Tính tổng quát của

Tư duy phản biện

Harvey Siegel Đạ i
họ c Miami

Tính tổng quát của tư duy phản biện '

Tấ t nhiên, tư duy phả n biện có thể khá i quá t hó a hay khô ng phụ thuộ c và o tư
duy phả n biệ n là gì. Có rấ t nhiều tà i khoả n cò n tồ n tạ i về tư duy phả n biệ n;
nhữ ng tà i khoả n nà y khá c nhau theo nhiề u cá ch khá c nhau. Tuy nhiên, hầ u hết
cá c tà i khoả n chính, bao gồ m cả Ennis, Paul, McPeck và Lipman, đồ ng ý ít nhấ t
ở mứ c độ nà y: tư duy phê phá n có (ít nhấ t) hai thà nh phầ n trung tâ m: mộ t
thà nh phầ n ossessmeril reasott, liê n quan đế n khả nă ng và kỹ nă ng liê n quan
đến sự hiểu biết và đá nh giá đú ng đắ n về lý do, tuyê n bố và lậ p luậ n; và mộ t
thà nh phầ n tinh thầ n quan trọng, đượ c hiể u là mộ t phứ c tạ p củ a bố trí, thá i
độ , thó i quen củ a tâ m trí và đặ c điểm tính cá ch.2 Giả sử rằ ng hai thà nh phầ n
nà y thự c sự là thà nh phầ n trung tâ m củ a tư duy phê phá n, câ u hỏ i liên quan
đến tính khá i quá t củ a tư duy phê phá n có thể đượ c chia thà nh hai câ u hỏ i
riê ng biệ t và dễ quả n lý hơn, liên quan đến tính khá i quá t củ a mỗ i thà nh phầ n
trong hai thà nh phầ n. Hầ u hế t cá c cuộ c thả o luậ n về tính khá i quá t củ a tư duy
phả n biện đề u liê n quan đế n thà nh phầ n đá nh giá lý do; nhữ ng ngườ i ủ ng hộ
và phả n đố i tính khá i quá t đã tranh luậ n liệ u cá c kỹ nă ng và tiêu chí cấ u thà nh
(mộ t phầ n củ a) thà nh phầ n đá nh giá lý do có cụ thể theo chủ đề hay khô ng,
hay đú ng hơn là trung lậ p theo chủ đề và có khả nă ng á p dụ ng trê n cá c chủ đề
hoặ c lĩnh vự c cụ thể . Có rấ t ít thả o luậ n về tính khá i quá t củ a cá c khía cạ nh
khá c củ a thà nh phầ n đá nh giá lý do. Cũ ng có rấ t ít cuộ c thả o luậ n về tính khá i
quá t củ a thà nh phầ n tinh thầ n quan trọ ng. Cả hai vấ n đề cuố i cù ng nà y đề u
đá ng đượ c chú ý hơn là họ đã nhậ n đượ c.
Trong phầ n tiếp theo, tô i hy vọ ng sẽ là m đượ c ba điề u. Đầ u tiên, tô i sẽ
giả i quyết câ u hỏ i đượ c thả o luậ n nhiều liên quan đến tính khá i quá t củ a cá c
kỹ nă ng và tiêu chí tạ o thà nh mộ t phầ n quan trọ ng củ a thà nh phầ n đá nh giá lý
do củ a tư duy phả n biện. Thứ hai, tô i sẽ giả i quyết câ u hỏ i đượ c thả o luậ n
khô ng thườ ng xuyên liên quan đến tính khá i quá t củ a cá c khía cạ nh khá c củ a
đá nh giá lý do. Thứ ba, tô i sẽ giả i quyết câ u hỏ i đượ c thả o luậ n khô ng thườ ng
xuyê n liên quan đến tính khá i quá t củ a thà nh phầ n tinh thầ n phê phá n củ a tư
duy phê phá n. Tô i sẽ lậ p luậ n rằ ng cả ba câ u hỏ i nên đượ c trả lờ i theo nhữ ng
cá ch mang lạ i sự thoả i má i cho 'nhữ ng ngườ i theo chủ nghĩa tổ ng quá t‘:
nhữ ng ngườ i giữ tư duy phả n biện đó ít nhấ t là ở mộ t số khía cạ nh quan trọ ng
có thể khá i quá t hó a đượ c. Trong phầ n I, tô i sẽ lậ p luậ n rằ ng cá c kỹ nă ng

