‫فصل ‪ 4‬تنظیم شیمیایی‬

‫یکی از روانترین‪ ،‬خوشقلقترین‪ ،‬باحالترین فصلهای کتاب شماست‪ .‬واقعاً لذت میبرید ازش‪ ،‬اگه‬
‫مفهومش رو خوب درک کنید‬

‫گفتار اول؛ ارتباط شیمیایی‬ ‫❖‬

‫‪ ‬در پریاختگان‪ ،‬یاخته ها نمیتوانند از یکدیگر مستقل باشند‪.‬‬

‫‪ ‬در فصل اول دیدیم که دستگاه عصبی‪ ،‬یکی از دستگاه های ارتباطی بدن است‪.‬‬

‫دستگاه عصبی با تک تک یاخته های بدن ارتباط ندارد‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫در این فصل‪ ،‬با ارتباطات شیمیایی آشنا می شویم و خواهیم دید که چگونه بخش مهمی از فرایندهای بدن توسط‬ ‫▪‬

‫آن انجام می شود‪.‬‬

‫پیک شیمیایی‬
‫فصل چهار‬ ‫تنظیم شیمیایی‬

‫پیک شیمیایی مولکولی است که پیامی را منتقل می کند‪.‬‬ ‫▪‬

‫یاختهای که پیام را دریافت می کند یاختۀ هدف نام دارد‪.‬‬ ‫▪‬

‫یاختۀ هدف‪ ،‬برای پیک گیرنده ای دارد‪ .‬مولکول پیک‪ ،‬تنها بر یاختهای‬ ‫▪‬

‫میتواند تأثیر بگذارد که گیرندۀ آن را داشته باشد و این یاخته‪ ،‬همان یاختۀ‬

‫هدف است‪.‬‬

‫براساس مسافتی که پیک طی می کند تا به یاختۀ هدف برسد‪ ،‬پیکها را‬ ‫▪‬

‫به دو گروه کوتاه بُرد و دور بُرد تقسیم میکنند‪.‬‬

‫‪ ‬همانطور که در شکل روبرو مشاهده میکنید گیرنده پیک و خود‬

‫مولکولپیک از نظر ساختمانی مکمل یکدیگر هستند‪.‬‬

‫‪ ‬دقت کنید که لزوما گیرنده بر روی غشای یاخته نیست و ممکن است درون آن باشد‪.‬‬

‫‪ ‬پیک های کوتاه بُرد‬

‫پیک کوتاه برد‪ ،‬چنانکه از نام آن پیداست‪ ،‬بین یاختههایی ارتباط برقرار میکند که در نزدیکی هماند و حداکثر‬ ‫▪‬

‫چند یاخته با هم فاصله دارند‪.‬‬

‫ناقل عصبی یک پیک کوتاه برد است‪ .‬این پیک از یاختۀ پیشسیناپسی ترشح و بر یاختۀ پسسیناپسی اثر میکند‪.‬‬ ‫▪‬

‫خاطرهبازی؛ ناقل عصبی که بود و چه کرد؟!‬

‫یاخته های عصبی با یکدیگر ارتباط ویژهای به نام همایه )سیناپس( برقرار میکنند‪.‬‬ ‫▪‬

‫بین این یاختهها در محل سیناپس‪ ،‬فضایی به نام فضای سیناپسی وجود دارد‪.‬‬ ‫▪‬

‫برای انتقال پیام از یاختۀ عصبی انتقال دهنده یا یاختۀ عصبی پیش سیناپسی‪ ،‬مادهای به نام ناقل عصبی در فضای‬ ‫▪‬

‫سیناپسی آزاد می شود‪.‬‬

‫این ماده بر یاختۀ دریافت کننده‪ ،‬یعنی یاختۀ پس سیناپسی اثر میکند‪.‬‬ ‫▪‬

‫ناقل عصبی در یاخته های عصبی ساخته و درون ریز کیسه ها ذخیره میشود‪.‬‬ ‫▪‬

‫این کیسهها در طول آکسون هدایت می شوند تا به پایانۀ آن برسند‪.‬‬ ‫▪‬

‫وقتی پیام عصبی به پایانۀ آکسون می رسد‪ ،‬این کیسه ها با برون رانی (مصرف ‪ ، )ATP‬ناقل را در فضای‬ ‫▪‬

‫سیناپسی آزاد میکنند‪.‬‬

‫‪ ‬یاخته های عصبی با یاخته های ماهیچهای نیز سیناپس دارند و با ارسال پیام موجب انقباض آنها میشوند‪.‬‬

‫‪ ‬بچهها حواستون باشه‪ ...‬عایا ناقل عصبی وارد یاخته پسسیناپسی شده؟‬

‫‪2‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬تقسیم یاخته‬

‫تصویرنامه زیست شناسی یازدهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫‪ ‬پیک های دوربرد‬

‫پیک های دوربرد پیک هایی هستند که به جریان خون وارد میشوند و پیام را به فاصلهای دور منتقل میکنند‪.‬‬ ‫▪‬

