‫منع کاربرد زور در روابط بین الملل‬

‫احمد جاوید"خلیلی"‬
‫‪ ۸۱‬سنبله سال ‪ ۸۰۴‬ه ش‪.‬‬

‫مقدمه‬

‫کاربرد زور در روابط بین المللی بر اساس بند چهارم ماده دوم منشور ملل متحد منع شده است و هیچ کشوری عضو‬
‫سازمان ملل متحد نمیتواند که در روابط خود با سایر کشور ها از زور کاربگیرد‪ ،‬همینطور بقیه کشور های غیر عضو نیز‬
‫مکلف اند خالف منشور عمل ننمایند‪.‬سوالی که در اذهان ما ایجاد گردیده است این است که منع کاربرد زور در روابط بین‬
‫الملل چگونه است؟‬
‫سر انجام به این پاسخ میرسیم که منع کار برد زور در روابط بین الملل طور قطعی است و هیچ کشوری نمیتواند که‬
‫خالف این اصل اقدام نماید‪ .‬هدف از نگارش این مقاله نیز تحقیق و بررسی اصل عدم کار برد زور در روابط بین الملل‬
‫میباشد‪.‬‬
‫اعضای سازمان ملل متحد باید مکلف باشند از زور گویی برخی کشور ها اعتراض نمایند و سکوت را اختیار ننمایند تا همه‬
‫کشور ها بدانند که ساز مان ملل متحد مدافع همه کشور ها بوده و از حقوق همه کشور ها طور یکسان حمایت مینماید‪ .‬در‬
‫عصر حاضر که در قرن بیست و یکم زندگی مینمائیم با وجود اینکه منشور ملل متحد از سال ‪ 5491‬م به این طرف وجود دارد‬
‫اما متأسفانه تجاوز و زور گویی از طرف برخی کشور ها صورت گرفته است که در این زمینه سازمان ملل متحد هیچ نوع‬
‫اقدامی انجام نداده است و نظاره گر بوده است‪.‬‬
‫هدف از نگارش این مقاله این است تا بدانیم که کشور ها از کار برد زور منع شده اند‪ .‬بنابر این این تحقیق از اهمیت‬
‫زیادی برخوردار میباشد چونکه با مطالعه این تحقیق میدانیم که وجایب سازمان ملل متحد در این زمینه چیست و چگونه‬
‫جلو گیری از جنگ ها مینماید‪ .‬در این تحقیق با استفاده از روش تحلیلی توصیفی معلومات را جمع آوری نموده ایم که این‬
‫تحقیق دارای یک مقدمه‪ ،‬بدنه و نتیجه گیری میباشد‪.‬‬

‫‪ .5‬یکی از اهداف این است که بدانیم آیا استثناهای در این مورد وجود دارد یا خیر؟‬
‫‪ .‬احمد جاوید "خلیلی" کارشناس ارشد حقوق خصوصی‬