18
Tính tổng quát của Tư duy phản biện 19

và cá c tiêu chí cấ u thà nh mộ t phầ n củ a thà nh phầ n đá nh giá lý do có thể khá i

quá t mộ t phầ n. Về câ u hỏ i nà y, tô i nghĩ rằ ng nhữ ng ngườ i theo chủ nghĩa tổ ng
quá t và "nhữ ng ngườ i theo chủ nghĩa đặ c biệ t" đề u quan trọ ng là đú ng. Trong
phầ n II, tô i sẽ lậ p luậ n rằ ng mộ t khía cạ nh khá c củ a thà nh phầ n đá nh giá lý do
- nhận thức luận nằm dưới tư duy phản biện - là hoà n toà n có thể khá i quá t
hó a. Trong Phầ n III, tô i sẽ lậ p luậ n rằ ng tinh thầ n phê phá n cũ ng hoà n toà n có
thể khá i quá t. Trong lậ p luậ n như vậ y, tô i hy vọ ng cả hai sẽ là m rõ thêm cuộ c
tranh luậ n cò n tồ n tạ i liê n quan đế n tính khá i quá t củ a cá c kỹ nă ng đá nh giá lý
do, và cũ ng chỉ ra hai khía cạ nh quan trọ ng khá c củ a tư duy phả n biệ n có thể
tạ o ra. Khi là m như vậ y, tô i hy vọ ng sẽ mở rộ ng trọ ng tâ m củ a câ u hỏ i ban đầ u
liê n quan đế n tính khá i quá t củ a tư duy phả n biện.
Trướ c khi bắ t đầ u cuộ c thả o luậ n thự c chấ t, trướ c tiê n tô i muố n lưu ý
mộ t sự mơ hồ gâ y ra nhiều cuộ c thả o luậ n cò n tồ n tạ i liê n quan đế n khả nă ng
tạ o ra tư duy phả n biệ n. Cá c nguyê n tắ c và tiê u chí đá nh giá lý do có thể hoặ c
khô ng thể khá i quá t hó a theo nghĩa lý thuyế t rằ ng chú ng là chung và do đó có
thể áp dụng trong mộ t loạ t cá c trườ ng hợ p hoặ c lĩnh vự c. Ngoà i ra, chú ng có
thể hoặ c khô ng thể khá i quá t hó a theo nghĩa thự c tế rằ ng nó hữu ích về mặt sư
phạm để dạ y chú ng, hoặ c mong đợ i chú ng chuyển giao, qua mộ t phầ n rộ ng củ a
chương trình giả ng dạ y. Nhữ ng vấ n đề nà y rõ rà ng là khá c biệ t: câ u hỏ i thự c tế
liê n quan đế n cá ch chú ng ta dạ y tố t nhấ t cho tư duy phả n biệ n khá c vớ i câ u
hỏ i trừ u tượ ng, lý thuyế t liê n quan đế n bả n chấ t và khả nă ng á p dụ ng củ a cá c
kỹ nă ng và tiêu chí đá nh giá lý do. McPeck và cá c nhà chuyên mô n khá c phủ
nhậ n tính khá i quá t theo cả hai nghĩa; Ennis và cá c nhà tổ ng quá t khá c xá c
nhậ n tính khá i quá t theo cả hai nghĩa. Nhưng lậ p luậ n củ a McPeck chố ng lạ i
tính khá i quá t thườ ng đượ c đề cậ p đến vấ n đề lý thuyết, trong khi lậ p luậ n củ a
Ennis thườ ng đượ c đề cậ p đế n thự c tiễ n, sư phạ m. (Sự ủ ng hộ củ a Ennis đố i
vớ i cá ch tiế p cậ n ‘hỗ n hợ p’ (Ennis 1989) đượ c giả i quyế t rõ rà ng cho câ u hỏ i
thự c tế, sư phạ m về cá ch tố t nhấ t để dạ y tư duy phả n biện.) Tô i nghĩ rằ ng điều
nà y giả i thích cho mộ t số mụ c đích chéo, nó i - quá khứ - mộ t đặ c điể m khá c
củ a cuộ c tranh luậ n về tính khá i quá t. Trong nhữ ng lậ p luậ n củ a tô i về tính
khá i quá t nhằ m và o vấ n đề lý thuyế t về khả nă ng á p dụ ng; ở đâ y tô i khô ng đề
cậ p đến vấ n đề sư phạ m, mặ c dù tô i đồ ng ý vớ i Ennis về nó trong chính.
Nhưng điều quan trọ ng là phả i nhậ n ra rằ ng ngay cả khi cá c nguyên tắ c củ a tư
duy phê phá n là chung theo nghĩa là chú ng, về mặ t lý thuyết, có thể á p dụ ng
rộ ng rã i, thì điều đó khô ng có nghĩa là chú ng đượ c hưở ng mứ c độ chuyể n giao
cao hoặ c, về mặ t sư phạ m, có thể khái quát một cách hữu ích.•
20 Hamey Siegel

