Saponin

DÖÔÏC LIEÄU CHÖÙA
SAPONIN
Ñaïi cöông
GS.TS. NGUYEÃN MINH ÑÖÙC

MỤC LỤC
I. KHAÙI NIEÄM
II. DANH PHAÙP-PHAÂN LOAÏI
III. PHAÂN BOÁ TRONG TÖÏ NHIEÂN
IV. SINH NGUYEÂN
V. CAÁU TRUÙC HOAÙ HOÏC
VI. TÍNH CHAÁT SAPONIN – ÖÙNG DUÏNG VAØO
ÑÒNH TÍNH ÑÒNH LÖÔÏNG
VII. CHIEÁT XUAÁT SAPONIN
VIII. TAÙC DUÏNG SINH HOÏC VAØ COÂNG DUÏNG
???
Saponin?
Saponin?
Saponin?
Vài dược liệu chứa nhiều saponin thường gặp
Bồ kết (Bồ kếp)

Gleditschia spp. -Caesalpiniaceae
Vài dược liệu chứa nhiều saponin thường gặp
Quả Bồ hòn
(Soap nut)
Bồ hòn
(Sapindus mukorossi Gaertn.) - Sapindaceae
I. KHÁI NIỆM
Saponin coøn goïi laø saponoside (sapo = xaø
phoøng) laø moät nhoùm glycoside gaëp roäng raõi
trong thöïc vaät, ñoâi khi trong ñoäng vaät (Haûi
saâm, Sao biển) vaø theå hieän caùc tính chaát
chung sau:
+ Taïo boït beàn khi laéc vôùi nöôùc.
+ Coù tính phaù huyeát (laøm vôõ hoàng caàu).
+ Ñoäc vôùi caù vaø caùc ñoäng vaät coù maùu laïnh.
+ Coù theå taïo phöùc vôùi cholesterol vaø caùc daãn
chaát 3-b-hydroxy steroid khaùc.
+ Coù tính kích öùng, gaây haét hôi, ñoû maét.
I. KHÁI NIỆM
Ngoaïi leä: moät soá saponin khoâng theå hieän ñaày

ñuû caùc tính chaát treân.
Ví duï: Sarsaparilloside trong caùc loaøi Smilax
khoâng coù tính phaù huyeát vaø taïo phöùc vôùi
cholesterol.
Löu yù moät soá hôïp chaát khaùc nhö glycoside
tim, protein động & thöïc vaät, các terpene
glycoside … cuõng có thể taïo boït.
II. DANH PHÁP & PHÂN LOẠI
1. DANH PHAÙP
- Saponin: Thöôøng duøng caùch ñaët teân chung cuûa caùc
heùteùroside = goác töø là teân gioáng hoaëc loaøi + tieáp vó ngöõ
OSIDE. Ví duï :
Caùc araloside töø Aralia manshurica
Caùc ginsenoside töø Panax ginseng
Asiaticoside từ Centella asiatica
- Aglycone (coøn goïi laø sapogenin): duøng caùc tieáp vó
ngöõ nhö – GENIN,- IDIN …
Ví duï: diosgenin coù trong caùc loaøi Dioscorea, tomatidin
coù trong Caø chua (tomato - Solanum lycopersicum).
1. DANH PHAÙP
Ngoaøi ra, coøn nhöõng teân thoâng duïng hoaëc ñaët teân döïa
theo moät lyù do ñaëc bieät naøo ñoù.
Ví duï:
- Glycyrrhizin töø Cam thaûo (Glycyrrhiza uralensis).
- Solasodin từ cây Cà Úc (Solanum laciniatum).
- Caùc vina-ginsenoside töø Saâm Vieät Nam (Panax
vietnamensis).
...
2. PHAÂN LOAÏI
Tröôùc kia saponin ñöôïc phaân loaïi saponin trung
tính vaø saponin acid.
Hieän nay, ngöôøi ta phaân loaïi saponin döïa vaøo caáu
truùc cuûa phaàn aglycone:
- Saponin triterpene (triterpenoid saponin).
- Saponin steroid (steroid saponin, spirostanol
saponin).
- Saponin alcaloid steroid (glycoalcaloid, basic
steroid saponin, azasteroid). Coù theå xeáp vaøo
nhoùm saponin steroid.
Moät soá taùc giaû coøn xeáp saponin alcaloid steroid
vaøo nhoùm alcaloid.
III. PHÂN BỐ
Trong thiên nhiên, saponin phaân boá roäng raõi trong
hôn 90 hoï thöïc vaät:
- Saponin steroid gaëp trong caùc hoï thuoäc nhóm
thực vật một lá mầm (monocotyledon) nhö Liliaceae
(caùc loaøi Smilax, Muscari…), Dioscoreaceae
(Dioscorea spp.), Amaryllidaceae (Agave spp.) …
- Ít gaëp trong các cây hai lá mầm (dicotyledon).
Ví duï: Scrophulariaceae (Digitalis spp.), Solanaceae
(Capsicum annum) …
- Saponin alcaloid steroid ñaëc bieät gaëp trong caùc
caây thuoäc chi Solanum (Solanaceae).
III. PHÂN BỐ
- Saponin triterpene raát phoå bieán trong caùc TV nhóm
hai lá mầm. Caùc hoï chöùa nhieàu saponin triterpene g ø
Fabaceae, Araliaceae, Sapindaceae, Cucurbitaceae,
Caryo-phyllaceae, Polygalaceae, Rosaceae …
- Saponin coøn gaëp trong moät soá ít ñoäng vaät nhö caùc
loaøi Haûi saâm (sea cucumber: Holothuria spp.), Sao
biển (Caù sao: starfish).
Haûi saâm Sao biển

III. PHÂN BỐ
Saponin thöôøng ñöôïc chöùa trong caùc khoâng
baøo vaø coù theå tìm thaáy trong taát caû caùc boä
phaän cuûa caây:
- Reã, thöôøng chöùa nhieàu saponin (Nhaân saâm,
Tam thaát, Cam thaûo, Caùt caùnh, Vieãn chí..).
- Thaân (Nguõ gia bì chaân chim..).
- Laù (Rau maù …).
- Quaû (Boà hoøn, Boà keát…).
- Haït (Taùo, Aesculus hippocastanum…).
Haøm löôïng saponin trong döôïc lieäu coù theå raát
cao. Ví duï : caùc loaøi saâm chöùa 5-20% saponin,
Boà keát 10%, Cam thaûo 8-10%...
IV. SINH NGUYÊN
Baèng phöông phaùp duøng carbon ñaùnh daáu

(C*), ngöôøi ta xaùc ñònh saponin ñöôïc taïo
thaønh töø ñôn vò cô baûn laø acid acetic:
Acid acetic (2 C) → acid mevalonic (6 C) →
isopentyl pyrophosphate (5 C) → geranyl
pyrophosphate (10 C) → farnesyl
pyrophosphate (15 C) → squalene (30 C).
Töø squalene (30 C) saponin triterpene (30 C),
saponin steroid (27 C) vaø cholesterol (27 C)
ñöôïc taïo thaønh.
IV. SINH NGUYÊN
Sơ đồ sinh tổng hợp các terpene

V. CẤU TRÚC HÓA HỌC
Nhö caùc glycoside khaùc, caáu taïo cuûa saponin

goàm 2 phaàn:
- Phaàn khoâng ñöôøng = phaàn aglycone (coøn goïi
laø genin hay sapogenin).
- Phaàn ñöôøng (glycone).
Phaàn ñöôøng
SAPONIN
Phaàn aglycone
(coù theå coù 30 C hay 27 C)
Söï phaân loaïi saponin thöôøng döïa vaøo caáu truùc
cuûa phaàn aglycone (coøn goïi laø genin hay
sapogenin)
SAPONIN
SAPONIN SAPONIN SAPONIN

TRITERPENE STEROID ALCALOID STEROID
5 VÒNG 4 VÒNG
Oleane Dammarane Spirostane

Spirosolane
Ursane Lanostane Furostane
Solanidane
Lupane Cucurbitane …
Aminofurostane
Hopane Cycloartane …
… …
1. Caáu truùc phaàn aglycone
1.1. Saponin triterpene
Phaàn aglycone coù 30 carbon, caáu taïo bôûi 6
đơn vị hemiterpene (isoprene, C5H8).
1.1.1. Saponin triterpene naêm voøng:
Loaïi naøy khaù phoå bieán trong thieân nhieân,
aglycone goàm 5 voøng A,B,C,D,E vaø chöùa
caùc nhoùm coù caáu truùc khung khaùc nhau:
- Oleanane
- Ursane
- Lupane
- Hopane . . .
NHOÙM OLEANANE: coù khung cô baûn laø oleanane
gồm 6 đơn vị isoprene kết hợp theo quy tắc đầu- đuôi.
29 30 ñuoâi
ñaàu
19 20 21
ñaàu
12 E
11 13 17 22
18
25 26
1 28 ñuoâi C D
14
2 9 16 ñuoâi
10 8 15
ñaàu
A B
27
3 4 7
5
6
23 24 ñuoâi
Khung oleanane
NHOÙM OLEANANE: Raát phoå bieán trong thieân nhieân.
Phaàn lôùn saponin triterpene naêm voøng trong thieân
nhieân thuoäc nhoùm naøy vaø thöôøng laø daãn chaát cuûa b-
amyrin (3b-hydroxy olean–12-ene), gaëp ôû traïng thaùi
thieân nhieân trong nhöïa Manila elemi.
29 30
19 20 21
12
11 13 17 22
18
25 26
1 14 28
2 9 16
10 8 15
27
4 7
3 5
HO 6
23 24
b-Amyrin (3b-hydroxy olean–12-ene)