‫‪1‬‬
 ‫اصل منع توسل و تهدید به زور‬
‫یکی از مقاصد اصلی سازمان ملل متحد که در بند ‪ 5‬ماده ‪ 5‬به آن اشاره شده است‪ ،‬برقراری صلح و امنیت بین المللی در‬
‫قالب "سیستم مشترک امنیتی" می باشد‪ .‬در این راستا بر اساس بند ‪ 9‬ماده ‪ ،‬هر گونه "اقدام یکجانبه و توسل و تهدید به زور‬
‫از سوی دولت های عضو ممنوع میباشد‪ .‬اما با یکجانبه گرایی نظامی ایالت متحده پس از حادثه ‪ 55‬سپتامبر ‪ ، ۰۰5‬شاهد‬
‫مرگ تدریجی این دو اصل در نظام بین الملل بودیم‪ .‬لذا کشورهای دیگر(اعم از همگرا و واگرا با ایالت متحده) نیز با‬
‫تعابیری متفاوت در تقابل و همراهی با آمریکا‪ ،‬توسل به زور و ایجاد امنیت فردی را در دیگر کشورها‪ ،‬مد نظر قرار دادند‪ .‬به‬
‫جرات می توان گفت که ‪ 5۱‬سال جنگ اخیر در غرب آسیا و توسعه پیامدهای شوم آن در اقصی نقاط دنیا‪ ،‬مولود همین‬
‫راهبرد نامشروع و یکجانبه دولت ها در برابر مخاصمات و مناقشات داخلی در کشورهایی بود(عراق‪ ،‬سوریه‪ ،‬یمن و ‪ )...‬که‬
‫‪5‬‬
‫بستر منافع مشترک قدرت های منطقه ای و بین المللی بودند‪.‬‬
‫تهدید نظامی فعلی آمریکا و غرب علیه سوریه‪ ،‬از جنس تهدیدات و اقدامات یکجانبه نظامی ‪ ۰۰5‬می باشد و ناقض کلیه‬
‫اصول مسلم بین المللی فوق الذکر می باشد‪.‬‬
‫مطابق بند ‪ 9‬ماده منشور ملل متحد‪« ،‬کلیه اعضا‪ ،‬در روابط بین المللی خود از تهدید به زور یا استفاده از آن علیه تمامیت‬
‫ارضی یا استقالل سیاسی دولتهای دیگر یا هر روش دیگری که مغایر با اهداف ملل متحد باشد خودداری خواهند نمود»‬
‫ممنوعیت تهدید یا استفاده از زور در روابط بین الملل‪ ،‬یک قاعده شناخته شده حقوق بین الملل است که برای همه دولتها‪،‬‬
‫خواه عضو ملل متحد باشند یا نه‪ ،‬الزم االتباع است‪ .‬در ماده یک قطعنامه ‪ ۴۴99‬تعریف تجاوز ‪ ،‬مصوب سال ‪54۹9‬م مجمع‬
‫عمومی سازمان ملل‪ ،‬تجاوز‪« ،‬کاربرد زور علیه تمامیت ارضی و حاکمیت سیاسی هر دولت » تعریف شده است و در ماده دوم‬
‫این قطعنامه‪ ،‬هر دولتی که نخستین بار به زور متوسل شود‪ ،‬در اولین نگاه متجاوز محسوب می گردد‪ .‬بر اساس موارد فوق‬
‫الذکر‪ ،‬حمالت هوایی رژیم صهیونیستی به سوریه‪ ،‬مصادیق بارز توسل به زور و تجاوز ارضی و مرزی می باشد و بر اساس‬
‫ماده ‪ 15‬منشور‪ ،‬بستر دفاع مشروع سوریه فراهم می گردد‪ .‬لذا سرنگونی جنگنده های متجاوز به سوریه‪ ،‬حق مسلم و مشروع‬
‫دفاعی دولت سوریه می باشد‪ .‬از سویی دیگر‪ ،‬تحوالت میدانی سوریه یک موضوع داخلی و در صالحیت انحصاری‬
‫‪۴‬‬
‫حاکمیت و دولت سوریه می باشد‪ .‬لذا مداخله و توجیه این حمالت تحت این عناوین‪ ،‬کامال غیر قانونی و مردود می باشد‪.‬‬
‫بر اساس بند ‪ ۹‬ماده منشور ملل متحد‪ ،‬که بیان میدارد که هیچ یک از مقررات مندرج در این منشور‪ ،‬ملل متحد را مجاز‬
‫نمیداند در اموری که اساساً در صالحیت قلمرو داخلی دولت قرار گرفته است‪ .‬دخالت نماید و اعضا را نیز ملزم نمینماید‬

‫‪ .1‬ممتاز‪ ،‬جمشید‪ ،‬و رنجریان‪ ،‬امیر حسین‪ ،)5۴39(،‬حقوق بین الملل بشر دوستانه مخاصمات مسلحانه داخلی‪ ،‬نشر میزان‪ ،‬چاپ اول‪ ،‬تهران‪،‬‬
‫‪ .‬همان‪.‬‬
‫‪ .‬ضیایی بیگدلی‪ ،‬محمد رضا‪ ،‬حقوق بین الملل بشردوستانه‪ ،‬نشر گنج دانش‪ ،‬تهران‪ ،‬چاپ چهارم‬