‫هورمون ها پیک های دوربرد هستند‪.‬‬ ‫▪‬

‫‪ ‬گاهی یاخته های عصبی پیک شیمیایی را به خون ترشح میکنند؛ در این صورت‪ ،‬این پیک یک هورمون به‬

‫شمار می آید‪ ،‬نه یک ناقل عصبی‪.‬‬

‫غدههای بدن‬

‫هورمون ها از یاخته های درون ریز ترشح میشوند‪.‬‬ ‫▪‬

‫‪ ‬همین جمله باال پونصد بار صحیح غلط اومده ازش‪ .‬آقا‪...‬خانوومم‪ ...‬هورمون قطعا از یاخته درونریز ترشح‬

‫میشه اما نه لزوما از غده درونریز‪.‬‬

‫این یاخته ها ممکن است به صورت پراکنده در اندام ها دیده شوند‪.‬‬ ‫▪‬

‫‪ o‬مثال این یاخته ها را قبالً دیده ایم ‪.‬مثالً در سال گذشته خواندیم که یاخته های درون ریز در معده و‬

‫دوازدهه به ترتیب‪ ،‬هورمون گاسترین و سکرتین را ترشح میکنند‪.‬‬

‫گاسترین و سکرتین چیچی بودن؟!‬

‫در بخش های مختلف معده و روده‪ ،‬یاخته هایی وجود دارند که هورمون می سازند‪.‬‬ ‫▪‬

‫این هورمون ها به خون می ریزند و همراه با دستگاه عصبی‪ ،‬فعّالیت های دستگاه گوارش را تنظیم میکنند‪.‬‬ ‫▪‬

‫‪ o‬سکرتین‪ ،‬یکی از این هورمون هاست‪.‬‬

‫‪ o‬این هورمون از دوازدهه به خون ترشح می شود و با اثر بر لوزالمعده موجب می شود ترشح بیکربنات‬

‫افزایش یابد‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫فصل ‪ | 4‬تنظیم شیمایی‬
‫فصل چهار‬ ‫تنظیم شیمیایی‬

‫‪ o‬گاسترین از بعضی یاخته های دیوارۀ معده که در مجاورت پیلور قرار دارند ترشح و باعث افزایش‬

‫ترشح اسید معده و پپسینوژن می شود‪.‬‬

‫ممکن است یاخته های درونریز را به صورت مجتمع یافت که در این صورت‪ ،‬غدۀ درون ریز را تشکیل میدهند‪.‬‬ ‫▪‬

‫ترشحات غدۀ درون ریز به خون وارد می شود‪ ،‬اما غدّۀ برون ریز ترشحات خود را از طریق مجرایی به سطح یا‬ ‫▪‬

‫حفرات بدن می ریزد‪.‬‬

‫مجموع یاخته ها و غدد درون ریز و هورمون های آنها را دستگاه درون ریز مینامند‪.‬‬ ‫▪‬

‫این دستگاه به همراه دستگاه عصبی‪ ،‬فعالیت های بدن را تنظیم میکنند و نسبت به محرک های درونی و بیرونی‬ ‫▪‬

‫پاسخ میدهند‪.‬‬

‫‪ ‬باتوجه به شکل باال‪ ،‬فوقکلیه از پانکراس (لوزالمعده) باالتر است‪.‬‬

‫‪4‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬تقسیم یاخته‬

‫تصویرنامه زیست شناسی یازدهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫‪ ‬بیضه در مردان از تخمدان در زنان پایینتر است‪ .‬توجه فرمایید که انسان سالم ممکن نیست همزمان بیضه‬

‫و تخمدان داشته باشد‪.‬‬

‫‪ ‬به باالتر بودن هیپوتاالموس از هیپوفیز توجه فرمایید‪.‬‬

‫گفتار دوم؛ غدههای درونریز‬ ‫❖‬

‫دستگاه درون ریز‪ ،‬که غدّه ها بخش مهمی از آناند‪ ،‬فعالیت های بدن را به وسیلۀ هورمون ها تنظیم میکند‪.‬‬ ‫▪‬

‫در این گفتار‪ ،‬غدد درون ریز و هورمون های آنها را در انسان بررسی میکنیم‪.‬‬ ‫▪‬

‫غده زیر مغزی )هیپوفیز(‬

‫غدۀ زیر مغزی تقریباً به اندازۀ یک نخود است و با ساقهای به زیرنهنج (هیپوتاالموس( متصل است‪.‬‬ ‫▪‬

‫این غدّه درون یک گودی‪ ،‬در استخوانی از کف (نه سقف) جمجمه جای دارد‪.‬‬ ‫▪‬

‫غدۀ زیر مغزی سه بخش دارد که پیشین‪ ،‬میانی و پسین نامیده میشوند‪.‬‬ ‫▪‬

‫عملکرد بخش میانی در انسان به خوبی شناخته نشده است‪.‬‬ ‫▪‬

‫‪ ‬با توجه به شکل باال‪ ،‬بخش میانی هیپوفیز از سایر بخشها کوچکتر و بخش پیشین آن از بقیه بخشها‬

