‬توسط پروتئینهای آنزیمی صورت میگیرد‪.‬‬
‫‪ )4‬فضای بین غشایی‪ -‬بخش داخلی راکیزه ‪ -‬برخالف شیب غلظت صورت میگیرد‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -14‬در تخمیر تولید کننده ماست همانند تخمیر تولید کننده نان ‪.............‬‬
‫‪ )2‬مولکول ‪ 3‬کربنی کاهش می یابد‪.‬‬ ‫‪ Co2 )1‬تولید می شود‪.‬‬
‫‪ NADP+ )4‬بازسازی می شود‬ ‫‪ NADH )3‬اکسید می شود‪.‬‬

‫‪ -15‬در یک فرد سالی‪ ،‬هنگام فعالیت ع ضله ی دو سر ران‪ ،‬به دنبال کاهش‪ .................‬در درون سلول‪ ،‬میزان‪.............‬‬
‫افزایش خواهد یافت‪(.‬خ‪)92‬‬
‫‪ )2‬تولید الکتیک اسید ‪ -‬بیکربنات خون‬ ‫‪ )1‬مصرف اکسیژن‪ ،‬تولید ‪ATP‬‬
‫‪ )4‬تولید استیل کوآنزیم ‪- A‬تولید اسید کربنیک خون‬ ‫‪ )3‬تولید دی اکسید کربن ‪ -‬تولید استیل کوآنزیم ‪A‬‬

‫‪ -16‬چند مورد جمله زیر را به نادرستی تکمیل می نماید؟ (د‪)93‬‬

‫((در انسان‪ ،‬مولکول های گلوکز می توانند در سلولهای ‪)) ..............................................‬‬
‫الف) دیافراگم‪ ،‬به یکدیگر بپیوندند و پلیمر بسازند‪.‬‬
‫ب) غضروف بین مهره ای‪ ،‬تولید الکتات را افزایش دهند‪.‬‬
‫ج) پوششی روده‪ ،‬دی اکسید کربن و آب تولید نمایند‪.‬‬
‫د) استخوانی‪ ،‬به ترکیبی شش کربنی و فسفات دار تبدیل شوند‪.‬‬

‫‪ -17‬در یک سلول استوانه ای موجود در شبکیه ی انسان‪ ........................،‬نمی شود‪( .‬د‪)93‬‬

‫‪ NAD )2‬در غشای داخلی میتوکندری‪ ،‬بازسازی‬ ‫‪ )1‬پیرووات به کمک ‪ ، NADH‬کاهش‬
‫‪ NADH )4‬درون ماده ی زمینه ی سیتوپالسم تولید‬ ‫‪ )3‬انرژی ذخیره شده در ‪ NADH‬صرف تولید ‪ATP‬‬

‫نکته‪:‬‬
‫‪.......................................................... ............................................................................................................................. .............‬‬

‫‪ -18‬چند مورد جمله ی زیر به طور نادرستی تکمیل می کند؟ (‪)93‬‬

‫«در حین هر نوع انقباض عضله ی ماهیچه دو سر بازو‪»............... ،‬‬
‫به ازای هر مولکول ‪ ،FADH2‬مولکول ‪ ATP‬تولید می شود‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مرحله بی هوازی تنفس انجام می گیرد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫همه تارهای ماهیچه ای همزمان با هم منقبض می شوند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پیروات توسط ‪ ،NADH‬احیا می گردد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫یون کلسیم در اطراف تارچه ها یافت می شود‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪12‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -19‬در همه ی باکتری ها ‪ ...........‬سلول های ماهیچه های انسان ‪ ................‬ساخته می شوند‪.‬‬
‫‪ )2‬برخالف ‪ -‬گلوکز‬ ‫‪ )1‬برخالف ‪ -‬اتانول‬
‫‪ )4‬همانند – ‪Co2‬‬ ‫‪ )3‬همانند – ‪NADH‬‬

‫‪ -20‬در پی مصرف گلوکز در نوعی سلول‪ ،‬پیرووات به طور مستقیی توسط مولکولی پر انرژی احیا میشود‪ .‬کدام عبارت‪،‬‬
‫دربارهی این نوع تنفس صحیح است؟(د‪)96‬‬
‫‪ )1‬به دنبال آزاد شدن ‪ ،CO2‬یک مولکول ‪ NAD+‬مصرف می گردد‪.‬‬
‫‪ )2‬الکترون های یک مولکول ‪ NADH‬به ترکیب دو کربنی انتقال مییابد‪.‬‬
‫‪ )3‬تولید مولکولهای پر انرژی سه فسفاته در غیاب اکسیژن صورت میگیرد‪.‬‬
‫‪ )4‬در گروهی ازواکنش های چرخه کربس‪ NADH ،‬تولید میشود‪.‬‬

‫‪ -21‬هر سلول موجود در خون که از تقسیی سلول های بنیادی مغز استخوان ایجاد می شود‪ .‬توانایی تولید و مصرف کدام دو‬
‫ماده را دارد؟(د‪)94‬‬
‫‪ NADH )2‬و ‪FADH2‬‬ ‫‪ )1‬پیرووات و ‪NADH‬‬

‫‪ FADH2 )4‬و گلوکز‬ ‫‪ )3‬استیل کوانزیم ‪ A‬و الکتات‬

‫‪ -22‬کدام عبارت‪ ،‬دربارهی همهی باکتریهایی درست است که ضمن مصرف یک مولکول گلوکز‪ ،‬دی اکسیدکربن آزاد‬
‫میکنند؟ (د‪)95‬‬
‫‪ )1‬انتقال الکترونهای یک مولکول ‪ ،NADH‬به ترکیب دو کربنی‬
‫‪ )2‬استفاده از انرژی ذخیره شده در مولکول ‪ NADH‬برای تولید ‪ATP‬‬
‫‪ )3‬تولید یک مولکول ‪ ،NADH‬همزمان با تجزیهی یک مولکول پیروویک اسید‬
‫‪ )4‬تولید یک مولکول ‪ ،NADH‬در مرحلهی دو فسفاته شدن یک ترکیب سه کربنی‬

‫‪ -23‬کدام عبارت‪ ،‬در ارتباط با مراحل مصرف یک مولکول گلوکز در باکتریهای گوگردی سبز و بیشتر باکتریها درست است؟ (خ‪)95‬‬
‫‪ )1‬در مرحلهی آزاد شدن دی اکسیدکربن‪ NADH ،‬تولید میگردد‪.‬‬
‫‪ )2‬یک ترکیب آلی با پذیرفتن الکترونهای ‪ ،NADH‬احیاء میگردد‪.‬‬
‫‪ )3‬انرژی ذخیره شده در مولکول ‪ NADH‬آزاد و صرف تولید ‪ ATP‬بیشتری میشود‪.‬‬
‫‪ )4‬در پی افزوده شدن گروه فسفات به ترکیب سه کربنی یک فسفاته‪ NAD ،‬مصرف میشود‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -24‬سلولهایی که در تجزیه کربوهیدرات موجود در غذای انسان شرکت می کنند‪ ،‬چه ویژگی مشترکی دارند؟(د‪)96‬‬
‫‪ )1‬اندازهای بین 𝑚𝜇 ‪ 10‬تا 𝑚𝜇 ‪ 100‬دارند‪.‬‬
‫‪ )2‬در مکان اصلی گوارش شیمیایی و جذب غذا قرار دارند‪.‬‬
‫‪ )3‬در صورت لزوم‪ ،‬پنج مرحلهی چرخهی سلولی را به انجام میرسانند‪.‬‬
‫‪ )4‬می توانند بدون دخالت اکسیژن‪ ،‬ترکیبات سه کربنی فسفات دار بسازند‪.‬‬

‫‪-25‬کدام عبارت‪ ،‬درباره ی زنجیرهی انتقال الکترون موجود در غشای درونی میتوکندری یک سلول کبدی انسان‪ ،‬درست‬
‫است؟ (د ق ‪)98‬‬
‫‪ )1‬یون های هیدروژن را در جهت و یا خالف جهت شیب تراکم‪ ،‬از عرض غشاء عبور می دهد‪.‬‬
‫‪ )2‬همهی ترکیب های گیرنده یا دهندهی الکترون‪ ،‬در بین دو الیه غشای درونی میتوکندری قرار دارند‪.‬‬
‫‪ )3‬هر ترکیب دریافت کنندهی الکترون‪ ،‬یون هیدروژن را به فضای بین دو غشای میتوکندری وارد می کند‪.‬‬
‫‪ )4‬انرژی الکترون های عبوری از زنجیره‪ ،‬صرف تلمبه کردن یون های هیدروژن به بخش داخلی میتوکندری می شود‪.‬‬

‫‪ -26‬چند مورد از موارد زیر صحیح می باشد؟‬

‫‪ ‬به طور معمول ‪ ATP‬از ‪ AMP‬تشکیل می شود‪.‬‬
‫‪ ‬در صورتی که مقدار ‪ ATP‬کم و ‪ ADP‬زیاد باشد‪ ،‬چرخهی کِربس مهار می شوند‪.‬‬
‫‪ ‬همه ژن های پروتئین های راکیزه در خارج هسته قرار دارند‪.‬‬
‫‪ ‬یون های اکسید در ترکیب با پروتون ها‪ ،‬مولکول های آب را در فضای بین دو غشا تشکیل می دهند‪.‬‬
‫‪ ‬در مرحله اکسایش هر پیرووات یک نوکلئوتید کاهش می یابد‪.‬‬
‫‪ ‬در دانه های خشک و بدون آب مانند نخود و لوبیا‪ ،‬حشرات و الرو آنها رشد و نمو می کند‪.‬‬
‫‪ ‬کو آنزیم ‪ A‬در تولید استیل در میتوکندری نقش دارد‪.‬‬
‫‪ ‬در ازای تجزیه ی کامل گلوکز در بهترین شرایط در هر یاخته ‪ ،‬حداکثر ‪ 30 ATP‬تولید می شود‪.‬‬

‫‪ -27‬کدام عبارت‪ ،‬در خصوص زنجیره انتقال الکترون موجود در یاخته عضله توأم انسان صحیح است؟ (د‪)1400‬‬
‫‪ )1‬فقط از مولکولهای حامل الکترون موجود در راکیزه (میتوکندری) استفاده میشود‪.‬‬
‫‪ )2‬بخشی از مسیر رسیدن الکترونها از حاملین مختلف الکترون به پذیرندههای نهایی آن‪ ،‬مشترک است‪.‬‬
‫‪ )3‬یونهای اکسید در ترکیب با پروتونهای فضای بین دو غشا راکیزه (میتوکندری)‪ ،‬آب را تشکیل میدهند‪.‬‬
‫‪ )4‬انرژی الزم برای پمپ کردن الکترونها به بخش داخلی راکیزه‪ ،‬از مولکولهای حامل الکترون تأمین میشود‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -28‬کدام عبارت‪ ،‬دربارۀ هر نوکلئوتید موجود در بدن یک فرد سالم درست است؟ (خ‪)1400‬‬
‫‪ )1‬نوعی باز آلی با ساختار حلقهای دارد که به ریبوز متصل است‪.‬‬
‫‪ )2‬واحد تکرارشوندۀ نوعی بسپار (پلیمر) محسوب میشود‪.‬‬
‫‪ )3‬در طی مرحلۀ هوازی تنفس یاختهای تولید میگردد‪.‬‬
‫‪ )4‬در ساختار خود گروه یا گروههای فسفات دارد‪.‬‬

‫‪ -29‬کدام گزینه‪ ،‬برای تکمیل عبارت زیر مناسب است؟ (د‪)1400‬‬

‫(( یاختههای گیاهی ممکن است به سبب تجمع محصوالت نهایی حاصل از روشهایی برای تأمین انرژی‪ ،‬حیات خود را‬
‫از دست بدهند‪ ،‬در همه این روش ها‪ ،‬همزمان با به وجود آمدن ‪ ...........................................‬میشود‪)) .‬‬

‫‪ ، NAD  )1‬کربن دیاکسید تولید‬

‫‪ )2‬ترکیب نهایی‪ NADH ،‬مصرف‬

‫‪ )3‬ترکیب سه کربنی‪ NAD  ،‬تولید‬

‫‪ )4‬نوعی قند سه کربنی‪ ADP ،‬مصرف‬

‫‪ -30‬یاختههای گیاهی ممکن است با دور نگه داشتن محصوالت مضر حاصل از روشهایی برای تأمین انرژی‪ ،‬به حیات خود‬
‫ادامه دهند‪ .‬در همۀ این روشها‪ ،‬همزمان با به وجود آمدن ‪ .................................‬میشود‪( .‬خ‪)1400‬‬

‫‪ NAD  ، CO2 )1‬تولید‬

‫‪ )2‬نوعی قند سه کربنی‪ ATP ،‬مصرف‬

‫‪ ، NAD  )3‬ترکیب نهایی تولید‬

‫‪ )4‬ترکیب سه کربنی‪ NADH ،‬مصرف‬

‫‪@DVD_Kounkori‬‬

‫‪15‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫سالمت بدن‪ :‬پاداکسنده ها‬

‫در درس شیمی آموختید رادیکال های آزاد به علت داشتن الکترون های جفت نشده در ساختار خود‪ ،‬واکنش پذیری باالیی‬
‫دارند و می توانند در واکنش با مولکول های تشکیل دهنده بافت های بدن‪ ،‬به آنها آسیب برسانند‪ .‬امکان تشکیل رادیکال آزاد از‬
‫اکسیژن در فرآیند تنفس هوازی‪ ،‬وجود دارد‪ .‬اما چگونه؟‬
‫دیدیم اکسیژن با پذیرش الکترون در پایان زنجیره انتقال الکترون‪ ،‬به یون اکسید )‪ (O2-‬تبدیل می شود‪ .‬یون های اکسید با‬
‫یون های هیدروژن )‪ (H+‬ترکیب می شوند و در نتیجه مولکول آب به وجود می آید امّا گاه پیش می آید که درصدی از‬
‫اکسیژن ها وارد واکنش تشکیل آب نمی شوند‪ ،‬بلکه به صورت رادیکال آزاد در میآیند‪ .‬رادیکال های آزاد از عوامل ایجاد‬
‫سرطان اند‪.‬‬
‫راکیزه ها برای مقابله با اثر سمی رادیکال های آزاد‪ ،‬به ترکیبات پاداکسنده وابستهاند‪ .‬بارها شنیده اید که خوردن میوه ها و‬
‫سبزیجات در حفظ سالمت بدن نقش دارند‪ .‬این مواد غذایی دارای پاداکسنده هایی مانند کاروتنوئیدها هستند‪( .‬ترکیبات رنگی‬
‫در واکوئول مثل آنتوسیانین و رنگ دیسه مثل کاروتن ‪ ،‬پاداکسنده اند‪ ).‬پاداکسنده ها در واکنش با رادیکال های آزاد مانع از اثر تخریبی آنها‬
‫بر مولکول های زیستی و در نتیجه تخریب بافت های بدن می شوند‪.‬‬

‫تجمع رادیکال های آزاد‪:‬‬

‫آیا مبارزه با رادیکال های آزاد در راکیزه ها همیشه با موفقیت انجام می شود؟ اگر به هر علت سرعت تشکیل رادیکال های آزاد از‬
‫سرعت مبارزه با آنها بیشتر باشد‪ ،‬چه اتفاقی را پیش بینی می کنید؟ مشخص است که در چنین شرایطی‪ ،‬رادیکال های آزاد در‬
‫راکیزه تجمع می یابند و آن را تخریب می کنند؛ در نتیجه‪ ،‬یاخته هم تخریب می شود‪ .‬رادیکال های آزاد برای جبران کمبود‬
‫الکترونی خود به مولکول های سازندۀ یاخته و اجزای آن‪ ،‬حمله می کنند و باعث تخریب آنها می شوند‪.‬‬
‫عوامل فراوانی می توانند‪ ،‬راکیزه را در مبارزه با رادیکال های آزاد با مشکل رو به رو کنند؛ مثالً الکل و انواعی از نقص های ژنی‬
‫در عملکرد راکیزه در خنثی سازی رادیکال های آزاد مشکل ایجاد می کنند‪.‬‬

‫اثر الکل‪:‬‬
‫مطالعات نشان می دهد که الکل سرعت تشکیل رادیکال های آزاد از اکسیژن را افزایش می دهد و مانع از عملکرد راکیزه‬
‫در جهت کاهش آنها می شود‪ .‬رادیکال های آزاد با حمله به ‪ DNA‬راکیزه‪ ،‬سبب تخریب راکیزه و در نتیجه مرگ یاخته های‬
‫کبدی و بافت مردگی (نکروز) کبد می شوند‪ .‬به همین علت اختالل در کار کبد و از کار افتادن آن از شایع ترین عوارض نوشیدن‬
‫مشروبات الکلی است‪.‬‬

‫نقص ژنی‪:‬‬
‫گاه نقص در ژن های مربوط به پروتئین های زنجیره انتقال الکترون‪ ،‬به ساخته شدن پروتئین های معیوب می انجامد‪.‬‬
‫راکیزه ای که این پروتئین های معیوب را داشته باشد در مبارزه با رادیکال های آزاد‪ ،‬عملکرد مناسبی ندارد‪.‬‬

‫‪16‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫توقف انتقال الکترون ‪:‬‬

‫مواد سمی فراوانی وجود دارند که با مهار یک یا تعدادی از واکنش های تنفس هوازی‪ ،‬سبب توقف تنفس یاخته و مرگ می شوند‪.‬‬
‫سیانید یکی از این ترکیب هاست که واکنش نهایی مربوط به انتقال الکترون ها به ‪ O2‬را مهار و در نتیجه باعث‬
‫توقف زنجیره ی انتقال الکترون می شود‪.‬‬
‫از زیست شناسی سال دهم نیز به یاد دارید که گاز کربن مونواکسید با اتصال به هموگلوبین‪ ،‬مانع از اتصال اکسیژن به آن می شود‬
‫و چون به آسانی از هموگلوبین جدا نمی شود‪ ،‬ظرفیت حمل اکسیژن در خون را کاهش می دهد‪ .‬این عملکرد مونواکسید کربن‪ ،‬در‬
‫واقع در انجام تنفس یاخته ای اختالل ایجاد می کند‪ .‬مونواکسید کربن به شکل دیگری نیز بر تنفس یاخته ای اثر می گذارد؛ این گاز‬
‫سبب توقف واکنش مربوط به انتقال الکترون ها به اکسیژن می شود‪ .‬دود خارج شده از خودروها و سیگار‪ ،‬از منابع دیگر‬
‫تولید مونواکسید کربناند‪.‬‬

‫الکل‪:‬‬
‫سرعت تشکیل رادیکال های آزاد از اکسیژن را افزایش می دهد و مانع از عملکرد راکیزه در جهت کاهش آنها می شود‪.‬‬
‫پاداکسنده ها‪:‬‬
‫پاداکسنده در واکنش با رادیکال های آزاد مانع از اثر تخریبی آن ها بر مولکول های زیستی و تخریب بافت های بدن می شوند‪.‬‬
‫مونواکسیدکربن‪:‬‬
‫مانع از اتصال اکسیژن به هموگلوبین و سبب توقف واکنش مربوط به انتقال الکترون ها به اکسیژن می شوند‪.‬‬
‫سیانید‪:‬‬
‫واکنش نهایی مربوط به انتقال الکترون ها به ‪ O2‬را مهار و در نتیجه باعث توقف زنجیره ی انتقال الکترون می شود‪.‬‬

‫‪ -31‬چند مورد در ارتباط با طریقه عمل سیانید بر یاخته جانوری صحیح است؟ (د و خ ‪)99‬‬
‫ابتدا بر تجزیه ‪ NADH‬تأثیر میگذارد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مانع تشکیل آب در بخش داخلی راکیزه (میتوکندری) میشود‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آنزیم ‪ ATP‬ساز موجود در غشای خارجی راکیزه (میتوکندری) را غیر فعال میکند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫از پمپ شدن پروتونها به فضای داخلی راکیزه (میتوکندری) ممانعت به عمل میآورد‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ -32‬چند مورد از موارد زیر صحیح می باشد؟‬

‫الکل سرعت تشکیل رادیکال های آزاد از اکسیژن را کاهش می دهد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مونواکسید کربن همانند سیانید سرعت تشکیل رادیکال های آزاد از اکسیژن را افزایش می دهد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گروهی از گیاهان ترکیب سیانید داری میسازد که تأثیری بر تنفس یاختهای ندارد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پاداکسنده ها در راکیزه با رادیکال های آزاد واکنش می دهند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نقص در ژن های مربوط به هر یک از پروتئین های زنجیره انتقال الکترون ممکن است از هر والد به فرزند منتقل شود‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪17‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪18‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫فصل ‪ -6‬از انرژی به ماده‬

‫دانستیم انرژی مورد نیاز ما برای انجام فعالیت های حیاتی‪ ،‬از مواد مغذی مانند گلوکز تأمین می شود‪ .‬اکنون پرسش این‬
‫است که منشأ انرژی ذخیره شده در ترکیباتی مانند گلوکز چیست؟ چه فرایند یا فرایندهایی در دنیای حیات وجود دارد که با‬
‫ساختن ماده آلی‪ ،‬انرژی را در آنها ذخیره می کند؟ چه جاندارانی می توانند این فرآیندها را انجام دهند و این جانداران چه‬
‫ویژگی هایی دارند؟‬

‫فتوسنتز ‪ :‬تبدیل انرژی نور به انرژی شیمیایی‬

‫می دانید گیاهان در فرایند فتوسنتز ‪ CO2‬را با استفاده از انرژی نور خورشید به ماده آلی تبدیل و اکسیژن نیز تولید‬
‫می کنند‪ .‬بر این اساس می توان میزان فتوسنتز را با تعیین میزان کربن دی اکسید مصرف شده و یا اکسیژن تولید شده‪ ،‬اندازه‬
‫گرفت‪.‬‬

‫واکنش کلی فتوسنتز‬

‫برای اینکه جانداری بتواند فتوستنز انجام دهد‪ ،‬باید ویژگی هایی داشته باشد‪ .‬یکی از این ویژگی ها داشتن مولکول های‬
‫رنگیزه ای است که بتوانند انرژی نور خورشید را جذب کنند‪ .‬همچنین‪ ،‬باید سامانه ای برای تبدیل این انرژی به انرژی شیمیایی‬
‫وجود داشته باشد‪ .‬انواعی از جانداران وجود دارند که فتوسنتز می کنند‪ .‬در ادامه به بررسی این فرایند در گیاهان می پردازیم‪.‬‬

‫برگ ساختار تخصص یافته برای فتوسنتز‬

‫برگ که مناسب ترین ساختار برای فتوسنتز در اکثر گیاهان است‪ ،‬تعداد فراوانی سبزدیسه(کلروپالست) دارد‪ .‬همان طور که‬
‫می دانید‪ ،‬فتوسنتز در سبزدیسه ها انجام می شود‪.‬‬
‫برگ گیاهان دو لپه دارای پهنک و دمبرگ است‪ .‬پهنک شامل روپوست‪ ،‬میانبرگ و دسته های آوندی (رگبرگ) است‪.‬‬
‫روپوست رویی و زیرین به ترتیب در سطح رویی و زیرین پهنک برگ قرار دارند‪.‬‬
‫میانبرگ شامل یاخته های پارانشیمی است‪ .‬در شکل الف(دولپه) میانبرگ از یاخته های پارانشیمی نرده ای و اسفنجی تشکیل‬
‫شده است‪ .‬همانطور که در این شکل می بینید‪ ،‬یاخته های نرده ای بعد از روپوست رویی قرار دارند و به هم فشردهاند‪ ،‬در‬
‫حالی که یاخته های اسفنجی به سمت روپوست زیرین قرار دارند‪.‬‬
‫میانبرگ در بعضی گیاهان از یاخته های اسفنجی تشکیل شده است (شکل ب)‪.‬‬

‫‪19‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫نکات مربوط به ساختار برگ در جزوه گیاهی مطرح شده است!‬

‫سبزدیسه(کلروپالست)‪:‬‬
‫سبزدیسه همانند راکیزه دارای غشای بیرونی و غشای درونی است که از هم فاصله دارند‪ .‬فضای درون سبزدیسه با‬
‫سامانه ای غشایی به نام تیالکوئید به دو بخش فضای درون تیالکوئید و بستره تقسیم شده است‪ .‬تیالکوئیدها ساختارهای غشایی‬
‫و کیسه مانند و به هم متصل هستند‪ .‬بستره دارای دنا ‪ ،‬رنا و رِناتَن است‪ .‬بنابراین‪ ،‬سبزدیسه مانند راکیزه می تواند‬
‫بعضی پروتئین های مورد نیاز خود را بسازد‪ .‬سبزدیسه نیز می تواند به طور مستقل تقسیم شود‪.‬‬

‫‪20‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫رنگیزه های فتوسنتزی در غشای تیالکوئید قرار دارند‪ .‬افزون بر سبزینه (کلروفیل) که بیشترین رنگیزه در سبزدیسه هاست‪،‬‬
‫کاروتنوئیدها نیز در غشای تیالکوئید وجود‬
‫دارند‪ .‬وجود رنگیزه های متفاوت‪ ،‬کارایی گیاه را‬
‫در استفاده از طول موج های متفاوت نور افزایش‬
‫می دهد‪.‬‬
‫در گیاهان سبزینه های ‪ a‬و ‪ b‬وجود دارند‪.‬‬
‫بیشترین جذب هر دو نوع سبزینه در‬
‫محدوده های ‪ 400‬تا ‪ 500‬نانومتر (بنفش ـ آبی)‬
‫و ‪ 600‬تا ‪ 700‬نانومتر (نارنجی ـ قرمز) است‪.‬‬
‫سبزینه همان طور که از نامش پیداست‪ ،‬به رنگ‬
‫سبز دیده می شود‪ .‬اگر چه حداکثر جذب آنها در‬
‫هر یک از این محدوده ها با هم فرق می کند‪.‬‬
‫کاروتنوئیدها به رنگ های زرد‪ ،‬نارنجی و‬
‫قرمز دیده می شوند و بیشترین جذب آنها در‬
‫بخش آبی و سبز نور مرئی است‪.‬‬

‫فتوسیستم‪ :‬سامانه تبدیل انرژی‬

‫رنگیزه های فتوسنتزی همراه با انواعی پروتئین در سامانه هایی به نام فتوسیستم ‪ 1‬و ‪ 2‬قراردارند‪ .‬هر فتوسیستم شامل‬
‫آنتن های گیرنده نور و یک مرکز واکنش است‪ .‬هر آنتن که از رنگیزه های متفاوت (کلروفیل ها و کارتنوئیدها) و انواعی‬
‫پروتئین ساخته شده است‪ ،‬انرژی نور را می گیرد و به مرکز واکنش منتقل می کند‪ .‬مرکز واکنش‪ ،‬شامل مولکول های‬
‫کلروفیل ‪ a‬است که در بستری پروتئینی قرار دارند‪.‬‬
‫حداکثر جذب سبزینه ‪ a‬در مرکز واکنش فتوسیستم ‪ ،1‬در طول موج ‪ 700‬نانومتر و حداکثر جذب آن در فتوسیستم ‪ ،2‬در طول‬
‫و در فتوسیستم ‪ P680 ،2‬می گویند‪.‬‬ ‫موج ‪ 680‬نانومتر است‪ .‬بر همین اساس‪ ،‬به سبزینه ‪ a‬در فتوسیستم ‪P700 ،1‬‬
‫فتوسیستم ها در غشای تیالکوئید قرار دارند و با مولکول هایی به نام ناقل الکترون به هم مرتبط می شوند‪ .‬این مولکول ها‬
‫می توانند الکترون بگیرند یا اینکه الکترون از دست بدهند (کاهش و اکسایش)‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫آیا همۀ طول موج های نور مرئی به یک اندازه در فتوسنتز نقش دارند؟‬
‫می توان با استفاده از اسپیروژیر (جلبک سبز رشته ای)‪ ،‬نوعی باکتری هوازی‪ ،‬چشمه نور و منشور برای تجزیه نور‪ ،‬آزمایشی‬
‫را برای پاسخ به این پرسش انجام داد‪.‬‬
‫اسپیروژیر سبزدیسه های نواری و دراز دارد‪ .‬اگر همه طول موج های نور به یک اندازه در فتوسنتز مؤثر باشند‪ ،‬انتظار داریم‬
‫که تراکم اکسیژن در اطراف جلبک رشته ای یکسان باشد‪ .‬در آزمایشی که برای بررسی این فرض انجام شد‪ ،‬جلبک را روی سطحی‬
‫ثابت کردند و درون لولۀ آزمایشی شامل آب و باکتری های هوازی قرار دادند‪ .‬لوله آزمایش در برابر نوری قرار گرفت که از منشور‬
‫عبور کرده و به طیف های متفاوت تجزیه شده بود‪ .‬بعد از گذشت مدتی‪ ،‬مشاهده شد که باکتری ها در بعضی قسمت ها‬
‫‪ .................................................‬تجمع یافته اند‪ .‬از این آزمایش می توان نتیجه گرفت که سبزینه‪ ،‬رنگیزه اصلی در فتوسنتز است‪.‬‬

‫همه ی طول موج های نور مرئی به یک اندازه در فتوسنتز نقش ندارند‬ ‫اسپیروژیر (آغازی جلبک سبز رشته ای) سبزدیسه های نواری و دراز دارد‬

‫واکنش های فتوسنتزی‬

‫واکنش های فتوسنتزی را در دو گروه واکنش های وابسته به نور‬
‫و مستقل از نور قرار می دهند‪ .‬در ادامه به معرفی این دو نوع‬
‫واکنش می پردازیم‪.‬‬

