Iliria

Altari i Deae Dardanicae dhe stacioni benefi ciar nga Vendenisi /

A votive altar of Dea Dardanica and a beneficiary station from
Vendenis
Exhlale Dobruna-Salihu

Citer ce document / Cite this document :

Dobruna-Salihu Exhlale. Altari i Deae Dardanicae dhe stacioni benefi ciar nga Vendenisi / A votive altar of Dea Dardanica
and a beneficiary station from Vendenis. In: Iliria, vol. 35, 2011. pp. 243-254;

doi : https://doi.org/10.3406/iliri.2011.1108

https://www.persee.fr/doc/iliri_1727-2548_2011_num_35_1_1108

Fichier pdf généré le 19/03/2019

 ILIRIA Nr. XXXV

Exhlale DOBRUNA - SALIHU

ALTARI I DEAE DARDANICAE DHE STACIONI

BENEFICIAR NGA VENDENISI

Në Kosovë zbulimet arkeologjike të rastit gjithnjë e më tepër po kontribuojnë

në gjetjen e monumenteve shumë të rëndësishme. Kësaj radhe është fjala për
një altar kushtuar perëndeshës Dardane, përkatësisht të Dardanisë, të gjetur në
Vendenisin antik (Gllamniku i sotëm). Kam kënaqësi që pikërisht këtë punim
t’ia përkushtoj profesorit të nderuar, Skënder Anamali. E zgjodha me qëllim
për këtë rast, duke u nisur nga fakti se rëndësia e këtij monumenti qëndron
pikërisht në të dhënat e mbishkrimit, të cilat profesor Anamali i çmonte shumë,
gjë që e dëshmoi në studimet e tij në fushën e antikitetit, duke iu kushtuar
posaçërisht mbishkrimeve latine të Shqipërisë. Për rëndësinë e mbishkrimeve të
monumenteve antike profesori më foli që në takimin e parë gjatë qëndrimit tim
studimor në vitin 1972 në Tiranë, madje edhe materiali i parë që më ofroi për
studimet e mia të mëtutjeshme kishte të bënte me mbishkrime latine. Sugjerimi
i tij ishte që të merresha me mbishkrime, madje ai kishte përpiluar edhe një
plan orientimi, për të cilin më njoftoi gjatë gërmimeve në Lin të Pogradecit, ku
asistova në vitin 1973, duke përfituar mjaft njohuri të reja arkeologjike. Prandaj,
ky punim le të jetë edhe një shenjë falënderimi ndaj Profesorit të nderuar.
Zbulimi i këtij altari u bë në vitin 2003 gjatë punimit të arës në lagjen e
Obrazhdve, prej nga, falë njoftimit të shpejtë, u bart në Muzeun e Kosovës, ku
gjendet edhe sot. Është i punuar në gur gëlqeror dhe i përpunuar vetëm nga ana
e përparme. Nuk është i plotë, por i thyer pjerrtas përfund mbishkrimit, duke u
ruajtur më shumë se gjysma e pjesës së sipërme me këto përmasa: lart. 60 cm,
kurora 46x33cm, trupi 40x26 cm (Fig. 1 a).
Ashtu si te pjesa më e madhe e altarëve në Dardani, është e dekoruar
vetëm kurora, e cila është mjaft e dëmtuar (Fig. 1 b). Ajo është e profiluar dhe
e zbukuruar në të dyja anët me gjysmëpalmetat e stilizuara akroteriale, nga të

243
244 Altari i Deae Dardanicae dhe stacioni beneficiar nga Vendenisi

cilat ka mbetur pjesërisht ajo e

anës së djathtë, si dhe me nga
një gjethe palmete, që është një
motiv karakteristik i altarëve të
pjesës qendrore të Dardanisë
(Kosovës)1. Në mes tyre është
skalitur një kokë njerëzore duke
anuar në të majtë, e cila, me sa
duket, ka të bëjë me një kokë
femre me flokë të ndarë në mes,
me krela të rralla që i bien në të
dyja anët, por që, për shkak të
dëmtimit, vështirë se mund të
thuhet për kë është fjala - aq më
shumë kur është hera e parë që
në Kosovë dhe në mbarë trevën
dardane paraqitet një motiv i tillë
në altarë. Mirëpo, duke u nisur
Fig. 1 a nga fakti se, pos motiveve të
zakonshme vegjetale, në kurorën
e altarëve të kultit paraqiten edhe atributet e perëndisë / perëndeshës së cilit /
cilës i kushtohet monumenti, atëherë gjithsesi në këtë rast kjo figurë duhet të
jetë e lidhur ngushtë me këtë Perëndeshë2. Në trup, në një fushë pa profile, duke
lënë një hapësirë në anën e djathtë, është skalitur mbishkrimi në katër rende me
shkronja të rregullta me madhësi të njëjtë. Në tri rendet e para të anës së djathtë
shkronjat nuk janë të dukshme mirë, ndërsa në rendin e fundit të kësaj ane janë
tërësisht të dëmtuara. Serifet e tyre janë horizontale dhe vertikale, nuk ka ligatura
dhe pos kognomenit i gjithë teksti ka shkurtesa. Sa i takon interpunkcionit, nuk
ka kurrfarë shenjash, e kjo haset edhe gjetiu te mbishkrimet e çfarëdo niveli të
skalitjes së shkronjave qofshin ato3.
Transkribimi i tij është:

1 E. DOBRUNA - SALIHU, Plastika dekorative dhe figurative e gurit në Dardani gjatë kohës
romake – Sepulkrale dhe e kultit 1-2, Prishtinë, 2003-2005, 499 e tutje. Zakonisht
gjethja e palmetës është e kombinuar me akroterët këndorë pa zbukurim, të cilët janë të
pranishëm në numrin më të madh të altarëve, shih: 501, 824- 830, kat. nr. 335-350, T.
155-161, Fig. 288-300, kurse akroterët në formë gjysmëpalmetash paraqiten pa to, shih:
502-504, 831-834, kat. nr. 352-358, T. 163-166, Fig. 302-308.
2 Krehje të ngjashme të flokëve ka edhe vet Dea, krh. D. TUDOR – C. VLADESCU, “Dardanii
la Romula-Malva, Apulum 10 (1872-1972)”, Alba Iulia 1972,184, Fig. 1.
3 P. PETROVIĆ, Paleografija rimskih natpisa u Gornjoj Meziji, Beograd, 1975, 107.
 Exhlale DOBRUNA - SALIHU 245

Fig. 1 b

Deae Dard(anicae) / M. Aur(elius) Vale/rianus /b(ene)f(iciarius) c(on)

s(ularis) / leg(ionis) IIII Fl[aviae] / [V(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito)]
Nga ky mbishkrim kuptohet se këtë altar përkushtuar perëndeshës
Dardani(c)a, e cila personifikon Dardaninë4, e ngriti një beneficiar konsular i
legjionit të katërt flavian (legio IV Flavia), legjion ky që së bashku me të shtatin
klaudian (legio VII Claudia), ka qëndruar në trevën e Dardanisë dhe në mbarë
provincën e Mezisë së Epërme gjatë tërë antikitetit5.
Emri i këtij dedikanti përbëhet nga skema trigjymtyrëshe e plotë. Kognomeni
Valerianus, i cili është i origjinës latine6, edhe pse paraqitet kudo në Perandorinë
Romake, më së shumti është i pranishëm në Italinë Veriore7. Në trevën dardane
e hasim disa herë, sidomos në qendrat veriore8, ndërsa shumë pak në Kosovë
dhe pjesën jugore9. Gjentilici perandorak Aurelius, bartës të të cilit, duke filluar
nga Mark Aureli (161-168), janë perandorët e katër dekadave të fundit të

4 Me këtë tipar i takon grupit të perëndive / perëndeshave të atdheut apo territorit (deae
patriae), të cilët hasen në mbarë Perandorinë Romake, krh. D. TUDOR – C. VLADESCU,
vep. e cit., 188.
5 M. MIRKOVIĆ, Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji, Beograd, 1968, 27; M.
Mirković – S. Dušanić, Singidunum, Inscriptions de la Mésie Supérieure 1 (IMS),
Beograd, 1976, 27-30.
6 I. CAJANTO, The Latin Cognomina, Helsinki, 1965, 157.
7 G. ALFÖLDY, Die Personennamen in der römischen Provinz Dalmatia, Heidelberg,
1969, 320.
8 Krh. P. PETROVIĆ, Naissus-Remesiana-Horreum Margi, IMS 4, 1979, 84-85, kat. nr. 35,
105, kat. nr. 75 (nga Nishi dhe Bela Palanka); i njëjti, Timacum minus et la vallée du
Timok, IMS 3/2, 1995, 82-83, kat. nr. 30, 95-96, kat. nr. 47, 126, kat. nr. 95 (nga Ravna).
9 Krh. Z. MIRDITA, Antroponima e Dardanisë në kohën romake, Prishtinë, 1981, 252, kat.
nr. 241 (nga Batusha e Fushë Kosovës), 267, kat. nr. 336 (nga Soçanica); B. DRAGOJEVIĆ
- JOSIFOSKA, Scupi et la région de Kumanovo, IMS 6, 1982, 57, kat. nr. 14 (nga Shkupi).
246 Altari i Deae Dardanicae dhe stacioni beneficiar nga Vendenisi

shekullit II dhe fillimit të shekullit III, në Dardani po ashtu më së shumti haset