I Tính khái quát của Kỹ năng và Tiêu chí Đánh giá

Lý do
Thay vì nhắ c lạ i cá c cuộ c thả o luậ n cũ , tô i sẽ tậ p trung và o phầ n thả o luậ n gầ n
đâ y củ a Robert Ennis (Ennis 1989) về vấ n đề nà y. Bà i bá o củ a Ennis rấ t hữ u
ích, và , như đã quả ng cá o, nó cung cấ p sự là m rõ quan trọ ng về mộ t số vấ n đề
trung tâ m củ a vấ n đề khả nă ng khá i quá t. Vì tô i đồ ng ý vớ i hầ u hế t cá c cuộ c
thả o luậ n củ a Ennis, tô i sẽ chỉ mô tả ngắ n gọ n nhữ ng thà nh tự u là m rõ củ a anh
ấ y. Trong trườ ng hợ p chú ng tô i khô ng đồ ng ý, tô i sẽ lậ p luậ n rằ ng tình hình
thậ m chí cò n mà u hồ ng hơn đố i vớ i cá c thế hệ hơn là Ennis giả định.
Ennis chỉ ra rằ ng ‘chủ đề’ mơ hồ ở chỗ nó có thể có nghĩa là ‘chủ đề ‘ hoặ c
’chủ đề trườ ng họ c’; trong khi đú ng là tư duy phả n biện luô n suy nghĩ về mộ t
chủ đề nà o đó , thì điều sai lầ m là nó luô n luô n là về mộ t chủ đề trườ ng họ c
nà o đó . Lưu ý sự mơ hồ nà y giú p ngă n chặ n suy luậ n sai lầ m: tư duy phả n biện
luô n liê n quan đế n mộ t số mô n họ c (chủ đề ); do đó việc giả ng dạ y cho tư duy
phả n biện phả i diễ n ra trong bố i cả nh giả ng dạ y mộ t số mô n họ c (trườ ng họ c).
Ennis cũ ng chỉ ra sự mơ hồ củ a cá c thuậ t ngữ ’lĩnh vự c’, ’lĩnh vự c‘ và ’chủ đề‘,
và lưu ý rằ ng cá c lậ p luậ n về tính đặ c thù củ a chủ đề tư duy phả n biện thườ ng
sá ng lậ p ra sự mơ hồ nà y. ‘Tính đặ c thù củ a chủ đề nhậ n thứ c luậ n’— ý tưở ng
cho rằ ng cá c lĩnh vự c khá c nhau sử dụ ng cá c tiêu chí khá c nhau, khô ng tương
thích để xá c định tính tố t củ a lý do, để nhữ ng gì đượ c coi là lý do chính đá ng
trong mộ t lĩnh vự c khô ng đượ c tính và o mộ t lĩnh vự c khá c, và do đó cá c
nguyên tắ c và kỹ nă ng đá nh giá lý do phả i khá c nhau giữ a cá c lĩnh vự c và do
đó đượ c dạ y trong bố i cả nh củ a vấ n đề củ a từ ng lĩnh vự c - khô ng thà nh cô ng
vì sự mơ hồ củ a ’trườ ng’ Nếu ‘trườ ng’ đượ c hiể u rộ ng rã i - ví dụ : nếu ‘khoa
họ c’ là mộ t lĩnh vự c - thì hó a ra trườ ng đó khô ng có nguyê n tắ c đá nh giá lý do
duy nhấ t cho chính nó , vì nhữ ng gì đượ c coi là mộ t lý do chính đá ng trong
khoa họ c (ví dụ : lý do giả định trong câ u hỏ i cung cấ p lờ i giả i thích tố t nhấ t về
hiệ n tượ ng đang đượ c xem xé t; hoặ c nó là m tă ng đá ng kể xá c suấ t củ a giả
thuyết đang đượ c xem xét) thườ ng đượ c coi là mộ t lý do chính đá ng cả trong
cá c lĩnh vự c khá c và trong vô số bố i cả nh cuộ c số ng hà ng ngà y, thô ng thườ ng.
Hơn nữ a, nế u ‘lĩnh vự c’ đượ c hiể u rộ ng rã i theo cá ch nà y, cá c nguyê n tắ c đá nh
giá lý do sẽ khá c nhau giữ a cá c tiểu vù ng khá c nhau củ a lĩnh vự c nà y (ví dụ ,
mộ t lờ i giả i thích nhâ n quả có thể tạ o thà nh mộ t lý do chính đá ng trong sinh
họ c, nhưng khô ng phả i trong cơ họ c lượ ng tử ). Trong nhữ ng trườ ng hợ p nà y,
lý do và nguyên tắ c đá nh giá lý do khô ng phả i là lĩnh vự c cụ thể; và luậ n á n về
chủ đề nhậ n thứ c luậ n là sai.
Mặ t khá c, nế u ‘trườ ng‘ đượ c hiểu hẹ p, sao cho hầ u như
mỗ i chủ đề củ a cuộ c điều tra là mộ t ’lĩnh vự c’ cho chính nó (ví dụ , ‘tổ chứ c’
thiế t kế đà i phá t thanh, hoặ c điều chỉnh đà i phá t thanh, hoặ c tắ t/bậ t đà i phá t
thanh, hoặ c tắ t đà i phá t thanh hoặ c tắ t đà i phá t thanh cho mộ t đà i phá t thanh
(loạ i)), sau đó luậ n á n về chủ đề nhậ n thứ c luậ n đặ c biệ t chỉ đú ng mộ t cá ch
tầ m thườ ng, vì mộ t lý do trong mộ t ‘lĩnh vự c’- ví dụ , tắ t đà i phá t thanh di độ ng
Zenith củ a tô i vì để nó bậ t có thể đá nh thứ c em bé - khô ng phả i là mộ t lý do
mạ nh mẽ như nhau trong ’lĩnh vự c’ thay thế trong đó nó là Đà i phá t thanh mô
hình má y tính để bà n Radio Shack củ a bạ n cầ n phả i đượ c tắ t, chỉ vì mộ t cố ý
Tính tổng quát của Tư duy phản biện 21