NHOÙM OLEANANE: Cấu trúc lập thể A/B, B/C,
C/D: trans, D/E: cis.
D
D/E cis
A/B, B/C, C/D: trans
Khung oleanane
NHOÙM OLEANANE: Vài sapogenin nhoùm oleanane
thöôøng gaëp:
12
COOH COOH
28 28
9 9
27 27
HO HO
CH2OH
Acid oleanolic Hederagenin
COOH
28 COOH
9
28
9
27
HO COOH
27
CHO
CH2OH HO
Gypsogenin Acid cincholic

NHOÙM OLEANANE: Vài saponin thường gặp
R R
Chikusetsusaponin IVa: - GlcA Sapindoside A: - Ara(p)2 - Rha
Chikusetsusaponin IV : - GlcA4 – Ara(f) Sapindoside B: - Ara(p) – Rha - Xyl
2 3
Chikusetsusaponin V : - GlcA2 – Glc

(= Ginsenoside-Ro)
1.1.1. Saponin triterpene naêm voøng (tt):
NHOÙM URSANE: khaù phoå bieán, caùc sapogenin thöôøng
laø daãn chaát a-amyrin (3b-hydroxy ursan-12-ene). Trong
töï nhieân coù khi ñi keøm vôùi nhoùm oleanane.
29
30
20 21
19 E
12 12
11 13 17 22
18
25 26
1 C 14 D 28
2 9 16
A 10 B 8 15
3 4
27 3
5 7
6 HO
23 24
Khung ursane a-Amyrin

(3b-hydroxy ursan-12-ene)
NHOÙM URSANE: Cấu trúc lập thể A/B, B/C, C/D: trans,
D/E: cis.
C
D E
A D/E cis
B
A/B, B/C, C/D: trans
Khung ursane
NHOÙM URSANE: Vaøi aglycone thöôøng gaëp
COOH COOH
28 28
27 COOH
27
HO HO
Acid ursolic Acid quinovic

29 29
30 30
COOH COOH
HO 2 28 HO 2 28
4 6 4 6
HO 3 5 HO 3 5
OH
CH2OH CH2OH
Acid asiatic Acid madecassic
NHOÙM URSANE: Vaøi saponin thường gặp
R1 R2
Asiaticoside -H -Glc6-Glc4-Rha
Madecassoside -OH -Glc6-Glc4-Rha
NHOÙM LUPANE: caùc sapogenin thöôøng laø daãn chaát
cuûa 3b-hydroxy lupan-20(29)-ene, có voøng E 5 caïnh.
Trong thieân nhieân, có lupeol gaëp trong hoät Lipidus
luteus. 30
20
19 21
29
12 18 E
13 17 22
11
1
25
C 26 D 28
14
16
2 9
A
10 8
B
15
5 27 3
3 4 6 7
HO
24 23
Lupeol
Khung lupane (3b-hydroxy lupan-20(29)-ene)
NHOÙM LUPANE: Cấu trúc lập thể A/B, B/C, C/D và D/E
đều trans.
A/B; B/C; C/D; D/E: trans

E
C D
A B
Khung lupane
NHOÙM LUPANE: Ít gaëp trong töï nhieân
CH2OH
3
HO
CH2OH
23-hydroxy betulin
CH2OH
HO
COOH
Betulin
HO
Acid betulinic
NHOÙM HOPANE: Voøng E 5 caïnh, ít phoå bieán trong
thieân nhieân.
19 20
12
28
18 E 30
13 17
11 21 OH
25 26 22
1 14
16 29
OH
2 9 3
10 8 15
5 27 HO
3 4 6 7
OH
24 23
Mollugogenol A
Khung hopane
(coù trong Mollugo hirta)
NHOÙM HOPANE: Cấu trúc lập thể A/B, B/C, C/D và
D/E đều trans.
A/B; B/C; C/D; D/E: trans

E
C D
A B
Khung hopane
1.1.2. Saponin triterpene boán voøng:
NHOÙM DAMMARANE: Đaùng chuù yù nhaát. Tieâu bieåu
cho saponin nhoùm naøy laø saponin trong caùc loaøi
saâm (Panax spp). 22 24 21 26
20 23 25
12
13
11 17 27
16
1
19
C
18
14
D
15
9
A
2
10
5
B 8
30
3 4 6 7
29 28
Khung dammarane
1.1.2. Saponin triterpene boán voøng:
NHOÙM DAMMARANE: Cấu trúc lập thể A/B, B/C và
C/D đều trans.
A/B; B/C; C/D: trans
C D
A B
Khung dammarane
NHOÙM DAMMARANE:
Tieâu bieåu nhóm này laø caùc sapogenin thật gồm
protopanaxadiol (PPD) vaø protopanaxatriol (PPT) cuûa
caùc saponin trong Nhaân saâm (Panax ginseng CA
Meyer) thu ñöôïc khi thuûy phaân chuùng baèng enzyme.
Crude
hesperidinase
Caùc ginsenoside Protopanaxadiol: R = -H

Protopanaxatriol: R = -OH
NHOÙM DAMMARANE:
Neáu thuyû phaân caùc ginsenoside baèng acid seõ cho
caùc genin giaû laø panaxadiol (PD) vaø panaxatriol
(PT) do sự đóng vòng của mạch nhánh.
O
20(S)
H+ (HCl)
O
20(R)
Panaxadiol: R = -H
Panaxatriol: R = -OH
NHOÙM DAMMARANE:
→ Vào những năm 60 thế ký trước, các nhà khoa học Nhật
bản Shibata, Tanaka … nghiên cứu trên các saponin của
Nhân sâm thuyû phaân caùc ginsenoside baèng acid để
nghiên cứu cấu trúc đã thu được các aglycone giả
(artefacts) là panaxadiol (PD) vaø panaxatriol (PT) có mạch
nhánh đóng vòng. Nhưng sau đó, họ thủy phân bằng
enzyme hespridinase thô và đã thu được các aglycone
nguyên thủy là protopanxadiol (PPD) và protipanaxatriol
(PPT).
Sau này, người ta có thể xác định cấu trúc các glycoside
phức tạp nhờ các kỹ thuật phổ NMR, MS … hiện đại mà
không cần thủy phân glycoside nên có thể tránh được điều
này.
NHOÙM DAMMARANE (tt):
Saponin dammarane thöôøng gaëp trong caùc caây thuoäc
chi Panax. Ngoaøi ra, coøn gaëp trong haït Taùo (Ziziphus
jujuba), Gynostemma pentaphyllum, Hedera rhombea,
Actinostemma lobatum, Luffa spp.
HO RO
OH 20(S)
20(S)
O
CH2 O
HO HO
Dammarenediol II Jujubogenin
(coù trong nhöïa Dammar, aglycone (coù trong haït Taùo)
cuûa vina-ginsenoside-R3)
NHOÙM DAMMARANE: Một số saponin nhóm dammarane
R3O
20(S)
R1O
R2
R1 R2 R3
Ginsenoside-Rb1 -Glc2-Glc -H -Glc6-Glc
Ginsenoside-Rc -Glc2-Glc -H -Glc6-Ara(f)
Ginsenoside-Rd -Glc2-Glc -H -Glc
Ginsenoside-Re -H -O-Glc2-Rha -Glc
Ginsenoside-Rg1 -H -O-Glc -Glc
Glc-: b-D-glucospyranosyl; Rha: a-L-rhamnopyranosyl; Ara(f): a-L-rhamnofuranosyl