‫‪2‬‬
‫که چنین مسائلی (بحرانی) را برای حل و فصل تابع مقررات این منشور قرار دهند‪ ،‬غیر قانونی بودن این اقدام رژیم‬
‫صهیونیستی نیز کامال روشن و شفاف می باشد‪ .‬حمالت رژیم صهیونیستی به سوریه نیز بر اساس اصل احترام به استقالل و‬
‫حاکمیت کشورها نیز مردود و غیر قانونی می باشد‪ .‬این موضوع در بندهای ‪5‬و ‪ 9‬ماده منشور ملل متحد‪ ،‬مورد توجه قرار‬
‫گرفته است‪ .‬در بند ‪ 5‬بیان می دارد "سازمان برمبنای اصل تساوی حاکمیت کلیه اعضاء آن قرار دارد"‪ .‬در بند ‪ 9‬مقرر می‬
‫دارد" کلیه اعضاء در روابط بینالمللی خود از تهدید به زور یا استفاده از آن علیه تمامیت ارضی یا استقالل سیاسی هر‬
‫کشوری یا از هر روش دیگری که با مقاصد ملل متحد مباینت داشته باشد خودداری خواهند نمود"‪ .‬لذا این حمالت مغایر با‬
‫کلیه اصول و موازین بین المللی می باشد‪. 5.‬‬

‫حق دفاع مشروع دولت متضرر‬

‫ماده ‪ 15‬منشور ملل متحد بیان می دارد" در صورت وقوع حمله مسلحانه علیه یک عضو ملل متحد تا زمانیکه شورای‬
‫امنیت اقدام الزم برا ی حفظ صلح و امنیت بینالمللی را به عمل آورد هیچ یک از مقررات این منشور به حق ذاتی دفاع از‬
‫خود خواه فردی یا دسته جمعی لطمهای وارد نخواهد کرد"‪ .‬لذا تا زمانی که این موضوع در دستور کار مراجع متولی بین‬
‫المللی قرار نگرفته است‪ ،‬حق دفاع در برابر جنگنده های متجاوز برای دولت که مورد حمله قرارگرفته است وجود دارد و‬
‫سرنگونی آنها توسط پدافند هوایی این کشور‪ ،‬مورد تایید خواهد بود‪.‬‬
‫طرح دعوا در مراجع قضایی و کیفری بین المللی‬
‫این موضوع بر مبنای منشور ملل متحد‪ ،‬قطعنامه های مجمع عمومی از جمله قطعنامه های ‪ ۴۴59‬سال ‪ 5۴5 ،54۹9‬سال‬
‫‪ ۱ 1 ،54۱1‬سال ‪ ۴ 35 -54۹۰‬سال ‪ 54۹9‬م و اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری‪ ،‬قابل طرح و پیگیری در این دیوان می‬
‫باشد‪ .‬لذا دولت که مورد حمله قرار گرفته است می بایست این موضوع را در شورای امنیت‪ ،‬مجمع عمومی و دیوان مذکور‬
‫‪۴‬‬
‫بطوری جدی و مطالبه گرانه‪ ،‬مورد پیگیری قرار دهد‪.‬‬
‫دفاع از خود پیش دستانه‬
‫در فرهنگ حقوق بین الملل و براساس اصل ‪ 15‬منشور ملل متحد دفاع از خود به معنای «حق ذاتی دفاع فردی یا جمعی در‬
‫صورت وقوع حمله های مسلحانه به یک کشور تا زمانی که شورای امنیت اقدامات ضروری را برای اعاده و حفظ صلح و‬
‫امنیت بین المللی اتخاذ نماید‪ .‬بر این اساس شرط اساسی دفاع از خود وقوع فعل حمله یا تهاجم مسلحانه توسط دولتی دیگر‬
‫است اما در دفاع پیش دستانه از خود با ارائه تفسیر موسعی از اصل (‪ )15‬کشورها در صورت مشاهده شکل گیری تهدید برای‬