bỏ bê cá c trườ ng hợ p phổ biế n tạ o ra sự tồ n tạ i củ a cá c lý do chính đá ng trê n

cá c ‘lĩnh vự c‘ khá c nhau mộ t cá ch giả tạ o nà y. Dù bằ ng cá ch nà o chú ng ta giả i
thích ‘lĩnh vự c’’ thì luậ n á n về tính đặ c thù củ a chủ đề nhậ n thứ c luậ n - tuyê n
bố rằ ng ‘trong cá c lĩnh vự c khá c nhau, 'nhữ ng thứ khá c nhau tạ o thà nh lý do
chính đá ng cho cá c niềm tin khá c nhau' •- khô ng tồ n tạ i sự xem xét kỹ lưỡ ng.
Ennis đồ ng ý vớ i McPeck rằ ng lý do và nguyên tắ c đá nh giá lý do khá c
nhau giữ a cá c lĩnh vự c5; đó là điể m mà Ennis và tô i khô ng đồ ng ý. Ô ng coi
nguyên tắ c ’biến đổ i giữ a cá c trườ ng’ nà y là ‘hợ p lý’ dự a trên cá c cơ sở sau:
(a) Toá n họ c có cá c tiêu chí khá c nhau vì lý do chính đá ng từ hầ u
hết cá c lĩnh vự c khá c, bở i vì toá n họ c chỉ chấ p nhậ n bằ ng chứ ng suy
diễn, trong khi hầ u hế t cá c lĩnh vự c thậ m chí khô ng tìm kiế m nó để
thà nh lậ p mộ t hộ i đồ ng khoa họ c; (b) trong khoa họ c xã hộ i, ý nghĩa
thố ng kê là mộ t câ n nhắ c quan trọ ng, trong khi trong nhiề u ngà nh
vậ t lý, nó phầ n lớ n bị bỏ qua; (c) trong nghệ thuậ t, mộ t số tính chủ
quan thườ ng đượ c chấ p nhậ n, trong khi trong khoa họ c, nó thườ ng
bị xa lá nh. (Ennis 1989, tr. 8)
Ở đâ y Ennis khô ng chú ý đầ y đủ đến cá c lậ p luậ n trướ c đó củ a chính mình liê n
quan đế n sự mơ hồ củ a ‘trườ ng‘ ‘ Ví dụ , mộ t phầ n ngà y cà ng tă ng củ a toá n họ c
chấ p nhậ n bằ ng chứ ng khô ng suy diễn dướ i dạ ng cá c chương trình má y tính
củ a lự c Tirute’ thiế t lậ p cá c định lý bằ ng cá ch kiể m tra mộ t cá ch có hệ thố ng số
lượ ng lớ n cá c trườ ng hợ p có thể xả y ra. Trong nhữ ng trườ ng hợ p như vậ y,
chú ng tô i dự a và o bằ ng chứ ng quy nạ p rằ ng chứ c nă ng má y tính đượ c lên kế
hoạ ch, bở i vì kế t quả củ a cá c chương trình khô ng thể kiể m tra đượ c bở i sự
giá m sá t củ a con ngườ i về tính hợ p lệ suy diễn - trê n thự c tế, chú ng tô i dự a