në pjesën veriore10, kurse në Kosovë më shumë gjendet në arealin e Ulpianës11.
Duke, qenë se në mbarë Kosovën aurelët kryesisht janë nga shekulli III, që ka
të bëjë me të drejtën qytetare të fituar në kohën e Karakallës, i cili në vitin 212
ua ndan civitetin romak të gjithë banorëve të lirë të Perandorisë (Constitutio
Antoniana), është më e besueshme se dedikanti këtë civitet e kishte fituar në
këtë kohë, por, prapë, duke mos e përjashtuar edhe mundësinë e fitimit në fund
të shek. II me rastin e rekrutimit në shërbimin ushtarak. Pikërisht ky edikt ka
ndikuar edhe në zhdukjen e antroponimisë vendëse dhe zëvendësimin e saj me
atë latine (romake), me ç’rast siç thekson D. Rendiq-Mioçeviq, “janë fshi barëm
disa dallime formale në mes peregrinëve dhe qytetarëve romakë më të hershëm
të provincave, gjë që pasqyrohet edhe në onomastikë”12. Prandaj, edhe në këtë
rast, sa i takon etnitetit të tij, përkundër emrit latin, më parë kemi të bëjmë me
një vendës, që është karakteristikë e bartësve të këtij gjentilici në mbarë trevën
dardane13.
Ky është monumenti i tretë epigrafik nga Vendeni që i përkushtohet Deas,
por dy prej të cilëve janë të fragmentuar me mbishkrim të dëmtuar; te njëri është
i ruajtur një kënd i fushës mbishkrimore, ajo është e profiluar, ndërsa, ashtu si në
rastin tonë, kurora është e dekoruar14. Së bashku me altarin nga Smira e Vitisë, po
ashtu me fusha të profiluara të mbishkrimit, ashtu si edhe të dekorimit, dedikuesi
i të cilit është vëzhgues (speculator) i po këtij legjioni15, përbëjnë përkushtimet
nga ana e ushtarakëve. Ndërsa altari nga Aqua Bas…(Banja e Kurshumlisë)
te i cili, fusha mbishkrimore, si në rastin tonë, nuk është e profiluar, është i
përkushtuar nga një nëpunës doganor (servus vilicus)16. Dedikantët e të dy këtyre
altarëve janë nga radhët e orientalëve. Këto pesë dedikime epigrafike, të gjetura
në territoret e dy qendrave urbane të Kosovës së sotme, së bashku me shtatoren

10 Krh. P. PetrOvić, Naissus…; i njëjti, Timacum minus ….

11 Krh. Z. MIRDITA, po aty, 251, kat. nr. 237, 252-255, kat. nr. 243.
12 D. RENDIĆ-MIOČEVIĆ, “Problem romanizacije Ilira s osibitim obzirom na kultove i
onomastiku”, Simpozium o Ilirima u antičko doba, Sarajevo, 10-12 maja 1966, Posebna
izdanja CBI 5/2, Sarajevo, 1967, 151.
13 Z. MIRDITA, vep. e cit., 58-59.
14 F. PEJA, “Disa zbulime arkeologjike të periudhës antike në luginën e Llapit”, Trashëgimia
etnokulturore dhe historike e Llapit, Materiale nga Sesioni shkencor 6-7 nëntor,
Prishtinë, 1993, Prishtinë, 1995, 70, nr. 4. Interpretimi i dekorimit nga E. Dobruna-
Salihu, Plastika dekorative dhe figurative e gurit në Dardani gjatë kohës romake 1-2,
Prishtinë 2003-2005, 832, kat. nr. 354, T. 163, Fig. 304.
15 E. SHUKRIU, “Dea Dardane dhe monumentet e tjera epigrafike nga Smira”, Buletini i
Fakultetit Filozofik 26, 1996, Prishtinë, 2001, 18-25, nr. 1, Fig. a-d.
16 P. PETROVIĆ, Naissus…, 118, kat. nr. 104.
 Exhlale DOBRUNA - SALIHU 247