‫‪ .5‬همان‪.‬‬
‫‪. www. Diplomacy.ir‬‬
‫‪۴ .www.farsna.ir‬‬
‫مرزهای سرزمینی خویش‪ ،‬اجازه دارند که از خود دفاع نموده و به مرکز تهدید تهاجم نموده و منابع تهدید زا را از بین‬
‫ببرند‪.‬‬
‫استثنائات وارد بر اصل عدم مداخله‬
‫بر اساس منشور دولتها و سازمان ملل متحد از دخالت در امور داخلی کشورها منع شدهاند‪ .‬منتهی در منشور به دو مورد‬
‫استثناء بر قاعده عام عدم بکارگیری زور علیه دولتها اشاره شده است‪ .‬یکی بر اساس ماده ‪ 15‬در مقام دفاع مشروع که بیان‬
‫میدارد هرگاه کشوری مورد تجاوز قرار گرفت‪ ،‬میتواند به عنوان دفاع مشروع‪ ،‬بر علیه متجاوز متوسل به زور (نیروی‬
‫نظامی) گردد‪ ،‬تا زمانی که شورای امنیت در موضوع دخالت ننموده است‪ .‬مورد دوم‪ ،‬منشور در بند ‪ ۹‬ماده ‪ ،‬این سازمان را‬
‫از دخالت در اموری که "اساساً" در قلمرو صالحیت داخلی دولتها قرار گرفته است‪ ،‬منع مینماید مگر در مواقعی که شورای‬
‫امنیت اجرای اقدامات قهری در چهارچوب فصل هفتم را ضروری بداند‪ .‬اساسنامه سازمان ملل‪ ،‬وظیفه حفظ صلح و امنیت‬
‫جهانی را بر عهده شوراری امنیت قرار داده است (ماده ‪ ۴9‬منشور) و در این مورد شورا دارای صالحیت انحصاری بوده و‬
‫محقّ است هر اختالف و یا وضعیتی را که احتمال دارد منجر به مناقشه بینالمللی گردد و یا ادامه آن صلح و امنیت را دچار‬
‫مخاطره نماید‪ ،‬احراز کند (ماده ‪ ۴4‬منشور) لذا‪ ،‬در دو مورد دفاع مشروع و اقدامات اجرایی فصل هفتم‪ ،‬به منظور حفظ صلح‪،‬‬
‫از سوی شورای امنیت میتواند حاکمیت دولتها شکسته شود‪.‬‬
‫درج کلمه اساساً در بند ‪ ۹‬ماده منشور به اندازه کافی این اصل را برای پذیرش تعدیل حاکمیت دولتها در اثر تحوالت‬
‫بینالمللی انعطافپذیر نموده است‪ .‬به بیان دیگر این ماده از منشور به حد کافی آزادی عمل دولتها را در قلمرو روابط‬
‫بینالملل تضمین نکرده است‪ .۴‬بنابراین به موجب فصل هفتم‪" ،‬حاکمیت دولتها" نمیتواند مانع از اقدامات شـــورای امنیت‬
‫در وضعیت تهدیـــد صلح و یـــا وقوع نزاع مسلحانه گردد‪ .‬ضمن آنـکه کشورهـــا نیز با عضویت در سازمان ملل متحد تعهد‬
‫نمودهاند که از مفاد منشور اطاعت نمایند‪ .‬پس استثنائات وارده بر اصل عدم توسل به زور‪ ،‬نتیجة منطقی پذیرش حاکمیت‬
‫نسبی دولتها و تعدیل در اصل "عدم مداخله" است‪ .‬آنتونی کسسه عقیده دارد که حفظ حقوق بشر جزء تعهدات آمره‬
‫دولتها و نقض گستردة آن موجب مسئولیت شدید آنها است‪ .‬بنابراین در مورد شقاوتهای شدید و "جنایات در حق‬
‫بشریت" که ممکن است ناشی از عجز و ناتوانی دولت حاکم بوده و یا ناتوانی شورای امنیت در اتخاذ اقدام قهری به دلیل‬
‫حق وتو‪ ،‬در اینگونه موارد میتواند قاعده عرفی مطرح شود که توسل به نیروهای مسلح‪ ،‬حتی بدون هیچگونه مجوزی از‬