NHOÙM OCOTILLOL
Tuy có 5 vòng, nhưng có thể được xem là một dạng biến
đổi của khung dammarane. Tiêu biểu là các saponin
khung ocotillol trong Sâm Việt Nam (P. vietnamensis).
20(S),24(R)-Epoxy-dammar-
3β,6α,12β,25-tetraol -H
Majonoside-R2 -Glc2-Xyl
NHOÙM LANOSTANE: Gaëp trong ñoäng vaät nhö Haûi
saâm (Holothuria vagabunda, H. polii…), Stichopus
japonicus ... Caùc saponin coù nguoàn goác ñoäng vaät naøy
coù tính phaù huyeát maïnh hôn caùc saponin coù nguoàn
goác thöïc vaät, coù giaû thieát cho raèng chuùng laø vuõ khí töï
veä cuûa caùc loaøi naøy.
21 25 26 A/B; B/C; C/D: trans
18 20
12
19 17 27
9 C D
3 5 30 A B
29 28
Khung lanostane
NHOÙM LANOSTANE: Vài ví dụ
O
O
O
Acid eburicoic
3
HO
Stichopogenin A4
(coù trong Stichopus japonicus)
NHOÙM CYCLOARTANE (9,19-cyclo(9b)lanostan):
nhö caùc astragaloside trong moät soá loaøi Astragalus,
acid molic trong Combretum molle …
21 26
25
18 20
12
19 17 27
OH
9
3
5
3 30
HO
COOH
29 28
Acid mollic
Khung cycloartane (coù trong Combretum molle)
NHOÙM CUCURBITANE: Caùc sapogenin nhoùm naøy
thöôøng gaëp trong caùc caây thuoäc hoï Baàu bí
(Cucurbitaceae), phaàn lôùn ôû daïng töï do, moät ít ôû
döôùi daïng glycoside.
O
HO
21 26
25
12
18 20
O OAc
OH
19 17 27
HO
9
3
5
3 30
O
29 28
Khung cucurbitane Cucurbitacin E

(coù trong Combretum molle)
1.2. Saponin steroid
Phần aglycone caùc saponin nhoùm naøy coù caáu truùc
nhân steroid (10,13-dimetylcyclopentanoperhydro
phenantrene).
18
12
19 17
5
3
H
Khung steroid
Aglycone các saponin steroid thường có 27 C.
1.2. Saponin steroid
NHOÙM SPIROSTANE (16,22:22,26-diepoxycholestane)
26
21 25 26 21
20
O
22
18 20 18 F 25
27
12 12 17 EO
11 23 24
19 17 27 19 13 D
1 C 16
2 15
9 14
8
3 5 A 5B
3 7
4 6
H Cholestane H Khung spirostane
Caáu taïo gioáng cholestane (27 C) nhöng maïch nhaùnh töø
C20-C27 taïo thaønh 2 dò voøng coù oxy gồm voøng E
(hydrofurane) vaø voøng F (hydropyrane), noái vôùi nhau qua
1 caàu carbon chung ôû C22, taïo thaønh maïch nhaùnh
spiroacetal.
NHOÙM SPIROSTANE: Coù nhieàu C* nhöng do chöôùng
ngaïi laäp theå neân soá ñoàng phaân giaûm nhieàu. Coù 2 loaïi
ñoàng phaân chính:
- Ñoàng phaân cis-trans (do caùch dung hôïp 2 voøng A/B)
- Ñoàng phaân caáu hình tuyeät ñoái ôû vò trí C25
21 26
20 22
O 25
F 27
E
O23 24
A 5 B D
HO
H CH3 H
25(S)
22
O O 25(R)
22
H CH3
5
5 O O
HO HO
H H
Cis Trans 25(S) 25(R)

NHOÙM SPIROSTANE: Moät vaøi sapogenin steroid coù
caáu truùc spirostane thöôøng gaëp trong töï nhieân.
Sapogenin R1 R2 A/B C25 Xuaát xöù
Sarsasapogenin -H -H cis S Coù trong reã caùc

Similagenin -H -H cis R loaøi Smilax
Tigogenin -H -H trans R Coù trong Dương
Gitogenin - OH -H trans R địa hoàng (Digitalis
Digitogenin - OH -OH trans R spp.)
NHOÙM SPIROSTANE: (C/D trans khaùc vôùi dạng cis ở
các glycoside tim)
CH3 CH3 CH3 H
CH3 O CH3 O
CH3 CH3 CH3
O O
H H H H
HO HO
Sarsasapogenin Smilagenin
CH3 H
CH3 O
CH3 CH3
O
H
OH
H Tigogenin
NHOÙM SPIROSTANE
Caùc saponin thuoäc nhoùm naøy ñöôïc duøng laøm nguyeân
lieäu baùn toång hôïp caùc thuoác steroid.
Hai nguyeân lieäu quan troïng nhaát laø:
+ Diosgenin (chieát töø caùc loaøi Dioscorea, Mía doø…).
+ Hecogenin (chieát töø caùc loaøi Agave).
Ngoaøi ra, tigogenin, smilagenin… cuõng ñöôïc duøng.
O 22
O
CH3 O
CH3
O O
H H
HO HO
Diosgenin Hecogenin
NHOÙM FUROSTANE (16:22-epoxicholestane, furostanol
saponin): Aglycone có voøng F môû. Döôùi taùc duïng cuûa
enzyme, phaàn ñöôøng ôû maïch nhaùnh bò caét ñöùt vaø ñoùng
voøng ñeå taïo thaønh voøng F saùu caïnh nhö nhoùm spirostane.
Saponin nhoùm naøy thöôøng cùng coù maët cùng saponin nhoùm
spirostane→ lôïi duïng tính chaát naøy ñeå laøm giaøu nguyeân lieäu
khi chieát xuaát saponin nhoùm spirostane. Ví du:ï chiết
sarsaparilloside trong loaøi Smilax aristolochiaefolia…
CH2O-Glc
OH CH3
O Enzyme
H
Ose
Sarsaparilloside Parillin
NHOÙM FUROSTANE:
Tröôøng hôïp khaùc, voøng F chæ coù 5 caïnh do söï ñoùng
voøng 22-25 epoxy nhö avenacoside trong luùa yeán maïch,
coù 2 maïch ñöôøng, khi thuyû phaân caét ñöôøng glucose ôû
C26 thì noù cuøng bò chuyeån thaønh daãn chaát spirostane.
OH
O
CH3
H+
O
OH H
Avenacoside Isonuatigenin
Ngoaøi caùc nhoùm treân, coøn gaëp caùc saponin coù caáu truùc
maïch nhaùnh nhö a-spinasterol glycoside trong caây cheø
(Thea sinensis), polypodosaponin, oslandin töø
Polypodium vulgare L. …
1.3. Saponin alcaloid steroid (Glycoalcaloid)
Laø caùc saponin steroid coù chöùa nitô trong phaân töû.
Caùc saponin nhoùm naøy thöôøng gaëp trong caùc caây
thuoäc chi Solanum, hoï Caø (Solanaceae).
NHOÙM AMINOFUROSTANE:
H+
H2N
Jurubin Jurubidin
(Coù trong Solanum paniculatum)
1.3. Saponin alcaloid steroid (tt)
NHOÙM SPIROSOLANE: Khaùc nhoùm spirostane ôû choã
nguyeân töû oxy treân voøng F ñöôïc thay baèng nhoùm NH.
H H
N
CH3
O
Ose
Solasonin 22a, 25R Tomatin 22b, 25S

(Coù trong Caø laù xeû (Coù trong Caø chua
Solanum laciniatum) S. lycopersicum)
1.3. Saponin alcaloid steroid (tt)
NHOÙM SOLANIDANE: Voøng E vaø voøng F coù chung 1
C vaø 1 N.
H
Ose
Solanin
(trong maàm Khoai taây S. tuberosum)
Moät soá saponin alcaloid steroid ñöôïc öùng duïng