‫بزرگتر است‪.‬‬

‫‪ ‬هیپوتاالموس‬
‫‪ ‬در زیر تاالموس قرار دارد‪.‬‬

‫‪ ‬دمای بدن‪ ،‬تعداد ضربان قلب‪ ،‬فشار خون‪ ،‬تشنگی‪ ،‬گرسنگی و خواب را تنظیم میکند‪.‬‬

‫‪5‬‬ ‫فصل ‪ | 4‬تنظیم شیمایی‬

‫فصل چهار‬ ‫تنظیم شیمیایی‬

‫‪ ‬سامانۀ کناره ای )لیمبیک( نیز با قشر مخ‪ ،‬تاالموس و هیپوتاالموس ارتباط دارد و در احساساتی مانند ترس‪،‬‬
‫خشم‪ّ ،‬‬
‫لذت و نیز حافظه نقش ایفا میکند‪.‬‬

‫‪ ‬در فصل آینده میخوانیم که با ورود میکروب به بدن‪،‬‬

‫بعضی از ترشحات آنها از طریق خون به بخشی از‬

‫زیرنهنج) هیپوتاالموس( میرسد و دمای بدن را باال‬

‫می برد‪..‬‬

‫زیرنهنج توسط رگ های خونی با بخش پیشین ارتباط‬ ‫▪‬

‫دارد و هورمون هایی به نام آزادکننده و مهارکننده‬

‫ترشح میکند که باعث می شوند هورمون های بخش‬

‫پیشین ترشح شوند‪ ،‬یا اینکه ترشح آنها متوقف شود‪.‬‬

‫به همین دلیل‪ ،‬غدّۀ زیر نهنج نقش مهمی در تنظیم‬ ‫▪‬

‫ترشح سایر غدّه ها بر عهده دارد‪.‬‬

‫بخش پیشین هیپوفیز‬ ‫‪‬‬

‫بخش پیشین تحت تنظیم زیرنهنج‪ ،‬شش هورمون ترشح میکند‪.‬‬ ‫▪‬

‫هورمون رشد‬

‫هورمون رشد‪ ،‬یکی از هورمون های بخش پیشین است که با رشد طولی استخوان های دراز‪ ،‬اندازۀ قد را افزایش‬ ‫▪‬

‫می دهد‪.‬‬

‫در نزدیکی دو سر استخوان های دراز‪ ،‬دو صفحۀ غضروفی وجود دارد که صفحات رشد نام دارند‪.‬‬ ‫▪‬

‫یاخته های غضروفی در این صفحات تقسیم میشوند‪.‬‬ ‫▪‬

‫‪6‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬تقسیم یاخته‬

‫تصویرنامه زیست شناسی یازدهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫همچنان که یاخته های جدیدتر پدید میآیند‪ ،‬یاخته های استخوانی جانشین یاخته های غضروفی قدیمی تر‬ ‫▪‬

‫میشوند و به این ترتیب‪ ،‬استخوان رشد میکند‪.‬‬

‫چند سال بعد از بلوغ‪ ،‬صفحات رشد از حالت غضروفی به استخوانی تبدیل میشوند‪.‬‬ ‫▪‬

‫در این حالت‪ ،‬رشد استخوان متوقف می شود و میگویند صفحات رشد بسته شده است‪.‬‬ ‫▪‬

‫تا زمانی که این صفحات بسته نشده اند‪ ،‬هورمون رشد می تواند قد را افزایش دهد‪.‬‬ ‫▪‬

‫آقااااا‪ ...‬ینی دیگه بعد از پایان رشد استخوان هورمون رشد به درد نمیخوره؟!‬
‫اشتباه نکنین! این هورمون کارهای زیادی انجام میده که از کتابای درسی شما حذف شده‪ .‬پس خیالتون راحت‪ ...‬حتی بعد‬
‫بسته شدن صفحات رشد هم بازم هورمون رشد رو نیاز داریم و ‪( ...‬بقیش بمونه تو دانشگاه سر درس فیزیولوژی غدد)‬

‫پروالکتین‬
‫پروالکتین هورمون دیگر بخش پیشین است‪.‬‬ ‫▪‬

‫پس از تولد نوزاد‪ ،‬این هورمون‪ ،‬غدد شیری را به تولید شیر وامیدارد‪.‬‬ ‫▪‬

‫تا مدت ها تصور میشد که کار پروالکتین تنها همین است‪.‬‬ ‫▪‬

‫‪ o‬اکنون شواهد روزافزونی مبنی بر نقش این هورمون در دستگاه ایمنی و حفظ تعادل آب به دست‬

‫آمده است‪.‬‬

‫‪ o‬در مردان‪ ،‬این هورمون در تنظیم فرایندهای دستگاه تولید مثل نیز نقش دارد‪.‬‬

‫هورمونهای محرک‬
‫هورمونهای محرک‪ ،‬چهار هورمون باقیماندۀ بخش پیشین را تشکیل میدهند‪.‬‬ ‫▪‬

