Xây dựng bài tập hoá học đáp ứng yêu cầu cần đạt các chủ đề

Đại cương hoá học hữu cơ

I.ĐẶT VẤN ĐỂ
Chương trinh giá o dụ c phổ thô ng tố ng thế thá ng 12/2018, Bộ Giá o
dụ c và Đà o tạ o đã xá c định cá c nă ng lự c (NL) chung đượ c tấ t cả
cá c mô n họ c và hoạ t độ ng giá o dụ c gó p phầ n hình thà nh, phá t
triền: NL tự chù và tự họ c, NL giao tiếp và hợ p tá c, NL già i quyết
vấ n đề và sá ng tạ o . Xu hướ ng giá o dụ c phổ thô ng hiện nay chuyến
sang dạ y họ c theo định hướ ng phá t triển NL cho họ c sinh (HS),
tứ c là mang tính ứ ng dụ ng, có khà nă ng á p dụ ng và o thự c tiễn.
Việc xâ y dự ng hệ thô ng bà i tậ p (BT) thẹo định hướ ng phá t triển
nă ng lự c (PTNL) cho họ c sinh (HS) là rấ t cầ n thiết.
II. XÂ Y DỤ NG BÀ I TẬ P ĐỊNH HƯỚ NG PHÁ T TRIỂ N NĂ NG LỰ C 1.
Cơ sỡ xâ y dụ ng bà i tậ p
a) Cơsở lý thuyết Cá c kiến thứ c, kĩ nă ng về cơ sở hó a họ c Hữ u cơ
như: đạ i cương hoá họ c hữ u cơ, hydrocarbon, mộ t số hợ p chấ t
chứ a nhó m chứ c, thự c hà nh hoá họ c Hữ u cơ đượ c quy định theo
Chương trình Hó a họ c phổ thô ng 2018 ,
b) Cơsở thự c nghiệm Rèn luyện kĩ nă ng thưc hà nh, phương phá p
sứ dụ ng cá c cô ng cụ , kĩ nă ng vậ n dụ ng kiến thứ c hoá họ c và o mộ t
số van đề thự c tiễn,... liên quan đến kiến thứ c Hó a họ c Hữ u cơ 11.
2. Nguyên tắ c xâ y dự ng bà i tậ p định hưó ìig phá t triển nă ng lự c BT
định hướ ng PTNL phá i phù hợ p vớ i yêu cầ u cầ n đạ t (YCCĐ) cù a
chương trình mô n Hó a họ c 2018, định hướ ng phá t triên NL hoá
họ c và PC cho HS.
BT định hướ ng PTNL phả i đạ t đượ c tinh chính xá c, khoa họ c, vừ a
hiện đạ i vừ a cơ bà n cù a cá c nộ i dung kiến thứ c hó a họ c và cá c
mô n khoa họ c liên quan.
BT định hướ ng PTNL phá i thiết thự c vớ i cuộ c số ng thườ ng ngà y
và phù hợ p vớ i kinh nghiệm họ c tậ p củ a HS.
BT định hướ ng PTNL phã i phá t huy đượ c tính tư duy sá ng tạ o,
tích cự c tỉm tò i và vậ n dụ ng kiến thứ c đã họ c củ a HS để già i quyêt
nhiệm vụ đặ t ra mộ t cá ch hiệu quả .
BT định hướ ng PTNL phả i có đả m bà o tính logic, tính hê thố ng và
sư phạ m.