në mermer nga pjesa veriore, Mediana (Bërzi Brodi) te Naissus-i17 përbëjnë

monumentet e kësaj perëndeshe deri tash të njohura në trevën e Dardanisë. Duke
shtuar edhe dy monumentet ikonografiko-epigrafike – dy pllakat votive me
portret-shtatoren e skalitur në reliev dhe mbishkrim nga Romula-Malva (fshati
i Reshkës në regjionin e Oltenisë) në Dakinë e Poshtme18, numri i monumenteve
të punuara në gur për këtë perëndeshë shkon në tetë sosh.
Për sa i takon funksionit të dedikantit, beneficiarët konsularë, me të cilët është
marrë një numër i madh studiuesish që herët, duke filluar nga Th. Mommsen e A.
Domaszewski, i kanë takuar një kategorie të veçantë ushtarake. Ata ishin oficerë
(të ulët) nën autoritetin e shtabit të legatit (guvernatorit) provincial, të cilëve u
ishte besuar edhe komanda në njësitë e vogla ushtarake (repartet) të vendosura
në stacione beneficiare pranë rrugëve19. Duke u përqendruar pranë magjistraleve
kryesore në pikat e ndjeshme e udhëkryqe dhe në qendra ekonomike e tregtare,
detyra e tyre kryesore ishte ofrimi i sigurisë në trafik, transporti i të mirave të
përditshme, të mallrave dhe xeheve20, si edhe mbrojtja e stacioneve doganore,
duke pasur edhe një autoritet të pjesshëm mbi funksionimin e tyre21, e që në
Kosovë, pa dyshim, është dëshmuar te të dy stacionet doganore, Ulpianë dhe
Runjevë në Kaçanik22. Këto stacione përbënim njëkohësisht njërën ndër masat e

17 N. VULIĆ, Antički spomenici naše zemlje, Spomenik SAN 98 (77), Beograd, 1941-48,
109, kat. nr. 237; Ch. Picard, Opservations archéologiques en Yougoslavie, septembre
1953, Comptes rendus de l’Académie des Inscription, 1953, 93-94; A. JOVANOVIĆ, Neki
aspekti problema skupnog nalaza skulpture sa Medijane kod Niša, Starinar 24-25,
1973-74, Beograd, 1975, 62, T. 16, Fig. 20; i njëjti, “Prilog proučavanju skulpture sa
Medijane”, Niški zbornik 9, Niš 1980, 53-60, Fig. 1; E. DOBRUNA-SALIHU, vep. e cit.,
577-580, 859, kat. nr. 406, T. 188, Fig. 351.
18 D. TUDOR – C. VLADESCU, vep. e cit., 183-189, Fig. 1-2; D. Tudor, Recentele săpături
archeologice-romane de pe valea Oltulin Inferior, Apulum 11, 1973, 120-121, Fig. 4.
19 Th. MOMMSEN, Observationes epigraphicae, Ephemeris. Epigraphica 4, Berlin 1881,
530, i cili këto stacione i quan ushtarake (praesidia militaria); A. v. DOMASZEWSKI, Die
Rangordnung des römischen Heeres, Köln-Graz, 1967 (botim i dytë), 38, 40.
20 E. ČERŠKOV, Rimljani na Kosovu i Metohiji, Beograd, 1969, 57, 96-97, shën. 169 me
literaturën tjetër të cituar, i cili këto stacione i njehson si pjesërisht të karakterit ushtarak
e që duhet të ishin ushtarako-administrative; M. MIRKOVIĆ, “Beneficijarna stanica kod
Novog Pazara”, Živa antika (ŽA) 21/1, Skopje, 1971, 263 e tutje, 268-269; e njëjta,
“Beneficiarii Consularis and the New Outpost in Sirmium”, Roman Frontier Studies
1989, Proceedings of the XV International Congress of Roman Frontier Studies, Exeter
1989, 255 e tutje; kohët e fundit: L. JOVANOVA, “New data on the Citizens of Scupi
abd Their Beleifs”, Folia Archaeologica Balkanica I. In Honorem Vera Bitrakova
Grozdanova, Skopje, 2006, 324.
21 G. WEBSTER, The Roman Imperial Army, London ,1967, 264; M. MIRKOVIĆ, Beneficiarii
22 Mbi monumentet epigrafike që dëshmojnë praninë e këtyre dy stacioneve krh.: CIL
III 8170, 8185; N. VULIĆ, “Antički spomenici naše zemlje”, Spomenik SKA 71 (55),
Beograd, 1931, 193, kat. nr. 514; E. ČEŠKOV, vep. e cit., 56, shën. 165; Z. MIRDITA, vep.
e cit., 250, kat. nr. 230, 253, kat. nr. 249 (nga areali i Ulpianës), 254, kat. nr. 252 (nga
248 Altari i Deae Dardanicae dhe stacioni beneficiar nga Vendenisi

ndërmarra nga pushteti romak kundër latronëve (kaçakëve)23.