và o bằ ng chứ ng quy nạ p liê n quan đế n mộ t kế t quả do má y tính tạ o ra đượ c
cung cấ p bở i mộ t kết quả khá c. Cá c nhà toá n họ c đã ngà y cà ng dự a nhiề u hơn
và o cá c lý do khô ng suy diễn để chấ p nhậ n cá c định lý là ‘đã đượ c chứ ng
minh’. Bằ ng chứ ng má y tính nổ i tiế ng củ a Định lý bả n đồ bố n mà u chỉ là mộ t
trong nhiều ví dụ về bằ ng chứ ng khô ng suy diễn như vậ y (Tymoczko 1979).
Trá i vớ i đề xuấ t củ a Ennis, cá c lý do khô ng phả i đá p ứ ng mộ t tiê u chí duy nhấ t
— cụ thể là đả m bả o suy diễ n rằ ng chú ng là lý do - để đượ c coi là lý do chính
đá ng trong toá n họ c. Toá n họ c khô ng phả i là mộ t ‘lĩnh vự c‘ đơn nhấ t mà trê n
đó cá c nguyê n tắ c đá nh giá lý do giố ng nhau.6 Tương tự , ý nghĩa thố ng kê là
mộ t câ n nhắ c quan trọ ng trong mộ t số
nhưng khô ng phả i tấ t cả cá c ngà nh củ a khoa họ c xã hộ i. (Nó tương đố i khô ng
quan trọ ng, ví dụ , trong khả o cổ họ c, trong mộ t số ngà nh kinh tế và trong mộ t
số ngà nh xã hộ i họ c.) Cá c ngà nh khoa họ c xã hộ i cũ ng khô ng tạ o thà nh mộ t
’lĩnh vự c’ mà cá c nguyê n tắ c đá nh giá lý do cụ thể đượ c thố ng nhấ t giữ vữ ng.
Có thể đưa ra nhữ ng nhậ n xé t tương tự liê n quan đế n nghệ thuậ t.
Vấ n đề khô ng phả i là ba lĩnh vự c nà y quá lớ n và đa dạ ng để đượ c coi là
’lĩnh vự c’ đú ng cá ch; vì, ngay cả trên cá c lĩnh vự c lớ n như vậ y, mộ t số tiêu chí
nhấ t định cho hiế n phá p có lý do chính đá ng đượ c chia sẻ . Ví dụ , cả trong cá c
ngà nh toá n họ c (lý thuyế t số , logic, lý thuyết chứ ng minh, v.v.) và trong cá c
ngà nh khoa họ c xã hộ i (ví dụ : kinh tế họ c và cá c phầ n củ a xã hộ i họ c), nhữ ng
lý do chính đá ng phả i đưa ra kết luậ n củ a họ mộ t cá ch suy diễ n; trong mộ t số
20 Hamey Siegel
ngà nh khoa họ c xã hộ i và cả trong mộ t số lĩnh vự c vậ t lý và kỹ thuậ t - và thậ m
chí trong mộ t số lĩnh vự c
2 Harvey
2 Siegel