3. Quy trình xây dụng bài tập định huớng NL
Bướ c 1: Thự c hiện phâ n tích mụ c tiêu và cá c YCCĐ cù a Chương
trình Hó a họ c Hữ u cơ lớ p 11 nă m 2018 theo từ ng chú đề đê định
hướ ng cho việc xâ y dự ng BT. (xá c định rõ mụ c tiêu BTHH)
Bướ c 2: Tiến hà nh xâ y dự ng cá c BT theo định hướ ng PTNL, sạ u đó
giã i và kiêm tra lạ i cá c BT sao cho phù hợ p vớ i nhữ ng yêu câ u ở
bướ c 1. (X định đc cá c nộ i dung bthh liên quan)
Bướ c 3: Phâ n loạ i cá c BT theo định hướ ng PTNL theo chủ đề và
theo từ ng mứ c độ cầ n đạ t. (xd bà i tậ p, viết giả thiết kết luậ n
Bướ c 4: Chuâ n bị thờ i điếm thừ nghiệm, kết hợ p phương phá p
dạ y họ c sao cho phù họ p nhấ t để đạ t hiệu quà cao.( giả i thử bt và
tham khả o ý kiến cá c bt)
Bướ c 5: Tiến hà nh triển khai việc sử dụ ng BT định hướ ng PTNL
cho HS. (hoà n thiện và lưu trữ trong hệ thố ng bt)
Bướ c 6: Chinh sừ a lạ i cá c BT định hướ ng PTNL, sau đó hoà n thiện
hệ thố ng BT.
III. BÀI TẬP THEO TÙNG MỨC ĐỘ NHẬN THỨC VÀ NĂNG LỰC
HỌC SINH
Việc đưa ra cá c tiêu chí đá nh giá mứ c độ nhậ n thứ c và NL củ a HS
là râ t quan trọ ng. Dự a và o cá c tiêu chí nà y, giá o viên có thể biên
soạ n cá c bà i tậ p phù hợ p nhà m đá nh giá đượ c từ ng mứ c độ nhậ n
thứ c cù a HS.
Đê đưa ra đượ c cá c tiêu chí đá nh giá nà y, chú ng tô i có tham khá o
tà i liệu “Chương trinh giá o dụ c phổ thô ng mô n Hoá họ c” (Bộ giá o
dụ c và đà o tạ o, 2018).
Đồ ng thờ i chú ng tô i bổ sung và phâ n chia lạ i thà nh ba dạ ng bà i
tậ p theo 4 mứ c độ . Mỗ i mứ c độ có phâ n thà nh 2 loạ i bà i tậ p: định
tính, định lượ ng
1. Mức độ nhận biết
a) Bà i tậ p định tinh
HS nhớ đượ c, xá c định đượ c mộ t đơn vị kiến thứ c, có thể nhậ n ra,
nêu lên hoặ c tá i hiện đự ợ c nộ i dung cú a đơn vị kiến thứ c đó . Cụ
thé là : gọ i tên hợ p chặ t, viết đượ c cô ng thứ c hó a họ c đã đề cậ p
trong bà i họ c, phá t biêu đượ c nộ i dung khá i niệm, định luậ t,
thuyết. Tim hiểu, tra cứ u thô ng tin, sừ dụ ng thô ng tin cầ n thiết
trong cá c bà ng, biếu đã cho như tính tan, bà ng tuâ n hoà n, bà ng tín
hiệu phô ,...
Ví dụ 1: Cho biết tên carboxylic acid (chủ yếu) có trong giấ m, me,
sữ a chua, nọ c kiến qua cá c hình à nh minh hoạ sau. Nhậ nxét: Câ u
hỏ i nà y yêu cầ uHS phả i nhậ n ra đượ c carboxylic acid ưng vớ i cá c
hình ả nh gợ i ý, chưa phá t ưiển đự ợ c NL sá ng tạ o cho HS. Câ u nà y
HS cầ n tá i hiện lạ i hoặ c tìm hiêu thô n^ tin câ n thiết để ưá lờ i câ u
hỏ i. Câ u hỏ i có tính ứ ng dụ ng thự c tiên.
b) Bà i tậ p định lượ ng
HS tìm đượ c đượ c mố i liên hệ trự c tiếp giữ a cá c đạ i lượ ng và tính
toá n đượ c cá c đạ i lượ ng can tìm hiểu (chưa qua suy luậ n trung
gian). Tìm đượ c sổ mol?khố i lượ ng mol phâ n tử , cô ng thứ c hó a
họ c củ a chấ t, á p dụ ng cô ng thứ c hoặ c sử dụ ng dữ kiện, thô ng tin
đề tìm trự c tiếp mộ t đạ i lượ ng cầ n thiết.