vaøo vieäc baùn toång hôïp caùc hôïp chaát steroid.
2. Phaàn ñöôøng
Caùc ñöôøng ñôn (monosacharide) thöôøng tham gia
taïo thaønh phaàn ñöôøng cuûa saponin : D-glucose (D-
Glc), D-galactose (D-Gal), L-rhamnose (L-Rha), D-
glucuronic acid (D-GlcA), D-ribose (D-Rib), D-
xylose (D-Xyl), D-arabinose (D-Arab), L-fucose (L-
Fuc), 3-metylglucose, quinovose vaø apiose. Các
hexose có thể ở dạng vòng 6 cạnh (pyranose) hay
vòng 5 cạnh (furanose).
Phaàn ñöôøng coù theå chæ goàm coù moät hay nhieàu
phaân töû ñöôøng lieân keát nhau taïo thaønh moät chuoãi
ñöôøng thaúng hay phaân nhaùnh. Nhieàu saponin coù
caáu taïp chuoãi ñöôøng raát phöùc taïp.
Veà danh phaùp theo soá chuoãi ñöôøng, saponin coù
moät, hai, ba chuoãi ñöôøng ñöôïc laàn löôït goïi laø
monodesmoside, bidesmoside, vaø tridesmoside. Ña
soá caùc saponin thuoäc nhoùm monodesmoside.
Ña soá tröôøng hôïp, phaàn ñöôøng lieân keát vôùi aglycone
theo daây noái O-glycoside. Trong taát caû caùc nhoùm,
chuoãi ñöôøng thöôøng gaén vaøo nhoùm hydroxyl ôû vò trí
C-3. Daây noái glycoside deã bò thuûy phaân baèng acid
voâ cô loaõng (HCl, H2SO4) vaø enzyme. Caùc acid höõu
cô nhö acid acetic coù theå thuûy phaân baèng moät phaàn
saponin trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh.
Caùc nhoùm carboxyl (-COOH) cuûa sapogenin coù theå taïo
thaønh noái ester ñeå cho caùc noái pseudo-glycoside ( → ø
caùc ester saponin).
Ví duï: Asiaticoside trong Rau maù vaø moät soá saponin
cuûa voû thaân Nguõ gia bì chaân chim.
Khi thuûy phaân kieàm caùc saponin, ngöôøi ta thu ñöôïc
caùc acid höõu cô nhö acid acetic, acid formic, acid
butyric, acid angelic, acid ferulic… Caùc acid naøy ester
hoaù caùc nhoùm hydroxyl cuûa sapogenin. Ví duï: Aescin
trong Aesculus hippocastanum.
Phaàn aglycone coù taùc duïng quyeát ñònh caùc tính chaát
lyù hoaù, sinh hoïc cuûa saponin nhöng phaàn ñöôøng cuõng
ñoùng moät vai troø quan troïng. Ví du:ï caùc
monodesmoside coù tính phaù huyeát cao trong khi caùc
bisdesmoside coù tính phaù huyeát thấp hoaëc khoâng coù.
VI. TÍNH CHẤT, ĐỊNH TÍNH & ĐỊNH LƯỢNG
1. TÍNH CHAÁT
- Saponin thöôøng coù vò ñaéng, muøi noàng, gaây haét hôi.
- Ña soá saponin ôû döôùi daïng voâ ñònh hình, tan trong
nöôùc vaø khoù keát tinh. Tan nhieàu trong coàn loaõng, ít
tan trong nhöõng dung moâi höõu cô khoâng phaân cöïc
nhö hexane, benzene, ether… Ngöôïc laïi, sapogenin
vaø caùc daãn chaát acetyl cuûa noù deã keát tinh, coù tính
hoøa tan ngöôïc laïi vôùi saponin.
- Saponin thöôøng coù khoái löôïng phaân töû lôùn, khoù bò
thaåm tích qua maøng baùn thaám, ña soá saponin coù khaû
naêng quay cöïc.
- Ñieåm chaûy cuûa saponin thöôøng cao (200-300 oC),
ñoâi khi keøm theo söï phaân huyû (decomposition).
1. TÍNH CHAÁT (tt)

- Hấp thụ: Saponin bò haáp thuï bôûi kaolin, magnesium
oxide, tinh boät, polyamide, than ñoäng vaät… ngöôøi ta
lôïi duïng tính chaát naøy ñeå tinh cheá saponin.
- Thủy phaân:
+ Saponin bò thuûy phaân hoaøn toaøn khi ñun vôùi acid
voâ cô 2-4 N (HCl, H2SO4, acid perchloric…).
+ Thuûy phaân acid maïnh meõ coù theå taïo thaønh caùc
sapogenin giaû (artefacts). Ñeå thu ñöôïc aglycone
nguyên sinh (genuine sapogenin), duøng caùc phöông
phaùp thuyû phaân choïn loïc nhö thuûy phaân baèng
enzyme (hesperidinase thoâ, b-glucosidase…), PP
quang giaûi baèng tia UV…

- Tính taïo boït :
+ Saponin taïo boït beàn khi laéc vôùi nöôùc (tính chaát
dieän hoaït).
Thaân nöôùc Ñöôøng Aglycon Thaân daàu
+ Tính taïo boït maïnh, yeáu tuøy thuoäc vaøo caáu taïo
saponin.
+ Khoâng coù söï lieân quan roõ raøng giöõa tính taïo boït vaø
tính phaù huyeát. Ví duï: saponin cuûa Castanopernum
australe coù tính taïo boït yeáu nhöng tính phaù huyeát
cuûa noù raát maïnh, ôû ñoä pha loaõng 1/20.000 vaãn theå
hieän tính phaù huyeát.
- Tính phaù huyeát:
+ Saponin laøm vôõ hoàng caàu (coù theå do chuùng keát hôïp
vôùi cholesterol maøng hoàng caàu → taïo phöùc chaát,
maát/giaûm tính ñaøn hoài, keùm beàn vöõng → vôõ).
+ Khoâng coù töông quan roõ reät giöõa tính phaù huyeát vaø
taïo phöùc vôùi cholesterol.
Ví duï : Aescin trong Aesculus hippocastanum coù tính
phaù huyeát maïnh tính taïo phöùc vôùi cholesterol yeáu.
+ Hoàng caàu cuûa moãi ñoäng vaät nhaïy caûm khaùc nhau.
Trong thử nghiệm thường dùng hồng cầu cừu, bò, thỏ
…
- Tính phaù huyeát (tt):
+ Khoâng coù söï khaùc bieät veà tính phaù huyeát giöõa
saponin triterpene vaø saponin steroid.
+ Tuy nhieân, caáu truùc aûnh höôûng ñeán tính phaù huyeát:
* Saponin triterpene coù nhoùm –OH ôû C16 coù tính phaù
huyeát maïnh (Ví du: Saponin Caùt caùnh Platicodon
grandiflorum).
* Ester hoùa caùc nhoùm –COOH hay –OH laøm taêng tính
phaù huyeát…
+ Caáu taïo cuûa phaàn ñöôøng aûnh höôûng ñeán tính phaù
huyeát: chuoãi ñöôøng phaân nhaùnh coù theå laøm taêng tính
phaù huyeát, monodesmoside cuûa saponin triterpene
phaù huyeát maïnh hôn bisdesmoside töông öùng…
+ Tính phaù huyeát ñöôïc duøng ñeå ñònh tính, ñaùnh giaù
saponin.
+ Caàn löu yù tính phaù huyeát khi baøo cheá döôïc phaåm.
- Tính ñoäc ñoái vôùi caù vaø caùc ñoäng vaät coù maùu laïnh:
Giả thiết: Saponin laøm taêng tính thaám cuûa bieåu moâ hoâ
haáp, laøm caù maát chaát ñieän giaûi.
Ñoä nhaïy caûm cuûa moãi loaïi caù ñoái vôùi saponin thay ñoåi
→ Tính chaát naøy duøng ñeå ñònh tính, ñaùnh giaù saponin.
+ Moät soá DL chöùa saponin ñöôïc duøng ñeå thuoác caù.

- Tính taïo phöùc vôùi cholesterol vaø caùc daãn chaát
3b-hydroxy steroid:
+ Tính taïo phöùc vôùi cholesterol cuûa saponin
steroid noùi chung maïnh hôn saponin triterpen.
+ Monodesmoside coù tính taïo phöùc maïnh hôn
bisdesmoside.
+ Tính chaát naøy ñöôïc öùng duïng ñeå tinh khieát hoùa
saponin, ñònh löôïng cholesterol trong sinh hoùa, söû
duïng saponin laøm thuoác trò beänh xô vöõa ñoäng
maïch…
2. ÖÙNG DUÏNG VAØO ÑÒNH TÍNH & ÑÒNH LÖÔÏNG

2.1. Ñònh tính vaø ñaùnh giaù saponin
2.1.1. Phaûn öùng taïo boït vaø chæ soá boït (xem taøi lieäu TT)
Chæ soá boït: chæ soá boït laø ñoä pha loaõng caàn thieát cho
1 g döôïc lieäu ñeå coù moät dung dòch cho moät lôùp boït
cao 1cm sau khi ngöøng laéc 15 phuùt vaø tieán haønh
trong ñieàu kieän quy ñònh.
2.1.2. Phaûn öùng phaù huyeát vaø chæ soá phaù huyeát (xem
taøi lieäu TT)
Chæ soá phaù huyeát: laø ñoä pha loaõng caàn thieát tính baèng
ml dung dòch ñeäm duøng ñeå pha loaõng hay chieát 1g
döôïc lieäu coù noàng ñoä vöøa ñuû gaây neân hieän töôïng phaù
huyeát ñaàu tieân vaø hoaøn toaøn ñoái vôùi moät thöù maùu ñaõ
choïn vaø tieán haønh trong ñieàu kieän quy ñònh.
2. ÖÙNG DUÏNG VAØO ÑÒNH TÍNH & ÑÒNH LÖÔÏNG

2.1.3. Phaûn öùng ñoäc ñoái vôùi caù vaø chæ soá caù: taùc
ñoäng laøm caù say, cheát ñeå ñònh tính vaø ñaùnh giaù
saponin (hieän nay ít duøng)
Chæ soá caù: chæ soá caù laø chæ ñoä pha loaõng caàn thieát
1 g döôïc lieäu coù noàng ñoä vöøa ñuû laøm cho ña soá caù
trong loâ thöû nghieäm cheát ñoái vôùi moät loaïi caù nhaát
ñònh vaø tieán haønh trong ñieàu kieän quy ñònh.
2.1.4. Phaûn öùng ñoái vôùi cholesterol: → ñònh tính
saponin döïa vaøo tính taïo phöùc khoâng tan vôùi
cholesterol.
2.1.5. Caùc phaûn öùng maøu cuûa saponin (khoâng ñaëc

hieäu)
- Phaûn öùng Salkowski (+ H2SO4 hay H3PO4 ): maøu
vaøng, hoàng, ñoû tím. Theâm moät ít acid seùleùnieux seõ
coù maøu ñoû maän.
- Phaûn öùng Rosenthaler (+ vanilin 1% HCl): maøu töø
luïc ñeán tím.
- Phaûn öùng Kahlenberg (saponin/chloroform+ SbCl3
20%/chloroform): seõ cho maøu hoàng hoaëc ñoû.
- Phaûn öùng Hirscholn (Rosenheim)
(saponin/chloroform + acid trichloracetic 90% ñun
noùng): maøu tím - xanh lô sau 20 phuùt (saponin
triterpene).