‫بخش پیشین با ترشح این هورمونها فعالیت سایر غدد را تنظیم میکنند‪.‬‬ ‫▪‬

‫‪ o‬هورمون محرک تیروئید‪ ،‬فعالیت غدّۀ سپردیس )تیروئید( را تحریک میکند‬

‫هورمون محرک فوق کلیه روی غدّۀ فوق کلیه تأثیر میگذارد‬ ‫‪o‬‬

‫‪ o‬هورمونهای محرک غدّه های جنسی که ‪ LH‬و ‪ FSH‬نام دارند کار غدّه های جنسی )تخمدان و‬

‫بیضه( را تنظیم میکنند‪.‬‬

‫‪ ‬بخش پسین‬
‫بخش پسین هیچ هورمونی نمیسازد‪.‬‬ ‫▪‬

‫هورمونهای بخش پسین در یاخته های عصبی هیپوتاالموس تولید می شوند‪.‬‬ ‫▪‬

‫این هورمون ها که در جسم یاخته ای ساخته شده اند از طریق آسهها به بخش پسین میرسند‪.‬‬ ‫▪‬

‫‪7‬‬ ‫فصل ‪ | 4‬تنظیم شیمایی‬

‫فصل چهار‬ ‫تنظیم شیمیایی‬

‫دو هورمون به نامهای ضدّ ادراری‪ ،‬که در سال قبل با آن آشنا شدیم‪ ،‬و اکسیتوسین‪ ،‬که در فصل ‪ 7‬با آن‬ ‫▪‬

‫آشنا میشویم‪ ،‬در زیرنهنج ساخته و در بخش پسین‪ ،‬ذخیره و ترشح میشوند‪.‬‬

‫‪ ‬جسمیاختهای مربوط به این دستههای آکسونی در خود هیپوتاالموس قرار دارد‪.‬‬

‫‪ ‬دقت کنید که دستههای آکسونی وارد هیپوفیز پیشین نمیشوند‪.‬‬

‫‪ ‬باتوجه به شکل باال آیا مبدا تمام آسهها از یک جسم یاختهای منفرد است؟ دقت کن دوست من‪.‬‬

‫تنظیم آب و هورمون ضدادراری‬

‫تنظیم آب تحت تنظیم عوامل مختلفی مثل هورمون ها قرار دارد‪.‬‬ ‫▪‬

‫اگر غلظت مواد حل شده در خوناب از حدی مشخص فراتر رود‪ ،‬گیرنده های اسمزی در هیپوتاالموس تحریک‬ ‫▪‬

‫میشوند‪.‬‬

‫در نتیجۀ تحریک این گیرنده ها از یک سو‪ ،‬مرکز تشنگی در هیپوتاالموس فعّال می شود و از سوی دیگر‪ ،‬هورمون‬ ‫▪‬

‫ضدادراری از غدۀ هیپوفیز پسین ترشح می شود‪.‬‬

‫این هورمون با اثر بر کلیه ها‪ ،‬بازجذب آب را افزایش میدهد و به این ترتیب دفع آب از راه ادرار کاهش پیدا‬ ‫▪‬

‫میکند‪.‬‬

‫اگر بنا به عللی هورمون ضد ادراری ترشح نشود‪ ،‬مقدار زیادی ادرار رقیق از بدن دفع می شود‪.‬‬ ‫▪‬

‫چنین حالتی به دیابت بی مزه معروف است‪.‬‬ ‫▪‬

‫مبتالیان به این بیماری احساس تشنگی می کنند و مجبورند مایعات زیادی بنوشند‪.‬‬ ‫▪‬

‫این بیماری به علت برهم زدن توازن آب و یون ها در بدن‪ ،‬نیازمند توجه جدّی است‪.‬‬ ‫▪‬

‫‪8‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬تقسیم یاخته‬

‫تصویرنامه زیست شناسی یازدهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫غدۀ سپردیس (تیروئید(‬

‫غدۀ تیروئید شکلی شبیه به سپر دارد و در زیر حنجره واقع است‪.‬‬ ‫▪‬

‫هورمونهایی که از این غدۀ ترشح میشوند عبارتاند از‪:‬‬ ‫▪‬

‫‪ o‬هورمون های تیروئیدی‪.‬‬

‫کلسی تونین‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪ ‬هورمونهای تیروئیدی‬
‫هورمون های تیروئیدی دو هورمون یددار به نامهای ‪ T3‬و‬ ‫▪‬

‫‪T4‬هستند‪.‬‬

‫هورمون های تیروئیدی میزان تجزیۀ گلوکز و انرژی در دسترس را تنظیم میکنند‪.‬‬ ‫▪‬

‫از آنجایی که تجزیۀ گلوکز در همۀ یاخته های بدن رخ می دهد پس همگی‪ ،‬یاختۀ هدف این هورمون ها هستند‪.‬‬ ‫▪‬

‫در دوران جنینی و کودکی‪ T3 ،‬برای نموّ دستگاه عصبی مرکزی الزم است؛ بنابراین‪ ،‬فقدان آن به اختالالت نمو‬ ‫▪‬