Ví dụ 2: Alkane có cô ng thứ c chung là CnH2n+2. Từ phương phá p
phổ MS, xá c định đượ c phâ n tử khố i cù a mọ t alkane là 114 g/mol.
Tính giá trị n.
Nhậ n xét: Câ u hộ i nà y HS chi cầ n dù ng cô ng thứ c chung vớ i mộ t
phép tính có thể dễ dà ng tìm ra đượ c giá trị n.
2. Mức độ thông hiểu
a) Bà i tậ p định tinh HS hiểu và phâ n biệt đượ c cá c khá i niệm, nộ i
dung đã họ c, sử dụ ng kiến thứ c để giả i thích về mộ t khá i niệm,
quan diêm, nhậ n định... liên quan trự c tiếp đến kiến thứ c đó . Có
thể so sá nh, dự đoá n nộ i dung kiến thứ c nà o đó . HS trình bà y
đượ c tính chấ t hó a họ c - vậ t lý củ a chấ t, mô tả cấ u tạ o, cá c giai
đoạ n sả n xuấ t mộ t chấ t nà o đó . Phâ n tích cá c yếu tố à nh hưở ng
đến hiệu suấ t cù a phá n ứ ng, giá i thích đượ c cá c hiện tượ ng như
hiệu ứ ng nhà kính, mưa acid. So sá nh đượ c sự giô ng và khá c nhau
tính acid, tính base, tính oxid hó a, tính khử . Dự đoá n, giả i thích
tính châ t củ a cá c chấ t thô ng qua cấ u tạ o cù a chấ t,...
Ví dụ 4: Vitamin c (ascorbic acid) đượ c tìm thấ y nhiều nhấ t trong
trá i câ y (cam, chanh, ...) và là chấ t dinh dưỡ ng râ t cầ n thiết cho sự
sinh số ng cù a sinh vậ t. Cô ng thứ c cấ u tạ o cù a ascorbic acid:
Tạ i sao trong cô ng thứ c cấ u tạ o khô ng có nhó m -COOH nhưng
phâ n tử vẫ n có tính acid? Giã i thích.
Nhậ n xét: HS phả i hiểu đượ c, tuy phâ n tử khô ng có nhó m - COOH
nhưng nó vẫ n có tính acid là do phâ n từ có hệ liên hợ p p - 71, 71 -
71 từ 0 cù a - OH đến o cù a c = o là m cho hydrogen củ a nhó m - OH
gắ n trên c có nố i đô i trờ nên linh độ ng, có khả nă ng tá ch ra H+.
b) Bà i tậ p định lượ ng
- HS tìm đượ c mố i liên quan giữ a dữ kiện, thô ng tin đã biết vớ i
cá c đạ i lượ ng cầ n tìm, tính đượ c cá c đạ i lượ ng cầ n tìm thô ng qua
mộ t số bướ c suy luậ n trung gian.
- Bà i toá n có phá n ứ ng xà ỵ ra từ 2 giạ i đoạ n, sử dụ ng thêm mộ t số
cô ng thứ c hay định luậ t đê giả i quyêt bà i toá n.
Ví dụ 5: Trướ c đạ i dịch COVID - 19, nướ c rử ạ tay khô Ịà mộ t trong
nhữ ng sà n phẩ m đượ c khuyến cá o dù ng để sá t khuẩ n tay.
Để pha chế đượ c 200 lít dung dịch nướ c rử a tay khô cầ n bao
nhiêu lít cồ n 96°? Biết rằ ng, dung dịch nướ c rử a tay khô chứ a
85% thể tích cồ n 88°, ngoà i ra, cò n có cá c thà nh phâ n khá c như
glycerol, tinh dầ u thơm,...