Bazuar në mbishkrimet e beneficiarëve konsularë, mendohet se ky
institucion, përkatësisht stacionet beneficiare, u themeluan në fund të shekullit
II në kohën e Septim Severit, duke e çuar maksimumin deri në mesin e shek. III,
sidomos në kohën e dinastisë së severëve24.
Mbishkrimet e beneficiarëve konsularë të legjionit të katërt flavian në
trevën e Dardanisë, në krahasim me ato të legjionit të shtatë klaudian25, janë
dëshmuar më pak: në magjistralen Dalmaci-Scupi me dy altarë në Mitrovicë26,
në magjistralen Naissus-Lisssus me një altar në Prizren27 dhe në rrugën Scupi-
Serdica me altarin e gjetur në Shkup28, duke dokumentuar praninë e stacioneve
beneficiare në këto pika nën komandën e legio IV Flavia. Mirëpo tani, mbishkrimi
i beneficiarit konsular të legjionit të katërt flavian nga Vendeni na zbulon edhe
një stacion beneficiar deri tash të panjohur në këtë vendbanim dhe stacion të
njohur në magjistralen Naissus-Lissus, i cili, bazuar në karakteristikat paleogra-
fike të tekstit, pikë së pari në mungesën e ligaturave, që në mbishkrime haset
rreth mesit të shekullit III29, duhet t’i takojë pikërisht kësaj kohe. Duke e rritur
numrin e këtyre stacioneve nën komandën e këtij legjioni, ky altar, njëherësh,

Runjeva). Stacioni doganor i Ulpianës mbrohej nga stacioni beneficiar i kësaj qendre,
krh. shën. 31, kurse stacioni doganor i Runjevës mbrohej nga stacioni beneficiar në
Kaçanik, krh. CIL III 8184.
23 Krh. R. MACMULLEN, Enemies of the Romqn Order, Cambridge / Massachusetts, 1966,
258; P. Oliva, Pannonie a počätky krize rimskeho imperia, Praha, 1959, 281. Latronët
në provincën e Mezisë së Epërme janë karakteristikë e trevës së Dardanisë, ku janë të
shumtë (latrones Dardaniae, përkatësisht latrones dardanici), krh. N. VULIĆ, “Latrones
Dalmatiae atque Dardaniae”, Glas SKA 114, Beograd, 1925, 91-94; E. ČERŠKOV, vep. e
cit., 54-55; A. MÓCSY, “Latrones Dardaniae”, Acta Antiqua Hungarica 16, Budapest 351
e tutje; i njëjti, Romanisation und Gesellscahft der römischen Provinz Moesia Superior,
Budapest 1970, 194-198 (Latrones). Ata në fakt kishin të bënin me lëvizjen e organizuar
të popullsisë vendase – lëvizjen e kaçakëve – kundër pushtuesit dhe rrethanave të reja
ekonomike dhe shoqërore, që, përveçse në trevën e Dardanisë, është e pranishme edhe
në provincën e Dalmacisë, krh. N. Vulić, po aty.
24 A. v. DOMASZEWSKI, vep. e cit.; P. Oliva, po aty; për një rol të madh të tyre gjatë kësaj
kohe krh. R. MACMULLEN, Soldier and Civilian in the Later Roman Epmire, Cambridge
/ Massachusetts 1963, 68.
25 Krh. M. MIRKOVIĆ, Beneficiarna stanica…, 263-271; P. Petrović, Naissus…, 32, 78-79,
kat. nr. 24, 100, kat. nr. 67.
26 N. VULIĆ, SPOMENIK 71(55), 91, kat. nr. 210, 211; Z. MIRDITA, vep. e cit., 264, kat. nr.
312, 313; E. DOBRUNA - SALIHU, vep. e cit., 827-828, kat. nr. 342, 344, T. 158, Fig. 294.
27 N. VULIĆ, po aty, 135, kat. nr. 325; Z. MIRDITA, po aty, 261, kat. nr. 299. E. ČERŠKOV,
vep. e cit., 97, shën. 170, duke mohuar praninë e një stacioni beneficiar në Prizren,
thekson se ky altar është i përkushtuar nga një beneficiar konsular i stacionit të Shkozëz,
përkatësisht Dobrugjës.
28 L. JOVANOVA, vep. e cit., 321-324, Fig. 6.
29 P. PETROVIĆ, Paleografija…, 105.
 Exhlale DOBRUNA - SALIHU 249