phương phá p tiế p cậ n phâ n tích vă n họ c — mộ t số mứ c độ cụ thể củ a dấ u hiệ u

thố ng kê là mộ t tiêu chí quan trọ ng mà cá c lý do giả định phả i đá p ứ ng để
đượ c tố t. Hơn nữ a, trong bố i cả nh cuộ c số ng bình thườ ng, cả hai tiê u chí đá nh
giá lý do nà y có thể đượ c á p dụ ng mộ t cá ch thích hợ p. Vấ n đề , đú ng hơn, là cá c
tiê u chí đá nh giá lý do rấ t phứ c tạ p và đa dạ ng, và khô ng xế p hà ng theo bấ t kỳ
cá ch gọ n gà ng nà o vớ i ’trườ ng’, tuy nhiên sau nà y đượ c phâ n chia. Luậ n á n về
’sự thay đổ i giữ a cá c trườ ng’— tứ c là luậ n á n cho rằ ng mộ t số tiêu chí đá nh giá
lý do chỉ á p dụ ng trong hoặ c trê n mộ t số ’trườ ng’ đượ c xá c định rõ rà ng,
nhưng cá c tiê u chí đó nhấ t thiế t phả i khá c nhau giữ a cá c trườ ng - là sai. Cá c
tiê u chí đá nh giá lý do phứ c tạ p hơn nhiề u so vớ i luậ n á n về sự thay đổ i giữ a
cá c trườ ng cho thấ y. Mộ t số tiê u chí như vậ y rấ t hẹp trong ứ ng dụ ng; nhữ ng
tiê u chí khá c rấ t rộ ng và á p dụ ng trong hầ u hết mọ i ngữ cả nh hoặ c ’lĩnh vự c’.7
Điểm nà y xứ ng đá ng nhậ n xét thê m. Ennis cho rằ ng ’(e) pistemo- tính đặ c hiệ u
củ a chủ đề logic lưu ý rằ ng có sự khá c biệ t đá ng kể giữ a cá c trườ ng trong
nhữ ng gì tạ o thà nh mộ t lý do chính đá ng’. (Ennis 1989, tr. 9) Ngay cả khi điề u
nà y là đú ng — nghĩa là , ngay cả khi sự khá c biệt về tiê u chí đá nh giá lý do thay
đổ i mộ t cá ch có hệ thố ng giữ a cá c lĩnh vự c - sẽ là mộ t sai lầ m khi coi mộ t thự c
tế như vậ y là thiết lậ p, như cá c nhà chuyê n mô n như McPeck (1981) và
Toulmin (1958) xem xét nó , rằ ng cá c lĩnh vự c khá c nhau có nhận thức luận
riêng. Thay và o đó , nó nê n đượ c coi là mộ t dấ u hiệu cho thấ y cá c loạ i tuyê n bố
khá c nhau đò i hỏ i cá c loạ i bằ ng chứ ng khá c nhau cho việ c thà nh lậ p chú ng,
nhưng nhữ ng khá c biệt nà y khô ng thay đổ i mộ t cá ch có hệ thố ng giữ a cá c lĩnh
vự c. Để thú c đẩ y sự khá c biệ t như vậ y về tình trạ ng củ a ’nhậ n thứ c thay thế ’ là
cả hai đều đề xuấ t sự thay đổ i có hệ thố ng khi khô ng có , và bỏ qua điể m quan