‫دستگاه عصبی و عقب ماندگی ذهنی و جسمی جنین میانجامد‪.‬‬

‫‪ ‬از این جمله نتیجه میگیریم که نمو دستگاه عصبی مرکزی پس از تولد هم ادامه دارد‪.‬‬

‫اگر ید در غذا به مقدار کافی نباشد‪ ،‬آن گاه هورمون تیروئیدی به اندازۀ کافی ساخته نمی شود‪.‬‬ ‫▪‬

‫در این حالت غدۀ زیرمغزی با ترشح هورمون محرک تیروئید‪ ،‬باعث رشد بیشتر غده میشود تا ید بیشتری‬ ‫▪‬

‫جذب کند‪.‬‬

‫فعالیت بیشتر غدۀ تیروئید منجر به بزرگ شدن آن می شود که به آن گواتر میگویند‪.‬‬ ‫▪‬

‫ید در غذاهای دریایی فراوان است‪.‬‬ ‫▪‬

‫مقدار ید موجود در فراوردههای کشاورزی و دامی یک منطقه‪ ،‬به مقدار ید خاک بستگی دارد‪.‬‬ ‫▪‬

‫با توجه به کمبود ید در خاک کشور ما‪ ،‬همچون بسیاری از دیگر کشورها‪ ،‬برنامههای غذایی متکی به فراوردههای‬ ‫▪‬

‫غیر دریایی نمیتواند فراهم کنندۀ ید موردنیاز بدن باشد‪.‬‬

‫‪ ‬استفاده از نمک ید دار می تواند ید مورد نیاز بدن را تأمین کند‪.‬‬

‫‪9‬‬ ‫فصل ‪ | 4‬تنظیم شیمایی‬

‫فصل چهار‬ ‫تنظیم شیمیایی‬

‫‪ ‬کلسیتونین‬
‫هورمون دیگر تیروئید‪ ،‬کلسیتونین است‪.‬‬ ‫▪‬

‫زمانی که کلسیم در خوناب زیاد است‪ ،‬این هورمون از برداشت کلسیم از استخوان ها جلوگیری میکند‪.‬‬ ‫▪‬

‫‪ ‬دقت کنید که با اینکه هورمون کلسیتونین از تیروئید ترشح میشود اما جز هورمونهای تیروئیدی به‬

‫حساب نمیآید‪ .‬از این نکته در تستها بسیار استفاده میشود‪.‬‬

‫همه نکات کلسیم از سال دهم تا االن؛‬

‫‪ ‬کلسیم در دستگاه گوارش به روش انتقال قعال جذب میشود‪.‬‬

‫‪ ‬ورود بعضی از مواد مانند یون کلسیم به درون مایعات بدن نیز باعث تنگی رگ ها می شود‪.‬‬

‫‪ ‬وجود ویتامین ‪ k‬و یون ‪ Ca‬در انجام روند انعقاد خون و تشکیل لخته الزم است‪.‬‬

‫‪ ‬در دوران جنینی‪ ،‬استخوان ها از بافت های نرمی تشکیل و به تدریج با افزوده شدن نمک های کلسیم‬

‫سخت میشوند‪.‬‬

‫‪ ‬در پوکی استخوان‪ ،‬تخریب استخوانی افزایش می یابد‪ .‬در نتیجه استخوان ها ضعیف و شکننده میشوند‪.‬‬

‫‪ ‬کمبود ویتامین ‪ D‬و کلسیم غذا‪ ،‬مصرف نوشیدنی های الکلی و دخانیات با جلوگیری از رسوب کلسیم در‬

‫استخوان ها‪ ،‬باعث بروز پوکی استخوان در مردان و زنان میشوند‪.‬‬

‫‪ ‬با تحریک یاختۀ ماهیچه ای‪ ،‬یون های کلسیم از شبکه آندوپالسمی آن آزاد می شود ‪.‬در نتیجه این عمل‪،‬‬

‫سرهای پروتئین های میوزین به رشته های اکتین متصل می شوند‪.‬‬

‫‪ ‬با اتمام انقباض‪ ،‬یون های کلسیم به سرعت با انتقال فعال به شبکۀ آندوپالسمی بازگردانده و در نتیجه‬

‫اکتین و میوزین از هم جدا میشوند‪.‬‬

‫‪10‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬تقسیم یاخته‬

‫تصویرنامه زیست شناسی یازدهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫غدّههای پاراتیروئید‬