hieäu)
- Phaûn öùng Tschugajew (saponin/chloroform+ thöøa
acetyl chloride + ZnCl2 ñun noùng): maøu ñoû coù
huyønh quang vaøng, xanh nhaït.
- Phaûn öùng Ruzicka (saponin/chloroform +
tetranitro-methane/chloroform (coù theâm moät gioït
nöôùc): seõ cho maøu vaøng.
- Phaûn öùng Noller, Smith, Harris, Walker (khaù ñaëc
tröng cho triterpenoid, dd saponin+ TT thieác
cloride): maøu ñaëc tröng vaø beàn vöõng trong 60 phuùt.

hieäu) (tt)
- Phaûn öùng Molish (dd saponin/coàn + a-naphtol
trong coàn+ nhoû doïc caån thaän theo thaønh oáng
nghieäm 0,5 ml H2SO4 ñaäm ñaëc): xuaát hieän voøng
ngaên caùch maøu tím (phaûn öùng cuûa phaàn ñöôøng).
- Phaûn öùng Tortelli – Jaffe (phaùt hieän noái ñoâi
trong hôïp chaát steroid): dùng TT dd saponin/
chloroform + dd brom 0,2%/chloroform), neáu coù
hôïp chaát steroid coù noái ñoâi (ví duï: diosgenin), seõ
coù maøu luïc giöõa hai lôùp.
- Phaûn öùng Pasich: Saponin triterpene cho maøu
ñaëc tröng vôùi acid phosphotungstic…
2.1.6. Phaûn öùng sô boä phaân bieät saponin
triterpene vaø saponin steroid
- Phaûn öùng taïo boït Fontan-Kaudel (xem taøi lieäu
thöïc taäp):
Cho caén dòch chieát coàn döôïc lieäu vaøo hai oáng
nghieäm chöùa 5 ml dung dòch HCl 0,1 N (pH = 1) vaø
5 ml dung dòch NaOH 0,1 N (pH = 13). Bòt vaø laéc
maïnh oáng nghieäm theo quy ñònh. Quan saùt söï taïo
boït:
+ Boït trong hai oáng nghieäm töông ñöông nhau:
saponin triterpene.
+ Boït trong oáng nghieäm pH = 13 > oáng pH = 1
nhieàu: saponin steroid.
2.1.6. Phaûn öùng sô boä phaân bieät saponin triterpene vaø
saponin steroid
- Phaûn öùng Liebermann–Burchard (caén DL hoaø trong
anhydride acetic + H2SO4 ññ):
+ Voøng ngaên caùch hoàng ñeán ñoû tím: saponin
triterpene
+ Voøng ngaên caùch maøu xanh laù caây : saponin steroid.
- Phaûn öùng huyønh quang vôùi thuoác thöû SbCl3/
cloroform (caén coàn döôïc lieäu +TT SbCl3/chloroform):
+ Dung dòch phaùt huyønh quang xanh: saponin
triterpene.
+ Dung dòch phaùt huyønh quang vaøng: saponin steroid.
Ñeå coù phaûn öùng roõ raøng neân tinh cheá caùc saponin.
2.1.7. Saéc kyù saponin vaø sapogenin:
SKLM: Thöôøng duøng silca gel.
Ñeå saéc kyù sapogenin: thuûy phaân saponin baèng acid voâ
cô vaø duøng moät dung moâi höõu cô ñeå lấy sapogenin.
Caùc heä dung moâi SKLM thöôøng duøng:
+ Saponin triterpene:
CHCl3 – MeOH – H2O (65:35:10, lôùp döôùi), (61:32:7)…
n-BuOH – CH3COOH – H2O (4:1:5, lôùp treân), (4:1:1)…
n-BuOH – EtOH – NH4OH(7:2:5); n-BuOH baõo hoøa H2O
+ Saponin steroid :
C6H6 – nBuOH – H2O (10:4:5);
CHCl3-MeOH-H2O (65:35:10, lôùp döôùi)
+ Saponin alcaloid steroid :

CHCl3 – EtOH – NH4OH 1% trong H2O (2:2:1)
+ Dung moâi saéc kyù sapogenin:
EtOH – Pyridin – H2O (3:13)
CHCl3 – MeOH (19:1), (9:1) …, CHCl3 – Acetone (9:1),
C6H6 – Etyl acetate (1:1), C6H6 – Acetone (9:1)
C6H6 – MeOH (9:1), n-Hexane – Acetone (7:3), (4:1)…
Phaùt hieän: H2SO4 20%/coàn 50%, TT. Salkowski, TT.
Liebermann - Burchard, TT ceric sulfate, TT. Carr-
Price (phaùt hieän caùc daãn chaát coù noái ñoâi ôû vò trí C5
cuûa spirostane vaø caùc steroid alcaloid): daãn chaát coù
noái ñoâi ôû C5 cho maøu ñoû ôû 20 oC vaø tím ñoû sau khi
saáy ôû 105 oC.
SKLM (tt):
Ñeå phaùt hieän caùc daãn chaát spirostane, ngöôøi ta
duøng thuoác thöû Sannieù. Phun dung dòch vanillin
1% trong coàn, saáy 120 oC trong 3 phuùt. Phun tieáp
dung dòch anhydride acetic - H2SO4 (12:1), caùc daãn
chaát spirostane coù maøu vaøng.
Ngoaøi ra, coù theå:
- hô hôi iod
- phun DD gelatin maùu
- phun hoãn hôïp KMnO4 vaø Kali periodate, TT
phosphomolybdic, TT Dragendoff (phaùt hieän caùc
saponin alcaloid steroid → cho maøu vaøng cam)…
SKLM (tt)
- Sapogenin coøn coù theå phaùt hieän baèng caùch phun
nöôùc caát, seõ cho caùc veát maøu traéng ñuïc.
- Moät soá saponin vaø sapogenin coù nhoùm
chromophore coù theå phaùt hieän baèng caùch soi U.V.
Gaàn ñaây kyõ thuaät saéc kyù pha ñaûo (reversed-phase
chromatography) söû duïng caùc silicagel pha ñaûo
(reversed-phase silica gel) nhö RP8, RP18 … rất höõu
hieäu trong vieäc phaân laäp vaø phaùt hieän caùc saponin,
nhaát laø caùc saponin coù caáu taïo töông töï nhau vaø
caùc ñoàng phaân … Dung moâi söû duïng thöôøng laø
MeOH - H2O, acetonitril (CH3CN) - H2O vôùi tyû leä thay
ñoåi.
Ví dụ: SKLM saponin trong các cây sâm Panax spp.

(N.M. Đức et al., 2010)
Bản mỏng: Silica gel F254 (Merck).

Dung dịch sắc ký:
- Các chất chuẩn G-Rb1, G-Rg1, G-Rd, G-
Re, N-R1, M-R2 và các saponin toàn phần
pha trong MeOH.
- Cao toàn phần Nhân sâm (NS), Tam thất
(TT), Sâm Mỹ (SM), Sâm Việt nam (SVN)
Hệ dung môi: CHCl3-MeOH-H2O
(65:35:10, lớp dưới).
Thuốc thử hiện màu: H2SO4 20%/EtOH
50%, sấy 105 oC đến khi hiện màu.
Saéc kyù loûng hieäu naêng cao (High performance liquid