trọ ng là nhữ ng gì thay đổ i là nhữ ng gì cầ n thiế t để thiế t lậ p cá c tuyê n bố củ a
cá c loạ i khá c nhau. Chú ng ta hã y chấ p nhậ n điề u khô ng thể phủ nhậ n: cầ n có
loạ i bằ ng chứ ng nà y để thiết lậ p loạ i tuyê n bố nà y và loạ i bằ ng chứ ng đó để
thiế t lậ p loạ i tuyên bố nà y.• Do đó , để nó i rằ ng chú ng ta có hai nhận thức luận
khác nhau tạ i nơi là m việ c ở đâ y là khô ng phâ n biệt giữ a cá c nhậ n thứ c luậ n
khá c nhau và cá c tiêu chí đá nh giá lý do khá c nhau. Khi chú ng ta có hai tiê u chí
đá nh giá lý do khá c nhau, mà chú ng ta sử dụ ng để thiế t lậ p hai loạ i tuyê n bố
khá c nhau, tuy nhiê n chú ng ta chỉ có mộ t nhậ n thứ c luậ n. Trong cả hai trườ ng
hợ p, mộ t lý do chính đá ng là điều đó đả m bả o mộ t sự kế t hợ p. Nhận thức luận
dự a trên cá c tiê u chí lý trí thay thế và đa dạ ng nà y
có ý nghĩa tương tự .
Xem xét cá c trườ ng hợ p. Đồ ng hồ đo nhiê n liệ u củ a tô i đọ c ’E’ (để trố ng)
cung cấ p lý do chính đá ng để nghĩ rằ ng tô i đã hế t xă ng; 'á nh sá ng ngu ngố c’
đượ c chiếu sá ng trê n bả ng điều khiển củ a tô i cung cấ p lý do chính đá ng để
nghĩ rằ ng cử a củ a tô i đang mở hoặ c pin củ a tô i đã hết. Điề u nà y khô ng có
nghĩa là bình nhiê n liệu và pin có ’nhậ n thứ c khá c nhau’. Cá c loạ i lý do rấ t
giố ng nhau cung cấ p sự bả o đả m trong tấ t cả cá c loạ i bố i cả nh khá c nhau (ví
dụ : cá c bà i đọ c đo lườ ng củ a tấ t cả cá c loạ i); cá c tiêu chuẩ n đá nh giá lý do vượ t
ra ngoà i ’lĩnh vự c’, cho dù đượ c hiể u rộ ng như khoa họ c hay hẹp như á nh sá ng
ngu ngố c. Hơn nữ a, sự khá c biệ t trong cá c tiêu chí đá nh giá lý do thích hợ p
khô ng chuyể n thà nh cá c nhậ n thứ c luậ n khá c nhau. Qua cá c tiêu chí thay thế
củ a đá nh giá lý do là mộ t nhậ n thứ c luậ n đơn nhấ t: lý do là lý do chính đá ng
 Tính tổng quát của Tư duy phản biện 23
nế u (và chỉ khi) họ đủ khả nă ng bả o đả m cho cá c yêu cầ u hoặ c đề xuấ t mà họ
là lý do. Cá c tiêu chí thay thế đượ c đưa ra theo
2 Harvey
2 Siegel