‫واکنش های وابسته به نور ‪ :‬واکنش های تیالکوئیدی‬

‫وقتی نور به مولکول های رنگیزه می تابد‪ ،‬الکترون انرژی می گیرد‬
‫و ممکن است از مدار خود خارج شود‪ ،‬به چنین الکترونی‪،‬‬
‫الکترون برانگیخته می گویند‪ ،‬زیرا پر انرژی و از مدار خود خارج‬
‫شده است‪ .‬الکترون برانگیخته ممکن است با انتقال انرژی به‬
‫مولکول رنگیزه بعدی‪ ،‬به مدار خود برگردد یا از رنگیزه خارج‬
‫و به وسیله ی رنگیزه یا مولکولی دیگر گرفته شود‪.‬‬

‫‪22‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫در فتوسنتز‪ ،‬انرژی الکترون های برانگیخته در‬

‫رنگیزه های موجود در آنتن ها از رنگیزه ای به رنگیزه‬
‫دیگر منتقل و در نهایت‪ ،‬به مرکز واکنش می رود و در‬
‫آنجا سبب ایجاد الکترون برانگیخته در سبزینه ‪ a‬و‬
‫خروج الکترون از آن می شود‪.‬‬
‫الکترون برانگیخته از فتوسیستم ‪ 2‬بعد از عبور از‬
‫زنجیره انتقال الکترون به مرکز واکنش در‬
‫فتوسیستم ‪ 1‬می رود‪ .‬همچنین الکترون برانگیخته از‬
‫فتوسیستم ‪ 1‬در نهایت به مولکول ‪ NADP+‬می رسد‪.‬‬
‫(نیکوتین آمید آدنین دی نوکلئوتید فسفات)‬

‫دو نوع زنجیره ی انتقال الکترون در غشای تیالکوئید وجود دارد‪ .‬یک زنجیره بین فتوسیستم ‪ 2‬و فتوسیستم ‪ 1‬و دیگری بین‬
‫فتوسیستم ‪ 1‬و ‪ NADP+‬قرار دارد‪ NADP+.‬با گرفتن دو الکترون‪ ،‬بار منفی پیدا می کند و با ایجاد پیوند با پروتون به مولکول‬
‫‪ NADPH‬تبدیل می شود‪.‬‬

‫با توجه به شکل در می یابیم الکترونی که از سبزینه ‪ a‬در مرکز واکنش فتوسیستم ‪ 2‬می آید‪ ،‬کمبود الکترون سبزینه ‪ a‬در‬
‫فتوسیستم ‪ 1‬را جبران می کند‪ ،‬امّا کمبود الکترون سبزینه ی ‪ a‬در فتوسیستم ‪ 2‬چگونه جبران می شود؟‬

‫تجزیه نوری آب‪:‬‬

‫در شکل بعد می بینید‪ ،‬مولکول های آب تجزیه می شوند و الکترون های حاصل از آن به فتوسیستم ‪ 2‬می روند‪ .‬تجریه ی آب به‬
‫علت فرآیندهایی است که به اثر نور مربوط می شود‪ .‬بنابراین به آن‪ ،‬تجزیه ی نوری آب می گویند‪.‬‬
‫تجزیه ی نوری آب در فتوسیستم ‪ 2‬و در سطح داخلی تیالکوئید انجام می شود‪ .‬حاصل تجزیه ی آب در فتوسیستم ‪ ،2‬الکترون‪،‬‬
‫پروتون و اکسیژن است‪ .‬الکترون ها‪ ،‬کمبود الکترونی سبزینه ‪ a‬در مرکز واکنش فتوسیستم ‪ 2‬را جبران می کنند و پروتون ها در‬
‫فضای درون تیالکوئیدها تجمع می یابند‪.‬‬

‫‪23‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫ناقل الکترون غیر پمپی در بین فتوسیستم ‪ 2‬و پمپ غشایی در ‪ .........................................‬و‬
‫ناقل الکترون غیر پمپی بین پمپ غشایی و فتوسیستم ‪ 1‬در ‪ ..............................................‬و‬
‫ناقلین الکترون غیر پمپی بعد از فتوسیستم ‪ 1‬در ‪ .................................................‬قرار دارند‪.‬‬

‫ساخته شدن ‪ ATP‬در فتوسنتز‬

‫یکی از اجزای زنجیره انتقال الکترون که بین فتوسیستم ‪ 2‬و ‪ 1‬قرار دارد‪ ،‬پروتئینی است که یون های ‪ H+‬را از بستره به فضای‬
‫درون تیالکوئیدها پمپ می کند‪ .‬بنابراین‪ ،‬با گذشت زمان تعدادی پروتون از بستره به فضای درون تیالکوئید وارد می شود‪.‬‬
‫همچنین دانستیم که تعدادی پروتون از تجزیه ی آب‪ ،‬درون فضای تیالکوئید به وجود می آید‪ .‬در نتیجه‪ ،‬به تدریج تراکم‬
‫پروتون ها در فضای درون تیالکوئیدها نسبت به بستره افزوده می شود‪ .‬پروتون ها بر اساس شیب غلظت خود می خواهند از فضای‬
‫درون تیالکوئید به بستره بروند‪ ،‬امّا نمی توانند از طریق انتشار از غشای تیالکوئید عبور کنند‪ .‬پس‪ ،‬پروتون ها از چه راهی به‬
‫بستره میروند؟‬
‫در غشای تیالکوئید مجموعه ای پروتئینی به نام آنزیم ‪ ATP‬ساز وجود دارد‪ .‬این آنزیم مشابه آنزیم ‪ ATP‬ساز در راکیزه است‪.‬‬
‫پروتون ها فقط از طریق این آنزیم می توانند به بستره منتشر شوند‪ .‬همانند آنچه در راکیزه رخ می دهد‪ ،‬همراه با عبور پروتون ها از‬
‫این آنزیم‪ ATP ،‬ساخته می شود‪ .‬به ساخته شدن ‪ ATP‬در واکنش های نوری‪ ،‬ساخته شدن نوری ‪ ATP‬می گویند‪ ،‬زیرا حاصل‬
‫فرایندی است که با نور به راه می افتد‪.‬‬

‫‪ ‬پمپ پروتون در غشا تیالکوئید با ‪ ...........................................................‬یون های ‪ H+‬را از ‪ ...............................‬به‬

‫‪ .............................‬منتقل می کنند که این سبب ‪ ......................‬موضعی ‪ pH‬در تیالکوئید می شود‪.‬‬
‫‪ ‬کانال مجموعه پروتئینی آنزیم ‪ ATP‬ساز با ‪ ....................................‬یون های ‪ H+‬را از ‪ .........................................‬به‬
‫‪ ..............................................‬منتقل می کنند که این سبب ‪ .................................‬موضعی ‪ pH‬در تیالکوئید می شود‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ ‬تجمع پروتون ها درون تیالکوئید ها به دنبال ‪ ..................................................‬و ‪.....................................................‬‬

‫‪ ‬جبران کمبود الکترونی ‪ P700‬توسط ‪ .........................................‬و ‪ P680‬توسط ‪............................................‬‬
‫‪ ‬یک زنجیره انتقال الکترون به طور مستقیم در تولید ‪ ..................................‬و زنجیره دیگر به طور غیر مستقیم در تولید‬
‫‪ ............................................‬نقش دارد‪.‬‬
‫‪ ‬منبع الکترون های زنجیره انتقال الکترون در غشا تیالکوئید ها ‪ ................................‬و آخرین پذیرنده‬
‫‪ .................................‬است‪.‬‬

‫‪ – 1‬چند مورد از موارد زیر صحیح می باشد؟‬

‫‪ ‬الکترون برانگیخته رنگیزه های آنتن ها خارج و به مولکول دیگر منتقل می شود‪.‬‬
‫‪ ‬خروج الکترون های برانگیخته از فتوسیستم ‪ 2‬سبب تجزیه آب می شود‪.‬‬
‫‪ ‬آنزیم ‪ ATP‬ساز غشا تیالکوئید سبب تولید ‪ ATP‬در سطح پیش ماده می شود‪.‬‬
‫‪ ‬الکترون های برانگیخته رنگیزه های هر مرکز واکنش خارج و به رنگیزه دیگر منتقل می شود‪.‬‬
‫به فتوسیستم ‪ 1‬در غشای تیالکوئید ها ‪ P700‬می گویند‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ -2‬چند مورد از موارد زیر صحیح می باشد؟‬

‫‪ ‬انرژی الکترون ها در مولکول ناقل الکترون قرار گرفته در بین دو الیه فسفولیپیدی بیشتر از مولکول ناقل متصل به سطح داخلی غشا تیالکوئید است‪.‬‬
‫‪ ‬مرکز واکنش هر فتوسیستم شامل رنگیزه های متفاوت مثل کلروفیل ها و کاروتنوئیدها است‪.‬‬
‫‪ ‬در فتوسیستم ها آنتن ها برخالف مرکز واکنش دارای پروتئین می باشند‪.‬‬
‫‪ ‬شدت فتوسنتز در طول موج های سبز بیشتر از آبی است‪.‬‬
‫تجزیه آب توسط آنزیم متصل به فتوسیستم ‪ 1‬صورت می گیرد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫الکترون های هر مولکول آب نهایتا سبب کاهش دو مولکول ‪ NADP+‬می شود‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ -3‬منب اولیه الکترون کاهنده ‪ NADP+‬در فتوسنتز کدام است؟‬

‫‪ )4‬اکسیژن‬ ‫‪P680 )3‬‬ ‫‪ )2‬آّب‬ ‫‪P700 )1‬‬

‫‪ -4‬عملکرد کلی زنجیره های انتقال الکترون موجود در غشا تیالکوئیدها‪ ،‬کدام است؟‬
‫‪ )2‬تجمع یون های پروتون‬ ‫‪ )1‬تجزیهی آب‬
‫‪ )4‬انتقال الکترون ها به ‪NADP+‬‬ ‫‪ )3‬تبدیل انرژی نوری به شیمیایی‬

‫‪25‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -5‬تجم یون های پروتون در فضای درون غشاء تیالکوئیدها‪ ،‬توسط کدام است؟‬
‫‪ )2‬تجزیه آب و ‪NADPH‬‬ ‫‪ )1‬تجزیه آب و عملکرد زنجیرهی انتقال الکترون‬
‫‪ )4‬عملکرد کانال های آنزیمی و تجزیه آب‬ ‫‪ )3‬عملکرد پروتئین های کانالی با فعالیت آنزیمی‬

‫‪ -6‬کدام عبارت درباره واکنش های وابسته به نور در سلول های برگ گیاه علفی نادرست است؟(د‪)94‬‬
‫‪ )1‬انتقال الکترون های تحریک شده از ‪ p680‬به ‪ ، p700‬تولید ‪ ATP‬را به دنبال دارد‪.‬‬
‫‪ )2‬انرژی الکترون های برانگیخته از ‪ ، P700‬پمپ غشایی تیالکوئید را فعال می کند‪.‬‬
‫‪ )3‬پروتئین ‪ ATP‬ساز‪ ،‬در کاهش تراکم ‪ H+‬درون تیالکوئید موثر می باشد‪.‬‬
‫‪ )4‬کمبود الکترون های ‪ P680‬با تجزیه مولکول آب جبران می گردد‪.‬‬

‫‪ -7‬چند مورد‪ ،‬در ارتباط با واکنش های نوری فتوسنتز یک گیاه علفی ‪ ،‬درست است؟(خ‪)94‬‬
‫الف‪ -‬پمپ غشایی تنها عامل موثر در افزایش تراکم ‪ H+‬درون تیالکوئیدهاست‪.‬‬
‫ب‪ -‬الکترون های پرانرژِی ‪ P680‬با از دست دادن انرژِی به ‪ P700‬منتقل می شوند‪.‬‬
‫ج‪ -‬الکترون های برانگیخته کلروفیل ‪ ،P700‬پمپ غشایی تیال کوئیدها را فعال می کند‪.‬‬
‫د‪ -‬یک زنجیره انتقال الکترون‪ ،‬انرژی الزم برای تولید ‪ ATP‬و ‪ NADPH‬را فراهم می کند‪.‬‬

‫‪-8‬کدام می تواند در تامین انرژی الزم برای انتقال ‪ H+‬از درون بستره به تیالکوئید نقش داشته باشد؟‬
‫‪NADPH )4‬‬ ‫‪ )3‬کاروتینوئید‬ ‫‪P 700)2‬‬ ‫‪ATP )1‬‬

‫‪ -9‬پروتئین های کانالی موجود در غشای تیالکوئید حسن یوسف‪ ،‬با صرف انرژی ‪ .............‬می کنند‪.‬‬
‫‪ ADP )2‬را به ‪ ATP‬تبدیل‬ ‫‪ ATP )1‬را به ‪ ADP‬تبدیل‬
‫‪ )4‬یونهای هیدروژن را از تیالکوئید خارج‬ ‫‪)3‬یونهای هیدروژن را به تیالکوئید وارد‬

‫‪ -10‬کدام مورد در رابطه با ساختار برگ گیاه لوبیا صحیح می باشد؟‬

‫‪ )1‬سلولهای غالف آوندی دارای سبزدیسه می باشند‪.‬‬
‫‪ )2‬آوند های چوبی نسبت به آوند های آبکش به روپوست زیرین نزدیکتر است‪.‬‬
‫‪ )3‬رگبرگ شامل آوندهای آبکش‪ ،‬چوب و غالف آوندی می باشد‪.‬‬
‫‪ )4‬میانبرگ اسفنجی به هم فشرده و به سمت روپوست زیرین می باشد‪.‬‬

‫‪26‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -11‬چند مورد از موارد زیر در رابطه با فتوسنتز صحیح می باشد؟‬

‫‪ ‬میزان فتوسنتز را با تعیین میزان اکسیژن مصرف شده و یا کربن دی اکسید تولید شده‪ ،‬می توان اندازه گرفت‪.‬‬
‫‪ ‬در طی فتوسنتز اکسیژن های موجود در کربن دی اکسید به شکل گاز اکسیژن آزاد می شوند‪.‬‬
‫‪ ‬همه واکنش های فتوسنتز وابسته به نور می باشند‪.‬‬
‫‪ ‬محل انجام فتوسنتز در همه جانداران فتوسنتزکننده‪ ،‬کلروپالست است‪.‬‬
‫‪ ‬برگ مناسب ترین ساختار برای فتوسنتز در همه گیاهان است‪.‬‬

‫‪ -12‬کدام مورد در رابطه با ساختار سبزدیسه صحیح می باشد؟‬

‫‪ ‬دارای ساختار های غشایی و کیسه مانند و غیر متصل بنام تیالکوئید می باشد‪.‬‬
‫‪ ‬همانند راکیزه دارای رناتن بوده و همه پروتئین های مورد نیاز خود را می سازد‪.‬‬
‫‪ ‬همانند راکیزه در بخش داخلی آن توسط فعالیت نوعی آنزیم مولکول آب تولید می شود‪.‬‬
‫‪ ‬در همه سلول های پارانشیمی و نگهبان روزنه وجود دارد‪.‬‬
‫در پائیز ساختار سبزدیسه ها در بعضی گیاهان تغییر می کنند و به رنگ دیسه تبدیل می شوند‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ -13‬چند مورد در رابطه با رنگیزه های فتوسنتزی صحیح می باشد؟‬

‫‪ ‬همواره در غشای تیالکوئیدها قرار دارند‪.‬‬
‫‪ ‬بیشترین و اصلی ترین رنگیزه در سبزدیسه ها‪ ،‬سبزینه ها می باشند‪.‬‬
‫‪ ‬بیشترین جذب کاروتنوئیدها در بخش زرد‪ ،‬نارنجی و قرمز نور مرئی است‪.‬‬
‫‪ ‬بیشترین جذب هر دو نوع سبزینه ‪ a‬و ‪ b‬در بخش سبز نور مرئی است‪.‬‬
‫‪ ‬درصد جذب سبزینه ‪ a‬در ‪ 400‬تا ‪ 500‬نانومتر بیشتر از سبزینه ‪ b‬است‪.‬‬

‫‪ -14‬کدام عبارت‪ ،‬در ارتباط با هر فتوسیستی موجود در غشای تیالکوئید گیاه آفتابگردان‪ ،‬صحیح است؟ (د‪)97‬‬
‫‪ )1‬با دارا بودن کلروفیلهای ‪ P700‬و ‪ P680‬حداکثر جذب نوری را دارد‪.‬‬
‫‪ )2‬کمبود الکترونی آن‪ ،‬از طریق الکترون های حاصل از تجزیه آب جبران میگردد‪.‬‬
‫‪ )3‬انرژی جذب شده در آن‪ ،‬باعث میشود تا الکترونها از کلروفیلهای ‪ a‬آزاد شوند‪.‬‬
‫‪ )4‬الکترونهای خارج شده از آن‪ ،‬با عبور از پمپ غشایی‪ ،‬مقداری انرژی از دست میدهند‪.‬‬

‫‪ -15‬به ترتیب محل تجزیهی آب و تولید ‪ ATP‬در واکنش های نوری فتوسنتز‪ ،‬کدام است؟‬
‫‪ )2‬غشاء تیالکوئید‪ -‬بستره‬ ‫‪ )1‬درون تیالکوئید‪ -‬غشاء تیالکوئید‬
‫‪ )4‬درون تیالکوئید‪ -‬بستره‬ ‫‪ )3‬بستره – بستره‬

‫‪27‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -16‬کدام عبارت‪ ،‬در مورد هر سامانهی تبدیل انرژی (فتوسیستم) موجود در غشای یک تیالکوئید گیاه آفتابگردان صحیح‬
‫است؟(د‪)98‬‬
‫‪ )1‬در هر آنتن گیرندهی نور آن‪ ،‬رنگیزه های متفاوتی به همراه انواعی پروتئین وجود دارد‪.‬‬
‫‪ )2‬توسط دو مرکز واکنش آن‪ ،‬حداکثر طول موج های ‪ 680‬و ‪ 700‬نانومتر جذب می شود‪.‬‬
‫‪ )3‬همواره به ترکیبی الکترون می دهد که با دو الیه فسفولیپیدی غشای تیالکوئید درتماس است‪.‬‬
‫‪ )4‬تنها با دارا بودن یک آنتن گیرندهی نور‪ ،‬انرژی خورشید را جذب و به مرکز واکنش منتقل می نماید‪.‬‬

‫‪ -17‬کدام عبارت‪ ،‬دربارهی هر سامانهی تبدیل انرژی در غشای تیالکوئید گیاه نرگس درست است؟(خ‪)98‬‬
‫‪ )1‬مرکز واکنش آن‪ ،‬انرژی نور را می گیرد و به هر آنتن منتقل می کند‪.‬‬
‫‪ )2‬در هر آنتن آن‪ ،‬فقط یک نوع رنگیزه و یک نوع پروتئین یافت می شود‪.‬‬
‫‪ )3‬در مرکز واکنش آن‪ ،‬مولکول های سبزینه (کلروفیل) ‪ ،a‬در بستری پروتئینی قرار دارند‪.‬‬
‫‪ )4‬با دریافت حداکثر جذب طول موج های ‪ 700‬و ‪ 680‬نانومتر فعالیت خود را آغاز می کند‪.‬‬

‫‪ -18‬با توجه به ساز و کار اجزای زنجیره انتقال الکترون در برگ لوبیا میتوان بیان داشت که با عبور الکترونها از‬
‫‪ ..........................‬غشای تیالکوئید است‪ ........................................ ،‬میشود‪( .‬د‪)1400‬‬
‫‪ )1‬دو جزء (ساختار) از زنجیره که متعلق به هر دو – تعدادی ‪ H‬از بستره به فضای درون تیالکوئید منتشر‬
‫‪ )2‬یک جزء (ساختار) از زنجیره که متصل به سطح داخلی – الکترون ها به فتوسیستم ‪ 2‬منتقل‬
‫‪ )3‬یک جزء (ساختار) از زنجیره که مجاور با هر دو الیه فسفولیپیدی ‪ -‬تجزیه نوری آب انجام‬
‫‪ )4‬دو جزء (ساختار) متوالی از زنجیره که متصل به سطح خارجی ‪ NADPH -‬تولید‬

‫‪ -19‬شکل مقابل مربوط به آزمایشی است که ‪...............‬‬

‫‪ )1‬هدف آن اثبات آزادشدن مولکول اکسیژن در طی فتوسنتز می باشد‪.‬‬
‫‪ )2‬ثابت کرد سبزینه ها رنگیزه اصلی در فتوسنتز می باشند‪.‬‬
‫‪ )3‬درآن از باکتری های فتوسنتزکننده اکسیژن زا استفاده شد‪.‬‬
‫‪ )4‬ثابت کرد کلروپالست گیاهان طول موج های مرئی را به میزان متفاوت جذب می کند‪.‬‬

‫‪28‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫واکنش های مستقل از نور‪ :‬واکنش های تثبیت کربن‬

‫می دانیم که در فتوسنتز‪ ،‬مولکول های ‪ CO2‬به قند تبدیل می شوند‪ .‬ساخته شدن این مولکول همانند تجزیه آن به یکباره رخ‬
‫نمی دهد‪ .‬عدد اکسایش اتم کربن در مولکول قند‪ ،‬نسبت به کربن در مولکول ‪، CO2‬کاهش یافته است‪ ،‬بنابراین گیاه برای‬
‫ساختن قند‪ ،‬به انرژی و منبعی برای تأمین الکترون نیاز دارد که از واکنش های وابسته به نور تأمین می شوند‪.‬‬
‫ساخته شدن قند در چرخه ای از واکنش ها‪ ،‬به نام چرخه کالوین رخ می دهد‪ .‬این واکنش ها در بستره سبزدیسه انجام‬
‫می شوند‪.‬‬
‫در چرخه ی کالوین ‪ CO2‬با قندی پنج کربنی به نام ریبولوز بیس فسفات ترکیب و مولکول شش کربنی ناپایداری تشکیل‬
‫می شود‪ .‬افزوده شدن ‪ CO2‬به مولکول پنج کربنی‪ ،‬با آنزیم روبیسکو (ریبولوزبیس فسفات کربوکسیالز ـ اکسیژناز) و فعالیت کربوکسیالزی‬
‫آن (تشکیل گروه کربوکسیل) انجام می شود‪ .‬هر مولکول شش کربنی که ناپایدار است‪ ،‬بالفاصله تجزیه و دو مولکول اسید سه کربنی‬
‫ایجاد می کند‪ .‬این مولکول ها در نهایت به قندهای سه کربنی تبدیل می شوند‪.‬‬
‫همانطور که در شکل می بینید‪ ،‬تعدادی از این قندها برای ساخته شدن گلوکز و ترکیبات آلی دیگر و تعدادی نیز برای بازسازی‬
‫ریبولوزبیس فسفات به مصرف می رسند‪.‬‬

‫‪29‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫گرچه واکنش های کالوین مستقل از نور انجام می شوند‪ ،‬امّا انجام این واکنش ها وابسته به ‪ ATP‬و ‪ NADPH‬حاصل از‬
‫واکنش های نوری است‪ .‬در چرخه ی کالوین دیدیم که ‪ CO2‬برای ساخته شدن ترکیب آلی به کار میرود‪ .‬به فرآیند استفاده از‬
‫‪ CO2‬برای تشکیل ترکیب های آلی تثبیت کربن می گویند‪.‬‬
‫دیدیم اوّلین ماده آلی پایدار ساخته شده‪ ،‬ترکیبی سه کربنی است؛ به همین علت به گیاهانی که تثبیت کربن در آنها فقط با‬
‫چرخهی کالوین انجام می شود‪ ،‬گیاهان ‪ C3‬می گویند‪ .‬اکثر گیاهان ‪ C3‬هستند؛ گرچه انواع دیگری از تثبیت کربن در طول حیات‬
‫گیاهان روی زمین نیز شکل گرفته است که در گفتار بعد به آنها می پردازیم‪.‬‬

‫اثر محیط بر فتوسنتز‬

‫بدیهی است فرایندی مانند فتوسنتز تحت تأثیر محیط باشد به نظر شما چه عوامل محیطی بر فتوسنتز اثر می گذارند؟‬
‫با توجه به واکنش کلی ‪ ،‬انتظار داریم نور و ‪ CO2‬از عوامل مؤثر بر فتوسنتز باشند‪ .‬مشاهدات نشان می دهد‪ ،‬میزان ‪،CO2‬‬
‫طول موج‪ ،‬شدت و مدت زمان تابش نور بر فتوسنتز اثر می گذارند‪.‬‬
‫از طرفی فتوسنتز فرایندی آنزیمی است و می دانیم بیشترین فعالیت آنزیم ها در گستره ی دمایی خاص انجام می شود‪ ،‬بنابراین دما‬
‫نیز بر فتوسنتز اثر می گذارد‪ .‬همچنین خواهیم دید که میزان اکسیژن نیز بر فتوسنتز اثر دارد‪.‬‬

‫تأثیر میزان اکسیژن بر‬

‫میزان فتوسنتز در گیاه ‪C3‬‬

‫‪ -20‬در برگ درخت بید‪ ،‬درگامی از چرخه ی کالوین که ‪ .............................‬می شود‪ .................................،‬می گردد‪.‬‬
‫‪ ATP )2‬مصرف – ترکیب شش کربنی ناپایدار تولید‬ ‫‪ ATP )1‬ساخته – ترکیب ‪ 5‬کربنی تجزیه‬
‫‪ NADPH )4‬مصرف – ‪ ATP‬تولید‬ ‫‪ )3‬قند سه کربنی ساخته ‪ NADP+ -‬تولید‬

‫‪30‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -21‬در واکنش های تثبیت کربن در اکثر گیاهان ‪ ...........................‬واکنش های ‪...................................................‬‬
‫‪ )1‬همانند – قند کافت‪ ATP ،‬تولید می شود‪.‬‬
‫‪ )2‬برخالف – کربس‪ ،‬نوکلئوتید ها اکسید می شوند‪.‬‬
‫‪ )3‬همانند – کربس‪ ،‬کربن دی اکسید مصرف می شود‪.‬‬
‫‪ )4‬برخالف – قند کافت‪ ATP ،‬مصرف می شود‪.‬‬

‫‪ -22‬در هر زنجیرهی انتقال الکترون غشای تیالکوئیدهای گیاه بنت فنسول‪ ،‬کدام اتفاق روی میدهد؟ (د‪)95‬‬
‫‪ )1‬یونهای هیدروژن برخالف شیب غلظت خود‪ ،‬از هر پروتیئن غشایی عبور میکنند‪.‬‬
‫‪ )2‬پیوندهای کربن ـ هیدروژن به کمک الکترونهای پر انرژی ساخته میشوند‪.‬‬
‫‪ )3‬الکترونهای پر انرژی به یونهای هیدروژن میپیوندند‪.‬‬
‫‪ )4‬انرژی به طور موقت در نوعی ترکیب ذخیره میشوند‪.‬‬

‫‪ -23‬با توجه به یک سلول فتوسنتز کننده در برگ عشقه کدام گزینه عبارت زیر را به طور مناسب کامل میکند؟ (خ‪)95‬‬
‫((در ‪ ..........................‬تیالکوئید‪ ............................. ،‬کلروپالست‪))......................... ،‬‬
‫‪ )1‬فضای ـ همانند فضای میان دو غشای ـ آنزیم تجزیه کنندهی مولکول آب فعالیت مینماید‪.‬‬
‫‪ )2‬غشای ـ برخالف غشای درونی ـ مولکولهای جاذب نور به همراه تعدادی پروتئین وجود دارند‪.‬‬
‫‪ )3‬فضای ـ همانند فضای محصور شده توسط غشای درونی ـ ترکیب شش کربنی ناپایدار تولید میشود‪.‬‬
‫‪ )4‬غشای ـ برخالف غشای بیرونی ـ انرژی الکترونهای برانگیخته در پیوندهای کربن ـ هیدروژن ذخیره میگردد‪.‬‬

‫‪ -24‬کدام گزینه در رابطه با چرخه کالوین به طور صحیح مطرح شده است؟‬
‫‪ )1‬قند های سه کربنی با مصرف ‪ NADPH‬به اسیدهای سه کربنی تبدیل می شوند‪.‬‬
‫‪ )2‬با مصرف ‪ ATP‬قندهای سه کربنی به ریبولوز بیس فسفات تبدیل می شوند‪.‬‬
‫‪ )3‬برای تبدیل اسیدهای سه کربنی به قند های سه کربنی ابتدا ‪ NADPH‬سپس ‪ ATP‬مصرف می شود‪.‬‬
‫‪ )4‬قندهای پنج کربنی با مصرف ‪ ATP‬سبب بازسازی ریبولوز بیس فسفات می شوند‪.‬‬

‫‪ -25‬کدام یک پس از تولید توسط پروتئین های غشاء تیالکوئید به چرخه ی کالوین منتقل می شوند؟‬
‫‪ ADP )4‬و ‪NADPH‬‬ ‫‪ ATP )3‬و ‪NADPH‬‬ ‫‪ ADP )2‬و ‪NADP+‬‬ ‫‪ ATP )1‬و ‪NADP+‬‬

‫‪ -26‬برای تولید هر مولکول قند سه کربنی در چرخه ی کالوین‪ ،‬الزم است ‪ .............‬مولکول آب تجزیه شود‪.‬‬
‫‪12 )4‬‬ ‫‪9 )3‬‬ ‫‪6 )2‬‬ ‫‪3 )1‬‬