flet në të mirë të faktit se kontrolli i rrugëve dhe i rajoneve të Dardanisë nuk

ishte i ndarë mes këtyre dy legjioneve30.
Duke u nisur nga fakti se spekulatorët kanë qenë beneficiarë të përparuar
dhe në këtë post viheshin përmes funksionit beneficiar31, atëherë edhe në rastin
e përkushtimit të Deas nga Smira mund të dokumentohet prania e një stacioni të
këtyre forcave dhe rendit edhe këtu nën komandën e legjionit të katërt flavian,
ashtu si edhe në Ulpianë, në arealin e së cilës në dy mbishkrime janë dëshmuar
po ashtu spekulatorët e këtij legjioni32. Aq më shumë kur një stacion dhe një
municip përmenden në dy nga monumentet e tjera të gjetura në Smirë33, e
në këtë rast jemi të mendimit se duhet të jetë fjala pikërisht për këtë stacion
kontrolli (beneficiar, apo doganor, i bazuar në dedikantin e altarit tjetër me
funksion vilicus34) në këtë qendër urbane, i cili duhet të ishte në shërbim të
ofrimit të sigurisë dhe të mbrojtjes së një rruge me rëndësi të kësaj ane35, që,
sipas E. Çershkovit, ka të bëjë me trasenë Naissus-Scupi – pjesërisht e shënuar
në Tabula Peutengineriana – e cila me një pjesë të saj kalonte përgjatë Moravës
së Binçës36.
Monumenti nga Vendeni, mbase edhe ai nga Smira, duke dëshmuar se
kjo kategori ushtarake ishte adhuruese e Perëndeshës Dardanica, së bashku me
dedikuesin në altarin nga Akue Bas …, në të cilin përmendet stacioni doganor
te burimet termale, flasin qartë se ajo në mesin e funksioneve të shumta – në
të vërtetë prej kohësh është thënë se në vete përmban veti sinkretike37 – ka
qenë edhe mbrojtëse e rrugëve, e stacioneve, e udhëtarëve, e tregtarëve dhe
e transportit (ngjashëm me Hermesin-Merkurin), sidomos të xehes – me çka

30 Lidhur me këtë çështje kohët e fundit, krh. L. JOVANOVA, po aty, 323-324, e cila shfaq
mendimin se, edhe përkundër fakteve jo të mjaftueshme, mund të mendohet se nëse
rruga veriore (mbi Shkup) ka qenë e kontrolluar nga legjioni i shtatë klaudian, rruga
lindore ka qenë e kontrolluar nga legjioni i katërt flavian.
31 A. v. DOMASZEWSKI, vep. e cit., 33; P. OLIVA, vep. e cit. 282.
32 Krh. CIL III 8173; N. VULIĆ, Spomenik 71 (55), 192, kat. nr. 513; Z. MIRDITA, vep. e
cit. 248, kat. nr. 217 (nga Graçanica), 252, kat. nr. 241 (nga Batusha e Fushë Kosovës
që i përkushtohet Jupiterit dhe Gjeniut të stacionit). Këtë e vërteton edhe një monument
(pjesë arkitrau) nga forumi i Ulpianës me përkushtimin nga një beneficiar konsular, krh.
Z. Mirdita, po aty, 251, kat. nr. 233. Ky stacion, pa dyshim, mbronte stacionin doganor
të kësaj qendre, krh. shën. 21.
33 E. SHUKRIU, vep. e cit., 28-29, nr. 3, 33-35, nr. 5.
34 Po aty, 25-27, nr. 2.
35 Kh. E. DOBRUNA - SALIHU, “Një stelë sepulkrale nga rrafshi i Kosovës”, Gjurmime
Albanologjike - Ser. Shk. Hist. 10/1980, Prishtinë 1981, 27. Në të është shprehur
mendimi për praninë e një vendbanimi dhe stacioni në luginën e Moravës së Binçës.
36 E. ČERŠKOV, vep. e cit., 48.
37 Krh. shën. 16, 17; kohët e fundit E. SHUKRIU, vep. e cit.; e njëjta, Deae Dardanicae –
ikonografia, simbolet dhe funksionet, Kosova 26, 2004, Prishtinë 2005, 9-33.
250 Altari i Deae Dardanicae dhe stacioni beneficiar nga Vendenisi

Dardania paraqet njërën ndër trevat më të pasura të Perandorisë Romake38 –

e veçanërisht të arit, meqë ishte e njohur për prodhimin e tij, që më së miri
manifestohet te shprehja e Plinit aurum Dardanium (ari dardan)39. Lidhur me
këtë edhe qesja (marsupium) si atribut i shtatores së Deas nga Mediana mund të
jetë shenjë (simbol) e materializimit të pasurisë së Dardanisë në ar40.
Ky altar, njëherazi, duke e rritur numrin e tyre në tre sosh nga Vendeni, flet
për mundësinë e ekzistimit të një faltoreje (tempulli?) të Deas në këtë vendbanim
dhe stacion, me ç’rast do të paraqiste rastin e dytë në mbarë trevën dardane41.
Në fund, është për t’u besuar se edhe ndonjë zbulim tjetër përkushtuar kësaj
Perëndeshe do të na befasojë për të mirë, duke na ofruar të dhëna të reja.