‫‪ .5‬ظریف‪ ،‬محمد جواد‪ ،‬امینه محمد آهنی‪ ،‬دفاع مشروع پیشدستانه مشروعیت کاربرد زور در روابط بین الملل یا نقض مکرر منشور ملل متحد‪ ،‬فصلنامه تحقیقات‬
‫سیاسی بین الملل‪ ،‬شماره ‪ ،5‬پائیز سال ‪ ،5۴45‬ص ‪.91‬‬
‫‪ .2‬افتخار جهرمی‪ ،‬گودرز‪،‬حاکمیت دولت ها و منشور ملل متحد‪ ،‬مجله تحقیقات حقوقی شماره ‪ ،53‬سال ‪ ،5۴۹1‬ص ‪.۴1‬‬
‫‪.۴‬همان‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫جانب شورای امنیت‪ ،‬بتدریج مشروع تلقّی گردد‪ .‬اگرچه ممکن است اقدامات سازمانهای بینالمللی تبدیل به عرف شود‪ ،‬اما‬
‫‪5‬‬
‫برخالف منشور بوده‪ ،‬و موجب سوء استفاده و اخالل در نظم بینالمللی میگردد‪.‬‬

‫‪ .5‬کاسسه‪ ،‬آنتونی‪ ،‬مشروعیت بین المللی اقدامات بشردوستانه قهر آمیز در جامعه جهانی‪ ،‬ترجمه‪ :‬سروری‪ ،‬جعفر‪ ،‬اطالعات سیاسی اقتصادی‪ ،‬شماره ‪ ،5۹۰‬سال‬
‫‪.5۴3۰‬‬

‫‪5‬‬
 ‫نتیجه گیری‬
‫قبل از تصویب منشور این اصل بطور عام در روابط بین الملل تعریف نشده بود در این دوران دولتها با تصویب و تنظیم‬
‫معاهدات دو یا چند جانبه خود را به رعایت حاکمیت یکدیگر ملزم مینمودند و مداخله در امور کشورها‪ ،‬تابعی از اراده‪،‬‬
‫منافع و قدرت کشور مداخلهگر بود‪ .‬با تصویب منشور کشورها به رعایت اصل بنیادی "عدم توسل به زور" متعهد شدند‬
‫منشور با تحریم مداخله نظامی یک جانبه از سوی دولتها و تعیین چارچوبی برای موارد مداخله سازمان ملل "در قلمرو ملی‬
‫دولتها"‪ ،‬توانست معیار نسبتاً شفاهی از حدود و ثغور اصل "منع مداخله" ارائه دهد‪ .‬شورای امنیت با تفسیر محدود از مفهوم‬
‫تهدید علیه صلح بین المللی سعی نمود از دخالت در مسائلی که قواعد حقوق بینالملل اساساً حل و فصل آنها را به عهده‬
‫دولتها واگذار نموده بود‪ ،‬پرهیز نماید لذا "عدم مداخله" به عنوان یک قاعده اصلی حقوق بینالمللی پذیرفته شده و "مداخله‬
‫بشر دوستانه" استثناء بر اصل بود‪ .‬بعد از جنگ سرد‪ ،‬جامعه جهانی مواردی از "مداخلهگرایی نوین" توسط شورای امنیت و‬
‫سازمانهای بینالمللی و منطقهای در بحرانهای جاری در داخل کشور بنا به دالئل "تخفیف رنجهای انسانی"‪" ،‬دفع تجاوز" و‬
‫اعمال یا اعاده صلح تحت عنوان "مداخالت بشر دوستانه" را شاهد بوده است‪ .‬در این مرحله مفهوم صلح و امنیت بینالمللی‬
‫بطور گسترده توسط شورای امنیت تبیین شد و مواردی تهدید علیه صلح تلقّی گردید و در حوزه صالحیت این رکن قرار‬
‫گرفت که در دوران جنگ سرد شورا قائل به "عدم مداخله" در آن مسائل بود‪ .‬استثنا بر اصل منع کاربرد زور در روابط بین‬
‫الملل این است که عالوه بر دفاع مشروع دولت ها شورای امنیت در مواردی چون نقض حقوق بشر‪ ،‬تخریب محیط زیست‪،‬‬
‫ماهیت حکومت و انتخابات‪ ،‬بطور عرفی مداخله بینالمللی را گسترش داده و وارد حریم داخلی دولتها گردید و اینگونه‬
‫توجیه نمود که منافع جامعه بینالمللی در موارد مذکور با صلح و امنیت جهانی مرتبط بوده و لذا برای حل و فصل آنها بایستی‬
‫به زور جمعی متوسل شد‪ .‬البته حل بحرانهای داخلی فقط در انحصار شورای امنیت نبود‪ ،‬بلکه مواردی از مداخالت انسان‬
‫دوستانه توسط سازمانهای بینالمللی و منطقهای‪ ،‬بدون مجوز شورای امنیت وجود داشت که مشروعیت آن مورد تردید است‪.‬‬
‫اکنون سازمان ملل متحد به دلیل مبارزه علیه تروریزم‪ ،‬اقدامات مصلحانه و حکومت های غیر دموکراتیک نیز علیه کشور ها‬
‫اقدام نظامی میتواند‪ .‬هرچند که در این مرحله‪ ،‬شورای امنیت حوزه صالحیتش بسیار گسترش یافته امّا به علت اعمال نفوذ‬
‫آمریکا‪ ،‬تصمیمات شورا تا حد زیادی تابعی از متغیر منافع آمریکا گردیده است‪.‬‬