‫‪31‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -27‬برای تبدیل ‪ 15‬مولکول قند سه کربنی به ‪ 9‬مولکول ریبولوز بیس فسفات در چرخه ی کالوین‪ ،‬چند مولکلول ‪ATP‬‬
‫الزم است؟‬
‫‪6 )4‬‬ ‫‪9 )3‬‬ ‫‪5 )2‬‬ ‫‪3 )1‬‬

‫‪ -28‬برای تولید یک مولکول مالتوز‪ ،‬انرژی چند الکترون مورد نیاز است؟‬
‫‪96 )4‬‬ ‫‪48 )3‬‬ ‫‪24 )2‬‬ ‫‪12 )1‬‬

‫‪ -29‬برای تولید قند دئوکسی ریبوز‪ .................... ،‬کربن دی اکسید در چرخه کالوین با مصرف ‪ ATP .............‬تثبیت‬
‫می گردد‪.‬‬
‫‪18 - 6 )4‬‬ ‫‪10- 5 )3‬‬ ‫‪15- 5 )2‬‬ ‫‪12 -6 )1‬‬

‫واکنش های وابسته به نور‪ :‬واکنش های تیالکوئیدی‬

‫واکنش های فتوسنتزی‬

‫واکنش های مستقل از نور‪ :‬تثبیت کربن در بستره‬

‫‪32‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪33‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫فتوسنتز در شرایط دشوار‬

‫شکل زیر روزنه را در دو حالت باز و بسته نشان می دهد‪ .‬چه عواملی سبب بسته شدن روزنه می شود؟‬
‫در گیاهان‪ ،‬تغییرات مقدار نور‪ ،‬دما‪ ،‬رطوبت و کربن دی اکسید از مهمترین عوامل محیطی و مقدار آب گیاه و نیز هورمون های‬
‫گیاهی مثل آبسیزیک اسید‪ ،‬از عوامل درونی مؤثر بر حرکات روزنه های هوایی هستند‪.‬‬
‫به یاد دارید که افزایش بیش از حد دما و نور سبب بسته شدن روزنه ها می شود‪ .‬روزنه ها برای حفظ آب گیاه بسته می شوند‪.‬‬
‫بسته شدن روزنه ها چه تأثیری می تواند بر فتوسنتز داشته باشد؟‬

‫در چنین شرایطی وقتی روزنه ها به منظور کاهش تعرق بسته می شوند‪ ،‬تبادل گازهای اکسیژن و کربن دی اکسید از روزنه ها‬
‫نیز توقف می یابد‪ ،‬امّا فتوسنتز همچنان ادامه دارد‪ .‬بنابراین در حالی که ‪ CO2‬برگ کم می شود‪ ،‬اکسیژن در آن افزایش‬
‫می یابد‪.‬‬

‫در چنین حالتی‪ ،‬وضعیت برای نقش اکسیژنازی آنزیم روبیسکو مساعد می شود؛ زیرا نقش کربوکسیالزی یا اکسیژنازی این آنزیم‬
‫به نسبت ‪ CO2‬و اکسیژن در محیط عملکرد آن ارتباط دارد‪.‬بنابراین با افزایش اکسیژن در برگ‪ ،‬اکسیژن با ریبولوز بیس فسفات‬
‫ترکیب می شود‪ .‬مولکول حاصل‪ ،‬ناپایدار است و به دو مولکول سه کربنی و دو کربنی تجزیه می شود‪ .‬مولکول سه کربنی به‬
‫مصرف بازسازی ریبولوزبیس فسفات می رسد‪ .‬مولکول دو کربنی از کلروپالست خارج و در واکنش هایی که بخشی از آنها‬
‫در راکیزه انجام می گیرد‪ ،‬از آن مولکول ‪ CO2‬آزاد می شود‪ .‬چون این فرآیند با مصرف اکسیژن‪ ،‬آزاد شدن ‪ CO2‬و همراه با فتوسنتز‬
‫است‪ ،‬تنفس نوری نامیده می شود‪.‬‬

‫‪34‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫بنابراین می توان گفت مولکول های ‪ .......... ..........................................‬و ‪ ..................‬و ‪ .......................‬پیش ماده ها و‬
‫مولکول های ‪ .....................................................‬و ‪ .....................................................................‬فرآورده های روبیسکو می باشند‪.‬‬

‫در تنفس نوری گرچه ماده ی آلی تجزیه می شود‪ ،‬امّا برخالف تنفس یاخته ای‪ ATP ،‬از آن ایجاد نمی شود‪ .‬بنابراین تنفس نوری‬
‫باعث کاهش فرآوده های فتوسنتز می شود‪ .‬به هر حال انواعی از گیاهان (‪ C4‬و ‪ )CAM‬وجود دارند که در محیط های با دمای‬
‫باال و تابش شدید نور خورشید زندگی می کنند‪ .‬این گیاهان با چه ساز و کاری توانسته اند تنفس نوری خود را کاهش دهند؟‬

‫فتوسنتز در گیاهان ‪C4‬‬

‫یکی از ساز و کارها برای ممانعت تنفس نوری‪ ،‬در گیاهانی وجود دارد که به گیاهان ‪ C4‬معروفاند‪ .‬یاخته های غالف آوندی‬
‫در این گیاهان سبزدیسه دارند و محل انجام چرخه ی کالوین اند‪ ،‬در حالی که در گیاهان ‪ C3‬سبزدیسه ندارند‪.‬‬
‫تثبیت کربن در این گیاهان در دو مرحله‪ ،‬ابتدا در یاخته های میانبرگ و سپس در یاخته های غالف آوندی انجام می شود‬
‫که در ادامه به آن می پردازیم‪.‬‬
‫‪C3‬‬ ‫در گیاهان ‪ CO2 ،C4‬در یاخته های میانبرگ با اسیدی سه کربنی‬
‫ترکیب و در نتیجه اسیدی چهار کربنی ایجاد می شود‪ .‬به همین علت‬
‫به این گیاهان‪ ،‬گیاهان ‪ C4‬می گویند؛ زیرا اولین ماده ی پایدار حاصل‬
‫از تثبیت کربن‪ ،‬ترکیبی چهار کربنی است‪.‬‬
‫آنزیمی که در ترکیب ‪ CO2‬با اسید سه کربنی و تشکیل‬
‫اسید چهار کربنی نقش دارد‪ ،‬برخالف روبیسکو به طور اختصاصی با‬
‫‪ CO2‬عمل می کند و تمایلی به اکسیژن ندارد‪.‬‬
‫‪C4‬‬ ‫اسید چهار کربنی از یاخته های میانبرگ از طریق پالسمودسم ها به‬
‫یاخته های غالف آوندی منتقل می شود‪ .‬در این یاخته ها‪ ،‬مولکول‬
‫‪ CO2‬از اسید چهار کربنی آزاد و وارد چرخه ی کالوین می شود‪.‬‬
‫اسید سه کربنی باقیمانده نیز به یاخته های میانبرگ بر می گردد‪.‬‬
‫در گیاهان ‪ C4‬با وجود عملکرد آنزیم های گوناگون در تثبیت کربن‬
‫و تقسیم مکانی آن در دو نوع یاخته‪ ،‬میزان ‪ CO2‬در محل فعالیت‬
‫آنزیم روبیسکو‪ ،‬به اندازه ای باال نگه داشته می شود که بازدارنده تنفس‬
‫نوری است‪ .‬بنابراین‪ ،‬تنفس نوری به ندرت در این گیاهان روی‬
‫می دهد‪.‬‬
‫این گیاهان در دماهای باال‪ ،‬شدت های زیاد نور و کمبود آب‪ ،‬در‬
‫حالی که روزنه ها بسته شده اند تا از تبخیر آب جلوگیری شود‪ ،‬همچنان میزان ‪ CO2‬را در محل عملکرد آنزیم روبیسکو باال نگه‬
‫می دارند‪ .‬به همین علت کارایی آنها در چنین شرایط بیش از گیاهان ‪ C3‬است‪.‬‬

‫‪35‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫فتوسنتز در گیاهان ‪CAM‬‬

‫بعضی گیاهان در مناطقی زندگی می کنند که با مسئله ی دما و نور شدید در طول روز و کمبود آب مواجه اند‪ .‬در این گیاهان‬
‫برای جلوگیری از هدر رفتن آب‪ ،‬روزنه ها در طول روز بسته و در شب بازند‪ .‬برگ‪ ،‬ساقه یا هر دو آنها در چنین گیاهانی‬
‫گوشتی و پر آب است‪ .‬این گیاهان در واکوئول های خود ترکیباتی دارند که آب را نگه می دارند ‪...............................................‬‬
‫تثبیت کربن در این گیاهان‪ ،‬مانند گیاهان ‪ C4‬است‪ ،‬با این تفاوت که تثبیت کربن در آنها در یاخته های متفاوت نیست و به‬
‫عبارتی تقسیم بندی مکانی نشده‪ ،‬بلکه در زمان های متفاوت انجام می شود‪ .‬تثبیت اوّلیه ی کربن در شب که روزنه ها بازند‬
‫و چرخه ی کالوین در روز انجام می شود که روزنه ها بسته اند‪ .‬آناناس و بعضی از کاکتوس ها از گیاهان ‪CAM‬‬
‫(متابولیسم اسید کراسوالسه) است‪.‬‬

‫‪CAM‬‬ ‫‪C4‬‬ ‫‪C3‬‬

‫گیاه ‪ C4‬و ‪ CAM‬برخالف گیاه ‪ C3‬دو بار تثبیت کربن داشته ولی با این تفاوت که گیاه ‪ CAM‬یکبار در شب به شکل‬
‫مولکول چهار کربنه و بار دیگر در روز در کلروپالست همان سلول به شکل چرخه کالوین (قند سه کربنه) تثبیت می کند ولی در‬
‫گیاه ‪ C4‬یکبار در روز در سلول میانبرگ به شکل مولکول چهار کربنه و بار دیگر در روز در کلروپالست سلول غالف آوندی به شکل‬
‫چرخه کالوین ( قند سه کربنه) تثبیت صورت می گیرد‪.‬‬

‫‪36‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫شدت نور‬ ‫میزان ‪ CO2‬جو‬

‫تفاوت های گیاهان ‪ C4‬و ‪:CAM‬‬

‫در شرایط له گیاه ‪ ......................‬دو مرحله تثبیت کربن در یکنوع سلول ولی گیاه ‪ ..............‬دو مرحله تثبیت کربن را‬ ‫‪‬‬
‫در دو نوع سلول انجام می دهد‪.‬‬
‫در شرایط له گیاه ‪ ......................‬دو مرحله تثبیت کربن در یک زمان (روز) ولی گیاه ‪ ..............‬دو مرحله تثبیت کربن‬ ‫‪‬‬
‫را در دو زمان (یکی شب و یکی روز) انجام می دهد‪.‬‬
‫سلول های غالف آوندی گیاه ‪ ...................‬بر خالف گیاه ‪ ......................‬کلروپالست دارد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در گیاه ‪ ......................‬برخالف گیاه ‪ ....................‬شب ها روزنه های هوایی باز می باشند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در شرایط له کارایی گیاه ‪ ...................‬بیشتر از گیاه ‪ .....................‬است‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪37‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪CAM‬‬ ‫‪C4‬‬ ‫‪C3‬‬

‫مثال‬

‫کلروپالست در غالف آوندی‬

‫ساز و کار برای ممانعت از تنفس نوری‬

‫چرخه کالوین در روز‬

‫چرخه کالوین در شب‬

‫تثبیت کربن در روز‬

‫تثبیت کربن در شب‬

‫نوع فعالیت روبیسکو در شرایط له‬

‫روزنه های هوایی در روز‬

‫روزنه های هوایی در شب‬

‫تثبیت کربن در مولکول چهار کربنی‬

‫کارایی فتوسنتز در شرایط له‬

‫ساقه و برگ گوشتی‬

‫چرخه کالوین در سلول میانبرگ‬

‫دو تثبیت کربن در یک نوع سلول در شرایط له‬

‫دو تثبیت کربن در دونوع سلول در شرایط له‬

‫دو تثبیت کربن در دو زمان در شرایط له‬

‫دو تثبیت کربن در یک زمان در شرایط له‬

‫تبدیل ‪ C3‬به ‪C4‬‬

‫تبدیل ‪ C4‬به ‪C3‬‬
‫شدت رشد در شرایط له‬

‫‪38‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -30‬در تنفس نوری ‪ ...................................‬واکنش های ‪........................................‬‬

‫‪ )1‬همانند‪ -‬کربس‪ ATP ،‬تولید می شود‪.‬‬
‫‪ )2‬برخالف‪ -‬کالوین‪ ،‬ریبولوز بیس فسفات کربوکسیله می شود‪.‬‬
‫‪ )3‬همانند – تخمیر الکلی‪ ،‬کربن دی اکسید در راکیزه تولید می شود‪.‬‬
‫‪ )4‬برخالف‪ ،‬قندکافت‪ ،‬اکسیژن مصرف می شود‪.‬‬

‫‪ -31‬کدام مورد زیر نادرست می باشد؟‬

‫‪ )1‬در اغلب گیاهان تثبیت کربن فقط با چرخه کالوین صورت می گیرد‪.‬‬
‫‪ )2‬عدد اکسایش اتم کربن در مولکول قند نسبت به کربن در مولکول ‪ CO2‬کاهش یافته است‪.‬‬
‫‪ )3‬آنزیم روبیسکو در تنفس نوری در راکیزه کربن دی اکسید تولید می کند‪.‬‬
‫‪ )4‬در هوای خیلی گرم کارایی گیاهان ‪ C4‬بیش از ‪ C3‬است‪.‬‬

‫‪ -32‬کدام عبارت‪ ،‬دربارهی سازگاری گیاهان ‪ CAM‬در پاسخ به گرما و خشکی زیاد‪ ،‬نادرست است؟(د‪)96‬‬
‫‪ )1‬در هنگام شب‪ ،‬دی اکسیدکربن از طریق روزنه ها وارد گیاهان می شود‪.‬‬
‫‪ )2‬در هنگام روز‪ ،‬فرآیندی مانع انجام واکنش های چرخهی کالوبن می شود‪.‬‬
‫‪ )3‬در هنگام روز‪ ،‬دی اکسیدکربن آزاد شده به درون کلروپالست ها انتشار مییابد‪.‬‬
‫‪ )4‬در هنگام شب‪ ،‬اسیدهای آلی ناشی از تثبیت دی اکسیدکربن‪ ،‬در واکوئل ها انتشار مییابد‪.‬‬

‫‪ -33‬کدام عبارت در مورد پاسخ گیاهان ‪ C4‬به آب و هوای گرم و خشک درست است؟(د‪)97‬‬
‫‪ )1‬همانند گیاهان ‪ ،C3‬در پی خروج مولکول دو کربنی از کلروپالست‪ CO2 ،‬آزاد میکنند‪.‬‬
‫‪ )2‬برخالف گیاهان ‪ ،CAM‬دی اکسید کربن جو را به صورت اسیدهای آلى تثبیت مینمایند‪.‬‬
‫‪ )3‬همانند گیاهان ‪ ،CAM‬با اضافه کردن ‪ CO2‬به ترکیب پنج کربنی‪ ،‬ترکیبی ناپایدار میسازند‪.‬‬
‫‪ )4‬برخالف گیاهان ‪ ،C3‬آنزیم تثبیت کننده دی اکسید کربن آنها‪ ،‬به میزان زیاد فعالیت اکسیژنازی انجام میدهد‪.‬‬

‫‪ -34‬هر گیاهی که در دمای باال و شدت زیاد نور ‪ ......................‬قطعا ‪(......................‬د‪)94‬‬

‫‪ )1‬از افزایش دفع آب جلوگیری می کند – در هنگام شب روزنه های خود را کامال باز می نماید‪.‬‬
‫‪ )2‬فزایند فتوسنتز را متوقف می سازد – می تواند به تولید ‪ ATP‬در غیاب اکسیژن بپردازد‪.‬‬
‫‪ )3‬به کندی رشد می کند – دی اکسید کربن را در دو نوع سلول خود تثبیت می کند‪.‬‬
‫‪ )4‬بر تنفس نوری غلبه می نماید – فتوسنتز را به کارایی بسیار پایینی انجام می دهد‪.‬‬

‫‪39‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -35‬هر گیاهی که قادر است دی اکسیدکربن را فقط ‪ ..........‬تثبیت کند‪ ،‬در نور و گرمای زیاد‪( .......... ،‬د‪)95‬‬
‫‪ )1‬هنگام شب ـ اسیدهای آلی را به درون کلروپالستها انتشار میدهد‪.‬‬
‫‪ )2‬در ترکیب چهار کربنی ـ به کمک ‪ ATP ،NADH‬تولید مینماید‪.‬‬
‫‪ )3‬توسط چرخهی کالوبن ـ بدون حضور اکسیژن‪ NADH ،‬میسازد‪.‬‬
‫‪ )4‬هنگام روز ـ فعالیت اکسیژنازی آنزیم روبیسکو را افزایش میدهد‪.‬‬

‫‪ -36‬در گیاهانی که روزنه ها به طور معمول‪ ،‬به هنگام شب باز می شوند‪ .............. ،‬گیاهان ‪ ........... ،C4‬به انجام میرسد‪(.‬د‪)98‬‬
‫‪ )1‬همانند ـ واکنش های چرخهی کالوین به هنگام روز‬
‫‪ )2‬برخالف ـ دو مرحلهی تثبیت کربن )‪ (CO2‬در هنگام شب‬
‫‪ )3‬برخالف ـ تثبیت کربن )‪ (CO2‬جو در ترکیبی سه کربنی‬
‫‪ )4‬همانند ـ دو مرحلهی تثبیت کربن )‪ (CO2‬در یک نوع یاخته‬

‫‪ -37‬در گیاهانی که روزنه ها به طور معمول در هنگام شب باز می شوند‪ ،‬کدام مورد صحیح است؟(خ‪)98‬‬
‫‪ )1‬برخالف گیاهان ‪ ،C3‬در شرایطی وضعیت برای نقش اکسیژنازی آنزیم روبیسکو مساعد می گردد‪.‬‬
‫‪ )2‬همانند گیاهان ‪ ،C3‬دو مرحله از تثبیت کربن را در یک زمان مشابه به انجام میرسانند‪.‬‬
‫‪ )3‬برخالف گیاهان ‪ ،C4‬فقط در صورت بسته بودن روزنه ها‪ ،‬کربن را تثبیت می کنند‪.‬‬
‫‪ )4‬فرایند تثبیت کربن آنها‪ ،‬در یک نوع یاخته انجام می گیرد‪.‬‬

‫‪ -38‬کدام گزینه‪ ،‬برای تکمیل عبارت زیر مناسب است؟ (د‪)99‬‬

‫«در همه گیاهانی که تثبیت کربن در آنها‪ ،‬فقط به هنگام روز صورت میگیرد‪ ،‬آنزیمی باعث ‪ ..........‬میشود»‪.‬‬
‫‪ )1‬ترکیب شدن ‪ O2‬با مولکولی پنج کربنی و فسفات دار‬
‫‪ )2‬افزوده شدن ‪ CO2‬به مولکول پنج کربنی دو فسفاته‬
‫‪ )3‬تجزیه مولکول پنج کربنی به دو مولکول سه کربنی و دو کربنی‬
‫‪ )4‬ترکیب شدن ‪ CO2‬با اسید سه کربنی و تشکیل اسید چهار کربنی‬

‫‪ -39‬کدام گزینه برای تکمیل عبارت زیر مناسب است؟ (خ‪)99‬‬

‫«در همه گیاهانی که تولید قند سه کربنی حاصل از فتوسنتز در آنها‪ ،‬فقط به هنگام روز صورت میگیرد‪ ،‬به طور حتم آنزیمی‬
‫باعث ‪ .................‬میشود‪».‬‬
‫‪ )1‬ترکیب شدن ‪ 𝑂2‬با مولکولی پنج کربنی‬
‫‪ )2‬افزوده شدن ‪ 𝐶𝑂2‬به مولکول پنج کربنی دو فسفاته‬
‫‪ )3‬ترکیب شدن ‪ 𝐶𝑂2‬با اسید کربنی و تشکیل اسید چهار کربنی‬
‫‪ )4‬تجزیه شدن مولکول پنج کربنی به دو مولکول سه کربنی و دو کربنی‬

‫‪40‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -40‬کدام عبارت درست است؟ (د‪)1400‬‬

‫‪ )1‬در گیاه آناناس برخالف گیاه ذرت‪ ،‬میزان ‪ CO2‬در محل فعالیت آنزیم روبیسکو باال نگه داشته میشود‪.‬‬
‫‪ )2‬در گیاه رز همانند گیاه آناناس‪ ،‬تنفس نوری فقط در درون سبزدیسه (کلروپالست) به انجام میرسد‪.‬‬
‫‪ )3‬در گیاه رز همانند گیاه ذرت‪ ،‬همواره با زیاد شدن ‪ CO2‬محیط‪ ،‬میزان فتوسنتز افزایش مییابد‪.‬‬
‫‪ )4‬در گیاه ذرت برخالف گیاه رز‪ ،‬در شدت نور زیاد‪ ،‬میزان فتوسنتز افزایش چشمگیری مییابد‪.‬‬

‫‪ -41‬با توجه به شکل زیر‪ ،‬که به گیاه ‪ C3‬تعلق دارد‪ ،‬چند مورد عبارت زیر را به نادرستی تکمیل می نماید؟ (د‪)93‬‬
‫بخشی که با شماره ‪ .................‬نشان داده شده است‪ ،‬می تواند ‪..............‬‬

‫الف) ‪ -1‬در هنگام شب‪ ،‬دی اکسید کربن را در واکوئل های خود تثبیت نماید‪.‬‬
‫ب ) ‪ - 2‬با فعالیت ژن های خود‪ ،‬آنزیم های پوستک ساز را بسازد‪.‬‬
‫ج) ‪ - 3‬با آزاد سازی ‪ Co2‬از اسید چهارکربنی‪ ،‬قند سه کربنی بسازد‪.‬‬
‫د ) ‪ - 4‬با تبدیل پیروویک اسید به استیل کوانزیم ‪ NADH ، A‬تولید نماید‪.‬‬

‫‪41‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -42‬در گیاه ادریسی‪ ..................... ،‬می شود‪( .‬د‪)92‬‬

‫‪ )1‬در مرحله ی تبدیل مولکول سه کربنی به قند سه کربنی‪ NADPH ،‬تولید‬
‫‪ )2‬در گام سوم از مرحله ی بی هوازی تنفس ‪ NAD+ ،‬مصرف‬
‫‪ )3‬در مسیر تولید پیرووات از ترکیب شش کربنی فسفات دار‪ ADP ،‬تولید‬
‫‪ )4‬در زنجیره ی انتقال الکترون‪ ،‬هم زمان با خروج الکترون از فتوسیستم ‪ NADPH ،I‬مصرف‬

‫؟‬ ‫‪ -43‬چند مورد جمله ی زیر را به طور صحیحی تکمیل می کند‪(.‬د‪)92‬‬

‫سلولهای مشخص شده در تصویر می توانند ‪......................‬‬

‫الف) با تثبیت دی اکسید کربن‪ ،‬اسید چهار کربنی بسازند‪.‬‬

‫ب) به کمک کوآنزیم مولکول شش کربنی را تولید کند‪.‬‬
‫ج) سبب فعالیت کربوکسیالزی روبیسکو شوند‪.‬‬
‫د) تنفس نوری را به مقدار زیاد انجام دهند‪.‬‬

‫‪ -44‬کدام عبارت‪ ،‬در خصوص برگ گیاه ادریسی نادرست است؟ (د‪)1400‬‬
‫‪ )1‬در طی واکنش های تولید و مصرف مولکولی پنج کربنی‪ Co2 ،‬آزاد می شود‪.‬‬
‫‪ )2‬نوعی پروتئین غشایی‪ ،‬ترکیبی کربن دار را به راکیزه (میتوکندری) وارد مینماید‪.‬‬
‫‪ )3‬در واکنش های وابسته به نور‪ ،‬همراه با ساخته شدن ‪ ، ATP‬مولکول آب نیز تولید میگردد‪.‬‬
‫‪ )4‬قند پنج کربنی دو فسفاته و گروه فسفات‪ ،‬از محصوالت نهایی یک مرحله محسوب میشوند‪.‬‬

‫‪ -45‬کدام گزینه عبارت را به طور صحیح تکمیل می کند؟‬

‫((در اندامک های دو غشایی سلول های پارانشیم نرده ای لوبیا‪ ،‬ممکن است ‪))..........‬‬
‫‪ )1‬قند سه کربنی با تولید ‪ NADH‬به اسید سه کربنی تبدیل شود‪.‬‬
‫‪ )2‬اسید سه کربنی با تولید ‪ NAD+‬به مولکول دو کربنی تبدیل شود‪.‬‬
‫‪ )3‬مولکول سه کربنی صرف بازسازی قند پنج کربنی شود‪.‬‬
‫‪ )4‬اسید سه کربنی با تولید ‪ ATP‬به قند سه کربنی تبدیل شود‪.‬‬

‫‪42‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫جانداران فتوسنتز کننده ی دیگر‬

‫بخش عمده ی فتوسنتز را جاندارانی انجام می دهند که گیاه نیستند و در خشکی زندگی نمی کنند‪ .‬انواعی از‬
‫باکتری ها و آغازیان در محیط های متفاوت خشکی و آبی فتوسنتز می کنند که در ادامه به آنها می پردازیم‪.‬‬

‫باکتری ها ‪:‬‬
‫باکتری هایی که فتوسنتز می کنند‪ ،‬سبزدیسه ندارند‪ ،‬اما دارای رنگیزه های جذب کننده ی نورند‪ .‬بعضی باکتری ها سبزینه‬
‫دارند‪ .‬مثالً سیانوباکتری ها سبزینه ‪ a‬دارند و همانند گیاهان با استفاده از ‪ CO2‬و نور ماده آلی می سازند؛ و چون همانند گیاهان‬
‫در فرایند فتوسنتز اکسیژن تولید می کنند‪ ،‬باکتری های فتوسنتز کننده اکسیژن زا نامیده می شوند‪.‬‬
‫گروهی دیگر از باکتری ها‪ ،‬فتوسنتز کننده غیراکسیژن زا هستند‪ .‬باکتری های گوگردی ارغوانی و سبز از این گروه اند‪.‬‬
‫رنگیزه فتوسنتزی این باکتری ها‪ ،‬باکتریوکلروفیل است‪ .‬این باکتری ها کربن دی اکسید را جذب می کنند‪ ،‬امّا اکسیژن تولید‬
‫ال در باکتری های گوگردی منبع تأمین الکترون‬
‫نمی کنند؛ زیرا منبع تأمین الکترون در آنها ترکیبی به غیر از آب است‪ .‬مث ً‬
‫‪ H2S‬است و به جای اکسیژن‪ ،‬گوگرد ایجاد می شود‪ .‬از این باکتری ها در تصفیه فاضالب ها برای حذف هیدروژن سولفید استفاده‬
‫می کنند‪ .‬هیدروژن سولفید گازی بی رنگ است و بویی شبیه تخم مرع گندیده است‪.‬‬

‫آغازیان ‪:‬‬
‫آغازیان نقش مهّمی در تولید ماده آلی از ماده معدنی دارند‪ .‬می دانید که جلبک های سبز‪ ،‬قرمز و قهوه ای از آغازیان هستند و‬
‫فتوسنتز می کنند‪ .‬اوگلنایی که در شکل زیر می بینید‪ ،‬جانداری تک یاخته ای و مثال دیگری از آغازیان فتوسنتز کننده است‪.‬‬
‫این جاندار در حضور نور فتوسنتز می کند و در صورتی که نور نباشد‪ ،‬سبزدیسه های خود را از دست می دهد و با تغذیه از‬
‫مواد آلی‪ ،‬ترکیبات مورد نیاز خود را به دست می آورد‪.‬‬

‫‪43‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫شیمیوسنتز‬
‫آیا ساختن ماده ی آلی از ماده معدنی فقط محدود به فتوسنتز و جاندارانی است که از انرژی نور استفاده می کنند؟ آیا تولید کنندگان‬
‫در اعماق تاریک وجود ندارند؟‬
‫امروزه می دانیم انواعی از باکتری ها در معادن‪ ،‬اعماق اقیانوس ها و اطراف دهانه آتشفشان های زیر آب وجود دارند که‬
‫می توانند بدون نیاز به نور از کربن دی اکسید ماده آلی بسازند‪ .‬زیستن در چنین مناطقی برای بسیاری از جانداران غیرممکن‬
‫است‪ .‬دانشمندان بر اساس وضعیت زمین در آغاز شکل گیری حیات‪ ،‬بر این باورند که باکتری های شیمیوسنتز کننده از‬
‫قدیمی ترین جانداران روی زمین اند‪.‬‬
‫چنین باکتری هایی‪ ،‬انرژی مورد نیاز برای ساختن مواد آلی از مواد معدنی را از واکنش های اکسایش به دست می آورند‪ .‬به این‬
‫فرایند شیمیوسنتز می گویند‪ .‬باکتری های نیترات ساز که آمونیوم را به نیترات تبدیل می کنند‪ ،‬از باکتری های‬
‫شیمیوسنتز کنندهاند‪.‬‬
‫رنگیزه فتوسنتزی‬ ‫منبع الکترون‬ ‫منبع انرژی‬ ‫تولید کننده ها (تبدیل کربن دی اکسید به ماده آلی)‬