chromotagraphy – HPLC)
Raát höõu ích trong vieäc chieát taùch, tinh cheá, ñònh tính,
ñònh löôïng … saponin.
Do saponin coù tính phaân cöïc cao, hiện nay thường
dùng pha tĩnh là silicagel pha ñaûo RP8, RP18 … đeå taùch
hieäu quaû các saponin.
Nhiều saponin khoâng mang caùc nhoùm haøm saéc
(chromophore), detector UV (PDA) khoâng phaùt hieän
ñöôïc → duøng detector RI phaùt hieän döïa vaøo trò soá
khuùc xaï (refractive index), toát nhaát laø phoái hôïp caû hai
loaïi, hoặc dùng detector MS, ELSD, CAD …
Saéc ñoà HPLC taùch HH saponin toaøn phaàn trong
Nhaân saâm (Panax ginseng CA. Meyer – Araliaceae).
Ñieàu kieän: coät Ultron NH2 (Nhaât), kích thöôùc tieåu phaân 7 µm,
kích thöôùc coä 4.6 x 150 mm, pha ñoäng (mobile phase):
CH3CN -1,0%H3PO4 (83:17 v/v), toác ñoä: 1,0 ml/phuùt, phaùt hieân
baèng UV (202 nm). Caùc pic: 1 (G-Rb1), 2 (G-Rb2), 3 (G-Rc), 4
(G-Rd), 5 (G-Rf), 8 (Malonyl G-Rb1), 9 (Malonyl G-Rb2), 10
(Malonyl G-Rd), 12ø (G-Ro)
HPLC định lượng asiaticoside trong cao Rau má
a b
Sắc ký đồ HPLC của asiaticoside chuẩn (a) và cao Rau má (b)
Cột Supelcosil LC 18 (250 x 4,6 mm), 5 µm; Detector: Photodiode
Array (UV 203 nm); Pha động:CH3CN - MeOH - H2O (25 : 20 : 55); Tốc
độ dòng: 0,55 ml/phút.; Thể tích bơm 20 µl, Nhiệt độ cột: 25 – 30 oC
Nguyễn Minh Đức, Trần Thị Như Phượng (2011)
HPLC phaùt hieän glycyrrhizin trong Cam thaûo
(Glycyrrhiza glabra).
(i) Saéc kyù ñoà glycyrrhizin chuaån. (1) pic glycyrrhizin.
(ii) Saéc kyù ñoà dòch cao Cam thaûo. (1) pic glycyrrhizin.
Coät: Shim-pack CLC-ODS; Pha ñoäng: DD ñeäm natri phosphate
10 mM (pH 2,6) – natri perclorate 100 mM vaø acetonitril (3:2); Nhieät
ñoä: 40 oC; Toác ñoä doøng: 15 ml/phuùt. Detector: UV, 250 nm.
1
(i) (ii)
HPLC taùch G-Rg1 vaø M-R2 (NMDuc và cs., 1992)
OH
Glc-O
OH
O
OH
Majonoside-R2
HO
O-Glc
Ginsenoside-Rg1
HO
O-Glc2-Xyl
Detector RI Detector UV
(không phát hiện được MR2)
(i) SKÑ vôùi detector RI (phaùt hieän ñöôïc caû G-Rg1 vaø M-R2).
(ii) SKÑ vôùi detector UV ôû 254 nm (M-R2 khoâng bò phaùt hieän).
Coät: ODS, 5 mm, 25 cm x 4,6 mm. Dung moâi: MeOH-H2O (60:40).
Toác ñoä doøng: 2 ml/phuùt. (NMDuc và cs., 1992)
Caùc phöông phaùp phoå (spectroscopy)
- Phoå töû ngoaïi (UV)
Nhiều saponin khoâng coù nhoùm mang maøu
(chromophore) neân khoâng coù phoå haáp thu UV.
Caùc saponin coù mang chromophore thì coù phoå haáp
thu UV töông öùng vôùi caáu taïo cuûa caùc nhoùm ñoù. Ví
duï: caùc saponin coù noái ñoâi coù baêng haáp thu cöïc
ñaïi trong vuøng 205-210 nm vôùi cöôøng ñoä taêng daàn
theo soá noái ñoâi vaø soá nhaùnh alkyl…
→ Ñeå khaûo saùt phoå töû ngoaïi cuûa sapogenin, có thể
thöïc hieän phaûn öùng chuyeån hoùa baèng caùch hoøa
sapogenin vaø H2SO4 ññ roài ñem ño → sapogenin
triterpene cho ñænh haáp thuï cöïc ñaïi ôû 310nm, trong
khi caùc sapogenin steroid khoâng theå hieän.
Caùc phöông phaùp phoå (tt)
- Phoå hoàng ngoaïi (IR)
Phoå IR cuûa saponin theå hieän caùc baêng haáp thuï
ñaëc tröng töông öùng vôùi caùc nhoùm chöùc trong
phaân töû.
Phoå hoàng ngoaïi cuûa saponin steroid nhoùm
spirostane coù 4 baêng haáp thu ñaëc tröng cuûa maïch
nhaùnh spiroacetal:
+ Baêng 1 ôû vaøo khoaûng 850 – 857cm-1 ñoái vôùi caùc
chaát caáu hình 25S hoaëc ôû 860-866 cm-1 ñoái vôùi caùc
chaát 25R.
+ Baêng 2 ôû ~ 900 cm-1 cho caû 2 loaïi ñoàng phaân.

- Phoå hoàng ngoaïi (tt)
Coù theå phaân bieät 2 ñoàng phaân 25S vaø 25R döïa vaøo
cöôøng ñoä haáp thu baêng 2 vaø 3:
+ Ñoái vôùi ñoàng phaân 25R thì baêng 2 coù cöôøng ñoä
haáp thu maïnh hôn baêng 3.
+ Ñoái vôùi ñoàng phaân 25S ngöôïc laïi. Neáu cöôøng ñoä
caû 2 baêng ñeàu maïnh, hôïp chaát coù khaû naêng chöùa
caû 2 loaïi ñoàng phaân.
Các phöông phaùp phoå (tt)
- Khoái phoå (mass spectroscopy)
Cung caáp nhöõng thoâng tin veà khoái löôïng löôïng phaân töû
vaø nhöõng phaân maûnh (fragments) taïo ra trong quaù trình
baén phaù phaân töû → suy ra caáu truùc töøng phaàn hoaëc toaøn
phaàn.
Ví duï: caùc daãn chaát oleane vaø ursane coù noái ñoâi ôû 12 bò
phaù vôõ ôû voøng C ñeå thaønh laäp moät ion coù noái ñoâi lieân
hôïp (diene ion) chöùa voøng A vaø B theo cô cheá Diels -
Alder.
Thoâng tin quan troïng nhaát laø coâng thöùc phaân töû (M) döïa
vaøo pic ion phaân töû (molecular ion peak). Khoái phoå coù
ñoä phaân giaûi cao coøn cho ta bieát ñöôïc coâng thöùc
nguyeân cuûa chaát caàn xaùc ñònh.
- Phoå coäng höôûng töø haït nhaân (Nuclear Magnetic
Resonance Spectroscopy-NMR): raát hieäu quaû trong vieäc
nghieân cöùu caáu truùc caùc hôïp chaát töï nhieân.
- Phoå 1H-NMR:
+ Caùc nhoùm methyl tam caáp ñöôïc bieåu hieän baèng caùc ñænh
ñôn (singlet), coù ñoä dôøi hoùa hoïc trong khoaûng 0.6 - 2.0
ppm. Nhoùm methyl cuûa –COO-CH3: 1.9 – 2.1 ppm. Caùc
nhoùm methyl nhò caáp (secondary methyl) CH-CH3 theå hieän
baèng moät ñænh ñoâi (doublet) …
+ Caùc nhoùm >CH-OH trong khoaûng 3 – 5.5 ppm
+ Noái ñoâi cho caùc tín hieäu trong khoaûng 4.8 – 5.6 ppm vôùi
ñoä boäi (multiplicity) khaùc nhau tuøy theo caáu taïo cuûa noái
ñoâi.

Phoå coäng höôûng töø haït nhaân (Nuclear Magnetic
Resonance spectroscopy-NMR) (tt)
+ Proton anomer (anomeric proton) cuûa caùc
monosacharide thöôøng theå hieän baèng moät ñænh
ñoâi (doublet) trong khoaûng 4.3 – 5.9 ppm. Soá
löôïng tín hieäu cuûa proton anomer cho bieát soá
löôïng monosacharide trong saponin.
Phoå
Phoå 1H-NMR cuûa vinaginsenoside-R7 (400 MHz,C5D5N).

(N. M. Duc et al, 1992)
- Phoå 13C-NMR
Giuùp nhaän ñònh saponin moät caùch thuaän lôïi vì caùc tín hieäu
phaân boá trong moät quaõng phoå roäng vaø ít bò choàng phuû.
- Caùc tín hieäu cuûa caùc carbon anomer phaân boá trong vuøng
90-112 ppm.
- Caùc tín hieäu C cuûa nhoùm –CH-OH vaø –CH2-O- cuûa ñöôøng
phaân boá trong khoaûng 51-86 ppm….
- Tín hieäu cuûa carbon cuûa nhoùm methyl tam caáp thöôøng
naèm trong khoaûng 12–30 ppm.
- Tín hieäu cuûa carbon coù noái ñoâi thöôøng trong khoaûng 110-
150 ppm.
Ngoaøi ra, caùc kyõ thuaät phoå coäng höôûng töø haït nhaân hai
chieàu (2D-NMR spectroscopy) raát höõu ích trong vieäc xaùc
ñònh caáu truùc cuûa saponin.
Phoå 13C-NMR cuûa vinaginsenoside-R7 (100 MHz,C5D5N).