‫غدّه های پاراتیروئید به تعداد چهار عدد در پشت تیروئید قرار دارند‪.‬‬ ‫▪‬

‫این غدد‪ ،‬هورمون پاراتیروئیدی ترشح میکنند‪.‬‬ ‫▪‬

‫هورمون پاراتیروئیدی در پاسخ به کاهش کلسیم‬ ‫▪‬

‫خوناب ترشح می شود و در هم ایستایی کلسیم نقش‬

‫دارد‪.‬‬

‫‪ o‬این هورمون‪ ،‬کلسیم را از مادۀ زمینۀ‬

‫استخوان جدا و آزاد میکند‪.‬‬

‫‪ o‬همچنین باز جذب کلسیم را در کلیه‬

‫افزایش می دهد‪.‬‬

‫‪ o‬یکی دیگر از کارهای هورمون پاراتیروئیدی‬

‫اثر بر ویتامین ‪ D‬است‪.‬‬

‫این هورمون‪ ،‬ویتامین ‪ D‬را به‬ ‫▪‬

‫شکلی تبدیل میکند که می تواند‬

‫جذب کلسیم از روده را افزایش‬

‫دهد‪.‬‬

‫بنابراین‪ ،‬کمبود ویتامین ‪ D‬باعث‬ ‫▪‬

‫کاهش جذب کلسیم از روده می‬

‫شود‪.‬‬

‫‪ ‬دقت کنید که ویتامین‪ D‬محلول در چربی است و‬

‫برای جذب کامل به صفرا نیازمند است‪ .‬پس مشکل‬

‫در صفرا بر روی این ویتامین و همچنین بر روی‬

‫جذب کلسیم و در نهایت میزان آن در خون تاثیر‬

‫دارد‪.‬‬

‫‪11‬‬ ‫فصل ‪ | 4‬تنظیم شیمایی‬

‫فصل چهار‬ ‫تنظیم شیمیایی‬

‫غدۀ فوق کلیه‬

‫طراحای کنکور عاشق فوقکلیه اند‪.‬‬

‫غدۀ فوق کلیه روی کلیه قرار دارد و از دو بخش قشری و مرکزی تشکیل شده است که از هم دیگر مستقل‬ ‫▪‬

‫اند‪.‬‬

‫بخش مرکزی‬ ‫‪‬‬

‫بخش مرکزی ساختار عصبی دارد‪.‬‬ ‫▪‬

‫وقتی فرد در شرایط تنش قرار میگیرد‪ ،‬این بخش دو هورمون به نام های اپینفرین و نور اپینفرین ترشح‬ ‫▪‬

‫میکند‪.‬‬

‫این هورمون ها ضربان قلب‪ ،‬فشار خون و گلوکز خوناب را افزایش میدهند و نایژک ها را در شش ها باز‬ ‫▪‬

‫میکنند‪.‬‬

‫چنین تغییراتی بدن را برای پاسخ های کوتاه مدت آماده میکند‪.‬‬ ‫▪‬

‫‪ ‬بخش قشری‬
‫بخش قشری به تنش های طوالنی مدت‪ ،‬مثل غم از دست دادن نزدیکان‪ ،‬با ترشح کورتیزول پاسخ دیرپا می‬ ‫▪‬

‫دهد‪.‬‬

‫این هورمون گلوکز خوناب را افزایش می دهد‪.‬‬ ‫▪‬

‫اگر تنش ها به مدت زیادی ادامه یابد‪ ،‬کورتیزول دستگاه ایمنی را تضعیف میکند‪.‬‬ ‫▪‬

‫هورمون دیگر بخش قشری آلدوسترون است که بازجذب سدیم را از کلیه افزایش می دهد‪.‬‬ ‫▪‬

‫به دنبال بازجذب سدیم‪ ،‬آب هم بازجذب می شود و در نتیجه فشار خون باال می رود‪.‬‬ ‫▪‬

‫بخش قشری هورمون جنسی زنانه و مردانه را در هر دو جنس نیز ترشح میکند‪.‬‬ ‫▪‬

‫غدۀ لوزالمعده‬

‫غده لوزالمعده از دو قسمت برون ریز و درون ریز تشکیل شده است‪.‬‬ ‫▪‬

‫بخش برون ریز‪ ،‬آنزیم های گوارشی و بیکربنات ترشح میکند که در سال گذشته با آن آشنا شدیم‪.‬‬ ‫▪‬

‫بخش درون ریز به صورت مجموعهای از یاخته ها در بین بخش برون ریز است که جزایر النگرهانس نام دارند‪.‬‬ ‫▪‬

‫‪12‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬تقسیم یاخته‬

‫تصویرنامه زیست شناسی یازدهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫از بخش درون ریز لوزالمعده دو هورمون به نام های گلوکاگون و انسولین ترشح می شود‪.‬‬ ‫▪‬

‫گلوکاگون در پاسخ به کاهش گلوکز خون ترشح شده‪ ،‬باعث تجزیۀ گلیکوژن به گلوکز می شود و به این ترتیب‪،‬‬ ‫▪‬

‫قند خون را افزایش می دهد‪.‬‬

‫انسولین در پاسخ به افزایش گلوکز خون ترشح و باعث ورود گلوکز به یاخته ها می شود و به این ترتیب‪ ،‬قند‬ ‫▪‬

‫خون را کاهش می دهد‪.‬‬

‫‪ ‬با ساختمان انسولین در سال دوازدهم آشنا خواهیم شد‪.‬‬

‫دیابت‬ ‫‪‬‬
‫اگر یاخته ها نتوانند گلوکز را از خون بگیرند‪ ،‬غلظت گلوکز خون افزایش می یابد‪.‬‬ ‫▪‬

‫به همین علت گلوکز و به دنبال آن آب وارد ادرار می شود ‪.‬چنین وضعیتی به دیابت شیرین معروف است‪.‬‬ ‫▪‬