‫سبزینه و کاروتنوئید‬ ‫آب‬ ‫نور‬ ‫بیشتر گیاهان‬

‫در سبز دیسه‬

‫آب‬ ‫نور‬ ‫جلبک سبز مثل اسپیروژیر‪،‬‬

‫سبزینه و کاروتنوئید‬ ‫جلبک قرمز و قهوه ای‬ ‫برخی از‬
‫در سبز دیسه‬ ‫آب‬ ‫نور‬ ‫اوگلناها‬ ‫آغازیان‬
‫فتوسنتز کننده ها‬
‫سبزینه ‪a‬‬ ‫آب‬ ‫نور‬ ‫اکسیژن زا‪:‬‬
‫در غشا‬ ‫سیانوباکتری ها‬ ‫برخی از‬
‫باکتریوکلروفیل‬ ‫ترکیبات گوگردی‬ ‫نور‬ ‫غیر اکسیژن زا‪:‬‬ ‫باکتری ها‬
‫در غشا‬ ‫مثل هیدروژن سولفید‬ ‫گوگردی سبز و ارغوانی‬

‫ندارند‪.‬‬ ‫مواد معدنی‬ ‫اکسایش‬ ‫گروهی از باکتری ها مثل نیترات ساز‬

‫مثل آمونیوم‬ ‫مواد معدنی‬ ‫قدیمی ترین جانداران روی زمین‬ ‫شیمیوسنتز کننده ها‬

‫‪ - 46‬کدام مورد زیر صحیح می باشد؟‬

‫‪ )1‬اسپیروژیر همانند اوگلنا جلبک سبز و دارای سبزدیسه می باشند‪.‬‬
‫‪ )2‬ریزوبیوم ها همانند باکتری های گوگردی سبز توانایی فتوسنتز دارند‪.‬‬
‫‪ )3‬باکتری های گوگردی ارغوانی همانند آزوال رنگیزه های فتوسنتزی دارند‪.‬‬
‫‪ )4‬سیانوباکتری ها همانند باکتری های گوگردی باکتریوکلروفیل دارند‪.‬‬

‫‪ -47‬کدام مورد زیر صحیح می باشد؟‬

‫‪ )1‬باکتری های نیترات ساز همانند باکتری های گوگردی از مواد معدنی الکترون می گیرند‪.‬‬
‫‪ )2‬باکتری های گوگردی ارغوانی برخالف باکتری های نیترات ساز با جذب کربن دی اکسید‪ ،‬ماده آلی تولید می کنند‪.‬‬
‫‪ )3‬همه سیانوباکتری ها توانایی تثبیت نیتروژن و تثبیت کربن را دارا می باشند‪.‬‬
‫‪ )4‬باکتری های نیترات ساز همانند باکتری های گوگردی از مواد معدنی انرژی می گیرند‪.‬‬

‫‪44‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -48‬کدام عبارت‪ ،‬درست است؟(خ‪)98‬‬

‫‪ )1‬ژن مربوط به هر پروتئین موردنیاز تنفس یاختهای‪ ،‬درون راکیزه (میتوکندری)یافت میشود‪.‬‬
‫‪ )2‬هر جاندار آغازی برای انجام اولین مرحلهی تنفس یاختهای‪ ،‬به انرژی فعال سازی نیاز دارد‪.‬‬
‫‪ )3‬هرجاندار دارای رنگیزه های جذب کنندهی نور‪ ،‬توانایی تولید اکسیژن را دارد‪.‬‬
‫‪ )4‬هر یاختهی زنده و فعالی می تواند ‪ ATP‬را به سه روش مختلف بسازد‪.‬‬

‫‪ -49‬کدام عبارت‪ ،‬درباره ی هر جانداری صادق است که می تواند ‪ ATP‬را هنگام تبدیل انرژی نوری به انرژی شیمیایی به‬
‫وجود آورد؟(د ق ‪)98‬‬
‫‪ )1‬در درون ساختارهای کیسه ای شکل و پهن اندامکهای آن‪ ،‬رنگیزههای جاذب نور قرار دارد‪.‬‬
‫‪ )2‬برای ساختن مادهی آلی می تواند از آب به عنوان منبع الکترون استفاده کند‪.‬‬
‫‪ )3‬ترکیبات آلی مورد نیاز خود را از تغییر نوعی مونوساکارید می سازد‪.‬‬
‫‪ )4‬برای تثبیت کربن فقط از چرخهی کالوین استفاده می نماید‪.‬‬

‫‪ -50‬کدام عبارت‪ ،‬نادرست است؟ (د‪)99‬‬

‫‪ )1‬همه تک یاختهایهای مؤثر در ساخت نیترات از آمونیوم‪ ،‬با استفاده از فسفات معدنی و واکنش انتقال الکترونها‪ ATP ،‬میسازند‪.‬‬
‫‪ )2‬همه تک یاختهایهای ایجاد کننده الکتات‪ ،‬در مرحلهای از تنفس یاختهای خود ‪ NAD+‬تولید میکنند‪.‬‬
‫‪ )3‬همه تک یاختهایهای تولید کننده اکسیژن‪ ،‬با کمک مواد معدنی‪ ،‬مواد آلی مورد نیاز خود را میسازند‪.‬‬
‫‪ )4‬همه تک یاختهایهای تثبیت کننده کربن‪ ،‬رنگیزههای فتوسنتزی دارند‪.‬‬

‫‪ -51‬کدام عبارت‪ ،‬صحیح است؟ (خ‪)99‬‬

‫‪ )1‬همه تک یاختهایهای تثبیت کنندۀ دی اکسید کربن‪ ،‬نوعی رنگیزۀ فتوسنتزی دارند‪.‬‬
‫‪ )2‬همه تک یاختهایهای ایجاد کننده گوگرد‪ ،‬بدون نیاز به نور‪ ،‬هیدروژن سولفید را تجزیه مینمایند‪.‬‬
‫‪ )3‬همه تک یاختهایهای تثبیت کننده نیتروژن جو‪ ،‬انرژی خود را از ترکیبات غیر آلی به دست میآورند‪.‬‬
‫‪ )4‬همه تک یاختهایهای آزاد کننده اکسیژن‪ ،‬در مرحلهای از تنفس یاختهای خود‪ ،‬ترکیبی سه کربنی و فسفات دار میسازند‪.‬‬

‫‪ -52‬هر باکتری که ‪............................. ، ..........................................‬‬

‫‪ )1‬توانایی تثبیت نیتروژن در همزیستی با گیاهان دارد – در غشا خود دارای رنگیزه های فتوسنتزی می باشد‪.‬‬
‫‪ )2‬برای تبدیل مواد معدنی به مواد آلی انرژی اکسایش مواد معدنی را استفاده می کند ‪ -‬در غشای خود باکتریوفیل دارد‪.‬‬
‫‪ )3‬به منظور فتوسنتز از ترکیبات غیر از آب الکترون تامین می کند – با استفاده از مواد آلی انرژی زیستی خود را تامین می کند‪.‬‬
‫‪ )4‬در اعماق اقیانوس ها از کربن دی اکسید مواد آلی می سازد – فتوسنتز کننده غیراکسیژن زا می باشد‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫فصل ‪ - 7‬فناوری های نوین زیستی‬

‫امروزه به کمک روش های زیست فناوری‪ ،‬تولید پالستیک های قابل تجزیه با صرف هزینه کمتر ممکن شده است‪ .‬این کار با‬
‫وارد کردن ژن های تولید کننده بسیاری از این نوع مواد از باکتری به گیاه امکان پذیر است‪ .‬با توجّه به اهمیت محیط زیست‬
‫و حفظ آن‪ ،‬تولید و استفاده از چنین پالستیک هایی راهکار مناسبی برای پیشگیری از مصرف بی رویه پالستیک های غیرقابل تجزیه‬
‫است‪.‬‬

‫زیست فناوری و مهندسی ژنتیک‬

‫همان طور که می دانیم جهش در یک ژن و در نتیجه‪ ،‬تغییر در محصول آن می تواند به بروز بیماری منجر شود‪ .‬اختالل در عملکرد‬
‫و مقدار عوامل مؤثر در انعقاد خون از این دسته هستند‪ .‬با توجّه به افزایش افراد نیازمند به این ترکیبات‪ ،‬تأمین نیاز دارویی آنها‬
‫با مشکل مواجه می شود مثل تامین ‪................................................................‬‬
‫امروزه استفاده از روش های زیست فناوری و مهندسی ژنتیک تحوالت مهّمی در زمینه ی تولید چنین فراورده هایی فراهم آورده‬
‫است‪ .‬تا چندی پیش‪ ،‬انتقال ژن های انسان به داخل یاخته های سایر موجودات زنده و یا استفاده از باکتری ها برای‬
‫ساختن پروتئین های انسانی غیرقابل تصوّر بود امّا اکنون روش های الزم برای تحقّق آن توسعه یافته و کاربرد فراوانی پیدا کرده‬
‫است‪( .‬یادآوری می کنیم که نکته قابل توجه این است که رمزه آمینواسیدها در جانداران یکسان اند‪).‬‬
‫فرض کنید می خواهیم باکتری را برای ساختن هورمون رشد انسانی تغییر دهیم‪ ،‬پس ضرورت دارد تمام احتیاجات این فرایند‬
‫را در یاخته باکتری فراهم کنیم‪ .‬در ادامه مطلب با مراحل این روش آشنا خواهیم شد‪.‬‬

‫زیست فناوری چیست؟‬

‫به طور کلی به هر گونه فعالیت هوشمندانه آدمی در تولید و بهبود محصوالت گوناگون با استفاده از موجود زنده‪،‬‬
‫زیست فناوری گویند‪.‬‬
‫زیست فناوری قلمروی بسیار گسترده دارد و روش هایی مانند مهندسی ژنتیک‪ ،‬مهندسی پروتئین و بافت را در بر می گیرد‪.‬‬
‫زیست فناوری از گرایش های علمی متعدّدی مانند علوم زیستی‪ ،‬فیزیک‪ ،‬ریاضیات و علوم مهندسی بهره می برد‪ .‬کاربردهای‬
‫فراوان زیست فناوری‪ ،‬آن را به عنوان نشانه ی پیشرفت کشورها در قرن حاضر و به یکی از ابزارهای مهّم برای تأمین نیازهای متنوع‬
‫تبدیل کرده است‪.‬‬
‫تاریخچه زیست فناوری‬
‫برای زیست فناوری‪ ،‬که از سال های بسیار دور آغاز شده است‪ ،‬سه دوره در نظر می گیرند‪:‬‬
‫زیست فناوری سنتی‪ :‬تولید محصوالت تخمیری مانند سرکه‪ ،‬نان (‪ )...........................................‬و فرآورده های لبنی‬
‫(‪ ).....................................‬با استفاده از فرایندهای زیستی مربوط به این دوره است‪.‬‬
‫زیست فناوری کالسیک‪ :‬با استفاده از روش های تخمیر و کشت ریزجانداران (میکروارگانیسم)ها تولید موادی مانند‬
‫پادزیست ها‪ ،‬آنزیم ها و مواد غذایی در این دوره ممکن شد‪.‬‬
‫زیست فناوری نوین‪ :‬این دوره با انتقال ژن از یک ریز جاندار به ریز جاندار دیگر آغاز شد‪ .‬دانشمندان توانستند با تغییر و اصالح‬
‫خصوصیات ریز جانداران‪ ،‬ترکیبات جدید را با مقادیر بیشتر و کارایی باالتر تولید کنند‪.‬‬

‫‪46‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫مهندسی ژنتیک‬
‫یکی از روش های مؤثر در زیست فناوری نوین‪ ،‬مهندسی ژنتیک است‪ .‬در مهندسی ژنتیک قطعه ای از دنای یک یاخته‬
‫توسط ناقل به یاخته ای دیگر انتقال می یابد‪ .‬در این حالت‪ ،‬یاخته دریافت کننده قطعه دنا دچار دست ورزی ژنتیکی و دارای‬
‫صفت جدید می شود‪ .‬به جانداری که از طریق مهندسی ژنتیک دارای ترکیب جدیدی از مواد ژنتیکی شده است‪ ،‬جاندار‬
‫تغییر یافته ژنتیکی یا تراژنی می گویند‪ .‬گرچه این روش ابتدا با باکتری ها شروع شد؛ امّا پیشرفت های بعدی‪ ،‬امکان‬
‫دست ورزی ژنتیکی برای سایر موجودات زنده مثل گیاهان و جانوران را نیز فراهم کرد‪ .‬مثالً مراحل ایجاد گیاهان زراعی تراژنی از‬
‫طریق مهندسی ژنتیک را می توان به صورت زیر خالصه کرد‪:‬‬
‫‪ -1‬تعیین صفت یا صفات مطلوب ‪ -2‬استخراج ژن یا ژن های صفت مورد نظر ‪ -3‬آماده سازی و انتقال ژن به گیاه‬
‫‪ -4‬تولید گیاه تراژنی ‪ -5‬بررسی دقیق ایمنی زیستی و اثبات بی خطر بودن برای سالمت انسان و محیط زیست‬
‫‪ -6‬تکثیر و کشت گیاه تراژنی با رعایت اصول ایمنی زیستی‪.‬‬
‫شکل زیر بعضی از این مراحل را نشان می دهد‪.‬‬

‫مراحل مهندسی ژنتیک‬

‫یکی از اهداف مهندسی ژنتیک تولید انبوه ژن و فراورده های آن است‪ .‬تولید انبوه ژن با همسانه سازی دنا یا‬
‫‪ DNA Cloning‬انجام می شود‪ .‬جداسازی یک یا چند ژن و تکثیر آنها را همسانه سازی دنا می گویند‪ .‬در همسانه سازی‬
‫دنا ماده وراثتی با ابزارهای مختلفی در خارج از یاخته تهیه و به وسیله یک ناقل همسانه سازی یا ‪ Cloning Vector‬به درون ژنوم‬
‫میزبان منتقل می شود‪ .‬هدف از این کار تولید مقادیر زیادی از دِنای خالص است که می تواند برای دست ورزی‪ ،‬تولید یک ماده‬
‫بخصوص و یا مطالعه مورد استفاده قرار گیرد‪.‬‬
‫برای این منظور مراحل زیر انجام می شود‪:‬‬
‫‪ -2‬اتصال قطعه دنا به ناقل و تشکیل دنای نوترکیب‬ ‫‪ -1‬جداسازی قطعه ای از دِنا‬
‫‪ -4‬جداسازی یاخته های تراژنی‬ ‫‪ -3‬وارد کردن دِنای نوترکیب به یاخته میزبان‬

‫‪47‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -1‬جداسازی قطعه ای از دِنا ‪:‬‬

‫این کار به وسیله آنزیم های برش دهنده انجام می شود‪ .‬این آنزیم ها در باکتری ها وجود دارند و قسمتی از سامانه دفاعی‬
‫آن ها محسوب می شوند‪ .‬اوّلین مرحله از همسانه سازی که جداسازی ژن ها است‪ ،‬به وسیله این آنزیم ها انجام می شود‪.‬‬
‫این آنزیم ها توالی های نوکلئوتیدی خاصی را در دنا تشخیص و برش می دهند‪.‬‬
‫مثالً آنزیم ‪ EcoR1‬توالی شش جفت نوکلئوتیدی‬
‫𝑪𝑻𝑻𝑨𝑨𝑮‬
‫را شناسایی و برش می دهد‪ .‬به این توالی‬
‫𝑮𝑨𝑨𝑻𝑻𝑪‬
‫جایگاه تشخیص آنزیم گفته می شود‪.‬‬
‫(‪......................................................................................................‬‬
‫‪).......................................................................................................‬‬
‫همان طور که در شکل می بینید در جایگاه تشخیص آنزیم‬
‫‪ ، EcoR1‬توالی نوکلئوتیدهای هر دو رشته دنا از دو سمت‬
‫مخالف یکسان خوانده می شود‪ .‬این آنزیم پیوند‬
‫فسفو دی استر بین نوکلئوتید گوانین دار و آدنین دار‬
‫هر دو رشته را برش می زند‪ .‬در نتیجه‪ ،‬انتهایی از مولکول‬
‫دنا ایجاد می شود که یک رشته آن بلندتر از رشته مقابل‬
‫است و به آن انتهای چسبنده می گویند‪ .‬برای تشکیل‬
‫چنین انتهایی از مولکول دنا‪ ،‬عالوه بر پیوندهای‬
‫فسفو دی استر‪ ،‬پیوندهای هیدروژنی بین دو رشته دنا در منطقه تشخیص نیز شکسته می شوند‪ .‬استفاده از آنزیم های برش دهنده‪،‬‬
‫دنا را به قطعات کوتاه تری تبدیل می کند‪ .‬این قطعات را با روش های خاصی جدا می کنند و تشخیص می دهند‪.‬‬

‫‪ -1‬کدام یک می تواند توالی یک رشته جایگاه تشخیص آنزیی برش دهنده باشد؟‬
‫‪ACGT )4‬‬ ‫‪ACGU )3‬‬ ‫‪ACTA )2‬‬ ‫‪ATTA )1‬‬

‫تمرین‪ :‬در هر یک از جایگاه های تشخیص آنزیی های برش دهنده زیر‪ ،‬توالی انتهای چسبنده را معین کنید‪.‬‬
‫‪GCAGCTGC‬‬ ‫محل شکستن‬ ‫‪TCATGA‬‬ ‫محل شکستن‬
‫‪CGTCGACG‬‬ ‫بین ‪ A‬و ‪G‬‬ ‫‪AGTACT‬‬ ‫بین ‪ T‬و ‪C‬‬

‫تمرین‪ :‬با توجه به انتهای چسبنده مشخص شده در هر جایگاه تشخیص‪ ،‬توالی جایگاه تشخیص آنزیی برش دهنده را کامل‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪CT‬‬ ‫‪ACG‬‬
‫‪GATGCA‬‬ ‫‪TGCTA‬‬

‫‪48‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫صرفا برای درک بهتر!!‬

‫= تعداد قطعات حاصل از برش‬

‫= تعداد پیوند فسفو دی استر شکسته شده‬

‫‪ -2‬به دنبال اثر آنزیی برش دهنده ای که دارای ‪ 9‬محل شناسایی بر روی ‪ 3‬مولکول ‪ DNA‬خطی و ‪ 4‬مولکول ‪DNA‬‬
‫حلقوی است‪ ،‬چند قطعه ‪ DNA‬حاصل می آید؟ (هر یک از مولکول های ‪ DNA‬حداقل دارای یک محل شناسایی برای‬
‫آنزیی برش دهنده می باشند)‬
‫‪12 )4‬‬ ‫‪9 )3‬‬ ‫‪8 )2‬‬ ‫‪7 )1‬‬

‫‪ -3‬به دنبال اثر آنزیی برش دهنده ای بر ‪ 3‬مولکول ‪ DNA‬حلقوی و ‪ 7‬مولکول ‪ DNA‬خطی‪ 27 ،‬قطعه ‪ DNA‬حاصل‬
‫آمده است‪ .‬معین کنید چند پیوند فسفو دی استر شکسته شده است؟ (هر یک از مولکول های ‪ DNA‬حداقل دارای یک‬
‫محل شناسایی برای آنزیی برش دهنده می باشند)‬
‫‪48 )4‬‬ ‫‪40 )3‬‬ ‫‪24 )2‬‬ ‫‪20 )1‬‬

‫‪ -4‬به دنبال اثر آنزیی برش دهنده ای بر ‪ 7‬مولکول ‪ DNA‬حلقوی و ‪ 6‬مولکول ‪ DNA‬خطی‪ 21 ،‬قطعه حاصل آمده است‪،‬‬
‫معین کنید چند پیوند فسفو دی استر شکسته شده است؟ (هر یک از مولکول های ‪ DNA‬حداقل دارای یک محل شناسایی‬
‫برای آنزیی برش دهنده می باشند)‬
‫‪32 )4‬‬ ‫‪30 )3‬‬ ‫‪16 )2‬‬ ‫‪15)1‬‬

‫‪ -5‬چند مورد از موارد زیر در مورد آنزیی های برش دهنده درست می باشد؟‬
‫تعداد نوکلئوتیدهای هر انتهای چسبنده حاصل از آنها لزوما زوج می باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫رنابسپاراز نمی تواند به تنهایی راه انداز ژن آنها را شناسایی کند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫هر انتهای چسبنده حاصل از آنزیم ‪ EcoR1‬دارای ‪ 5‬نوکلئوتید است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در جایگاه تشخیص آنزیم ‪ EcoR1‬سه نوکلئوتید با باز پورینی وجود دارد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تعداد نوکلئوتیدهای هر انتهای چسبنده حاصل از آنها حداقل دو نوکلئوتید می باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫همانند آنزیم رنابسپاراز خاصیت نوکلئازی دارند‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪49‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -2‬اتصال قطعه دنا به ناقل و تشکیل دنای نوترکیب‪:‬‬

‫مرحله بعدی‪ ،‬اتصال قطعه دنای جداسازی شده به ناقل همسانه سازی است‪ .‬این ناقلین‪ ،‬توالی های دنایی هستند که در‬
‫خارج از فام تن اصلی قرار دارند و می توانند مستقل از آن تکثیر شوند‪ .‬یکی از این مولکول ها دیسک (پالزمید) حلقوی‬
‫باکتری است‪ .‬این نوع دیسک یک مولکول دنای‬
‫دو رشته ای و خارج فام تنی است که معمو ا‬
‫ال درون‬
‫باکتری ها و بعضی قارچ ها مثل مخمرها وجود دارد‬
‫و می تواند مستقل از ژنوم میزبان همانند سازی‬
‫کند‪ .‬دیسک ها را فام تن های کمکی نیز می نامند‬
‫چون حاوی ژن هایی هستند که در فام تن اصلی‬
‫باکتری وجود ندارند‪ .‬مثالً ژن مقاومت به پادزیست‬
‫(آنتی بیوتیک) در دیسک قرار دارد‪ .‬در صورت انتقال‬
‫قطعه دنای مورد نظر به دیسک و ورود آن به یاخته‬
‫میزبان‪ ،‬با هر بار همانند سازی دیسک‪ ،‬دنای مورد نظر‬
‫نیز همانند سازی می شود‪ .‬بهتر است از دیسکی‬
‫استفاده شود که فقط یک جایگاه تشخیص برای آنزیم برش دهنده داشته باشد‪ .‬چرا؟‬

‫شکل باال طرح ساده ای از دیسک دارای یک جایگاه تشخیص آنزیم ‪ EcoR1‬را نشان می دهد‪ ،‬بسیاری از دیسک ها دارای ژن های‬
‫مقاومت به پاد زیست ها هستند‪ .‬چنین ژن هایی به باکتری این توانایی را می دهند که پاد زیست ها را به موادی غیر کشنده و‬
‫قابل استفاده برای خود تبدیل کنند‪ .‬این ویژگی در مهندسی ژنتیک اهمیت زیادی دارد که در مباحث بعد به آن می پردازیم‪.‬‬
‫در ساخت یک دنای نوترکیب‪ ،‬قطعه دنای حاوی توالی مورد نظر در دنای ناقل جاسازی می شود‪ .‬دانستید که برای جداسازی قطعه‬
‫دنای مورد نظر از نوعی آنزیم برش دهنده استفاده می شود‪ .‬توجه داشته باشید آنزیم مورد استفاده برای برش دادن دیسک‪ ،‬باید‬
‫همان آنزیمی باشد که در جدا سازی دنای مورد نظر استفاده شده است‪ .‬چرا؟‬

‫برش دیسک با آنزیم‪ ،‬آن را به یک قطعه دنای خطی تبدیل می کند که دارای دو انتهای چسبنده است‪ .‬همچنین قطعه دنای خارجی‬
‫نیز دو انتهای چسبنده دارد‪ .‬برای اتصال دنای مورد نظر به دیسک از آنزیم لیگاز (اتصال دهنده) استفاده می شود‪ .‬این آنزیم‬
‫پیوند فسفو دی استر بین دو انتهای مکمل را ایجاد می کند‪ .‬به مجموعه دنای ناقل و ژن جاگذاری شده در آن‪ ،‬دنای نوترکیب‬
‫گفته می شود‪.‬‬

‫به طور کلی برای تولید هر دنای‬

‫نوترکیب ‪ ..............‬پیوند فسفو دی استر‬
‫بین ژن خارجی و دیسک توسط آنزیم‬
‫‪ ......................‬تشکیل می شود‪.‬‬

‫‪50‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -6‬چند مورد از موارد زیر در مورد پالزمید ها صحیح می باشد؟‬

‫مولکول ‪ DNA‬حلقوی کوچک در همه باکتری ها می باشند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫توانایی ورود به سلولهای یوکاریوتی را ندارد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اغلب دارای یک جایگاه آغاز همانندسازی و چند راه انداز می باشند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫همواره دارای یک جایگاه تشخیص برای آنزیم ‪ EcoR1‬می باشند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫همواره دارای ژن مقاومت به آنتی بیوتیک ها می باشند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫𝐶𝑇𝑇𝐴𝐴𝐺‬
‫ندارند‪.‬‬ ‫𝐺𝐴𝐴𝑇𝑇𝐶‬
‫پالزمیدهای باکتری ا‪.‬کالی توالی‬ ‫‪‬‬

‫‪ -7‬چند مورد از موارد زیر در رابطه با پالزمید ها صحیح می باشد؟‬

‫تنها ناقل همسانه سازی در مهندسی ژنتیک می باشند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دیسک ها نمی توانند مستقل از میزبان همانندسازی کنند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دیسک ها را جزو فام تن های باکتری در نظر نمی گیرند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ممکن است به باکتری ها توانایی استفاده از پادزیست ها را بدهند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫معموال تحت تاثیر آنزیم برش دهنده‪ ،‬دارای دو انتهای چسبنده می شوند‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ -8‬چند مورد در رابطه با تشکیل دنای نوترکیب صحیح می باشد؟‬

‫برای تشکیل پیوند بین باز های نوکئوتیدهای ژن خارجی و دیسک از آنزیم لیگاز استفاده می شود‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آنزیم لیگاز همانند آنزیم رنابسپاراز توانایی تشکیل پیوند فسفو دی استر را دارا می باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آنزیم مورد استفاده برای برش دادن دیسک‪ ،‬بهتر است همان آنزیمی باشد که در جدا سازی دنای مورد نظر استفاده شده است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫دنای نوترکیب حاصل برای آنزیم برش دهنده مورد استفاده دارای دو جایگاه تشخیص می باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ -9‬همه ناقلین مورد استفاده در مهندسی ژنتیک ‪( ....................‬خ ‪)94‬‬

‫‪ )1‬از آنزیم های همانندسازی کننده میزبان استفاده می کنند‪.‬‬
‫‪ )2‬بیش از یک جایگاه تشخیص برای آنزیم محدودکننده دارند‪.‬‬
‫‪ )3‬تنها برای همسانه سازی ‪ DNA‬در باکتری ها استفاده می شوند‪.‬‬
‫‪ )4‬همواره به قطعاتی از ‪ DNA‬با دو انتهای تک رشته ای تبدیل می شوند‪.‬‬

‫شکستن‬ ‫تشکیل‬ ‫آنزیم ها‬

‫هلیکاز‬
‫دنابسپاراز‬
‫رنابسپاراز‬
‫برش دهنده‬
‫لیگاز‬

‫‪51‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -3‬وارد کردن دِنای نوترکیب به یاخته میزبان‪:‬‬

‫در این مرحله‪ ،‬دنای نوترکیب را به درون یاخته میزبان مثالا باکتری منتقل می کنند‪ .‬به این منظور باید در دیواره باکتری‬
‫منافذی ایجاد شود‪ .‬این منافذ را می توان با کمک شوک الکتریکی و یا شوک حرارتی همراه با مواد شیمیایی ایجاد کرد‪.‬‬
‫بر طبق اطالعات به دست آمده‪ ،‬مشخص شده همه باکتری ها دنای نوترکیب را دریافت نمی کنند‪(.‬تعداد‪).....................................‬‬
‫بنابراین الزم است باکتری دریافت کننده دیسک از باکتری فاقد آن تفکیک شود‪.‬‬

‫‪ -4‬جداسازی یاخته های تراژنی‪:‬‬

‫برای انجام این مرحله‪ ،‬از روش های متفاوتی می توان استفاده کرد‪ .‬یکی از این روش ها استفاده از دیسکی است که دارای‬
‫ژن مقاومت به پاد زیستی مثل آمپی سیلین است‪ .‬اگر باکتری‪ ،‬دنای نوترکیب را دریافت کرده باشد‪ ،‬در محیط حاوی پاد زیست‬
‫رشد می کند‪ .‬باکتری های فاقد دنای نوترکیب به دلیل حساسیت به پاد زیست در چنین محیطی از بین می روند‪.‬‬

‫در شرایط مناسب‪ ،‬باکتری های تراژنی با سرعت باالیی تکثیر می شوند‪ .‬همچنین از دناهای نوترکیب نیز به صورت مستقل از‬
‫فام تن اصلی یاخته‪ ،‬نسخه های متعدّدی ساخته می شود که در نتیجه آن دنای خارجی به سرعت تکثیر می شود‪ .‬بنابراین‪ ،‬تعداد‬
‫زیادی باکتری دارای دنای خارجی آماده خواهد شد که می توان از آنها برای تولید فرآورده یا استخراج ژن استفاده کرد‪.‬‬

‫‪52‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫امروزه با پیشرفت روش های مهندسی ژنتیک می توان یاخته های دیگری مثل مخمرها‪ ،‬یاخته های گیاهی و حتی جانوری را‬
‫با این فرایند تغییر داد‪ .‬دناها و سایر مولکول های حاصل از دناهای تولید شده برای اهداف گوناگون علمی و کاربردی استفاده‬
‫می شوند‪ .‬در گفتارهای بعدی این فصل به برخی از این وارد اشاره شده است‪.‬‬