(N. M. Duc et al, 1992)
2. Ñònh löôïng saponin
- Phöông phaùp caân
+ Chieát xuaát döôïc lieäu baèng moät dung moâi thích hôïp
(MeOH hay hoãn hôïp MeOH-H2O).
+ Tinh khieát hoùa (thöôøng duøng phöông phaùp tuûa trong
eter hay aceton).
+ Loïc, thu laáy saponin.
+ Saáy ñeán khoái löôïng khoâng ñoåi.
+ Caân.
Phöông phaùp naøy cho keát quaû keùm chính xaùc, thöôøng
chæ aùp cho nhöõng döôïc lieäu coù chöùa haøm löôïng
saponin cao (hiện nay hầu như không còn dùng).
2. Ñònh löôïng saponin (tt):
- Phöông phaùp ño quang
+ Chieát xuaát vaø tinh cheá saponin (hoaëc sapogenin).
Duøng caùc thuoác thöû thích hôïp ñeå taïo maøu (thöôøng duøng
thuoác thöû vanillin/ H2SO4, Liebermann- Burchard,
FeCl3…)
+ Ño quang ôû böôùc soùng thích hôïp ñeå suy ra haøm löôïng.
+ Ví duï: Duøng thuoác thöû vanillin/H2SO4 ñeå taïo maøu vaø
ñònh löôïng caùc ginsenoside, acid glycyrhetic ôû  =
545nm.
Diosgenin ñöôïc ñònh löôïng baèng caùch taïo maøu vôùi
FeCl3 trong moâi tröôøng H3PO4 + H2SO4 (10:1) vaø ño
quang ôû  = 485 nm.
• Hiện nay ít dùng vì kém chính xác.
-Phöông phaùp ñònh löôïng baèng phoå UV
AÙp duïng cho nhöõng saponin hay caùc daãn chaát coù phoå
haáp thu UV.
Ví duï: ñònh löôïng acid glycyrhizic döôùi daïng ammoni
glycyrihzate baèng caùch ño UV ôû  =285nm, ñònh löôïng
solasodin ôû  =235nm.
Hieän nay ít aùp duïng vì khoâng chính xaùc
- Phöông phaùp ñònh löôïng döïa vaøo saéc kyù
Cho pheùp ñònh löôïng ñöôïc töøng saponin vaø sapogenin
ñôn chaát. Raát hieäu quaû vaø thoâng duïng hieän nay.
+ Ño veát saéc kyù lôùp moûng (TLC densitometry). Döïa vaøo
ñaäm ñoä vaø kích thöùc veát. Hieän nay ít duøng.
- Phöông phaùp ñònh löôïng döïa vaøo saéc kyù (tt)
+ Saéc kyù loûng hieäu naêng cao (HPLC): raát hieäu quaû,
phuø hôïp yeâu caàu cuûa GMP (xaùc ñònh hoaït chaát
hoaëc chaát ñaùnh daáu trong döôïc lieäu vaø cheá phaåm).
Thöôøng söû duïng coät pha ñaûo (RP-18), detector UV,
RI, UV + RI, MS, ELSD …
- Ngoaøi ra, caùc saponin alcaloid steroid coù theå
ñöôïc ñònh löôïng baèng phöông phaùp acid–base hay
ñònh löôïng trong moâi tröôøng khan. Moät vaøi saponin
triterpen acid cuõng coù theå ñònh löôïng baèng phöông
phaùp naøy (Vd: glycyrhizin trong Cam thaûo).
1. Chieát xuaát saponin
- Ñoái vôùi saponin: dung moâi thöôøng duøng nhaát laø
MeOH, EtOH 50-90%, nöôùc (neáu döôïc lieäu coù chöùa
nhieàu chaát beùo, tröôùc ñoù coù theå loaïi boû baèng caùch
chieát döôïc lieäu vôùi ether daàu hoûa, hexane…)
- Dòch chiết coàn thu ñöôïc ñem boác hôi döôùi aùp suaát
giaûm ñeå thu hoài dung moâi. Phaàn dịch chiết nước đậm
đặc thu ñöôïc coù theå tieáp tuïc loaïi chaát beùo baèng caùch
laéc vôùi caùc dung moâi keùm phaân cöïc.
- Dịch nước được tiếp tục chieát phaân ñoaïn baèng n-
BuOH baõo hoøa nöôùc (lắc nhiều lần đến khi chiết kiệt).
-Caát thu hoài n-BuOH döôùi aùp suaát giaûm ñeå ñöôïc
saponin thoâ.
1. Chieát xuaát saponin (tt)
Ñeå tinh khieát hoùa caùc saponin, coù theå duøng caùc
phöông phaùp sau:
- Phöông phaùp tuûa: tuûa saponin trong moät löôïng lôùn
ether, acetone, ether-acetone (4:1) ..
- Phöông phaùp keát tinh: keát tinh hoãn hôïp saponin töø
tuûa thoâ baèng dung moâi thích hôïp. Phöông phaùp naøy
khoù aùp duïng vì saponin khoù keát tinh.
- Phöông phaùp thaåm thaáu vaø ñieän thaåm thaáu: thích
hôïp ñeå loaïi caùc muoái voâ cô.
- Phöông phaùp taïo boït: duøng khí trô suïc dung dòch
nöôùc chöùa saponin ñeå taïo boït vaø taùch rieâng phaàn boït
chöùa saponin tinh khieát hôn.
- Phöông phaùp taïo phöùc vôùi cholesterol.
1. Chieát xuaát saponin (tt)

- Phöông phaùp taïo daãn chaát: Ví duï: taïo daãn chaát acetyl
coù theå keát tinh vaø taùch rieâng.
- Phöông phaùp taùch phaân ñoaïn baèng caùc saéc kyù coät vôùi
caùc resin pha ñaûo (Ví duï: Diaion HP-20). Röûa coät chöùa
hoãn hôïp saponin laàn löôït vôùi nöôùc, MeOH 10%, 50%,
MeOH 100% vaø CH2Cl2, saponin chuû yeáu naèm trong phaân
ñoaïn MeOH 100%.
- Phöông phaùp saéc kyù: ñöôïc aùp duïng nhieàu nhaát vì raát
hieäu quaû. Ngoaøi vieäc tinh cheá, coøn giuùp taùch rieâng caùc
saponin ñôn. Tuyø theo ñoái töôïng vaø muïc ñích coù theå
duøng caùc kyõ thuaät khaùc nhau nhö saéc kyù lôùp moûng, saéc
kyù coät, loïc gel (saéc kyù gel), saéc kyù loûng hieäu naêng cao…
2. Chieát xuaát sapogenin
Thöôøng aùp duïng trong saûn xuaát caùc sapogenin steroid,
coù theå duøng acid vô cơ hoaëc enzyme, hoaëc phoái hôïp caû
hai.
Thuyû phaân baèng enzyme: xay nhoû dược liệu, ngaâm
nöôùc aám 37-40 oC.
Thoâng thöôøng caùc enzyme coù saün trong döôïc lieäu seõ
thuûy phaân saponin. Ñoâi khi ngöôøi ta cho theâm caùc
enzyme ñeå giuùp söï thuûy phaân ñöôïc nhanh choùng vaø
hoaøn toaøn. Thôøi gian caàn thieát cho söï thuûy phaân
khoaûng 48-72 giôø.
2. Chieát xuaát sapogenin(tt)