Nhậ n xét: Bà i tậ p nà y HS cầ n giã i qua giai đoạ n trung gian mớ i ra
đượ c kết quà . HS cầ n sừ dụ ng thô ng thạ o cô ng thứ c tính độ cồ n,
biết cá ch pha chế dung dịch. Bà i toá n có liên quan đên thự c tiên
gâ y hứ ng thú cho HS? Phá t triển NL phâ n tích và xử lý số liệu
3. Mức độ vận dụng
a) Bà i tậ p định tính
HS liên kết đượ c cá c khá i niệm cơ bà n thà nh kiến thứ c tổ ng hợ p,
đồ ng thờ i vậ n dụ ng đượ c kiến thứ c tổ ng hợ p đó để giã i quyet van
đề thự c tiễn trong tình huố ng quen thuộ c. Vậ n dụ ng đẽ phá t hiện,
giả i thích đượ c mộ t số hiện tượ ng đơn giả n trong thự c tiên.
Ví dụ 6: Cho biết phố khố i lượ ng cú a hai hợ p chấ t hữ u cơ X và Y có
cá c peak vớ i giá trị m/z như sau: châ t X có cá c peak: 31,45, 59, 74;
chấ t Y có cá c peak: 29, 57, 59, 88. Biết rằ ng, cô ng thứ c mỗ i chấ t có
thể là CH3CH2COOCH3 hoặ c CH3OCH2CH2CH3. Hã y xá c định
cô ng thứ c phù họ p vớ i X, Y. Mỗ i giá trị m/: ở trên cho biết điều gì ?
Nhậ n xét: Bà i tậ p nà y đò i hò i HS phá t huy tính tư duy, vậ n dụ ng
kiến thứ c từ đê bà i đê giả i quyêt câ u hỏ i. Bà i tậ p mang tính thiết
thự c, cơ bà n và hiện đạ i, đâ y là mộ t trong nhữ ng nộ i dung mớ i củ a
chương trình hó a họ c 2018. Rèn luyện NL vậ n dụ ng kiên thứ c
tổ ng hợ p, giả i thích đượ c cấ u tạ o, xá c định cô ng thứ c họ p chạ t cầ n
tìm.
b) Bà i tậ p định lượ ng
HS tìm đượ c mố i liên hệ giữ a cá c đạ i lượ ng có liên quan để giã i
quyết mộ t vấ n đề hay mộ t bà i toá n trong tình huố ng quen thuộ c.
Vậ n dụ ng cô ng thứ c đê tính toá n trong cá c tình huô ng tương tự .
Ví dụ 7: Mộ t hộ gia đình chă n nuô i X sử dụ ng nguồ n biọ gas để
đun nấ u thì giả i phó ng ra lượ ng nhiệt là 8100 kJ. Giả thiết có 80%
lượ ng nhiệt trên chuyên hết thà nh điện nă ng thì trong mộ t ngà y
(24 giờ ) có thể thắ p sá ng liên tụ c mộ t bó ng đèn bao nhiêu w?(l w=
1 J/s)
Nhậ n xét: Đâ y là câ u hỏ i mang tính thự c tiễn, để trà lờ i câ u hộ i nà y
HS phả i có kiên thứ c liên mô n (hó a, lý), cầ n vậ n dụ ng kiện thứ c
tổ ng hợ p đề giả i. Câ u hỏ i nà y gâ y hứ ng thú cho HS vì gâ n gũ i vớ i
đờ i số ng. HS rèn luyện NL vậ n kiến thứ c liên mô n, giả i quyết đượ c
vấ n đề cụ thể cù a thự c tiễn.
4. Mức độ vận dụng cao
a) Câ u hò i hay bà i tậ p định tính HS xá c định và vậ n dụ ng đượ c
kiến thứ c tồ ng hợ p đề giả i ỊỊuyết vấ n đề xả y ra trong tình huố ng
mớ i. Đề xuấ t đượ c ý kiển về mộ t vấ n đề nà o đó cầ n hiểu rõ hơn
hoặ c lậ p luậ n đề phả n biện luậ n điểm nà o đó đã đượ c đưa ra trong
chù đề, HS viết đượ c mộ t bá o cá o ngắ n (dự a trên cơ sở thu thậ p
và phâ n tích, tô ng hợ p thô ng tin từ cá c nguô n khá c nhau).