‫‪ -10‬کدام عبارت زیر در رابطه با مراحل مهندسی ژنتیک صحیح می باشد؟‬

‫‪ )1‬همه باکتری های میزبان دنای نوترکیب را دریافت می کنند‪.‬‬
‫‪ )2‬به دنبال افزودن پادزیست‪ ،‬باکتری های دارای دنای نوترکیب از بین می روند‪.‬‬
‫‪ )3‬برای ایجاد منافذ در غشا و دیواره باکتری میزبان از شوک الکتریکی یا شوک حرارتی استفاده می کنند‪.‬‬
‫‪ )4‬از باکتری های دارای دیسک نوترکیب برای تولید انبوه ژن یا فراورده آن استفاده می کنند‪.‬‬

‫‪ -11‬در مهندسی ژنتیک‪ ،‬پس از مرحلهی وارد کردن دنای نوترکیب به یاخته میزبان ‪ ،‬ابتدا الزم است کدام عمل قبل از سایرین‬
‫انجام شود؟(د‪)95‬‬
‫‪ )1‬سلولهای حاوی ‪ DNA‬نوترکیب تکثیر گردند‪.‬‬
‫‪ )2‬پالزمید و ژن خارجی یکدیگر تفکیک گردند‪.‬‬
‫‪ )3‬سلولهای حاوی ‪ DNA‬نوترکیب از سایر سلولها متمایز شوند‪.‬‬
‫‪ )4‬توالی کوتاهی از ‪ DNA‬نوترکیب‪ ،‬توسط نوعی آنزیم شناسایی شود‪.‬‬

‫‪ -12‬در مهندسی ژنتیک‪ ،‬پس از مرحلهی وارد کردن دنای نوترکیب به یاخته میزبان‪ ،‬کدام عمل زودتر از سایرین انجام‬
‫میگیرد؟(خ‪)95‬‬
‫‪ )1‬پالزمید و ژن خارجی از یکدیگر تفکیک میگردند‪.‬‬
‫‪ )2‬ترکیبی به محیط کشت سلولهای تکثیر شده افزوده می شود‪.‬‬
‫‪ )3‬از یک ژن خارجی نسخههای یکسان و متعددی ساخته می شود‪.‬‬
‫‪ )4‬توالی خاصی از ‪ DNA‬نوترکیب توسط نوعی آنزیم مورد شناسایی قرار میگیرد‪.‬‬

‫‪ -13‬نخستین گام برای تکثیر یک ژن خارجی به روش مهندسی ژنتیک‪ ،‬کدام است؟ (د ق ‪)98‬‬
‫‪ )1‬شناسایی یک توالی کوتاه مشترک در ‪ DNA‬پالزمید و ژن خارجی‬
‫‪ )2‬به کارگیری نوعی آنزیم باکتریایی جهت برش دو سر ژن خارجی و پالزمید‬
‫‪ )3‬استفاده از آنزیم لیگاز جهت برقراری پیوند فسفودی استری بین ژن خارجی و پالزمید‬
‫‪ )4‬برقرار نمودن پیوند هیدروژنی بین انتهای چسبنده پالزمید و انتهای چسبنده ژن خارجی‬

‫‪53‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -14‬کدام گزینه‪ ،‬عبارت زیر را به طور مناسب کامل می کند؟ (د ق ‪)98‬‬

‫«همهی پالزمیدهایی که ‪.»...........................‬‬
‫‪ )1‬ژن مقاومت نسبت به آنتی بیوتیک را دارند‪ ،‬دارای بیش از یک جایگاه تشخیص آنزیم محدود کننده هستند‪.‬‬
‫‪ )2‬فقط یک جایگاه تشخیص آنزیم محدود کننده دارند‪ ،‬می توانند مستقل از ژنوم میزبان خود تکثیر شوند‪.‬‬
‫‪ )3‬دو رشتهای و حلقوی هستند‪ ،‬در سلول های دارای هسته ی مشخص و سازمان یافته دیده میشوند‪.‬‬
‫‪ )4‬در تشکیل ‪ DNA‬نوترکیب نقش دارند‪ ،‬حاوی همهی ژن های کروموزوم اصلی میزبان هستند‪.‬‬

‫‪ -15‬اگر رشته زیر یکی از دو رشته جایگاه تشخیص یک آنزیی برش دهنده باشد‪ .‬با توجه به محل برش داده شده‪ ،‬کدام مورد‬
‫زیر صحیح می باشد؟‬

‫‪1T2G3T4G‬‬
‫‪ )1‬این آنزیم پیوند بین قندهای نوکلئوتیدهایی با باز پورینی و پیریمیدینی را می شکند‪.‬‬
‫‪ )2‬تعداد پیوند های هیدروژنی و تعداد پیوندهای فسفودی استر شکسته شده در این جایگاه یکسان است‪.‬‬
‫‪ )3‬انتهای چسبنده حاصل از آن دارای ‪ 2‬باز پورینی و ‪ 2‬باز پیریمیدینی می باشد‪.‬‬
‫‪ )4‬باز های نوکلئوتیدهای ‪ 1‬و ‪ 3‬پیریمیدینی و نوکلئوتیدهای ‪ 2‬و ‪ 4‬پورینی می باشد‪.‬‬

‫نکته‪:‬‬
‫تولید دنای نوترکیب در ‪ .....................................‬به کمک آنزیم های ‪ ...................................‬و ‪ .........................................‬و‬
‫تکثیر آن در ‪ .......................................‬به کمک آنزیم های ‪ .......................................‬و ‪ .......................................‬صورت می گیرد‪.‬‬

‫‪54‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪55‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫فناوری مهندسی پروتئین و بافت‬

‫روش های جدید امکان ایجاد تغییرات دلخواه در توالی آمینواسیدهای یک پروتئین را فراهم کرده است که می توان از آنها‬
‫به منظور تغییر در ویژگی های یک پروتئین و بهبود عملکرد آن بهره مند شد‪ .‬انجام چنین تغییراتی‪ ،‬که به آن مهندسی‬
‫پروتئین گفته می شود‪ ،‬نیازمند شناخت کامل ساختار و عملکرد آن پروتئین است‪ .‬این تغییرات می تواند جزئی یا کلی باشد‪.‬‬
‫تغییر جزئی شامل تغییر در رمز یک یا چند آمینو اسید در مقایسه با پروتئین طبیعی است‪ .‬تغییرات عمده‪ ،‬گسترده تر است و‬
‫می تواند شامل برداشتن قسمتی از ژن یک پروتئین تا ترکیب بخش هایی از ژن های مربوط به پروتئین های متفاوت‬
‫باشد‪.‬‬
‫می دانیم تغییر در توالی آمینواسیدها ممکن است باعث تغییر در شکل فضایی مولکول پروتئین و در نتیجه تغییر در عمل آن شود‪.‬‬
‫چنین پروتئین های تغییر یافته ای با اهداف مختلف‪ ،‬مثالً درمانی و تحقیقاتی ساخته می شوند‪.‬‬
‫از تغییرات و اصالحات مفید در فرایند مهندسی پروتئین ها می توان به افزایش پایداری پروتئین در مقابل گرما و تغییر ‪،pH‬‬
‫افزایش حداکثری سرعت واکنش و تمایل آنزیم برای اتصال به پیش ماده اشاره کرد‪.‬‬

‫افزایش پایداری پروتئین ها‬

‫امروزه با دستیابی به روش های مهندسی پروتئین می توان پایداری آنها را در مقابل گرما افزایش داد‪ .‬این موضوع اهمیت زیادی‬
‫دارد زیرا در دمای باالتر سرعت واکنش بیشتر و خطر آلودگی میکروبی در محیط واکنش کمتر می شود‪ .‬همچنین‪،‬‬
‫نیازی به خنک کردن محیط واکنش به خصوص در مورد واکنش های گرمازا نیست‪ .‬در ادامه مثال هایی از افزایش‬
‫پایداری پروتئین ها‪ ،‬ارائه می دهیم‪.‬‬
‫آمیالزها‪:‬‬
‫این آنزیم ها که از آنزیم های پر کاربرد در صنعت هستند مولکول های نشاسته را به قطعات کوچکتری تجزیه می کنند‪.‬‬
‫آمیالزها در بخش های مختلف صنعتی مانند صنایع غذایی‪ ،‬نساجی و تولید شوینده ها کاربرد دارند‪ .‬بسیاری از مراحل تولید‬
‫صنعتی در دماهای باال انجام می شود‪ .‬بنابراین‪ ،‬استفاده از آمیالز پایدار در برابر گرما ضرورت دارد‪ .‬امروزه به کمک روش های‬
‫زیست فناوری‪ ،‬طراحی و تولید آمیالزهای مقاوم به گرما ممکن شده است‪ .‬استفاده از این مولکول ها باعث کاهش زمان واکنش‪،‬‬
‫صرفه جویی اقتصادی و در نتیجه افزایش بهره وری صنعتی می شود‪ .‬مشاهده شده است که در طبیعت نیز آمیالز مقاوم به‬
‫ال باکتری های گرمادوست در چشمه های آب گرم دارای آمیالزهایی هستند که پایداری بیشتری در مقابل‬
‫گرما وجود دارد‪ .‬مث ً‬
‫گرما دارند‪.‬‬
‫اینترفرون‪:‬‬
‫به یاد دارید که اینترفرون از پروتئین های دستگاه ایمنی است‪.‬‬
‫وقتی این پروتئین با روش مهندسی ژنتیک ساخته می شود‪ ،‬فعالیتی بسیار کمتر از اینترفرون طبیعی دارد‪ .‬علت این کاهش‬
‫فعالیت‪ ،‬تشکیل پیوندهای نادرست در هنگام ساخته شدن آن در باکتری است‪ .‬پیوندهای نادرست باعث تغییر در شکل‬
‫مولکول و در نتیجه کاهش فعالیت آن می شوند‪ .‬به کمک فرایند مهندسی پروتئین و تغییر جزئی در رمز آمینواسید‪ ،‬توالی‬
‫آمینو اسیدهای اینترفرون طوری تغییر می یابد که به جای یکی از آمینو اسیدهای آن آمینو اسید دیگری قرار می گیرد‪.‬‬
‫این تغییر‪ ،‬فعالیت ضد ویروسی اینترفرون(‪ ).....................‬ساخته شده را به اندازه پروتئین طبیعی افزایش می دهد و همچنین آن را‬
‫پایدارتر می کند‪ .‬افزایش پایداری در نگهداری طوالنی مدت پروتئین هایی که به عنوان دارو استفاده می شوند‪ ،‬اهمیت زیادی دارد‪.‬‬

‫‪56‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫پالسمین‪:‬‬
‫می دانیم تشکیل لخته‪ ،‬یک فرایند زیستی مهم است که از ادامه خونریزی جلوگیری می کند‪ ،‬امّا تشکیل لخته در سرخرگ های‬
‫شش‪ ،‬مغز و ماهیچه قلب به ترتیب منجر به بسته شدن رگ های شش‪ ،‬سکته مغزی و قلبی می شود که بسیار خطرناک است‬
‫و می تواند باعث مرگ شود‪ .‬لخته ها به طور طبیعی در بدن توسط آنزیم پالسمین تجزیه می شوند‪ .‬پالسمین کاربرد درمانی دارد‪،‬‬
‫امّا مدت اثر آن در پالسما خیلی کوتاه است‪ .‬جانشینی یک آمینو اسید پالسمین با آمینو اسید دیگری در توالی‪ ،‬باعث می شود‬
‫که مدت زمان فعالیت پالسمایی و اثرات درمانی آن بیشتر شود‪.‬‬

‫‪ -15‬چند مورد از موارد زیر صحیح می باشد؟‬

‫استفاده از آمیالز پایدار در برابر گرما باعث افزایش بهره وری در صنعت نساجی می شود‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آنزیم پالسمین همانند آنزیم پروترومبیناز در تشکیل لخته نقش دارد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در مهندسی پروتئین با تغییر یک آمینواسید سبب افزایش پایداری اینترفرون و پالسمین می شوند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫با تغییرات کلی‪ ،‬فعالیت ضد ویروسی اینترفرون ساخته شده مهندسی ژنتیک را به اندازه پروتئین طبیعی افزایش می دهند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پایداری بعضی از آنزیم ها در برابر گرما در پروکاریوت ها بیشتر از یوکاریوت ها است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫فعالیت پروتئین هایی که با روش مهندسی ژنتیک ساخته می شوند همواره همانند پروتئین طبیعی است‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ -16‬کدام مورد در رابطه با مهندسی پروتئین صحیح می باشد؟‬

‫‪ )1‬مهندسی پروتئین سبب تولید و تکثیر نوعی آمیالز در باکتری های گرمادوست شده است‪.‬‬
‫‪ )2‬آمیالز مقاوم به گرما ساخته شده در مهندسی پروتئین‪ ،‬با سرعت بیشتری نشاسته را به گلوکز تبدیل می کند‪.‬‬
‫‪ )3‬با تغییرات کلی در مهندسی پروتئین سبب افزایش پایداری اینترفرون و پالسمین می شوند‪.‬‬
‫‪ )4‬در مهندسی پروتئین تغییرات جزئی یا کلی در ساختار ژن یا ژن ها صورت می گیرد‪.‬‬

‫‪ -17‬مطابق با مطلب کتاب درسی‪ ،‬کدام عبارت‪ ،‬درباره نوعی جاندار صحیح است که بدون نیاز به روش های زیست فناوری‬
‫می تواند آمیالز مقاوم به گرما بسازد؟ (د‪)1400‬‬
‫‪ )1‬ممکن است‪ ،‬مواد شیمیایی جهش زا پس از عبور از غشاهایی‪ ،‬ژن های آن را تحت تأثیر قرار دهند‪.‬‬
‫‪ )2‬همواره‪ ،‬از طریق تغییر در پایداری رنا (‪ )RNA‬یا پروتئین‪ ،‬فعالیت ژن های خود را تنظیم می کند‪.‬‬
‫‪ )3‬به طور معمول‪ ،‬ذرات بزرگ غذایی را از طریق درون بری جذب و مواد زائد را از طریق برون رانی دفع میکند‪.‬‬
‫‪ )4‬ممکن است در یک منطقه از ژنگان (ژنوم) آن‪ ،‬یکی از دو رشته دنا (‪ )DNA‬و در منطقه بعد‪ ،‬رشته دیگر آن‪ ،‬الگو باشد‪.‬‬

‫‪ -18‬تولید چند مورد از محصوالت زیر مربوط به دوره زیست فناوری کالسیک نمی باشد؟‬
‫تولید خیارشور به کمک تخمیر الکتیکی توسط گروهی از باکتری ها‬ ‫‪‬‬
‫تولید آنزیم آمیالز مقاوم به گرما توسط باکتری های گرمادوست‬ ‫‪‬‬
‫تولید پادزیست آمپی سیلین توسط گروهی از باکتری ها‬ ‫‪‬‬
‫تولید آنزیم پالسمین توسط گروهی از باکتری ها‬ ‫‪‬‬
‫تولید آنزیم برش دهنده ‪ EcoR1‬توسط باکتری اشریشیاکالی‬ ‫‪‬‬

‫‪57‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫مهندسی بافت‬
‫از دست رفتن بافت به دلیل آسیب یا بیماری‪ ،‬زندگی را دشوار و هزینه باالی اقتصادی و اجتماعی را بر فرد بیمار و خانواده او تحمیل‬
‫می کند‪ .‬فرض می کنیم که به علت سوختگی وسیع نیاز به پیوند پوست وجود داشته باشد‪ .‬چنانچه اهدا کننده پوست مناسب وجود‬
‫نداشته باشد و یا به علت وسعت سوختگی‪ ،‬برداشت پوست از بدن بیمار ممکن نباشد‪ ،‬بهترین راه‪ ،‬کشت بافت و پیوند پوست است‪.‬‬
‫ثابت شده است که در پوست یاخته هایی وجود دارد که توانایی تکثیر زیاد و تمایز به انواع یاخته های پوست را دارند‪.‬‬
‫امروزه در مهندسی بافت از این یاخته ها‪ ،‬به طور موفقیت آمیزی استفاده می شود‪.‬‬
‫متخصصان مهندسی بافت‪ ،‬در زمینه تولید و پیوند اعضا نیز فعالیت می کنند‪ .‬برای نمونه جراحان بازسازی کننده چهره‬
‫می توانند به کمک روش های مهندسی از بافت غضروف برای بازسازی الله گوش و بینی استفاده کند‪ .‬در این روش‪،‬‬
‫یاخته های غضروفی را در محیط کشت روی داربست مناسب تکثیر و غضروف جدید را برای بازسازی اندام آسیب دیده تولید‬
‫می کنند‪.‬‬

‫یاخته های بنیادی و مهندسی بافت‪:‬‬

‫یاخته های تمایز یافته ای مانند یاخته های ماهیچه ای در محیط کشت به مقدار کم تکثیر می شوند و یا اصالً تکثیر نمی شوند‪.‬‬
‫به همین دلیل‪ ،‬در چنین مواردی از منابع یاخته ای که سریع تکثیر می شوند مثل یاخته های بنیادی جنینی یا یاخته های‬
‫بنیادی بالغ استفاده می کنند‪ .‬یاخته های بنیادی جنینی‪ ،‬همان توده یاخته ای درونی هستند‪ .‬یاخته های بنیادی بالغ در‬
‫بافت ها یافت می شوند‪ .‬یاخته های بنیادی می توانند تکثیر و به انواع متفاوت یاخته تبدیل شوند‪.‬‬
‫یاخته های بنیادی بالغ‪ :‬در بافت های مختلف بدن یاخته های بنیادی وجود دارد که در محیط کشت تکثیر می شوند‪ .‬به عنوان‬
‫مثال یاخته های بنیادی کبد می توانند تکثیر شوند و به یاخته کبدی یا یاخته مجرای صفراوی تمایز پیدا کنند‪.‬‬

‫با دو نوع از یاخته های بنیادی مغز استخوان قبالً آشنا شده اید‪ .‬آیا آنها را به یاد دارید؟‬

‫انواع دیگری از یاخته های بنیادی در‬

‫مغز استخوان وجود دارند که می توانند به‬
‫رگ های خونی‪ ،‬ماهیچه اسکلتی و قلبی‬
‫تمایز پیدا کنند‪ .‬این یاخته ها از فرد بالغ برداشته‬
‫و کشت داده می شوند‪.‬‬

‫‪58‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫یاخته های بنیادی جنینی‪:‬‬

‫چنین یاخته هایی نه تنها قادر به تشکیل همه بافت های بدن جنین هستند‪ ،‬بلکه اگر در مراحل اولیه جنینی جداسازی شوند‪،‬‬
‫می توانند یک جنین کامل را تشکیل دهند‪ .‬این یاخته ها بعد از جداسازی کشت داده و برای تشکیل بسیاری از انواع یاخته ها‬
‫تحریک می شوند‪.‬‬
‫اما تمایز چنین یاخته هایی هنوز نمی تواند به گونه ای تنظیم شود که بتوانند همه انواع یاخته هایی را که در بدن جنین تولید‬
‫می کنند در شرایط آزمایشگاهی نیز به وجود بیاورند‪.‬‬

‫‪ -19‬چند مورد از موارد زیر صحیح می باشد؟‬

‫در مهندسی بافت با استفاده از هر یک سلول های پوست می توان کشت و پیوند پوست را انجام داد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫برای بازسازی بینی یاخته های غضروفی را در محیط کشت روی داربست مناسب تکثیر و غضروف جدید تولید می کنند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫یاخته های تمایز یافته در محیط کشت اصالً تکثیر نمی شوند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫با استفاده از یاخته های بنیادی جنینی می توان تروفوبالست جنین را ساخت‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫یاخته های بنیادی بالغ فقط در مغز استخوان یافت می شوند و سریع در محیط کشت تکثیر می شوند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انواعی از یاخته های بنیادی مغز استخوان می توانند به یاخته های عصبی‪ ،‬استخوانی و ماهیچه ای تمایز پیدا کنند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در شرایط آزمایشگاهی با استفاده از یاخته های بنیادی جنینی‪ ،‬می توان همه انواع یاخته های در بدن جنین را تولید کرد‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪59‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫کاربردهای زیست فناوری‬

‫همان طور که در گفتار قبلی دیدید زیست فناوری در زمنیه های متفاوتی کاربرد دارد‪ .‬اکنون می خواهیم بدانیم چگونه می توان از‬
‫این شاخه علمی برای بهبود کیفیت زندگی انسان و حفظ محیط زیست بهره برد‪.‬‬

‫کاربرد زیست فناوری در کشاورزی‬

‫تحول در کشاورزی نوین توانست افزایش چشمگیری در محصوالت کشاورزی مانند گندم‪ ،‬برنج و ذرت ایجاد کند‪ .‬استفاده‬
‫از کودها و سموم شیمیایی‪ ،‬کشت انواع محصول‪ ،‬استفاده از ماشین ها در کشاورزی و افزایش سطح زیر کشت از نتایج‬
‫این تحول بود‪ .‬امّا در کنار آن شاهد عواقب زیانباری همچون آلودگی محیط زیست‪ ،‬کاهش تنوع ژنی و تخریب جنگل ها و‬
‫مراتع نیز بوده ایم‪ .‬امروزه نمی توان برای افزایش محصوالت به هر روشی متوسل شد‪ .‬بنابراین‪ ،‬شاید فناوری های جدید زیستی‬
‫بتواند تا حدودی مشکالت بشر را در این زمینه حل کنند‪.‬‬
‫یکی از کاربردهای زیست فناوری‪ ،‬تولید گیاهان مقاوم در برابر بعضی آفت ها هستند‪ .‬این روش توانسته است مصرف‬
‫آفت کش ها را کاهش دهد‪ .‬به عنوان مثال برخی از باکتری های خاک زی‪ ،‬پروتئین هایی تولید می کنند که حشرات مضر‬
‫برای گیاهان زراعی را می کشند‪ .‬این باکتری ها در مرحله ای از رشد خود نوعی پروتئین سمی می سازند که ابتدا به صورت‬
‫مولکولی غیرفعال است‪ .‬این مولکول در بدن حشره فعال شده‪ ،‬حشره را از بین می برد‪ .‬چرا این سم نمی تواند خود باکتری را از بین‬
‫ببرد؟‬
‫پیش سم غیرفعال‪ ،‬تحت تأثیر آنزیم های گوارشی موجود در لوله گوارش حشره شکسته و فعال می شود‪ .‬سم فعال شده باعث‬
‫تخریب یاخته های لوله گوارش و سرانجام مرگ حشره می شود‪.‬‬

‫برای تولید گیاه مقاوم به آفت‪ ،‬ابتدا ژن مربوط به این سم از ژنوم باکتری جداسازی و پس از همسانه سازی به گیاه‬
‫مورد نظر انتقال داده می شود‪ .‬تاکنون با این روش چند نوع گیاه مقاوم مثل ذرت‪ ،‬پنبه و سویا تولید شده اند‪ .‬همان طور که‬
‫در شکل زیر می بینید نوزاد کرمی شکل (الرو) به درون غوزه نارس پنبه نفوذ می کند‪ ،‬بنابراین برای از بین بردن این آفت‬
‫سم پاشی های متعدد الزم است‪ ،‬زیرا آفت در معرض سم قرار نمی گیرد‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬استفاده زیاد سم برای محیط زیست مضر‬
‫است‪ .‬امروزه با کمک فناوری زیستی و تولید پنبه های مقاوم‪ ،‬نیاز به سم پاشی مزارع پنبه تا حدود زیادی کاهش پیدا کرده است‪.‬‬
‫حشره در اثر خوردن گیاه مقاوم شده از بین می رود و فرصت ورود به درون غوزه را از دست می دهد‪ .‬بنابراین‪ ،‬نیاز به سم پاشی‬
‫مزرعه کاهش می یابد‪.‬‬

‫‪60‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫زیست فناوری عالوه بر تولید گیاهان مقاوم در برابر آفت ها‪ ،‬کاربردهای زیادی در زمینه ی کشاورزی دارد‪ .‬اصالح بذر برای تولید‬
‫گیاهان مطلوب‪ ،‬تولید گیاهان مقاوم به خشکی و شوری‪ ،‬تنظیم سرعت رسیدن میوه ها و افزایش ارزش غذایی‬
‫محصوالت نیز با انجام روش های مهندسی ژنتیک ممکن شده است‪ .‬تولید گیاهان زراعی مقاوم به علف کش ها نیز از دیگر‬
‫دستاوردهای این فناوری است‪.‬‬

‫‪ -20‬چند مورد از موارد زیر صحیح می باشد؟‬

‫پیش سم تولید شده در باکتری خاکزی همانند ترکیبات سیانید دار گیاهان‪ ،‬در لوله گوارش حشره شکسته و فعال می شود‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫تولید گیاهان مقاوم به آفت ها سبب کاهش فرسایش سطحی خاک می شود‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫برای تولید گیاه مقاوم به آفت‪ ،‬ابتدا سم باکتری جداسازی و پس از همسانه سازی به گیاه مورد نظر انتقال داده می شود‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫حشره آفت پس از ورود به غوزه پنبه ی مقاوم شده‪ ،‬در اثر خوردن آن از بین می رود‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫به منظور تنظیم سرعت رسیدن میوه ها با تغییر در ژن‪ ،‬گیاهان را نسبت به اتیلن غیر حساس می کنند‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫کاربرد زیست فناوری در پزشکی‬

‫‪ -1‬تولید دارو‪:‬‬
‫فناوری دنای نوترکیب به علت تولید داروهای مطمئن و مؤثر‪ ،‬جایگاه ویژه ای در صنعت داروسازی دارد‪ .‬این داروها‪ ،‬برخالف‬
‫فرآوردهای مشابهی که از منابع غیر انسانی تهیه می شوند‪ ،‬پاسخ های ایمنی ایجاد نمی کنند‪ .‬انسولین یکی از داروهایی است‬
‫که توسط این فناوری تولید می شود‪ .‬دیابت نوع یک را می توان به وسیله دریافت انسولین کنترل کرد‪ .‬یکی از روش های تهیه‬
‫انسولین جداسازی و خالص کردن آن از لوزالمعده جانورانی مثل گاو است‪ .‬روش دیگر‪ ،‬استفاده از مهندسی ژنتیک است‪.‬‬
‫می دانیم که باکتری در صورت داشتن ژن انسولین انسانی می تواند آن را بسازد‪ .‬مولکول انسولین فعال‪ ،‬از دو زنجیره کوتاه‬
‫پلی پپتیدی به نام های ‪ A‬و ‪ B‬تشکیل شده است که به یکدیگر متصل هستند‪ .‬در پستانداران از جمله انسان انسولین به صورت‬
‫یک مولکول پیش هورمون ساخته می شود‪.‬‬

‫همان طور که در شکل می بینید‪ ،‬پیش هورمون به‬

‫صورت یک زنجیره پلی پپتیدی است و با جدا شدن‬
‫بخشی از توالی به نام زنجیره ‪ C‬به هورمون فعال‬
‫تبدیل می شود‪.‬‬

‫‪61‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫مهمترین مرحله در ساخت انسولین به روش مهندسی ژنتیک‪ ،‬تبدیل انسولین غیرفعال به انسولین فعال است‪ ،‬زیرا تبدیل‬
‫پیش هورمون به هورمون در باکتری انجام نمی شود‪ .‬در سال ‪ 1983‬برای اولین بار دو توالی دنا به صورت جداگانه برای‬
‫رمز کردن زنجیره های ‪ A‬و ‪ B‬انسولین تولید و توسط دیسک به نوعی باکتری منتقل شدند‪ .‬سپس‪ ،‬زنجیره های پلی پپتیدی ساخته‬
‫شده جمع آوری و در آزمایشگاه به وسیله پیوندهایی به یکدیگر متصل شدند‪.‬‬

‫‪ -21‬چند مورد از موارد زیر صحیح می باشد؟‬

‫داروهای مهندسی ژنتیک برخالف فرآورده های مشابهی که از منابع غیرانسانی تهیه می شوند‪ ،‬پاسخ ایمنی ایجاد می کنند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫یکی از روش های تهیه ی انسولین جداسازی و خالص کردن آن از کبد جانورانی مثل گاو است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مولکول انسولین فعال‪ ،‬از دو زنجیره ی بلند تشکیل شده است که به یکدیگر متصل هستند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در ژنوم پستانداران از جمله انسان دو توالی دنا به صورت جداگانه برای رمز کردن زنجیره های ‪ A‬و ‪ B‬انسولین وجود دارد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫انسولین فعال همانند میوگلوبین دارای ساختار چهارم می باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪62‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -22‬کدامیک جزو مراحل ساخت انسولین در مهندسی ژنتیک نمی باشد؟‬

‫‪ )2‬استفاده از آنزیم های برش دهنده‬ ‫‪ )1‬استفاده از پادزیست ها‬
‫‪ )4‬اتصال زنجیره های ‪ A‬و ‪ B‬در باکتری میزبان‬ ‫‪ )3‬خالص کردن زنجیره های پلی پپتیدی‬