Thuyû phaân baèng acid: thöôøng duøng H2SO4 hoaëc HCl
nồng độ từ 2-4 N vaø ñun noùng 4-8 giôø. Noàng ñoä vaø thôøi
gian thuûy phaân tuøy töøng loaïi saponin.
Sau khi thuûy phaân, ñeå nguoäi. Gaïn loïc laáy tuûa, saáy khoâ.
Chieát hoãn hôïp sapogenin baèng moät dung moâi höõu cô
nhö ether daàu hoûa, hexane …
Tinh cheá vaø taùch rieâng caùc sapogenin baèng PP keát tinh
phaân ñoaïn, saéc kyù …
VIII. TAÙC DUÏNG & COÂNG DUÏNG
Saponin có taùc duïng sinh hoïc roäng:
1. Taùc duïng choáng naám
Khaù phoå bieán, giuùp baûo veä, choáng söï xaâm nhaäp cuûa naám
moác. Caùc chaát choáng naám ñaùng chuù yù: holotoxin A, B, C
cuûa loaøi haûi saâm, caùc hôïp chaát tomatin … Noùi chung,
saponin steroid coù taùc duïng choáng naám maïnh hôn
saponin triterpene. Caùc monodesmoside coù maïch ñöôøng
goàm 4-5 ñôn vò ñöôøng coù taùc duïng maïnh hôn caùc chaát
coù 2-3 ñôn vò ñöôøng …
2. Taùc duïng khaùng khuaån
Moät soá saponin coù taùc duïng khaùng khuaån ñaùng keå. Ví
duï: asiaticoside coù trong Rau maù (Centella asiatica) coù
taùc duïng khaùng tröïc khuaån Koch vaø Hansen, tröôùc ñaây
coù ñöôïc nghieân cöùu treân laâm saøng ñeå chöõa beänh huûi.
Moät soá saponin ôû trong caây döôùi daïng tieàn chaát khoâng
hoaït ñoäng (inactive precusors), döôùi taùc duïng cuûa caùc
enzyme phoùng thích khi moâ caây bò toån thöông hay bò voø
naùt seõ taïo thaønh nhöõng chaát coù taùc duïng khaùng khuaån.
3. Taùc duïng choáng vieâm
Khaù phoå bieán cuûa saponin, nhaát laø saponin steroid.
Ví duï:
- Glycyrhizin trong Cam thaûo (taùc duïng treân thöïc nghieäm
baèng 1/5 hydrocortisone)
- Saponin cuûa moät soá döôïc lieäu coù chöùa acid oleanolic
nhö Ngöu Taát, Coû xöôùc, Ñôn chaâu chaáu.
- Moät soá saponin steroid nhö solanin, hecogenin,
tigogenin… Caùc chaát naøy ñaõ ñöôïc söû duïng laøm thuoác
choáng vieâm daïng vieân, thuoác ñaïn, thuoác môõ.
4. Taùc duïng choáng khoái u
- Moät soá saponin nhö aescin, cyclamin, primula saponin,
a-hederin … coù taùc duïng choáng phaân baøo in vitro vaø in
vivo.
- Ginsenoside-Rh2 trong Nhaân saâm cuõng ñöôïc chöùng
minh coù taùc ñoäng choáng ung thö thực nghiệm.
• - Moät soá saponin steroid nhoùm spirostane coù treân 4 ñôn vò
ñöôøng (agavoside D, E, yuccoside E, H…) trong phaân töû
theå hieän tính choáng ung thö treân thöïc nghieäm.
5. Taùc duïng ñoäc ñoái vôùi caù vaø moät soá coân truøng
- Hoãn hôïp boninsaponin trong Schima mertansiana. Caây
naøy ñöôïc duøng ñeå thuoác caù.
- Moät soá saponin coù taùc duïng dieät loaøi thaân meàm (nhuyeãn
theå), vd: acid primulic trong caùc loaøi Primula
6. Taùc duïng treân heä thaàn kinh trung öông
- Araloside A, B, C töø Aralia manshurica coù taùc duïng
kích thích
- Saponin cuûa Rau maù (Centella asiatica) vaø haït taùo coù
taùc duïng an thaàn.
- Taùc ñoäng treân heä thaàn kinh trung öông thay ñoåi tuøy
theo loaïi saponin nhöng noùi chung coù taùc duïng kích
thích ôû lieàu nhoû vaø öùc cheá ôû lieàu cao.
7. Taùc duïng treân boä maùy & hoaït ñoäng sinh duïc
Moät soá saponin coù taùc duïng dieät tinh truøng cuûa ngöôøi
vaø chuoät thí nghieäm. VD: Samanin D coù trong
Pithecolobium saman, saponin cuûa Schefflera capiata.
Ginsenoside toaøn phaàn töø Nhaân saâm (Panax ginseng)
coù taùc duïng höôùng sinh duïc treân chuoät.
COÂNG DUÏNG
- Taùc duïng long ñôøm, chöõa ho, vieâm pheá quaûn…
Saponin laø hoaït chaát chính trong moät soá döôïc lieäu nhö
Cam thaûo, Caùt caùnh, Vieãn chí, Laù taùo …
- Saponin laø thaønh phaàn chính cuûa moät soá döôïc lieäu coù
taùc duïng boå, taêng löïc, ñaëc bieät laø caùc döôïc lieäu töø caùc
caây thuoác thuoäc Nguõ gia bì (còn gọi họ Nhân sâm -
Araliaccae) nhö Nhaân saâm, Saâm Vieät Nam, Tam Thaát,
Nguõ gia bì gai, Nguõ gia bì chaân chim…
- Moät soá döôïc lieäu chöùa saponin ñöôïc duøng laøm thuoác
trò beänh tim maïch nhö ñieàu hoøa nhòp tim, haï
cholesterol maùu, ñieàu hoøa huyeát aùp, baûo veä thaønh
maïch… Ví duï: moät soá caùc caây thuoác hoï Nguõ gia bì,
Ngöu taát … Lieân xoâ (cuõ) duøng saponin steroid töø moät
loaøi Dioscorea ñeå phoøng vaø trò cao cholesterol maùu, xô
vöõa ñoäng maïch.
COÂNG DUÏNG (tt)

- Tính khaùng khuaån, choáng naám cuûa moät soá
saponin cuõng ñöôïc öùng duïng trong trò lieäu nhö
asiaticoside, tomatin…
- Moät soá saponin vaø döôïc lieäu chöùa saponin coù
coâng duïng lôïi tieåu, giaûi ñoäc, choáng vieâm, choáng
phuø … Ví duï: solanin, aescin, acid glycyrthetic,
Ngöu taát baéc, Coû xöôùc (Ngöu taát nam), Ñôn chaâu
chaáu, Raâu meøo, Rau maù, Tyø giaûi…
COÂNG DUÏNG (tt)

- Saponin steroid vaø saponin alcaloid steroid
ñöôïc duøng laøm nguyeân lieäu baùn toång hôïp caùc
thuoác steroid (steroid hormone, corticoid). Caùc
chaát ñöôïc söû duïng nhieàu laø diosgenin, hecogenin
vaø solasodin.
- Ngoaøi ra, saponin coøn ñöôïc duøng laøm chaát phuï
gia trong ngaønh Döôïc ñeå laøm taêng tính thaám.
- Do coù taùc duïng taïo boït vaø nhuõ hoùa, saponin coøn
ñöôïc duøng trong nhieàu ngaønh khaùc nhö kyõ ngheä
hoùa hoïc, phim aûnh, thöïc phaåm …
COÂNG DUÏNG (tt)

- Tính khaùng khuaån, choáng naám cuûa moät soá
saponin cuõng ñöôïc öùng duïng trong trò lieäu nhö
asiaticoside, tomatin…
- Moät soá saponin vaø döôïc lieäu chöùa saponin coù
coâng duïng lôïi tieåu, giaûi ñoäc, choáng vieâm, choáng
phuø … Ví duï: solanin, aescin, acid glycyrhetic,
Ngöu taát baéc, Coû xöôùc (Ngöu taát nam), Ñôn chaâu
chaáu, Raâu meøo, Rau maù, Tyø giaûi…

Saponin

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Saponin

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DÖÔÏC LIEÄU CHÖÙA

GS.TS. NGUYEÃN MINH ÑÖÙC

Bồ kết (Bồ kếp)

Ngoaïi leä: moät soá saponin khoâng theå hieän ñaày

Haûi saâm Sao biển

Baèng phöông phaùp duøng carbon ñaùnh daáu

Sơ đồ sinh tổng hợp các terpene

Nhö caùc glycoside khaùc, caáu taïo cuûa saponin

SAPONIN SAPONIN SAPONIN

Oleane Dammarane Spirostane

b-Amyrin (3b-hydroxy olean–12-ene)

A/B, B/C, C/D: trans

Gypsogenin Acid cincholic

Chikusetsusaponin V : - GlcA2 – Glc

Khung ursane a-Amyrin

A/B, B/C, C/D: trans

Acid ursolic Acid quinovic

A/B; B/C; C/D; D/E: trans

A/B; B/C; C/D; D/E: trans

A/B; B/C; C/D: trans

Caùc ginsenoside Protopanaxadiol: R = -H

Glc-: b-D-glucospyranosyl; Rha: a-L-rhamnopyranosyl; Ara(f): a-L-rhamnofuranosyl

Khung cucurbitane Cucurbitacin E

Cis Trans 25(S) 25(R)

Sapogenin R1 R2 A/B C25 Xuaát xöù

Sarsasapogenin -H -H cis S Coù trong reã caùc

Solasonin 22a, 25R Tomatin 22b, 25S

Moät soá saponin alcaloid steroid ñöôïc öùng duïng

1. TÍNH CHAÁT (tt)

1. TÍNH CHAÁT (tt)

1. TÍNH CHAÁT (tt)

2. ÖÙNG DUÏNG VAØO ÑÒNH TÍNH & ÑÒNH LÖÔÏNG

2. ÖÙNG DUÏNG VAØO ÑÒNH TÍNH & ÑÒNH LÖÔÏNG

2.1.5. Caùc phaûn öùng maøu cuûa saponin (khoâng ñaëc

2.1.5. Caùc phaûn öùng maøu cuûa saponin (khoâng ñaëc

2.1.5. Caùc phaûn öùng maøu cuûa saponin (khoâng ñaëc

+ Saponin alcaloid steroid :

Ví dụ: SKLM saponin trong các cây sâm Panax spp.

Bản mỏng: Silica gel F254 (Merck).

Saéc kyù loûng hieäu naêng cao (High performance liquid

Caùc phöông phaùp phoå (tt)

Caùc phöông phaùp phoå (tt)

Phoå 1H-NMR cuûa vinaginsenoside-R7 (400 MHz,C5D5N).

Phoå 13C-NMR cuûa vinaginsenoside-R7 (100 MHz,C5D5N).

1. Chieát xuaát saponin (tt)

2. Chieát xuaát sapogenin(tt)

COÂNG DUÏNG (tt)

COÂNG DUÏNG (tt)

COÂNG DUÏNG (tt)

You might also like