Ví dụ 8: Phà n ứ ng cù a benzene vớ i HNO3 đặ c có mặ t H2SO4 đặ c
đượ c viết như sau:

Có nhiều bạ n HS đã giả i thích vai trò cù a dung dịch H2SO4 đặ c

trong phả n ứ ng nà y để hú t nự ớ c, là m cho phậ n ứ ng diễn rà theo
chiếu thuậ n. Cá c em có ý kiến như thế nà o về vấ n đê trên? Giả i
thích.
Nhậ n xét: Đâ y là câ u hỏ i mang tính tư duy cao, HS cầ n phả i tổ ng
họ p đượ c kiến thứ c về phả n ứ ng hữ u cơ, hiếu rõ cơ chế cù a phá n
ứ ng mớ i có khả nă ng trà lờ i đượ c câ u hó i. Rèn luyện khả nă ng
tổ ng hợ p kiến thứ c, phâ n tích đượ c dữ liệu đế chứ ng minh hay bá c
bỏ giả thuyết nà y, ngoà i ra cò n phá t triển phấ m chấ t siêng nă ng,
chă m chi cho HS.
b) Câ u hò i hay bà i tậ p định lượ ng HS phâ n tích đượ c cá c mố i liên
hệ giữ a cá c đạ i lượ ng liên quan đê giả i quyết mộ t vấ n đề hay bà i
toá n trong tình huố ng mớ i và tình huố ng có liên quan đến thự c
tiễn. Vậ n dụ ng đượ c nhữ ng kiến thứ c đã đượ c cung cấ p hoặ c đã
biết đế tính toá n, á p dụ ng giả i quyết cho mộ t tình huố ng mớ i, tình
huố ng gắ n vớ i thự c tiễn. Vậ n dụ ng để đá nh giá , phá n biện mộ t số
vấ n đề thự c tiễn.
Ví dụ 9: Khi đố t chá y 1 gram methane tỏ a ra lượ ng nhiệt là 55,6 kJ.
Cầ n đố t bao nhêu lít khí methane (đktc) để lượ ng nhiệt sinh ra đủ
đun 2 lít nướ c (D = 1 g/cm3) từ 25°c lên 100°C. Biết rà ng muố n
đưa 1 gram nướ c lên 1 “C cầ n tiêu tố n lượ ng nhiệt 4,18 J, già sừ
nhiệt sinh ra chi dù ng để là m tă ng nhiệt độ củ a nướ c.
Nhậ n xét: Đâ y là bà i toá n mang tính thự c tiễn, muố n trá lờ i câ u
hỏ i nà y HS phả i có kiến thứ c liên mô n (hó a, lý), cầ n vậ n dụ ng kiến
thứ c cơ sở lý thuyết phà n ứ ng hó a họ c để già i BT, kết hợ p kĩ nă ng
tính toá n. Câ u hò i nà y gâ y hứ ng thú cho HS vì mang yếu tố thự c
tiễn, gầ n gũ i vớ i đờ i số ng. HS rèn luyện khả nă ng tồ ng hợ p và vậ n
dụ ng kiến thứ c giả i quyết vấ n đề thự c tiễn.
CÓ 2 CÁCH ĐỂ XD BTHH
Cách 1: Đi từ bài tập gốc
- Xd bà i tậ p tương tự
- Là m phứ c tạ p hó a hoặ c đơn giả n hó a bà i tậ p gố c (thay đổ i độ
khó củ a bt)
- Thay đổ i hình thứ c củ a bt (TN sang TL, TL sang TN, bả ng
biểu, hình ả nh)
- Đả o chiều bà i tậ p (kết luậ n thà nh giả thiết và ngc lạ i)
Cách 2: Xây dựng bài tập hoàn toàn ms