‫‪ -23‬کدام عبارت‪ ،‬در ارتباط با ساختار انسولین‪ ،‬درست است؟ (د‪)98‬‬

‫‪ )1‬بخشی از زنجیره ی ‪ C‬در ساختار انسولین فعال به کار رفته است‪.‬‬
‫‪ )2‬پیوند شیمیایی بین دو زنجیره ی ‪ A‬و ‪ B‬فقط در پیش انسولین وجود دارد‪.‬‬
‫‪ )3‬زنجیره ی ‪ B‬نسبت به زنجیره ی ‪ ، A‬به انتهای آمینی پیش انسولین نزدیک تر است‪.‬‬
‫‪ )4‬در انسولین فعال‪ ،‬بخشی از زنجیره ‪ A‬و ‪ B‬پیش انسولین حذف گردیده است‪.‬‬

‫‪ -24‬کدام عبارت‪ ،‬در ارتباط با ساختار انسولین نادرست است؟ (خ‪)98‬‬

‫‪ )1‬در انسولین غیرفعال‪ ،‬زنجیرهی بلند پلی پپتیدی در بین دو زنجیره ی کوتاه آن قرار دارد‪.‬‬
‫‪ )2‬زنجیرهی ‪ B‬نسبت به زنجیرهی ‪ A‬به انتهای آمینی پیش انسولین نزدیکتر است‪.‬‬
‫‪ )3‬پیوند شیمیایی بین دو زنجیرهی ‪ A‬و ‪ B‬فقط در پیش انسولین وجود دارد‪.‬‬
‫‪ )4‬تعداد آمینواسیدهای موجود در انسولین غیرفعال بیش از انسولین فعال است‪.‬‬

‫‪ -25‬مهمترین مرحله در ساخت انسولین به روش مهندسی ژنتیک‪ ،‬کدام است؟ (د‪)1400‬‬
‫‪ )1‬برقراری پیوند شیمیایی بین زیر واحدهای کوتاه پلی پپتیدی انسولین‬
‫‪ )2‬وارد کردن دنا(‪)DNA‬ی نوترکیب به درون باکتری با شوک الکتریکی یا گرمایی‬
‫‪ )3‬تشکیل دو نوع دنا (‪)DNA‬ی نوترکیب و دارای ژن مقاومت به پادزیست (آنتیبیوتیک)‬
‫‪ )4‬جداسازی باکتریهای حاوی دیسک (پالزمید) نوترکیب از سایر باکتریهای محیط کشت‬

‫‪ -2‬تولید واکسن‪:‬‬
‫روش های قبلی تولید واکسن شامل ضعیف کردن میکروب ها‪ ،‬کشتن آنها و یا غیر فعال کردن سموم خالص شده آنها با‬
‫روش هایی خاص بود‪ .‬واکسن تولید شده باید بتواند دستگاه ایمنی را برای مقابله با عامل بیماری زا تحریک کند‪ ،‬اما منجر به ایجاد‬
‫بیماری نشود‪ .‬چنانچه در مراحل تولید واکسن خطایی رخ دهد‪ ،‬احتمال بروز بیماری در اثر مصرف آن وجود دارد‪ .‬واکسن های‬
‫تولید شده با روش مهندسی ژنتیک چنین خطری ندارند‪ .‬در این روش‪ ،‬ژن مربوط به پادگِن (آنتی ژن) سطحی عامل بیماری زا‬
‫به یک باکتری یا ویروس غیربیماری زا منتقل می شود‪ .‬واکسن نوترکیب ضد هپاتیت ‪ B‬با این روش تولید شده است‪.‬‬

‫‪63‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -3‬ژن درمانی‪:‬‬
‫آیا می توان افرادی را که با بیماری ارثی متولد می شوند درمان کرد؟‬
‫پاسخ به این سوال مشکل است ولی یکی از روش های جدید درمان بیماری های ژنتیکی‪ ،‬ژن درمانی است که خود مجموعه ای از‬
‫روش هاست‪ .‬ژن درمانی یعنی قرار دادن نسخه سالم یک ژن در یاخته های فردی که دارای نسخه ای ناقص از همان ژن‬
‫است‪ .‬در این روش یاخته هایی را از بدن بیمار خارج و ژن سالم را با کمک ناقل (ویروسی که در آزمایشگاه طوری تغییریافته که نتواند تکثیر‬
‫شود) وارد آنها می کنند‪ .‬سپس یاخته تغییر یافته را به بدن بیمار باز می گردانند‪.‬‬
‫اولین ژن درمانی موفقیت آمیز در سال ‪ 1990‬برای یک دختر بچه ‪ 4‬ساله‪ ،‬دارای نوعی نقص ژنی‪ ،‬انجام شد‪ .‬این ژن جهش یافته‬
‫نمی توانست یک آنزیم مهّم دستگاه ایمنی را بسازد‪ .‬برای درمان آن ابتدا لنفوسیت ها را از خون بیمار جدا کردند و در خارج از‬
‫بدن کشت دادند‪ .‬سپس نسخه ای از ژن کارآمد را به لنفوسیت ها منتقل و آنها را وارد بدن بیمار کردند‪ .‬اگرچه این یاخته ها توانستند‬
‫آنزیم مورد نیاز بدن را بسازند ولی چون قدرت بقای زیادی ندارند‪ ،‬الزم بود بیمار به طور متناوب لنفوسیت های مهندسی شده را‬
‫دریافت کند‪ .‬برای درمان این افراد می توان از روش هایی مثل پیوند مغز استخوان و یا تزریق آنزیم هم استفاده کرد‪.‬‬

‫‪......................................................................... .............................................................................................................................‬‬

‫‪64‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -26‬کدامیک جزو مراحل ژن درمانی نمی باشد؟‬

‫‪ )1‬ترکیب ژنوم ویروس تغییریافته با ژنوم یاخته بیمار‬
‫‪ )2‬قراردادن نسخه سالم ژن درون ویروس‬
‫‪ )3‬خارج کردن بخشی از دنای ویروس‬
‫‪ )4‬تکثیر ویروس تغییریافته درون یاخته بیمار‬

‫‪ -27‬چند مورد از موارد زیر صحیح می باشد؟‬

‫چون قدرت بقای لنفوسیت های مهندسی شده زیاد بود‪ ،‬الزم نبود بیمار به طور متناوب آنها را دریافت کند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در ژن درمانی نسخه سالم یک ژن را جایگزین نسخه ای ناقص از همان ژن در یاخته های بیمار می کنیم‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫برای تولید واکسن نوترکیب هپاتیت‪ B‬آنتی ژن سطحی عامل بیماری زا به یک باکتری یا ویروس غیربیماری زا منتقل می شود‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در اولین ژن درمانی موفقیت آمیز بیمار پس از دریافت لنفوسیت های مهندسی شده می تواند هورمون مورد نظر را تولید کند‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ -4‬تشخیص بیماری‪:‬‬
‫برای درمان موفقیت آمیز یک بیماری‪ ،‬تشخیص اولیه و شناخت دقیق آن بسیار مهّم است‪ .‬عالوه بر روش های تشخیصی مثل‬
‫آزمایش خون و ادرار‪ ،‬روش های دیگری مثل فناوری های مبتنی بر دنا در تشخیص بیماری نقش مهمی دارند‪ .‬تشخیص‬
‫بیماری وقتی که عالئم آن در بدن ظاهر شده باشد ساده است‪ ،‬امّا وقتی که هنوز عالئم ظاهر نشده اند و میزان عامل بیماری زا در‬
‫بدن پائین است مشکل است‪ .‬امروزه با کمک روش های زیست فناوری و شناسایی نوکلئیک اسید عامل بیماری زا می توان‬
‫به وجود آن در بدن پی برد‪.‬‬
‫همان طور که می دانید ایدز بیماری خطرناکی است و هنوز درمان قطعی برای آن وجود ندارد‪ .‬فرد مبتال به ایدز توانایی دفاع در‬
‫مقابل عوامل بیماری زا را از دست می دهد‪.‬‬
‫برای تشخیص ایدز در مراحل اولیه‪ ،‬دنای موجود در خون فرد مشکوک را استخراج می کنند‪ .‬دنای استخراج شده شامل دنای‬
‫ال دنای ساخته شده از رنای ویروس است‪ .‬سپس با استفاده از روش های زیست فناوری‬
‫یاخته های بدن خود فرد و احتما ا‬
‫دنای ویروس تشخیص داده می شود‪ .‬تشخیص زود هنگام آلودگی با ویروس ایدز اهمیت زیادی دارد زیرا باعث می شود که بدون‬
‫اتالف وقت اقدامات درمانی و پیشگیری الزم برای جلوگیری از انتقال ویروس به سایر افراد صورت گیرد‪.‬‬
‫زیست فناوری در تشخیص ژن های جهش یافته در بیماران مستعد به سرطان‪ ،‬در مسائل پزشکی قانونی و تحقیقاتی‬
‫همچون مطالعه در مورد دنای فسیل ها نیز کاربرد دارد‪.‬‬

‫‪65‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫اهمیت تولید جانوران تراژنی در زیست فناوری‬

‫دالیل متعددی برای طراحی و تولید این جانوران وجود دارد که‬
‫می توان به چند مورد اشاره کرد‪:‬‬

‫‪ ‬مطالعه عملکرد ژن های خاص در بدن مثل ژن های‬

‫عوامل رشد و نقش آنها در رشد بهتر دام ها‪.‬‬

‫‪ ‬کاربرد آنها به عنوان مدلی برای مطالعه بیماری های‬

‫انسانی از قبیل انواع سرطان‪ ،‬آلزایمر و بیماری ام‪ .‬اس‪.‬‬

‫‪ ‬تولید پروتئین های انسانی یا داروهای خاص در بدن‬

‫آنها‪ ،‬به عنوان مثال دام های تراژنی می توانند‪ ،‬شیر‬
‫غنی از نوعی پروتئین انسانی تولید کنند که برای‬
‫انسان نسبت به شیر طبیعی دام ها مناسب تر است‪.‬‬

‫‪ -28‬کدامیک جزو مراحل ساخت گوسفند تراژن نمی باشد؟‬

‫‪ )1‬اثر آنزیم برش دهنده بر دیسک ناقل‬
‫‪ )2‬استفاده از آنزیم لیگاز برای اتصال ژن انسانی به دیسک‬
‫‪ )3‬انتقال دیسک نوترکیب به سلولهای گوسفند بالغ‬
‫‪ )4‬اثر آنزیم برش دهنده بر دنای انسانی‬

‫زیست فناوری و اخالق‬

‫مانند همه دستاوردهای بشر‪ ،‬استفاده از این دستاورد علمی نیز باید با مالحظاتی همراه باشد‪ .‬این مالحظات جنبه های مختلف‬
‫اخالقی‪ ،‬اجتماعی و ایمنی زیستی را در بر می گیرند‪ .‬ایمنی زیستی شامل مجموعه ای از تدابیر‪ ،‬مقررات و روش هایی‬
‫برای تضمین بهره برداری از این فناوری است‪ .‬قانون ایمنی زیستی به منظور استفاده مناسب از مزایای زیست فناوری و پیشگیری‬
‫از خطرات احتمالی آن‪ ،‬در همه کشورها از جمله ایران تدوین و به تصویب رسیده است‪.‬‬
‫همواره سئوال های متعددی در مورد نتایج انواع کاربردهای زیست فناوری مطرح بوده و هست‪ .‬برای پاسخ به این سئواالت‪،‬‬
‫پژوهش های زیادی در حال انجام است‪ .‬نتایج بدست آمده از چنین پژوهش هایی از طرف مجموعه ای از دانشمندان با تخصص های‬
‫مختلف داوری و صدور مجوز نهای ی توسط دستگاه های نظارتی انجام می شود‪ .‬تاکنون از نتایج تحقیقات انجام شده هیچ گونه گزارشی‬
‫مبتنی بر شواهد و داده های علمی در مورد آثار جانبی کاربرد این فناوری‪ ،‬محصوالت بدست آمده و خطرناک بودن آنها ارائه نشده‬
‫است‪ .‬لذا با توجه به حساسیت موضوع‪ ،‬این تحقیقات باید ادامه یابند و نتایج با دقت فراوان مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند‪.‬‬

‫‪66‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫تولید گیاهان مقاوم در برابر افت ها‬

‫انتقال ژن پروتئین پیش سم از باکتری خاکزی به پنبه‪ ،‬سویا و ذرت‬
‫کاهش مصرف آفت کش ها و آلودگی محیط زیست‬
‫اصالح بذر برای تولید گیاهان مطلوب‬
‫تولید گیاهان مقاوم به خشکی و شوری‬
‫تنظیی سرعت رسیدن میوه ها‬ ‫در کشاورزی‬
‫با غیرحساس کردن گیاهان به اتیلن‬
‫افزایش ارزش غذایی محصوالت‬
‫تولید گیاهان مقاوم به علف کش ها‬
‫کاهش فرسایش سطحی خاک‬
‫تولید گیاه برای تولید پالستیک های قابل تجزیه‬
‫با انتقال ژن از باکتری به گیاه‬

‫تولید دارو‪:‬‬

‫تولید واکسن‪:‬‬
‫انتقال ژن مربوط به آنتی ژن عامل بیماری زا به یک باکتری یا ویروس غیربیماری زا‬ ‫در پزشکی‬ ‫کاربردهای زیست فناوری‬

‫ژن درمانی‪:‬‬
‫قرار دادن نسخه سالم یک ژن در یاخته های فردی که دارای نسخه ای ناقص از همان ژن است‪.‬‬

‫تشخیص بیماری‪:‬‬
‫شناسایی نوکلئیک اسید عامل بیماری زا و ژن های جهش یافته در بیماران با نقص ژنی‬

‫مطالعه ی عملکرد ژن های خاص در بدن مثل‬

‫ژن های عوامل رشد و نقش آنها در رشد بهتر دام ها‪.‬‬

‫کاربرد آنها به عنوان مدلی برای مطالعه بیماری های‬ ‫تولید جانوران تراژنی‬
‫انسانی از قبیل انواع سرطان‪ ،‬آلزایمر و بیماری ام‪ .‬اس‪.‬‬ ‫انتقال ژن خارجی با دیسک ناقل به سلول تخم جانور‬

‫تولید پروتئین های انسانی یا داروهای خاص در بدن آنها‬

‫‪67‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪68‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫فصل ‪ - 8‬رفتارهای جانوران‬

‫هزاران سال است که انسان رفتارهای جانوران را مشاهده می کند و در پی یافتن علت این رفتارها و چگونگی بروز آنهاست‪.‬‬
‫زندگی انسان به داشتن اطالعات درباره رفتار جانوران وابسته است‪ .‬دانستن درباره چگونگی زادآوری یک حشره آفت‪ ،‬می تواند به‬
‫یافتن راه هایی برای مبارزه با آن منجر شود‪ .‬دانستن درباره مهاجرت یا تغذیه یک جانور در معرض خطر انقراض‪ ،‬می تواند به‬
‫راه هایی برای حفظ آن گونه و حفاظت از تنوع زیستی بینجامد‪ .‬در این فصل انواعی از رفتارهای جانوران‪ ،‬چگونگی انجام آنها و‬
‫علّت این رفتارها را از دیدگاه انتخاب طبیعی بررسی می کنیم‪.‬‬

‫اساس رفتار‬
‫قمری های خانگی با جمع آوری شاخه های نازک درختان برای خود النه ساخته و زاد آوری می کنند‪.‬‬
‫گوزن ها از شکارچی ها می گریزند‪.‬‬
‫خرس های قطبی خواب زمستانی دارند‪.‬‬
‫سارها برای زمستان گذرانی به مناطق گرم تر مهاجرت می کنند‪.‬‬
‫اینها نمونه هایی از رفتارهای جانوران است‪.‬‬
‫رفتار‪ ،‬واکنش یا مجموعه واکنش هایی است که جانور در‬
‫پاسخ به محرک یا محرک ها (درونی یا بیرونی) انجام می دهد‪.‬‬
‫محرک هایی مانند بو‪ ،‬رنگ‪ ،‬صدا‪ ،‬تغییر دمای محیط‪،‬‬
‫تغییر طول روز و تغییر میزان هورمون ها یا گلوکز در بدن‬
‫جانور(گرسنگی) موجب بروز رفتارهای گوناگون در جانوران می شوند‪.‬‬
‫پرواز گروهی سارها‬

‫رفتار غریزی‬
‫ال جوجه کاکایی برای دریافت‬
‫جوجه های برخی از پرندگان برای غذای مورد نیازشان به والد (یا والدین) خود متکی هستند‪ .‬مث ً‬
‫غذا به منقار پرنده والد نوک می زند و والد بخشی از غذای خورده‬
‫شده را برمی گرداند تا جوجه آن را بخورد‪ .‬دریافت غذای کافی‬
‫برای بقا و رشد جوجه اهمیّت دارد‪ .‬جوجه پس از بیرون آمدن‬
‫از تخم‪ ،‬می تواند به منقار والد نوک بزند‪.‬‬
‫منشأ رفتار جوجه کاکایی چیست؟‬
‫جوجه پرنده پس از بیرون آمدن از تخم‪ ،‬می تواند رفتار درخواست‬
‫غذا را انجام دهد‪ ،‬پس آیا این رفتار همانند ویژگی های بدنی‬
‫جانور ژنی است؟‬
‫برای پاسخ به این سوال یک پژوهش را بررسی می کنیم‪:‬‬
‫رفتار درخواست غذا در جوجه کاکایی‬

‫‪69‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫پژوهشگران ارتباط یک ژن را با رفتار مراقبت از زاده ها در موش ماده بررسی کرده اند‪ .‬این ژن را ژن ‪ B‬می نامیم‪.‬‬
‫موش ماده طبیعی اجازه نمی دهد بچه موش ها از او دور شوند؛ اگر بچه موش ها دور شوند‪ ،‬مادر آنها را می گیرد و به سمت خود‬
‫می کشد‪ .‬موش مادر ابتدا نوزادان را وارسی می کند و اطالعاتی از راه حواس به مغز آن ارسال می شود؛ در نتیجه‪ ،‬ژن ‪ B‬در‬
‫یاخته هایی در مغز موش مادر فعال می شود و دستور ساخت پروتئینی را می دهد که آنزیم ها و ژن های دیگری را فعال‬
‫می کند‪ .‬در مغز جانور فرایندهای پیچیده ای به راه می افتد که در نتیجه آنها‪ ،‬موش ماده رفتار مراقبت مادری را نشان می دهد‪.‬‬

‫پژوهشگران با ایجاد جهش در ژن ‪ B‬آن را غیرفعال کردند‪ .‬موش های ماده ای که ژن های جهش یافته داشتند‪ ،‬ابتدا بچه‬
‫موش های تازه متولد شده را وارسی کردند ولی بعد آنها را نادیده گرفتند و رفتار مراقبت نشان ندادند‪ .‬به این ترتیب‪،‬‬
‫مشخص شد رفتار مراقبت مادری در موش اساس ژنی دارد‪.‬‬

‫رفتار موش مادر در مراقبت از فرزندان رفتاری غریزی است‪ .‬اساس رفتار غریزی در همه افراد یک گونه یکسان است‪،‬‬
‫زیرا ژنی و ارثی است‪ .‬رفتار جوجه کاکایی برای به دست آوردن غذا‪ ،‬النه سازی پرنده ها و رفتار مکیدن در شیرخواران‬
‫نمونه های دیگری از رفتارهای غریزیاند‪ .‬خواهید دید همه رفتارهای غریزی به طور کامل هنگام تولّد در جانور ایجاد نشده اند‪.‬‬
‫رفتار مراقبت مادری در موش ماده‬ ‫نورون های حرکتی‬ ‫نورون های مغز‬ ‫نورون های حسی‬ ‫گیرنده های حسی‬
‫فعال شدن ژن ‪B‬‬
‫ساخته شدن پروتئین ‪B‬‬
‫فعال شدن آنزیم ها و ژن های دیگر‬

‫‪70‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫یادگیری و رفتار‬
‫در رفتار درخواست غذا‪ ،‬نوک زدن های جوجه‬
‫کاکایی به منقار والد در ابتدا دقیق نیست ولی به‬
‫تدریج و با تمرین‪ ،‬این رفتار دقیق تر می شود‪.‬‬
‫هر چه جوجه دقیق تر نوک بزند‪ ،‬والد سریع تر به‬
‫درخواست آن برای غذا پاسخ می دهد‪ .‬به این‬
‫ترتیب جوجه (پس از دو روز) می آموزد تا دقیق تر‬
‫نوک بزند‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬جوجه کاکایی تجربه به دست می آورد و‬
‫رفتار غریزی آن تغییر می کند و اصالح می شود‪.‬‬
‫جانوران در محیط تجربه های گوناگونی پیدا می کنند که رفتارهای آنها را تغییر می دهد‪ .‬تغییر نسبت ًا پایدار در رفتار که در اثر‬
‫تجربه به وجود می آید یادگیری نام دارد‪ .‬یادگیری انواع گوناگونی دارد که با آنها آشنا می شوید‪.‬‬

‫خوگیری (عادی شدن)‪:‬‬

‫جوجه پرندگان اجسام گوناگونی مانند برگ های در حال افتادن را در باالی سر خود می بینند‪ .‬در ابتدا جوجه ها با پائین آوردن سر‬
‫خود و آرام ماندن به این محرک ها پاسخ می دهند‪ ............................................. ،‬امّا با دیدن مکرر اجسام در حال حرکت‪ ،‬یاد‬
‫می گیرند آنها برایشان خطر یا فایده ای ندارند‪ .‬در نتیجه‪ ،‬جوجه ها دیگر به این محرک ها پاسخ نمی دهند‪ .‬این یادگیری را‬
‫خوگیری می نامند‪ .‬در این یادگیری‪ ،‬پاسخ جانور به یک محرک تکراری که سود یا زیانی برای آن ندارد‪ ،‬کاهش پیدا‬
‫می کند و جانور می آموزد به برخی محرک ها پاسخ ندهد‪ .‬جانوران در معرض محرک های متعددی قرار دارند که پاسخ به‬
‫همه آنها‪ ،‬نیازمند صرف انرژی زیادی است‪ .‬خوگیری موجب می شود جانور با چشم پوشی از محرک های بی اهمیّت‪ ،‬انرژی خود را‬
‫برای انجام فعالیت های حیاتی حفظ کند‪.‬‬

‫فعالیت ‪:‬‬
‫الف) شکل زیر یادگیری خوگیری را نشان می دهد‪ .‬آن را توضیح دهید‪.‬‬
‫ب) در برخی کشتزارها قوطی های فلزی را به مترسک آویزان می کنند‪ ،‬این کار چه فایده ای دارد؟‬

‫‪71‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫شقایق دریایی با تحریک مکانیکی (تماس)‪ ،‬بازوهای خود را منقبض می کند‬

‫‪ .....................................................‬امّا به حرکت مداوم آب پاسخی‬
‫نمی دهد ‪.............................................‬‬

‫شرطی شدن کالسیک ‪:‬‬

‫وقتی جانوری مانند سگ غذا می بیند و یا بوی آن را احساس می کند‪ ،‬بزاق او ترشح می شود‪ .‬غذا محرک و ترشح بزاق‪ ،‬پاسخی غریزی‬
‫و یک بازتاب طبیعی است ‪ .......................................‬دانشمندی به نام پاولوف آزمایش های متعددی در این باره انجام داد‪ .‬او متوجه شد بزاق سگ‪،‬‬
‫با دیدن فرد غذا دهنده و قبل از دریافت غذا نیز ترشح می شود‪ .‬پاولوف آزمایشی طراحی کرد و در آن هم زمان با دادن پودر گوشت به سگ‬
‫گرسنه‪ ،‬زنگی را به صدا در آورد‪ .‬با تکرار این کار‪ ،‬سگ بین صدای زنگ و غذا ارتباط برقرار کرد‪ ،‬طوری که بزاق آن با شنیدن صدای زنگ و‬
‫حتّی بدون دریافت غذا نیز ترشح می شد‪ .‬صدای زنگ در ابتدا یک محرک بی اثر بود ولی وقتی با محرک طبیعی یعنی غذا همراه شد‪ ،‬سبب‬
‫بروز پاسخ ترشح بزاق شد‪ .‬صدای زنگ یک محرک شرطی است زیرا در صورتی می تواند موجب بروز پاسخ شود که با یک محرک‬
‫طبیعی همراه شود‪ .‬این نوع یادگیری شرطی شدن کالسیک نام دارد‪.‬‬

‫محرک شرطی به تنهایی می تواند سبب پاسخ ترشح بزاق شود‪.‬‬ ‫وقتی محرک شرطی(صدای زنگ) با محرک طبیعی (غذا) همراه شود‪.‬‬

‫شرطی شدن فعال‪:‬‬

‫نوعی دیگر از شرطی شدن‪ ،‬شرطی شدن فعال یا یادگیری با آزمون و خطا نام دارد‪ .‬در نخستین آزمایش های مربوط به این‬
‫نوع یادگیری‪ ،‬دانشمندی به نام اسکینر موش گرسنهای را در جعبه ای قرار‬
‫داد که درون آن اهرمی وجود داشت و موش می توانست آن را فشار دهد‪.‬‬
‫موش درون جعبه حرکت می کرد و به طور تصادفی اهرم درون جعبه را‬
‫فشار می داد‪ .‬در نتیجه‪ ،‬تکه ای غذا به درون جعبه می افتاد و موش غذا‬
‫دریافت می کرد‪ .‬پس از چند بار تکرار این رفتار‪ ،‬موش به ارتباط بین‬
‫فشار دادن اهرم و پاداش یعنی به دست آوردن غذا پی برد‪ .‬موش پس از آن‬
‫به طور عمدی‪ ،‬اهرم را فشار می داد تا غذا به دست آورد‪.‬‬

‫‪72‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫در شرطی شدن فعال‪ ،‬جانور می آموزد بین رفتار خود با پاداش یا تنبیهی که دریافت می کند‪ ،‬ارتباط برقرار کرده‬
‫و در آینده رفتاری را تکرار یا از انجام آن خودداری می کند‪.‬‬

‫پرنده ای که در شکل می بینید‪ ،‬پروانه مونارک را بلعیده و‬

‫دچار تهوع شده است‪ .‬پس از چنین تجربه هایی پرنده‬
‫می آموزد‪ ،‬این حشره را نباید بخورد‪...................................‬‬

‫رام کنندگان جانوران چگونه انجام حرکات نمایشی در سیرک را به آنها می آموزند؟‬

‫حل مسئله ‪:‬‬

‫برخی از جانوران می توانند از تجربه های قبلی خود برای حل مسئله ای که با آن رو به رو شده اند‪ ،‬استفاده کنند‪ .‬در یکی از‬
‫آزمایش های مربوط به این رفتار‪ ،‬شامپانزه ای را در اتاقی گذاشتند که تعدادی موز از سقف آن آویزان بود و چند جعبه چوبی هم‬
‫در اتاق وجود داشت‪ .‬شامپانزه پس از چند بار باال‬
‫پریدن و تالش ناموفق برای رسیدن به موزها‪ ،‬جعبه ها‬
‫را روی هم قرار داد‪ ،‬از آنها باال رفت و به موزها دست‬
‫یافت‪.‬‬
‫در رفتار حل مسئله جانور بین تجربه های گذشته‬
‫و موقعیت جدید ارتباط برقرار می کند و با‬
‫استفاده از آنها برای حل مسئله جدید‪ ،‬آگاهانه‬
‫برنامه ریزی می کند‪.‬‬
‫رفتار شناسان حل مسئله جانوران را در محیط طبیعی نیز بررسی کرده اند‪ .‬شامپانزه ها برگ های شاخه نازک درختان را جدا‬
‫می کنند و آن را درون النه موریانه ها فرو می برند تا موریانه ها را بیرون بیاورند و بخورند‪ .‬این جانوران‬
‫از تکه های چوب یا سنگ به شکل سندان و چکش استفاده می کنند تا پوسته ی سخت میوه ها را‬
‫بشکنند‪.‬‬

‫کالغ سیاهی که در شکل می بینید‪ ،‬کشف کرده است که چگونه تکه گوشت آویزان به انتهای نخ را به‬
‫دست آورد‪ .‬جانور هر بار بخشی از نخ را با منقار خود باال می کشد و پنجه پای خود را روی آن قرار داده‬
‫و سرانجام به گوشت دست پیدا می کند‪.‬‬

‫حل مسئله در کالغ‬

‫‪73‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫نقش پذیری‪:‬‬
‫جوجه غازها پس از بیرون آمدن از تخم‪ ،‬نخستین جسم‬
‫متحرکی را که می بینند‪ ،‬دنبال می کنند‪ .‬جسم متحرک‬
‫ال مادر آنهاست‪ .‬این دنبال کردن موجب پیوند جوجه ها‬
‫معمو ا‬
‫با مادر می شود‪ .‬پیوند جوجه غازها و مادرشان در نتیجه نوعی‬
‫یادگیری به نام نقش پذیری ایجاد می شود‪ .‬نقش پذیری‬
‫نوعی یادگیری است که در دوره مشخصی از زندگی‬
‫جانور انجام می شود‪ .‬نقش پذیری جوجه غازها طی‬
‫چند ساعت پس از خروج از تخم رخ می دهد‪ .‬این زمان‪،‬‬
‫دوره حساسی است که در آن نقش پذیری با بیشترین‬
‫موفقیت انجام می ش ود‪ .‬جوجه غازها با نقش پذیری‪ ،‬مادر خود را می شناسند‪ .‬این شناسایی برای بقای جوجه ها حیاتی است‪،‬‬
‫بدون آن جوجه ها تحت مراقبت مادر قرار نمی گیرند و ممکن است بمیرند‪ .‬افزون بر آن‪ ،‬جوجه ها با نقش پذیری‪ ،‬رفتارهای‬
‫ال بره هایی‬
‫اساسی مانند جست و جوی غذا را نیز از مادر یاد می گیرند‪ .‬نقش پذیری در پستانداران نیز دیده می شود‪ ،‬مث ً‬
‫که مادر خود را از دست داده اند و انسان آنها را پرورش داده است‪ ،‬دنبال او راه می افتند و تمایلی برای ارتباط با گوسفندهای دیگر‬
‫نشان نمی دهند‪.‬‬
‫ال آنها برای پرورش‬
‫امروزه پژوهشگران می کوشند از نقش پذیری در حفظ گونه های جانوران در خطر انقراض استفاده کنند‪ .‬مث ً‬
‫جوجه پرنده هایی که والدین خود را از دست داده و تحت مراقبت انسان به دنیا آمده اند‪ ،‬صدای پرندگان همان گونه را پخش‬
‫می کنند‪ .‬افرادی که از این جوجه ها نگهداری می کنند‪ ،‬ظاهر خود را شبیه آن پرنده کرده و مانند آنها رفتار می کنند‪.‬‬