38 D. RENDIĆ - MIOČEVIĆ, “Illyrico – Panonica” kao tema legendi u rimskoj numografiji”,

Vjesnik Arheološkog muzeja u Zagrebu 23, Zagreb 1990, 81.
39 Plin. N. H. XXXI, 39.
40 A. JOVANOVIĆ, Prilog proučavanju …, 56.
41 Deri tash një tempull i Deas është dokumentuar në mbishkrimin e altarit nga Akue Bas
të cilin e ka ripërtërirë dedikanti i këtij altari, krh. shën. 15.
Exhlale DOBRUNA-SALIHU

A VOTIVE ALTAR OF DEA DARDANICA AND

A BENEFICIARY STATION FROM VENDENIS

Chance archaeological finds in Kosovo are daily contributing to discoveries

of very interesting monuments. On this occasion we shall discuss a newly
discovered votive altar dedicated to the Dardanian goddess, or goddess Dardania
(Dea Dardanica), whose epigraphic records provide new evidence about the
main female deity of Dardania.
The altar was discovered in 2003 in the area of Ulpiana, in the ancient
station and settlement Vendenis (the village of Glamnik). Owing to the swift
notification, it was transferred to the Kosovo Museum, where it is still kept
today. Only the front of this limestone altar is crafted. The altar is broken in
a slanting line below the inscription, with a still preserved larger half of the
monument, measuring: 60 cm length, wreath 46 x 33 cm, body 40 x 26 cm
(Fig.1).
Similar to most Dardanian altars, only the crown is decorated. Now severely
damaged (Fig. 1a), the crown has a multiple profilation and is decorated with
acroteria in the shape of stylized semi-palmettes with a single palm leaf, which
is a characteristic element of altars in the central part of Dardania (Kosovo). A
carved human head in the centre, slightly tilted to the left, presumably depicts a
woman with short undulating hair with a parting and big locks falling on either
side of the head. Its very worn-out condition, however, makes it difficult to
ascertain who it represents. This is all the more so as this motif never appears
on the crowns of votive altars in Kosovo and the entire Dardanian area. On the
other hand, starting from the fact that, in addition to the usual vegetable motifs,
the crowns of votive altars in the Roman Empire depict attributes of deities/
goddesses to whom they are dedicated, this figure, in our opinion, is closely
connected with that goddess. An unprofiled field on the body of the altar bears

251
252 A votive altar of Dea Dardanica and a beneficiary station from Vendenis

an inscription in four rows, with regular letters of equal size. The letters of the
first three rows on the right are not sufficiently well visible, while those in the
last row on that side are completely destroyed. The serifs are horizontal and
vertical, and the entire text is abbreviated, with the exception of the cognomen.
There is no ligature and there is no punctuation either, a feature found elsewhere
regardless of the quality of the carved letters.
The inscription reads:
Deae Dard(anicae) / M. Aur(elius) Vale/rianus /b(ene)f(iciarius) c(on)
s(ularis) / leg(ionis) IIII Fl[aviae] / [V(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito)]
This altar is the fifth epigraphic monument dedicated to the goddess
Dardani(c)a, personifying the Dardania territory, discovered so far in Dardania.
Three monuments come from Vendenis, but both of the remaining ones are
fragmentary with destroyed inscriptions; on one, only a single corner of the
profiled inscription field and a half of the multiply-profiled crown, decorated
with a vegetable motif, was preserved. The fourth specimen is known from the
village of Smira near the small town of Vitia near Gjilan, in the area of an ancient
centre of unknown name (civitas), likewise with profiled inscription fields and
decoration, dedicated by a scout (speculator) of the same legion. Together
with our specimen, these altars represent the dedications to this goddess by
the members of the military. The fifth epigraphic dedication, on the altar from
Aqua Bas… (Kuršumlijska Banja) in the area of Ulpiana, featuring, similar to
our example, an unprofiled inscription field, was dedicated by a customs officer
(servus vilicus). The latter two altars were dedicated by persons of Oriental
origin. These five epigraphic dedications from the central part of Dardania,
together with the marble statue from Mediana (Brzi Brod) near Naissus, in the
northern part, make up the group of the so far known monuments of the goddess
Dardanica in the territory of Dardania. If we add to those two iconographic-
epigraphic monuments – two inscribed votive plates with relief depictions of
the figure, from the ancient centre of Romula-Malva (the village of Reşca in the
Oltenia region) in Lower Dacia, we reach the figure of eight stone monuments
of this goddess.
Our monument was dedicated by M. Aur(elius) Vale/rianus, a consular
beneficiary of Legio IV Flavia, which was stationed in Dardania and Upper
Moesia throughout antiquity, together with Legion VII Claudia. His name is
written in the tria nomina form. The cognomen Valerianus, of Latin origin,
although widespread in the Roman Empire, is most commonly found in
Upper Italy. It appears several times in the Dardanian territory, where it is
particularly characteristic for the centres in the northern part, while it appears
only sporadically in Kosovo and in the southern part. The imperial gentilicum
 Exhlale DOBRUNA - SALIHU 253