‫‪6‬‬
 ‫منابع‬
‫‪ -5‬افتخار جهرمی‪ ،‬گودرز‪،‬حاکمیت دولت ها و منشور ملل متحد‪ ،‬مجله تحقیقات حقوقی شماره ‪ ،53‬سال ‪ ،5۴۹1‬ص ‪.۴1‬‬
‫‪ -‬ضیایی بیگدلی‪ ،‬محمد رضا‪ ،‬حقوق بین الملل بشردوستانه‪ ،‬نشر گنج دانش‪ ،‬تهران‪ ،‬چاپ چهارم‬
‫‪ -۴‬ظریف‪ ،‬محمد جواد‪ ،‬امینه محمد آهنی‪ ،‬دفاع مشروع پیشدستانه مشروعیت کاربرد زور در روابط بین الملل یا نقض مکرر‬
‫منشور ملل متحد‪ ،‬فصلنامه تحقیقات سیاسی بین الملل‪ ،‬شماره ‪ ،5‬پائیز سال ‪ ،5۴45‬ص ‪.91‬‬
‫‪ -9‬کاسسه‪ ،‬آنتونی‪ ،‬مشروعیت بین المللی اقدامات بشردوستانه قهر آمیز در جامعه جهانی‪ ،‬ترجمه‪ :‬سروری‪ ،‬جعفر‪ ،‬اطالعات‬
‫سیاسی اقتصادی‪ ،‬شماره ‪،5۹۰‬سال ‪.5۴3۰‬‬
‫‪ -1‬ممتاز‪ ،‬جمشید‪ ،‬و رنجریان‪ ،‬امیر حسین‪ ،)5۴39(،‬حقوق بین الملل بشر دوستانه مخاصمات مسلحانه داخلی‪ ،‬نشر میزان‪،‬‬
‫چاپ اول‪ ،‬تهران‪،‬‬
‫‪ -۱‬منشور سازمان ملل متحد ‪5491‬م‪.‬‬
‫سایت ها‬
‫‪۹-www. Diplomacy.ir‬‬
‫‪3 -www.farsna.ir‬‬

‫‪7‬‬