‫در این نوع دیابت‪ ،‬یاخته ها مجبورند انرژی موردنیاز خود را از چربی ها یا حتی پروتئین ها به دست آورند که‬ ‫▪‬

‫به کاهش وزن میانجامد‪.‬‬

‫بر اثر تجزیۀ چربی ها‪ ،‬محصوالت اسیدی تولید می شود که اگر این وضعیت درمان نشود به اغما و مرگ منجر‬ ‫▪‬

‫خواهد شد‪.‬‬

‫عالوه بر آن‪ ،‬تجزیه پروتئین ها‪ ،‬مقاومت بدن را کاهش می دهد‪.‬‬ ‫▪‬

‫‪ o‬بنابراین‪ ،‬افراد مبتال به دیابت باید بهداشت را بیشاز پیش رعایت کنند و مراقب زخم ها و سوختگی‬

‫های هرچند کوچک باشند‪.‬‬

‫‪ ‬نوع دیگر دیابت‪ ،‬بیمزه است که درباره آن قبلتر صحبت کردیم‪.‬‬

‫‪13‬‬ ‫فصل ‪ | 4‬تنظیم شیمایی‬

‫فصل چهار‬ ‫تنظیم شیمیایی‬

‫انواع دیابت شیرین‬ ‫‪‬‬

‫بر دو نوع است‪.‬‬ ‫▪‬

‫‪ o‬در نوع‪ ، I‬انسولین ترشح نمی شود یا به اندازۀ کافی ترشح نمی شود‪.‬‬

‫‪ o‬این بیماری‪ ،‬یک بیماری خود ایمنی است که در آن دستگاه ایمنی یاخته های ترشح کنندۀ انسولین در‬

‫جزایر النگرهانس را از بین می برد‪.‬‬

‫‪ o‬این بیماری با تزریق انسولین تحت کنترل درخواهد آمد‪.‬‬

‫‪ o‬در دیابت نوع ‪ II‬اشکال در تولید انسولین نیست‪.‬‬

‫‪ o‬در نوع ‪ II‬انسولین به مقدار کافی وجود دارد‪ ،‬اما گیرنده های انسولین به آن پاسخ نمیدهند‪.‬‬

‫‪ o‬دیابت نوع ‪ II‬از سن حدود چهل سالگی به بعد‪ ،‬در نتیجه چاقی و عدم تحرک در افرادی که زمینۀ‬

‫بیماری را دارند ظاهر می شود‪.‬‬

‫سایر غدد درون ریز‬

‫‪ ‬غده اپیفیز‬
‫غدۀ رو مغزی )اپی فیز( یکی دیگر از غدد درون ریز‬ ‫▪‬

‫مغز است که در باالی برجستگی های چهارگانه قرار‬

‫دارد و هورمون مالتونین ترشح میکند‪.‬‬

‫مقدار ترشح این هورمون در شب به حداکثر و در‬ ‫▪‬

‫نزدیکی ظهر به حداقل می رسد‪.‬‬

‫عملکرد این هورمون در انسان به خوبی معلوم نیست‪،‬‬ ‫▪‬

‫اما به نظر میرسد در تنظیم ریتم های شبانه روزی‬

‫ارتباط داشته باشد‪.‬‬

‫‪ ‬مغز میانی در باالی پل مغزی قرار دارد و یاخته های‬

‫عصبی آن‪ ،‬در فعالیتهای مختلف از جمله شنوایی‪،‬‬

‫بینایی و حرکت نقش دارند‪.‬‬

‫‪14‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬تقسیم یاخته‬

‫تصویرنامه زیست شناسی یازدهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫اپیفیز در تشریح مغز گوسفند‬

‫‪ ‬برجستگی های چهارگانه بخشی از مغز میانی اند که هنگام تشریح مغز می توانید آنها را ببینید‪.‬‬

‫‪ ‬در عقب تاالموس ها‪ ،‬بطن سوم و در لبۀ پایین این بطن‪ ،‬رومغزی (اپی فیز( را قرار دارد‪.‬‬

‫‪ ‬در عقب اپی فیز برجستگیهای چهارگانه قرار دارند‪.‬‬

‫‪ ‬تیموس‬
‫هورمون‬ ‫تیموس‬ ‫غدۀ‬ ‫▪‬

‫تیموسین ترشح میکند که‬

‫در تمایز لنفوسیت ها نقش‬

‫دارد‪.‬‬

‫‪ ‬با تمایز لنفوسیت ها در‬

‫آشنا‬ ‫بیشتر‬ ‫‪5‬‬ ‫فصل‬

‫خواهیم شد‪.‬‬

‫ّ‬
‫غده‬ ‫‪ ‬همچنین عملکرد‬

‫های جنسی و هورمون‬

‫های آنها را در فصل‪7‬‬

‫خواهید دید‪.‬‬

‫‪ ‬تیموس از اندامهای لنفی‬

‫بدن به حساب میآید‪.‬‬

‫‪15‬‬ ‫فصل ‪ | 4‬تنظیم شیمایی‬

‫فصل چهار‬ ‫تنظیم شیمیایی‬

‫گوناگونی پاسخ های یاخته ها به هورمون ها‬

‫ممکن است یک یاخته چند هورمون را دریافت کند یا اینکه چند یاخته‪ ،‬یک هورمون را دریافت کنند‪.‬‬ ‫▪‬