Aurelius, borne by the emperors of the last four decades of the 2nd and the
beginning of the 3rd c., starting from Marcus Aurelius, is similarly mostly found
in the northern part of Dardania, while in Kosovo it is relatively common only
in the area of Ulpiana. Starting from the fact that the Aurelii are generally
known in Kosovo from the 3rd c., as the result of Caracalla’s 212 granting of
citizenship (Constitutio Antoniana), a more plausible conclusion would be
that the dedicant acquired citizenship at that time, although we still have to
take into consideration the possibility that he acquired it at the end of the 2nd
c., upon recruitment. This constitution in fact influenced the disappearance of
indigenous anthroponymy and its replacement with the Latin (Roman) one, on
which occasion, as underlined by D. Rendić-Miočević, “…it started erasing at
least some formal distinctions between peregrini and earlier Roman citizens of
the province, which also had bearings on the onomastics”. Therefore, in our case
too, when it comes to the ethnicity of the dedicant, in spite of a Latin name, he
would sooner be a person of local origin, which is a feature of the bearers of this
gentilicum in the entire area of Dardania.
From the point of view of their function, consular beneficiaries (beneficiarii
consularis), from early on studied by a number of scholars, starting with Th.
Mommsen and A. Domaszewski, belonged to a special military category. They
were junior officers in the headquarters of provincial governors, entrusted with
the command of smaller units in beneficiary stations. Placed at sensitive spots
and junctions on main roads, as well as in economic and commercial centres,
their task was to provide security and protect traffic, transport of goods and ores,
as well as to control the safety of customs offices, which they partially governed,
as has been corroborated in the case of both customs offices in Kosovo – in
Ulpiana and near the present-day village of Runjev near the town of Kaçanik.
Beneficiary stations are at the same time one of the measures the Roman
authorities undertook against the latrones. The study of the inscriptions of
consular beneficiaries, abundant throughout the Empire, points to the conclusion
that they reached their heyday towards the end of the 2nd c. under Septimius
Severus, fully developing until the mid-3rd c., particularly during the Severan
dynasty.
There are fewer inscriptions of the consular beneficiaries of the IV Flavian
legion in Dardania, compared with those of the VII Claudian legion: they appear
on two altars from Mitrovica, on the main road Dalmatia-Scupi, on an altar near
Prizren, on the main road Naissus-Lissus, and on an altar discovered in Skopje,
on the road Scupi-Serdica. These monuments documented the recent presence
of beneficiary stations under the command of legio IV Flavia only at these
locations. However, an inscription of a consular beneficiary of that legion from
Vendenis reveals the existence of a previously unknown beneficiary station on
254 A votive altar of Dea Dardanica and a beneficiary station from Vendenis

the main road Naissus-Lissus, which, based on the palaeographic features of

the inscription, above all the absence of ligatures, which appear on inscriptions
starting from the mid-3rd c., probably belongs to that period. This altar, apart
from raising the number of such stations under the command of this legion, at
the same time speaks in favour of the fact that the control of routes and regions
of Dardania was not divided between these two legions.
Starting from the fact that speculatores were the promoted beneficiaries,
advancing to their post through the office of the beneficiary, in the case of the
above mentioned dedication to Dea Dardanica from Smira, we can establish the
presence of a station of these order-keeping forces under the command of the VII
Flavian legion in this settlement too, like in Ulpiana, where speculatores of this
legion were also attested on two inscriptions. In Smira, even more so, a station
and a municipium are mentioned on two contemporary monuments, leading us
to conclude that a supervising station – either a beneficiary or a customs office—
if we rely on the function of a vilicus of the dedicant of another altar – was
located in this urban centre, with the task to provide safety and protection of an
important route in this part of Kosovo. This road, in the opinion of E. Čerškov,
is a hypothetical route of the road Naissus-Scupi – partly marked on the Tabula
Peutingeriana – passing partly through the valley of the present-day Morava e
Binçës (Morava of Binça) river.
The monument from Vendenis, as well as the one from Smira, by confirming
that this military category worshipped the goddess Dardanica, together with
the monument from Aqua Bas…, mentioning a customs office near a thermal
spring, clearly speak that in addition to its many other functions – it was in fact
stated a long time ago that its function preserved syncretistic features – it was
also a protector of roads, stations, junctions, travellers, merchants and transport
(similar to Hermes-Mercury), and particularly ores – in which Dardania was one
of the richest regions of the Empire – primarily gold, for the production of which
it was famous, as is best seen in Pliny’s term “aurum Dardanium” (Dardanian
gold).
This altar, apart from raising the number of altars from Vendenis dedicated
to this goddess, at the same time speaks of the possibility that a sanctuary
(temple) of that goddess existed in this settlement and station, which would be
the second instance in the entire Dardania.
At the end, let us hope that we shall soon be pleasantly surprised with other
new discoveries of dedications to Dea Dardanica.