‫برهم کنش غریزه و یادگیری‬

‫بیشتر رفتارهای جانوران محصول برهم کنش ژن ها و اثرهای محیطی است که جانور در آن زندگی می کند‪ .‬همان طور که در‬
‫رفتار درخواست غذای جوجه کاکایی دیدیم‪ ،‬این رفتار غریزی به طور کامل در جوجه ای که از تخم بیرون می آید‪ ،‬بروز پیدا‬
‫نمی کند‪ .‬برای شکل گیری کامل آن‪ ،‬برهم کنش جوجه و والدین و کسب تجربه الزم است‪ .‬جانور اساس ژنی الزم برای انجام‬
‫این رفتار را دارد و همچنان که رشد می کند از آموخته های خود تجربه به دست می آورد و آنها را برای تغییر و اصالح رفتار قبلی‬
‫به کار می برد‪ .‬یادگیری برای بقای جانوران الزم است‪ ،‬زیرا محیط جانوران همواره در حال تغییر است‪ .‬برای آنکه جانوران بتوانند در‬
‫این شرایط در حال تغییر زندگی کنند‪ ،‬باید بتوانند به تغییرات‪ ،‬پاسخ های مناسبی بدهند‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬برهم کنش ژن ها و‬
‫یادگیری امکان سازگار شدن جانور با این تغییرات را فراهم می آورد‪.‬‬

‫‪74‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -‬رفتار اولیه و غیردقیق جوجه کاکایی برای درخواست غذا‬

‫‪ -‬رفتار مکیدن شیرخوارها‬ ‫رفتارهای غریزی (ژنی)‬

‫اساس رفتار غریزی در همه ی افراد یک گونه یکسان است‬

‫‪ -‬رفتار مراقبت از نوزادان در موش ماده (تحت تاثیر ژن ‪)B‬‬

‫‪ -‬النه سازی پرنده ها‬

‫‪ -‬رکود تابستانی‬

‫رفتارهای جانوری‬

‫خوگیری (عادی شدن)‪ :‬کاهش یا عدم پاسخ به یک محرک تکراری و بی اثر‬

‫شرطی شدن کالسیک‪ :‬پاسخ به محرک شرطی و بی اثر به شرط همراهی با محرک طبیعی‬

‫شرطی شدن فعال (آزمون و خطا)‪ :‬تکرار یا عدم تکرار رفتار به دنبال پاداش یا تنبیه‬ ‫یادگیری‬

‫تغییر نسبتاً پایدار در رفتار که در اثر تجربه به وجود می آید‬

‫حل مسئله‪ :‬ارتباط بین تجربه های گذشته و موقعیت جدید و برنامه ریزی آگاهانه‬

‫نقش پذیری‪ :‬در دوره مشخصی برای شناسایی مادر و حفظ بقا‬

‫بیشتر رفتارهای جانوران محصول برهم کنش ژن ها و اثرهای محیطی است که جانور در آن زندگی می کند‪.‬‬

‫‪ -1‬کدام مورد در رابطه با رفتار مراقبت از فرزندان در موش ماده نادرست می باشد؟‬
‫‪ )1‬ژن ‪ B‬توسط رنابسپاراز دو به کمک عوامل رونویسی در نورون های مغز موش ماده رونویسی می شود‪.‬‬
‫‪ )2‬تحت تاثیر نوعی پیک شیمیایی‪ ،‬ژن ‪ B‬در گروهی از نورون های مغز موش ماده فعال می شود‪.‬‬
‫‪ )3‬فعال شدن ژن ‪ B‬سبب فعال شدن مجموعه ای از ژن ها در مغز موش ماده می شود‪.‬‬
‫‪ )4‬فعال شدن ژن ‪ B‬سبب وارسی نوزادان در موش ماده می شود‪.‬‬

‫‪ -2‬چند مورد از موارد زیر صحیح می باشد؟‬

‫همه رفتارهای غریزی به طور کامل هنگام تولّد در جانور ایجاد شده اند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جوجه پرنده کاکایی پس از بیرون آمدن از تخم‪ ،‬نمی تواند رفتار درخواست غذا را انجام دهد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جوجه های بسیاری از پرندگان برای غذای مورد نیازشان به والد (یا والدین) خود متکی هستند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ژن ‪ B‬در نوزادان موش برخالف موش مادر غیر فعال می باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪75‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -3‬چند مورد از موارد زیر صحیح می باشد؟‬

‫اساس رفتارهای غریزی در همه افراد یک گونه یکسان است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫رفتار پایین آوردن سر در جوجه پرندگان در پاسخ به برگ های در حال افتادن‪ ،‬خوگیری است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در خوگیری جانور می آموزد هرگز به محرک تکراری و بی اثر پاسخ ندهد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫رفتار درخواست دقیق غذا در جوجه کاکایی غریزی است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ترشح بزاق سگ در برابر پودر گوشت نوعی پاسخ شرطی شدن کالسیک است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در رفتار شرطی شدن کالسیک جانور به محرک های بی اثر پاسخ می دهد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در رفتار شرطی شدن کالسیک جانور می آموزد که در موقعیتی خاص رفتار مشخص انجام دهد یا اینکه آن را ترک کند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در آزمایشات پاولوف و اسکینر رفتار شرطی شدن بررسی شد ‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ -4‬در رفتار شرطی شدن ممکن است ‪..................‬‬

‫‪ )1‬جانور یاد بگیرد به محرک بی اثر پاسخ ندهد‪.‬‬
‫‪ )2‬جانور در موقعیت جدید بین تجارب گذشته ارتباط برقرار کرده و استدالل کند‪.‬‬
‫‪ )3‬جانور بدون استفاده از آزمون و خطا رفتار مناسبی از خود بروز دهد‪.‬‬
‫‪ )4‬جانور بدون نیاز به تجربه به محرک شرطی پاسخ مناسب دهد‪.‬‬

‫‪ -5‬کدام عبارت درست می باشد؟‬

‫‪ )1‬شامپانزه ها شاخه ی نازک درختان را جدا می کنند و آن را درون النه ی موریانه ها فرو می برند‪.‬‬
‫‪ )2‬رفتار حل مسئله فقط در پستانداران دیده می شود‪.‬‬
‫‪ )3‬رفتار انقباض شاخک های حسی شقایق دریایی عادی شدن می باشد‪.‬‬
‫‪ )4‬بره هایی که نسبت به انسان نقش پذیری پیدا کرده اند‪ ،‬تمایلی برای ارتباط با گوسفندهای دیگر نشان نمی دهند‪.‬‬

‫‪ -6‬در کدام رفتار زیر یادگیری نقش دارد؟‬

‫‪ )1‬انقباض بازوهای شقایق دریایی پس از تحریک‬
‫‪ )2‬رفتار غذا دهی پرنده کاکایی به جوجه‬
‫‪ )3‬فرار پرنده از مزرعه ای که مترسک دارد‬
‫‪ )4‬رفتار طلب غذا جوجه کاکایی از مادر‬

‫‪ -7‬فرار پرندگان از مترسللک در مزرعه رفتار ‪ ................‬بوده و صللرف نظر کردن از آن‪ ،‬پس از مدتی رفتار ‪......................‬‬
‫می باشد‪.‬‬
‫‪ )4‬غریزی – یادگیری‬ ‫‪ )3‬یادگیری‪ -‬غریزی‬ ‫‪ )2‬غریزی – غریزی‬ ‫‪ )1‬یادگیری ‪ -‬یادگیری‬

‫‪76‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -8‬در جانوران‪ ،‬رفتار شرطی شدن فعال برخالف رفتار حل مسئله‪( ............................،‬د‪)93‬‬
‫‪ )1‬محصول بر هم کنش اطالعات ژنتیکی و یادگیری است ‪.‬‬
‫‪ )2‬با استفاده از تجارب گذشته به انجام می رسد‪.‬‬
‫‪ )3‬با استفاده از آزمون و خطا انجام می گیرد‪.‬‬
‫‪ )4‬فقط دارای برنامه ریزی ژنی است‪.‬‬

‫‪ -9‬رفتار مراقبت موش ماده از نوزادان‪ ،‬رفتاری است که ‪..........................‬‬

‫‪ )2‬صرفاً غریزی محسوب نمی شود‪.‬‬ ‫‪ )1‬همیشه به یک شکل انجام نمی گیرد‪.‬‬
‫‪ )4‬هیچگاه به زاده هایش منتقل نمی شود‪.‬‬ ‫‪)3‬در اثر تجربه حاصل نشده است‪.‬‬

‫‪ -10‬کدام عبارت صحیح است؟‬

‫‪ )1‬در بروز برخی رفتارهای یادگیری‪ ،‬وراثت فاقد نقش است‪.‬‬
‫‪ )2‬در معدودی از رفتارها‪ ،‬وراثت نقش تعیین کننده دارد‪.‬‬
‫‪ )3‬در بروز یک رفتار غریزی‪ ،‬آموزش و تجربه فاقد نقش است‪.‬‬
‫‪ )4‬در شکل گیری معدودی از رفتارها‪ ،‬دو عامل وراثت و محیط نقش دارد‪.‬‬

‫‪ -11‬هر رفتاری که‪( .................................‬خ‪)92‬‬

‫‪ )1‬غریزی بوده‪ ،‬در افراد گونه های مختلف‪ ،‬به یک شکل ظاهر می شود‪.‬‬
‫‪ )2‬در حفظ و بقای جاندار ارزش زیادی دارد‪ ،‬متأثر از ژن ها می باشد‪.‬‬
‫‪ )3‬در دوره ی مشخصی از زندگی یک جانور رخ می دهد‪ ،‬نقش پذیری نام دارد‪.‬‬
‫‪ )4‬بدون استفاده از آزمون و خطا انجام گیرد‪ ،‬نوعی یادگیری محسوب می شود‪.‬‬

‫‪ -12‬از آزمایش پاولف‪ ،‬چنین برداشت می شود که محرک غیر شرطی‪( ............. ،‬خ‪)93‬‬
‫‪ )1‬پس از مدتی جایگزین محرک بی اثر اولیه خواهد شد‪.‬‬
‫‪ )2‬تنها هنگامی موثر است که با محرک شرطی همراه شود‪.‬‬
‫‪ )3‬می تواند به تنهایی پاسخ مناسبی را در جانور ایجاد نماید‬
‫‪ )4‬پس از عادی شدن‪ ،‬نمی تواند واکنش خاصی را در جانور برانگیزد‪.‬‬

‫‪ -13‬کدام گزینه صحیح است؟ (د‪)95‬‬

‫‪ )1‬جانداری با حفره گوارشی برای گردش مواد‪ ،‬فاقد هر گونه تغییر رفتار ژنتیکی است‪.‬‬
‫‪ )2‬در مواردی‪ ،‬محرک شرطی میتواند پاسخ مناسبی را در جانور ایجاد نماید‪.‬‬
‫‪ )3‬بروز رفتار در هر جانور‪ ،‬مستلزم صدور پیام عصبی از سمت مغز است‪.‬‬
‫‪ )4‬در تغییر هر رفتار ژنتیکی‪ ،‬آزمون و خطا نقش مؤثری دارد‪.‬‬

‫‪77‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -14‬کدام عبارت درست است؟ (خ‪)95‬‬

‫‪ )1‬هر رفتار غریزی میتواند تحت تأثیر تجربه‪ ،‬تغییر نماید‪.‬‬
‫‪ )2‬عدم بروز یک رفتار در جانور میتواند نتیجهی آزمون و خطا باشد‪.‬‬
‫‪ )3‬بروز رفتار در هر جانور‪ ،‬مستلزم صدور پیام عصبی از سمت مغز است‪.‬‬
‫‪ )4‬نقش پذیری قطعاً در دورههای مختلفی از زندگی هر جانور بروز میکند‪.‬‬

‫‪ -15‬کدام عبارت‪ ،‬درباره رفتار نقش پذیری درست است؟(د‪)97‬‬

‫‪ )1‬همانند رفتار حل مسئله‪ ،‬با استفاده از تجربه های قبلی خود آگاهانه برنامه ریزی می کند‪.‬‬
‫‪ )2‬همانند رفتار شرطی شدن فعال‪ ،‬بدون استفاده از آزمون و خطا بروز میکند‪.‬‬
‫‪ )3‬برخالف عادی شدن‪ ،‬در دوره مشخصی از زندگی یک جانور رخ میدهد‪.‬‬
‫‪ )4‬برخالف رفتار شرطی شدن کالسیک‪ ،‬محصول برهم کنش اطالعات ژنی و یادگیری است‪.‬‬

‫‪ -16‬کدام عبارت‪ ،‬دربارۀ رفتار شرطی شدن فعال صادق است؟(خ‪)97‬‬

‫‪ )1‬برخالف رفتار حل مسئله‪ ،‬با استفاده از آزمون و خطا صورت می گیرد‪.‬‬
‫‪ )2‬برخالف نقش پذیری‪ ،‬فقط در دورۀ مشخصی از زندگی جانور بروز می کند‪.‬‬
‫‪ )3‬همانند خوگیری ‪ ،‬به طور حتم‪ ،‬انجام آن به دریافت پاداش یا تنبیه منجر می شود‪.‬‬
‫‪ )4‬همانند رفتار شرطی شدن کالسیک‪ ،‬در صورتی به محرک شرطی پاسخ می دهد که همراه با محرک طبیعی باشد‪.‬‬

‫‪ -17‬امروزه پژوهشگران می کوشند تا از نوعی رفتار جهت حفظ گونه های جانورانی که در معرض خطر انقراض قرار دارند‪،‬‬
‫استفاده کنند‪ .‬کدام عبارت‪ ،‬درباره ی این رفتار صحیح است؟(د‪)98‬‬
‫‪ )1‬همانند رفتار شرطی شدن فعال‪ ،‬فقط تحت تأثیر پاداش آموخته می شود‪.‬‬
‫‪ )2‬همانند رفتار حل مسئله‪ ،‬حاصل برهم کنش ژن ها و اثرهای محیطی است‪.‬‬
‫‪ )3‬برخالف رفتار نقش پذیری‪ ،‬براساس تجارب گذشته و موقعیت جدید برنامه ریزی میگردد‪.‬‬
‫‪ )4‬برخالف رفتار شرطی شدن کالسیک‪ ،‬انجام آن نیازمند یک محرک شرطی یا محرک طبیعی است‪.‬‬

‫‪ -18‬امروزه پژوهشگران می کوشند تا از نوعی رفتار جهت حفظ گونه های جانورانی که در معرض خطر انقراض قرار دارند‪،‬‬
‫استفاده کنند‪ .‬کدام عبارت‪ ،‬درباره ی این رفتار صدق می کند؟ (خ‪)98‬‬
‫‪ )1‬برخالف رفتار نقش پذیری‪ ،‬حاصل برهم کنش ژن ها و اثرهای محیطی است‪.‬‬
‫‪ )2‬برخالف رفتار شرطی شدن فعال‪ ،‬در دوره ی حساسی از زندگی جانور رخ می دهد‪.‬‬
‫‪ )3‬همانند رفتار حل مسئله‪ ،‬بر اساس تجارب گذشته و موقعیت جدید برنامه ریزی می کنند‪.‬‬
‫‪ )4‬همانند رفتار شرطی شدن کالسیک‪ ،‬فقط در پاسخ به محرک های طبیعی بروز می نماید‪.‬‬

‫‪78‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫انتخاب طبیعی و رفتار‬

‫پژوهشگران در بررسی یک رفتار تالش می کنند به دو نوع پرسش پاسخ دهند‪ .‬پرسش نوع اول اینکه جانور چگونه رفتاری را انجام‬
‫می دهد؟ برای پاسخ به این پرسش پژوهشگران فرآیندهای ژنی‪ ،‬رشد و نمو و عملکرد بدن جانور را بررسی می کنند‪ .‬پرسش‬
‫نوع دوم این است که چرا جانور رفتاری را انجام می دهد؟ پرسش دوم به دیدگاه انتخاب طبیعی مربوط است‪ .‬مثال زیر را‬
‫بخوانید‪.‬‬
‫پرنده کاکایی پس از آنکه جوجه هایش از تخم بیرون می آیند‪ ،‬پوسته های تخم را از النه خارج می کند‪ .‬جوجه ها و تخم های‬
‫کاکایی در میان علف های اطراف آشیانه به خوبی استتار می شوند‪ .‬البته رنگ سفید داخل پوسته تخم های شکسته بسیار مشخص است‪.‬‬

‫چرا کاکایی پوسته های تخم را از النه خارج می کند؟‬

‫برای یافتن پاسخ این پرسش‪ ،‬پژوهشگری آزمایشی را طراحی کرد‪ .‬او تخم های مرغ خانگی را شبیه تخم های کاکایی رنگ آمیزی‬
‫کرد و آنها را در محل آشیانه سازی کاکایی ها‪ ،‬قرارداد‪ .‬پژوهشگر در کنار تعدادی از این تخم ها‪ ،‬پوسته تخم های شکسته کاکایی را‬
‫نیز قرار داد‪ .‬او مشاهده کرد کالغ ها بیشتر تخم مرغ هایی را که کنار پوسته های تخم کاکایی قرار داشتند‪ ،‬پیدا کرده و آنها را‬
‫خوردند‪ .‬رنگ سفید داخل پوسته تخم های شکسته‪ ،‬راهنمای کالغ ها بود‪ .‬پژوهشگر نتیجه گرفت کاکایی ها رفتار دور انداختن‬
‫پوسته تخم های شکسته از النه را برای کاهش احتمال شکار شدن و افزایش احتمال بقای جوجه ها انجام می دهند‪.‬‬
‫کاکایی ها زمان بسیار کوتاهی را برای بیرون بردن پوسته تخم ها صرف می کنند امّا این رفتار در بقای زاده های آنها نقشی حیاتی‬
‫دارد‪ .‬این رفتار کاکایی سازگار کننده است زیرا احتمال دسترسی شکارچی به زاده ها کاهش و احتمال بقای آنها را افزایش می دهد‬
‫و به سود پرنده و زاده های آن است‪ .‬رفتارهای سازگار کننده با ساز و کار انتخاب طبیعی‪ ،‬برگزیده می شوند‪.‬‬
‫در رفتار شناسی با دیدگاه انتخاب طبیعی‪ ،‬پژوهشگران برای پاسخ به پرسش چرایی رفتارها و اثر انتخاب طبیعی در شکل دادن‬
‫به آنها پژوهش می کنند‪ .‬آنها نقش سازگار کنندگی رفتارهای گوناگون و به عبارتی نقش رفتارها را در بقا و زادآوری بیشتر‬
‫جانوران بررسی می کنند‪ .‬این کار با بررسی سود و هزینه رفتار برای جانور‪ ،‬انجام می شود‪.‬‬

‫جانور چگونه رفتاری را انجام می دهد؟‬

‫بررسی یک رفتار‬
‫چرا جانور رفتاری را انجام می دهد؟‬

‫‪79‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -19‬کدامیک عبارت زیر را به طور صحیح تکمیل می کند؟‬

‫((‪ ........................‬پس از خروج جوجه ها از تخی‪ ،‬یاد می گیرد ‪))...........................‬‬
‫‪ )1‬پرنده کاکایی ‪ -‬پوسته های تخم شکسته را از النه خارج کند‪.‬‬
‫‪ )2‬جوجه کاکایی‪ -‬برای دریافت سریع تر غذا دقیق به منقار والد نوک بزند‪.‬‬
‫‪ )3‬پرنده کاکایی ‪ -‬بخشی از غذا خورده شده را برای جوجه هایش برگرداند‪.‬‬
‫‪ )4‬جوجه کاکایی – برای کاهش احتمال شکارشدن از النه خارج شود‪.‬‬

‫‪ -20‬کدام مورد زیر صحیح می باشد؟‬

‫‪ )1‬پرنده کاکایی همانند جوجه هایش در میان علف های اطراف آشیانه به خوبی استتار می شود‪.‬‬
‫‪ )2‬تخم مرغ های رنگی نزدیک پوسته های تخم های شکسته‪ ،‬کمتر از سایر تخم ها توسط کالغ ها خورده شدند‪.‬‬
‫‪ )3‬جوجه کاکایی ها طی چند ساعت پس از خروج از تخم نقش پذیری پیدا می کنند‪.‬‬
‫‪ )4‬کاکایی ها زمان زیادی را برای بیرون بردن پوسته تخم ها صرف می کنند‪.‬‬

‫‪ -21‬کدام عبارت‪ ،‬در مورد رفتارشناسان درست است؟(د‪)97‬‬

‫‪ )1‬از نظر پاسخ به پرسشهای مربوط به تکامل یک رفتار ناتوان هستند‪.‬‬
‫‪ )2‬دریافتند که فهم و درک انتخاب طبیعی در پاسخ به پرسشهای چرایی کمک میکند‪.‬‬
‫‪ )3‬در بروز شکل نهایی هر رفتار‪ ،‬همواره سهم بخش ژنی و بخش یادگیری را برابر میدانند‪.‬‬
‫‪ )4‬معتقدند‪ ،‬رفتارهای متنوع جانوران فقط به هدف موفقیت در حفظ بقای آنها انجام میگیرد‪.‬‬

‫‪ -22‬کدام عبارت‪ ،‬دربارهی هر رفتار جانوری درست بیان شده است؟(د‪)96‬‬

‫‪ )1‬به منظور دادن پاسخ مناسب به محرک بیرونی بروز میکند‪.‬‬
‫‪ )2‬در پاسخ به محرک های مداوم تغییر می نماید‪.‬‬
‫‪ )3‬در جهت افزایش سود خالص انتخاب شده است‪.‬‬
‫‪ )4‬با استفاده از آزمون و خطا یا تجارب گذشته انجام می شود‪.‬‬

‫‪80‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫زادآوری(تولید مثل)‬
‫داشتن بیشترین تعداد زاده های سالم ‪ ،‬معیاری برای موفقیت زادآوری در جانوران است‪ .‬جانوران برای دستیابی به موفقیت در‬
‫زاد آوری(تولید مثل)‪ ،‬رفتارهای زادآوری انجام می دهند‪ .‬انتخاب جفت و نوع نظام جفت گیری از این رفتارهاست‪.‬‬
‫در رفتار انتخاب جفت‪ ،‬جانور ابتدا ویژگی های جفت را بررسی می کند و بعد تصمیم می گیرد با آن جفت گیری کند یا نه‪ .‬برای‬
‫مثال انتخاب جفت در طاووس را بررسی می کنیم‪:‬‬
‫ویژگی های ظاهری طاووس های نر و ماده متفاوت‬
‫است‪.‬در فصل زادآوری دم طاووس نر‪ ،‬پرهای‬
‫پرنقش و نگاری پیدا می کند‪.‬‬
‫طاووس نر برای جلب جفت‪ ،‬دم خود را مانند‬
‫بادبزن می گستراند تا بهتر در معرض دید جانور‬
‫ماده قرار گیرد‪.‬‬
‫طاووس ماده دم طاووس های نر را بررسی می کند‬
‫و نری را به عنوان جفت انتخاب می کند که‬
‫رنگ درخشان و لکه های چشم مانند بیشتری روی پرهای دم خود داشته باشد‪.‬‬
‫در جانوران‪ ،‬ماده ها بیشتر از نرها‪ ،‬رفتار انتخاب جفت را انجام می دهند‪ .‬چرا چنین است؟‬
‫در جانوران هر یک از والدین باید انرژی و مدت زمانی را برای زادآوری و پرورش زاده ها صرف کنند‪ .‬جانوران ماده‪ ،‬معمو ا‬
‫ال زمان‬
‫و انرژی بیشتری صرف می کنند‪ .‬برای مثال نگهداری از تخم ها و جوجه ها در پرندگان و بارداری و شیردادن به نوازدان‬
‫در پستانداران فعالیت های پر هزینه ای هستند که جانوران ماده آنها را انجام می دهند‪ .‬بنابراین‪ ،‬تولید مثل برای آنها هزینه‬
‫بیشتری دارد‪ .‬پس جانوران ماده باید جفت انتخاب کنند تا موفقیت تولید مثلی آنها تضمین شود‪.‬‬
‫شاید برای شما این پرسش مطرح شده باشد که پرهای زینتی دم طاووس نر با موفقیت زادآوری جانور ماده چه ارتباطی دارد؟‬
‫پژوهش ها نشان داده اند‪ ،‬جانوران ماده در انتخاب جفت به ویژگی های ظاهری نرها توجه می کنند‪ .‬درخشان بودن رنگ پرنده‬
‫یکی از ویژگی هایی است که نشانه ی سالمت و کیفیت رژیم غذایی آن است‪ .‬جفت گیری با نری که این نشانه را دارد‪ ،‬سالمت‬
‫جانور ماده و زاده هایش را تضمین می کند‪ .‬ویژگی های ظاهری جانور نر نشانه ای از داشتن ژن های مربوط به صفات‬
‫سازگار کننده نیز هستند؛ یعنی گرچه دم بلند و زینتی طاووس نر ممکن است حرکت جانور را دشوار و آن را در مقابل‬
‫شکارچی ها آسیب پذیرتر کند و احتمال بقای آن را کاهش دهد‪ ،‬امّا بقای جانوری با این ویژگی هنگام تولید مثل‪،‬‬
‫سازگارتر بودن آن را نشا ن می دهد‪ .‬در نتیجه در صورت انتخاب آن‪ ،‬زاده ها عالوه بر ویژگی ظاهری‪ ،‬ژن های صفات سازگارتر‬
‫را نیز به ارث می برند‪ .‬ویژگی های ظاهری مانند دم زینتی طاووس نر یا شاخ گوزن نر از صفات ثانویه جنسی جانوران نر هستند‬
‫که هنگام جفت یابی و رقابت با نرهای دیگر به کار می روند‪.‬‬
‫البته در گونه های مختلف جانوران‪ ،‬انتخاب جفت را فقط جانوران ماده انجام نمی دهند‪ .‬در نوعی جیرجیرک‪ ،‬جانور نر هزینه‬
‫بیشتری در تولید مثل می پردازد و بنابراین جفت را انتخاب می کند‪ .‬جیرجیرک نر زامه های خود را درون کیسه ای به همراه‬
‫مقداری مواد مغذی به جانور ماده منتقل می کند‪ .‬جانور ماده هنگام تشکیل تخم و برای رشد و نمو جنین به مواد مغذی درون‬
‫کیسه نیاز دارد‪.‬‬

‫‪81‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫این کیسه بخش قابل توجهی از وزن بدن جانور نر را تشکیل می دهد‪ .‬جانور نر‪ ،‬جیرجیرک ماده ای را انتخاب می کند که‬
‫بزرگتر باشد‪ ،‬زیرا بزرگتر بودن جیرجیرک ماده نشانه آن است که تخمک های بیشتری دارد و می تواند زاده های بیشتری تولید‬
‫کند‪ .‬در این جانوران جیرجیرک های ماده برای انتخاب شدن رقابت می کنند‪.‬‬

‫رفتار تولید مثلی دیگر در جانوران‪ ،‬نوع نظام جفت گیری آنهاست‪ .‬طاووس نر نظام جفت گیری چند همسری دارد‪ .‬در این نظام‬
‫یکی از والدین پرورش و نگهداری زاده ها را انجام می دهد‪ .‬طاووس نر در نگهداری زاده ها نقشی ندارد‪ ،‬البته می تواند با نگهداری‬
‫از قلمرو‪ ،‬منابع غذایی‪ ،‬محل النه و پناهگاه ایمن از شکارچی ها‪ ،‬به طور غیرمستقیم به ماده ها کمک کند‪ .‬در نتیجه‪ ،‬موفقیت‬
‫تولید مثلی هر دو جانور نر و ماده افزایش می یابد‪.‬‬
‫بیشتر پستانداران نظام چند همسری دارند و بیشتر پرندگان مثل قمری خانگی تک همسراند‪ .‬در این نظام هر دو والد‬
‫هزینه های پرورش زاده ها را می پردازند‪ .‬همچنین‪ ،‬در این نظام جانور نر و ماده در انتخاب جفت سهم مساوی دارند‪.‬‬
‫قمری‬ ‫جیرجیرک‬ ‫گوزن‬ ‫طاووس‬ ‫جانوران‬
‫سهم مساوی‬ ‫نر‬ ‫ماده‬ ‫ماده‬ ‫ماده ها بیشتر از نرها‬ ‫کدام والد جفت را‬
‫انتخاب می کند؟‬
‫پرداختن هزینه ها‬ ‫انتقال اسپرم ها به‬ ‫صرف زمان و انرژی‬ ‫صرف زمان و انرژی‬ ‫صرف زمان و انرژی‬
‫توسط هر دو والد‬ ‫همراه کیسه ای دارای‬ ‫بیشتر برای زادآوری و‬ ‫بیشتر برای زادآوری و‬ ‫بیشتر برای زادآوری و‬
‫چرا اون والد؟‬
‫مواد مغذی به ماده‬ ‫پرورش زاده ها‬ ‫پرورش زاده ها‬ ‫پرورش زاده ها‬
‫بزرگ تر بودن‬ ‫شاخ‬ ‫رنگ درخشان و لکه‬ ‫ویژگی های ظاهری‬ ‫بر چه اساسی‬
‫جیرجیرک ماده‬ ‫های چشم مانند‬
‫‪-‬‬ ‫بیشتری روی پرهای دم‬
‫انتخاب می کند؟‬