‫براساس نوع هورمون و نوع یاختۀ هدف‪ ،‬پیام پیک به عملکرد خاصی تفسیر می شود‪.‬‬ ‫▪‬

‫مثالً وقتی هورمون پاراتیروئیدی که کلسیم خون را افزایش میدهد به کلیه می رسد‪ ،‬باز جذب کلسیم را زیاد‬ ‫▪‬

‫میکند‪ ،‬اما همان هورمون در استخوان باعث تجزیۀ استخوان شده و کلسیم را آزاد می کند‪.‬‬

‫تنظیم بازخوردی ترشح هورمون ها‬

‫هورمون ها در مقادیر خیلی کم ترشح می شوند‪ ،‬اما با همین مقدار کم‪ ،‬اثرات خود را برجای میگذارند‪.‬‬ ‫▪‬

‫بنابراین‪ ،‬تغییر هرچند کم در مقدار ترشح هورمون ها اثرات قابل مالحظهای درپی خواهد داشت‪.‬‬ ‫▪‬

‫به همین علت ترشح هورمون ها باید به دقت تنظیم شود‪.‬‬ ‫▪‬

‫چرخۀ تنظیم بازخوردی روش رایجی در تنظیم ترشح هورمون هاست که به دو صورت منفی و مثبت دیده می‬ ‫▪‬

‫شود ‪.‬‬

‫‪ o‬در تنظیم بازخوردی منفی‪ ،‬افزایش مقدار یک هورمون یا تأثیرات آن‪ ،‬باعث کاهش ترشح همان‬

‫هورمون می شود و بالعکس‪.‬بیشتر هورمون ها توسط بازخورد منفی تنظیم میشوند‪ .‬تنظیم انسولین‪،‬‬

‫مثالی از یک بازخورد منفی است‬

‫‪ o‬در تنظیم بازخوردی مثبت‪ ،‬افزایش مقدار یک هورمون یا تأثیرات آن‪ ،‬باعث افزایش ترشح همان‬

‫هورمون می شود ‪.‬عملکرد اکسی توسین توسط چرخۀ بازخوردی مثبت تنظیم می شود که در فصل‪7‬‬

‫با آن آشنا خواهید شد‪.‬‬

‫‪16‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬تقسیم یاخته‬

‫تصویرنامه زیست شناسی یازدهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫ارتباط شیمیایی در جانوران‬

‫در دنیای جانوران از ارتباط شیمیایی نه فقط برای ارتباط بین یاخته ها‪ ،‬بلکه برای ارتباط افراد با یکدیگر نیز‬ ‫▪‬

‫استفاده می شود‪.‬‬

‫فرومون ها موادی هستند که از یک فرد ترشح شده و در فرد یا افراد دیگری از همان گونه پاسخ های رفتاری‬ ‫▪‬

‫ایجاد میکند‪.‬‬

‫مثالً زنبور از فرومون ها برای هشدار خطر حضور شکارچی به دیگران استفاده میکند‪.‬‬ ‫▪‬

‫یا مارها قادرند با گیرنده هایی شیمیایی زبانشان‪ ،‬فرومون های موجود در هوا را تشخیص دهند‪.‬‬ ‫▪‬

‫گربه ها از فرومون ها برای تعیین قلمرو خود استفاده می کنند‪.‬‬ ‫▪‬

‫‪17‬‬ ‫فصل ‪ | 4‬تنظیم شیمایی‬

‫فصل چهار‬ ‫تنظیم شیمیایی‬

‫آزمون پایانی فصل‪ 4‬یازدهم‬ ‫❖‬

‫‪18‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬تقسیم یاخته‬

‫تصویرنامه زیست شناسی یازدهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫‪19‬‬ ‫فصل ‪ | 4‬تنظیم شیمایی‬

‫فصل چهار‬ ‫تنظیم شیمیایی‬

‫‪20‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬تقسیم یاخته‬

‫تصویرنامه زیست شناسی یازدهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫‪21‬‬ ‫فصل ‪ | 4‬تنظیم شیمایی‬

‫فصل چهار‬ ‫تنظیم شیمیایی‬

‫‪22‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬تقسیم یاخته‬

‫تصویرنامه زیست شناسی یازدهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫‪23‬‬ ‫فصل ‪ | 4‬تنظیم شیمایی‬

‫فصل چهار‬ ‫تنظیم شیمیایی‬

‫‪24‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬تقسیم یاخته‬

‫تصویرنامه زیست شناسی یازدهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫پاسخنامه تستی آزمون‬ ‫❖‬

‫‪25‬‬ ‫فصل ‪ | 4‬تنظیم شیمایی‬

‫فصل چهار‬ ‫تنظیم شیمیایی‬

‫‪26‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬تقسیم یاخته‬