‫نشانه داشتن‬ ‫نشانه داشتن ژن های‬ ‫نشانه سالمت و کیفیت‬ ‫نشانه داشتن ژن های‬
‫تخمک های بیشتر‬ ‫مربوط به صفات‬ ‫رژیم غذایی و نشانه‬ ‫مربوط به صفات‬
‫‪-‬‬ ‫سازگارکننده دیگر‬ ‫داشتن ژن های مربوط‬ ‫سازگارکننده دیگر‬
‫چرا بر اون اساس؟‬

‫به صفات سازگارکننده‬

‫دیگر‬
‫تک همسری‬ ‫ماده چند همسری‬ ‫نر چند همسری‬ ‫نر چند همسری‬ ‫بیشتر پستانداران‬ ‫نوع نظام‬
‫چند همسری و بیشتر‬
‫جفت گیری؟‬
‫پرندگان تک همسری‬
‫انتخاب شوندگان ( طاووس نر ‪ ،‬گوزن نر و جیرجیرک ماده) برای انتخاب شدن رقابت می کنند‪.‬‬

‫‪82‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -23‬به طور معمول طاووس ماده‪( ................................ ،‬خ‪)92‬‬

‫‪ )1‬محدودیت زیادی در امر تولیدمثل دارد‪.‬‬
‫‪ )2‬در هنگام زادآوری‪ ،‬ویژگی های ظاهری پیدا می کند‪.‬‬
‫‪ )3‬به علت هزینه های مصرف شده شانس بقای کم تری دارد‪.‬‬
‫‪ )4‬بخشی هزینه های الزم برای پرورش فرزندان را برعهده می گیرد‪.‬‬

‫‪ -24‬به طور معمول جیرجیرک ‪...............‬‬

‫‪ )1‬نر‪ ،‬کیسه شامل تخمک و مواد غذایی را از جانور ماده دریافت می کند‪.‬‬
‫‪ )2‬ماده‪ ،‬برای جفت گیری با سایر هم گونه ها رقابت می کند‪.‬‬
‫‪ )3‬نر‪ ،‬هزینه کمتری صرف تولیدمثل می کند‪.‬‬
‫‪ )4‬ماده‪ ،‬جانور نری را انتخاب می کند که کیسه غذایی بزرگتری داشته باشد‪.‬‬

‫‪ -25‬چند مورد از موارد زیر صحیح می باشد؟‬

‫انتخاب طبیعی‪ ،‬همواره صفاتی را برمی گزیند که احتمال بقای هرگونه را باال می برد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫رنگ درخشان و لکه های چشم مانند دم طاووس‪ ،‬تحت تاثیر هورمون ترشح شده از سلولهای بینابینی ایجاد می شوند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در جانوران همواره سهم یک والد در انتخاب جفت بیشتر است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در جانوران‪ ،‬ماده ها بیشتر از نرها انرژی و زمان صرف تولیدمثل می کنند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در بروز ویژگی های ظاهری تولیدمثلی مطلوب تر‪ ،‬فقط ژن ها نقش دارند‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ -26‬کدام مورد در رابطه با رفتار نظام جفت گیری صحیح می باشد؟‬

‫‪ )1‬طاووس نر هماند قمری نر در نگهداری از زاده ها نقشی ندارد‪.‬‬
‫‪ )2‬بیشتر پرندگان نظام چندهمسری دارند‪.‬‬
‫‪ )3‬کانگورو همانند پالتی پوس نظام چند همسری دارد‪.‬‬
‫‪ )4‬در نظام تک همسری یکی والدین پرورش و نگهداری از زاده ها را انجام می دهد‪.‬‬

‫‪ -27‬جانوری که در تولید مثل نسبت به جفت خود هزینه ‪ ..................‬صرف می کند‪......................... ،‬‬
‫‪ )1‬بیشتر – برای انتخاب شدن توسط جفت رقابت می کند‪.‬‬
‫‪ )2‬کمتر – دارای نظام تک همسری می باشد‪.‬‬
‫‪ )3‬برابر – دارای نظام چند همسری می باشد‪.‬‬
‫‪ )4‬بیشتر – بر اساس ویژگی های ظاهری جفت را انتخاب می کند‪.‬‬

‫‪83‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫غذایابی‬
‫رفتار غذایابی مجموعه رفتارهای جانور برای جست و جو و به دست آوردن غذاست‪ .‬غذاهایی که جانوران می خورند معموالً‬
‫اندازه های متفاوتی دارند‪ .‬غذاهای بزرگتر انرژی بیشتری دارند امّا ممکن است فراوانی آنها کمتر و به دست آوردن آنها‬
‫دشوارتر باشد‪ .‬بنابراین‪ ،‬برای جانوران میزان سود یعنی میزان انرژی موجود در غذا و هزینه به دست آوردن غذا و مصرف آن‬
‫اهمیت دارد‪ .‬موازنه بین محتوای انرژی غذا و هزینه به دست آوردن آن‪ ،‬غذایابی بهینه نام دارد‪.‬‬
‫بر اساس انتخاب طبیعی‪ ،‬رفتار غذایابی ای برگزیده می شود که از نظر میزان انرژی دریافتی کارآمدتر باشد یعنی اینکه جانور در هر‬
‫بار غذایابی‪ ،‬بیشترین انرژی خالص را دریافت کند‪ .‬برای مثال خرچنگ های ساحلی صدف های با اندازه متوسط را ترجیح‬
‫می دهند زیرا آنها بیشترین انرژی خالص را تأمین می کنند‪ .‬صدف های بزرگتر انرژی بیشتری دارند اما برای شکستن آنها باید انرژی‬
‫بیشتری صرف شود‪.‬‬
‫هنگام غذایابی ممکن است جانور خود در خطر شکار شدن یا آسیب دیدن قرار گیرد‪ .‬بنابراین رفتار برگزیده باید موازنه ای بین‬
‫کسب بیشترین انرژی و کمترین خطر را نیز نشان دهد‪ .‬به همین علّت است که هنگام وجود شکارچی یا رقیب‪ ،‬جانوران رفتارهای‬
‫غذایابی خود را تغییر می دهند و در حالتی آماده و گوش به زنگ به غذایابی مشغول می شوند‪.‬‬

‫گاهی جانوران غذایی را مصرف می کنند که محتوای انرژی چندانی ندارد‬

‫امّا مواد مورد نیاز آنها را تأمین می کند‪ .‬برای مثال طوطی هایی که در‬
‫شکل می بینید خاک رس می خورند تا مواد سمی حاصل از غذاهای‬
‫گیاهی را در لوله گوارش آنها خنثی کند‪.‬‬

‫قلمروخواهی‬
‫قلمرو یک جانور‪ ،‬بخشی از محدوده ی جغرافیایی است که جانور در آن زندگی می کند‪ .‬جانوران در برابر افراد هم گونه یا افراد‬
‫گونه های دیگر از قلمرو خود دفاع می کنند‪ .‬این رفتار قلمروخواهی نام دارد‪ .‬جانور با رفتارهایی مانند اجرای نمایش و یا تهاجم‬
‫به جانوران دیگر اعالم می کند که قلمرو متعلق به آن است‪ .‬مثالً یک پرنده با آواز خواندن سعی می کند از ورود پرنده مزاحم به‬
‫قلمرو خود جلوگیری کند‪ .‬اگر آواز مؤثر نباشد‪ ،‬ممکن است پرنده صاحب قلمرو برای بیرون راندن مزاحم به آن حمله کند‪.‬‬
‫این فعالیت ها نیازمند صرف زمان و مصرف انرژی است‪ .‬تهاجم ممکن‬
‫است به آسیب دیدن پرنده صاحب قلمرو هم بینجامد‪ .‬آواز خواندن ممکن‬
‫است موقعیت پرنده را برای شکارچی آشکار کند‪ .‬چرا پرنده هزینه های‬
‫دفاع از قلمرو را می پذیرد؟‬
‫قلمروخواهی برای جانوران فایده هایی دارد‪ :‬استفاده اختصاصی از‬
‫منابع قلمرو می تواند غذا و انرژی دریافتی جانور را افزایش دهد‪.‬‬
‫امکان جفت یابی جانور و دسترسی به پناهگاه برای در امان ماندن‬
‫از شکارچی نیز افزایش می یابد‪ .‬گربهها از فرومونها برای تعیین قلمرو‬
‫قلمروخواهی در قو سرخرود مازندران‬ ‫خود استفاده میکنند‪.‬‬

‫‪84‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫مهاجرت‬
‫هر ساله با آغاز فصل پائیز پرندگان مهاجر از سیبری و اروپا به‬
‫تاالب ها و آبگیرهای شمال ایران مهاجرت می کنند‪ .‬این پرنده ها پس‬
‫از زمستان گذرانی‪ ،‬در اوایل بهار به سرزمین خود باز می گردند‪.‬‬
‫جابه جایی طوالنی و رفت و برگشتی جانوران مهاجرت نام دارد‪.‬‬
‫تغییر فصل و نامساعد شدن شرایط محیط و کاهش منابع مورد‬
‫نیاز ‪ ،‬جانوران را وا می دارد به سوی زیستگاه های مناسب تر برای‬
‫تغذیه‪ ،‬بقا و زادآوری مهاجرت کنند‪ .‬مهاجرت رفتاری غریزی است‬
‫که یادگیری نیز در آن نقش دارد‪ .‬بررسی مهاجرت سارها نشان داده‬
‫است سارهایی که تجربه مهاجرت دارند بهتر از آنهایی که برای نخستین‬
‫بار مهاجرت می کنند‪ ،‬مسیر مهاجرت را تشخیص می دهند‪.‬‬
‫در مسیر مهاجرت بسیاری از جانوران از جاهایی عبور می کنند که قبالً در آنجاها نبوده اند‪ .‬پس آنها چگونه در این محیط های‬
‫ناآشنا‪ ،‬راه خود را پیدا می کنند؟‬
‫جانوران برای جهت یابی از نشانه های محیطی استفاده می کنند‪ .‬مثالً جهت یابی هنگام روز با استفاده از موقعیت خورشید و‬
‫در شب با استفاده از موقعیت ستاره ها در آسمان انجام می شود‪ .‬وقتی هوا ابری است جانوران چگونه مسیر حرکت را تشخیص‬
‫می دهند؟‬
‫آیا میدان مغناطیسی زمین در جهت یابی جانوران نقش دارد؟ برای پاسخ به این پرسش‪ ،‬پژوهشگران در یک روز ابری آهنربای‬
‫کوچکی را روی سر کبوتر خانگی قرار دادند‪ .‬با وجود این آهنربا‪ ،‬پرنده نتوانست مسیر درست را بیابد و به النه باز گردد‪ .‬پژوهشگران‬
‫نتیجه گرفتند کبوتر خانگی می تواند موقعیت خود را نسبت به میدان مغناطیسی زمین احساس و با استفاده از آن جهت یابی‬
‫کند‪ .‬پژوهشگران در سر بعضی از پرنده ها ذرات آهن مغناطیسی شده نیز یافته اند‪ .‬الک پشت های دریایی ماده پس از طی‬
‫مسافت های طوالنی‪ ،‬برای تخم گذاری به ساحل دریا می آیند و پس از تخم گذاری دوباره به دریا باز می گردند‪ .‬به نظر می رسد‬
‫میدان مغناطیسی زمین در جهت یابی الک پشت ها نیز نقش دارد‪.‬‬

‫خواب زمستانی و رکود تابستانی‬

‫برخی جانوران برای بقا‪ ،‬در زمستان‪ ،‬خواب زمستانی دارند‪ .‬در این حالت جانور به خواب عمیقی فرو می رود و یک دوره کاهش‬
‫فعالیت را طی می کند که در آن دمای بدن‪ ،‬مصرف اکسیژن‪ ،‬تعداد تنفس جانور و نیاز جانور به انرژی کاهش می یابد‪ .‬پیش‬
‫از ورود به خواب زمستانی‪ ،‬جانور مقدار زیادی غذا مصرف می کند و در بدن آن چربی الزم به مقدار کافی ذخیره می شود تا هنگام‬
‫خواب به مصرف برسد‪.‬‬
‫رکود تابستانی نیز یک دوره کاهش فعالیت است که در آن سوخت و ساز جانور کاهش پیدا می کند‪ .‬رکود تابستانی در جانورانی‬
‫دیده می شود که در جاهای به شدت گرم مانند بیابان زندگی می کنند‪ .‬این جانوران در پاسخ به نبود غذا یا دوره های خشکسالی‪،‬‬
‫رکود تابستانی انجام می دهند‪.‬‬

‫‪85‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫الک پشتی که در شکل رو به رو می بینید‪ ،‬حتی وقتی در آزمایشگاه قرار دارد و غذا و آب‬
‫کافی دریافت می کند‪ ،‬رکود تابستانی را نشان می دهد‪ .‬رکود تابستانی را رفتاری ژنی‬
‫می دانند‪.‬‬

‫‪ -28‬کدام مورد صحیح می باشد؟‬

‫‪ )1‬خرچنگ های ساحلی صدف های بزرگ را ترجیح می دهند زیرا انرژی بیشتری دارند‪.‬‬
‫‪ )2‬طوطی های ساحل آمازون به منظور کسب انرژی بیشتر از خاک رس تغذیه می کنند‪.‬‬
‫‪ )3‬غذایابی بهینه به معنی کسب طعمه های بزرگ با انرژی بیشتر می باشد‪.‬‬
‫‪ )4‬غذاهای بزرگتر انرژی بیشتر و فراوانی کمتری دارند‪.‬‬

‫‪ -29‬کدامیک در رابطه با رفتار قلمرو خواهی نادرست می باشد؟‬

‫‪ )1‬رفتار قلمرو خواهی ممکن است به آسیب دیدن پرنده صاحب قلمرو بینجامد‪.‬‬
‫‪ )2‬ترشح فرومون در گربه ها سبب رفتار قلمرو خواهی در برابر افراد هم گونه و گونه های دیگر می شود‪.‬‬
‫‪ )3‬رفتار قلمرو خواهی ممکن است موقعیت پرنده را برای شکارچی آشکار کند‪.‬‬
‫‪ )4‬دسترسی به پناهگاه برای در امان ماندن از شکارچی را افزایش می دهد‪.‬‬

‫‪ -30‬کدامیک در رابطه با رفتار مهاجرت صحیح می باشد؟‬

‫‪ )1‬مهاجرت به سوی زیستگاه های مناسبتر صرفا برای تغذیه و بقا بیشتر جانور صورت می گیرد‪.‬‬
‫‪ )2‬مهاجرت رفتاری غریزی بوده که تجربه و آموزش در آن نقشی ندارد‪.‬‬
‫‪ )3‬جانوری که توانایی جهت یابی با استفاده از میدان مغناطیسی زمین دارد لزوما دارای کیسه های هوادار می باشد‪.‬‬
‫‪ )4‬در مسیر مهاجرت‪ ،‬بسیاری از جانوران از جاهایی عبور می کنند که قبالً در آنجاها نبوده اند‪.‬‬

‫‪ -31‬در نوعی نظام جفتگیری‪ ،‬هر دو جانور نر و ماده در انتخاب جفت و پرورش زادهها سهم یکسان دارند‪ ،‬کدام عبارت‪،‬‬
‫به طور حتم‪ ،‬درباره این جانوران صحیح است؟ (د‪)1400‬‬
‫‪ )1‬در هر بار غذایابی‪ ،‬بیشترین انرژی خالص را دریافت میکنند‪.‬‬
‫‪ )2‬با استفاده از آزمون و خطا‪ ،‬به هر محرک بیاثری‪ ،‬پاسخ غریزی میدهند‪.‬‬
‫‪ )3‬همواره از طریق آواز خواندن یا تهاجم به جانوران دیگر‪ ،‬قلمرو خود را تعیین مینمایند‪.‬‬
‫‪ )4‬میتوانند با چشمپوشی از محرکهای بیاهمیت‪ ،‬انرژی خود را صرف انجام فعالیتهای حیاتی کنند‪.‬‬

‫‪86‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫ارتباط و زندگی گروهی‬

‫برخی از جانوران زندگی گروهی دارند‪ .‬برای زندگی در گروه‪ ،‬جانوران باید بتوانند با هم ارتباط برقرار کنند‪ .‬می دانید بعضی جانوران‬
‫مانند زنبورها با استفاده از فرومون با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند‪ .‬جوجه کاکایی با لمس منقار والد با او ایجاد ارتباط و غذا‬
‫درخواست می کند‪ .‬جانوران از راه های گوناگون مانند تولید صدا‪ ،‬عالمت های دیداری‪ ،‬بو و لمس کردن با یکدیگر ارتباط برقرار‬
‫ساخته و اطالعات مبادله می کنند‪ .‬در نتیجه این ارتباط‪ ،‬رفتار آنها تغییر می کند‪ .‬صدای جیرجیرک نر‪ ،‬اطالعاتی مانند گونه و‬
‫جنسیت را به اطالع جیرجیرک ماده می رساند‪ .‬برقراری ارتباط برای یافتن غذا را در زنبورهای عسل بررسی می کنیم‪.‬‬

‫ارتباط در زنبورهای عسل‪:‬‬

‫زنبورهای کارگر شهد و گرده گل ها را جمع آوری کرده و به کندو می آورند‪ .‬وقتی زنبور کارگر منبع غذایی جدیدی پیدا می کند‬
‫و به کندو باز می گردد‪ ،‬خیلی طول نمی کشد ک ه تعداد زیادی زنبور کارگر در محل آن منبع غذایی دیده می شود‪ .‬چرا چنین است؟‬
‫زنبور یابنده پس از بازگشت‪ ،‬اطالعات خود درباره منبع غذایی را به زنبورهای دیگر ارائه می کند‪ .‬این زنبور با انجام حرکات‬
‫ویژه ای اطالعات خود را به زنبورهای دیگر نشان می دهد‪ .‬زنبورهای کارگر با مشاهده این حرکات‪ ،‬فاصله تقریبی کندو تا محل‬
‫منبع غذا و جهتی را که باید پرواز کنند‪ ،‬در می یابند‪ .‬برای مثال هر چه این حرکات طوالنی تر باشد‪ ،‬منبع غذایی دورتر است‪.‬‬
‫افزون بر آن هنگام انجام حرکات‪ ،‬زنبور یابنده صدای وزوز متفاوتی نیز دارد‪ .‬زنبورهای کارگر با استفاده از اطالعات کلی که از‬
‫زنبور یابنده درباره منبع غذایی دریافت کرده اند‪ ،‬به سمت آن پرواز و به کمک بویایی خود‪ ،‬محل دقیق غذا را پیدا می کنند‪ .‬این‬
‫روش برقراری ارتباط چه مزیتی برای زنبورها دارد؟‬
‫وقتی زنبورهای کارگر قبل از جست و جو درباره محل منبع غذا اطالعات داشته باشند‪ ،‬با صرف انرژی کمتر و در زمان کوتاه تری‬
‫محل دقیق آن را پیدا می کنند‪.‬‬

‫زندگی گروهی‬
‫برخی جانوران مانند زنبورهای عسل‪ ،‬مورچه‪ ،‬دم عصایی‪ ،‬کبوتر ها ‪ ،‬خفاش های خون آشام و گرگ به شکل گروهی‬
‫زندگی می کنند و با هم همکاری دارند‪ .‬زندگی گروهی برای این جانوران چه فایده ای دارد؟‬
‫جانوران از زندگی گروهی سود می برند‪ .‬برای مثال احتمال شکار شدن جانور در گروه کمتر است زیرا نگهبان های گروه‪ ،‬محیط‬
‫اطراف را زیر نظر می گیرند‪ .‬دسترسی به منابع غذایی نیز ممکن است افزایش یابد زیرا همان طور که در زنبورهای عسل‬
‫دیدید‪ ،‬جانور می تواند درباره محل منبع غذا از جانوران دیگر گروه اطالعات کسب کند‪ .‬شکار گروهی نیز موفقیت بیشتری دارد‬
‫زیرا افراد یک گروه می توانند شکار بزرگتری را به دام بیندازند‪.‬‬
‫اجتماع مورچه ها از گروه هایی تشکیل شده است که در اندازه‪ ،‬شکل و کارهایی که انجام می دهند تفاوت دارند‪.‬‬
‫مثالً در اجتماع مورچه های برگ بُر ‪ ،‬کارگرها اندازه های متفاوتی دارند‪ .‬تعدادی از آنها برگ ها را برش می دهند و به النه حمل‬
‫می کنند و گروهی دیگر کار دفاع را انجام می دهند‪ .‬این مورچه ها قطعه های برگ را به عنوان کود برای پرورش نوعی قارچ که‬
‫از آن تغذیه می کنند‪ ،‬به کار می برند‪.‬‬

‫‪87‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫رفتار دگرخواهی‬
‫در بین جانورانی که زندگی گروهی دارند‪ ،‬افراد نگهبانی هستند که با تولید صدا حضور شکارچی را به دیگران هشدار می دهند تا‬
‫به موقع فرار کنند ‪ ......................................‬البته آنها با این کار توجه شکارچی را به خود جلب کرده‪ ،‬احتمال بقای خود را کاهش‬
‫می دهند‪.‬‬
‫زنبورهای عسل کارگر‪ ،‬نازا هستند و نگهداری و‬
‫پرورش زاده های ملکه را انجام می دهند‪.‬‬
‫جانوران نگهبان و زنبورهای عسل کارگر رفتار‬
‫دگر خواهی دارند‪ .‬دگرخواهی رفتاری است که در‬
‫آن یک جانور بقا و موفقیت تولید مثلی جانور‬
‫دیگری را با هزینه کاسته شدن از احتمال بقا و‬
‫تولید مثل خود‪ ،‬افزایش می دهد‪ .‬چرا جانوان رفتار‬
‫دگرخواهی انجام می دهند؟‬
‫افراد نگهبان در گروه جانوران و یا زنبورهای عسل‪،‬‬
‫رفتار دگرخواهی را نسبت به خویشاوندان خود انجام می دهند‪ .‬آنها با خویشاوندانشان‪ ،‬ژن های مشترکی دارند‪ .‬بنابراین اگر چه‬
‫این جانوران خود زاده ای نخواهند داشت‪ ،‬ولی خویشاوندان آنها می توانند زادآوری کرده و ژن های مشترک را به نسل بعد منتقل‬
‫کنند‪ .‬به همین علت است که بر اساس انتخاب طبیعی‪ ،‬رفتار دگرخواهی برگزیده شده است‪.‬‬
‫در نمونه ای دیگر از دگرخواهی جانوران با یکدیگر گروه همکاری تشکیل‬
‫می دهند‪ .‬برای مثال خفاش های خون آشام به طور گروهی درون غارها یا‬
‫سوراخ درختان زندگی می کنند‪ .‬غذای آنها خون پستانداران بزرگ مثل‬
‫دام هاست‪ .‬این خفاش ها خونی را که خورده اند با یکدیگر به اشتراک می گذارند‪.‬‬
‫خفاشی که غذا خورده است کمی از خون خورده شده را بر می گرداند تا خفاش‬
‫گرسنه آن را بخورد‪ .‬در غیر این صورت خفاش گرسنه خواهد مرد‪ .‬خفاشی که غذا‬
‫دریافت کرده‪ ،‬کار خفاش دگرخواه را در آینده جبران می کند‪ .‬اگر جبران انجام‬
‫نشود‪ ،‬این خفاش از اشتراک غذا کنار گذاشته می شود‪.‬‬

‫‪88‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫خفاش هایی که دگرخواهی انجام می دهند‪ ،‬لزوم اا خویشاوند نیستند‪ .‬در واقع‪ ،‬رفتار دگرخواهی که در اثر انتخاب طبیعی‬
‫برگزیده شده‪ ،‬به بقای آنها منجر می شود‪.‬‬
‫گاهی دگرخواهی‪ ،‬رفتاری به نفع خود فرد است‪ .‬در میان پرندگان‪ ،‬افراد یاریگری هستند که در پرورش زاده ها به والدین آنها‬
‫یاری می رسانند‪ .‬مشخص شده است وجود این یاریگرها احتمال بقای زاده ها را افزایش می دهد‪ .‬یاریگرها اغلب پرنده های‬
‫جوانی اند که با کمک به والدین صاحب النه‪ ،‬تجربه کسب می کنند و هنگام زادآوری می توانند از این تجربه ها برای پرورش‬
‫زاده های خود استفاده کنند یا با مرگ احتمالی جفت های زاد آور‪ ،‬قلمرو آنها را تصاحب و خود زادآوری کنند‪.‬‬

‫نمودار مقابل مزیت زندگی گروهی را نشان می دهد‪ ،‬آن‬

‫را تفسیر کنید‪.‬‬

‫در دم عصایی نگهبان‬

‫در زنبورهای عسل ماده کارگر‬
‫هدف از‬
‫خفاش های خون آشام‬
‫دگر خواهی‬
‫پرندگان یاریگر‬

‫‪ -32‬کدام مورد در رابطه با زنبورهای عسل نادرست می باشد؟‬

‫‪ )1‬زنبورهای کارگر با استفاده از صدا و حرکات ویژه محل منبع غذایی را به یکدیگر منتقل می کنند‪.‬‬
‫‪ )2‬زنبورهای کارگر شهد و گرده های گل ها را جمع آوری و برای تغذیه فرزندانشان به کندو می آورند‪.‬‬
‫‪ )3‬زنبورهای کارگر به کمک گیرنده های نوری چشم مرکب و گیرنده های بویایی محل دقیق غذا را پیدا می کنند‪.‬‬
‫‪ )4‬زنبورها از فرومون ها برای هشدار خطر حضور شکارچی به دیگران استفاده می کنند‪.‬‬

‫‪ -33‬کدام مورد در رابطه با جیرجیرک ها نادرست می باشد؟‬

‫‪ )1‬جیرجیرک نر سبب لرزش پرده های صماخ در پاهای جلویی جیرجیرک ماده می شود‪.‬‬
‫‪ )2‬جیرجیرک نر برای انتخاب شدن اطالعاتی مانند گونه و جنسیت را به اطالع جیرجیرک ماده می رساند‪.‬‬
‫‪ )3‬بخش قابل توجهی از وزن بدن جیرجیرک نر کیسه تولیدمثلی می باشد‪.‬‬
‫‪ )4‬جیرجیرک های ماده بزرگتر‪ ،‬تخمک های بیشتری دارند‪.‬‬

‫‪89‬‬
‫دوازدهم ‪Learn Better -‬‬ ‫کنکور ‪1401‬‬ ‫دکتر حنیف عظیمی‬

‫‪ -34‬کدام مورد در رابطه با مورچه ها نادرست می باشد؟‬

‫‪ )1‬گروه های مورچه ها از نظر اندازه‪ ،‬شکل و کارهایی که انجام می دهند تفاوت دارند‪.‬‬
‫‪ )2‬در اجتماع مورچه های برگ بُر‪ ،‬مورچه های حامل بزرگتر از مورچه های مدافع می باشند‪.‬‬
‫‪ )3‬در اجتماع مورچه های برگ بر‪ ،‬کارگرها اندازه های متفاوتی دارند و از برگ ها تغذیه می کنند‪.‬‬
‫‪ )4‬دارای تنفس نایدیسی و قلب لوله ای پشتی و طناب عصبی شکمی می باشند‪.‬‬

‫‪ -35‬در رفتارهای دگرخواهی هر جانور سبب ‪ ..................‬شانس بقا و تولیدمثل ‪ ......................‬می شود‪.‬‬
‫‪ )2‬افزایش – خویشاوندان‬ ‫‪ )1‬کاهش – خود فرد‬
‫‪ )4‬افزایش – جانور دیگر‬ ‫‪ )3‬کاهش – گونه دیگر‬

‫‪ -37‬کدام عبارت‪ ،‬در ارتباط با رفتار دگرخواهی نادرست است؟ (د‪)98‬‬

‫‪ )1‬فقط به نفع سایر افراد گروه است‪.‬‬
‫‪ )2‬ممکن است مربوط به افرادی باشد که نازا هستند‪.‬‬
‫‪ )3‬می تواند در بین افرادی رخ دهد که خویشاوند هستند‪.‬‬
‫‪ )4‬به طور حتم بر اساس انتخاب طبیعی برگزیده شده است‪.‬‬

‫‪ -38‬کدام گزینه‪ ،‬عبارت زیر را به طور مناسب کامل می کند؟ (خ‪)98‬‬

‫«رفتار دگرخواهی ‪.».....................‬‬
‫‪ )1‬فقط به نفع سایر افراد گروه است‪.‬‬
‫‪ )2‬به طور حتم مربوط به افرادی است که نازا هستند‪.‬‬
‫‪ )3‬به طور حتم بر اساس انتخاب طبیعی برگزیده شده است‪.‬‬
‫‪ )4‬فقط در بین افرادی رخ می دهد که خویشاوند هم هستند‪.‬‬

‫‪90‬‬