loạ i yê u cầ u bồ i thườ ng đang đượ c xem xét, nhưng họ là m như vậ y dướ i sự

bả o trợ củ a mộ t nhậ n thứ c luậ n phổ biến. Nhậ n thứ c luậ n liên quan đến việc
nghiê n cứ u về việ c xá c định sự tố t là nh củ a lý do. Có tấ t cả cá c loạ i lý do chính
đá ng - nhâ n quả , cả m ứ ng, giả i thích, có mụ c đích, suy luậ n, v.v. - nhưng tấ t cả
chú ng đề u có chung đặ c điểm nhậ n thứ c quan trọ ng nà y: chú ng cung cấ p bả o
đả m cho lý do mà chú ng là lý do.
Ngườ i ta có thể nghĩ rằ ng lậ p luậ n trướ c đó chỉ là mộ t cuộ c chiế n trên
sâ n cỏ về từ ‘nhậ n thứ c luậ n’. Nhưng nó khô ng như vậ y. Thay và o đó , nó nhấ n
mạ nh hai điể m là trọ ng tâ m củ a cuộ c tranh luậ n liên quan đến tính khá i quá t
củ a tư duy phả n biện. Đầ u tiê n, mặ c dù thự c sự có cá c tiêu chí đá nh giá lý trí
khá c nhau, theo đó chú ng tô i đá nh giá sứ c mạ nh và sứ c mạ nh kết á n, sự tố t
là nh, củ a lý do, nhữ ng tiêu chí đó khô ng thay đổ i theo bấ t kỳ cá ch có hệ thố ng
nà o vớ i ‘trườ ng’, tuy nhiên khá i niệm thứ hai đượ c hiể u. Tấ t cả cá c tiêu chí
thay thế nà y - từ ‘lý do suy diễ n có thiế t lậ p kết luậ n khô ng?’ để ‘giả i thích
đượ c đề xuấ t có cung cấ p lờ i giả i thích tố t nhấ t về hiệ n tượ ng đượ c đề cậ p
khô ng?’, từ ‘đâ y có phả i là mộ t mẫ u đạ i diệ n khô ng?’ đế n ‘đâ y có phả i là loạ i
á nh sá ng ngu ngố c có liên quan, sao cho nó đượ c chiế u sá ng cho thấ y như vậ y
và như vậ y?’ - á p dụ ng trên nhiề u chủ đề trườ ng họ c và /hoặ c bố i cả nh cuộ c
số ng bình thườ ng. Thứ hai, chú ng ta có quyền coi cá c tiê u chí khá c nhau nà y là
tiê u chí đá nh giá lý do phù hợ p và khá ng cá o chú ng để thiết lậ p hoặ c xá c định
tính tố t củ a cá c lý do giả định, chỉ vì chú ng đượ c phê chuẩ n bở i mộ t nhậ n thứ c
luậ n chung: mộ t sự hiểu biết lý thuyết về bả n chấ t củ a lý do, theo đó cá c tiê u
chí giả định có thể đượ c cô ng nhậ n là tiêu chí đá nh giá lý do phù hợ p. Khô ng
thừ a nhậ n rằ ng ngay cả cá c tiêu chí đá nh giá lý do hẹp, theo lĩnh vự c hoặ c
theo ngữ cả nh cũ ng phụ thuộ c và o nhậ n thứ c luậ n chung để đượ c coi là tiêu
chí đá nh giá lý do thích hợ p, là bỏ qua khả nă ng cá c lý do giả định chỉ có thể bị
coi nhầ m là đưa ra bả o đả m.'° Để kê u gọ i ‘tính đặ c thù củ a chủ đề nhậ n thứ c
luậ n’ để tranh luậ n chố ng lạ i tính khả thi củ a tư duy phả n biệ n là bỏ qua sự
phâ n biệt giữ a cá c nguyê n tắ c giả định củ a đá nh giá lý do và nhậ n thứ c luậ n
bao quá t phê chuẩ n cá c nguyê n tắ c đó là hợ p phá p. Đó là cấ p cho ‘cá c lĩnh vự c’
quyền lậ p phá p cho sự tố t là nh củ a cá c lý do trong lĩnh vự c riê ng củ a họ mà họ
khô ng tự sở hữ u. Mộ t lĩnh vự c có thể là tiền đề cho sự tố t đẹp củ a cá c lý do
trong lĩnh vự c củ a nó , nhưng nó khô ng phả i và khô ng thể là trọ ng tà i duy nhất.
Coi nó như vậ y là giả m nhậ n thứ c luậ n thà nh mộ t chủ đề tem cao su khô ng có
đò n bẩ y quan trọ ng hoặ c lự c lượ ng quy chuẩ n củ a riêng nó ; nó là để phủ nhậ n
khả nă ng rấ t có thể mộ t lĩnh vự c có thể bị nhầ m lẫ n trong việ c coi mộ t tiê u chí
giả định là hợ p phá p trong phạ m vi củ a nó ."
Sự phâ n nhá nh củ a tấ t cả nhữ ng điều nà y đố i vớ i tính khá i quá t củ a
suy nghĩ Sự phâ n nhá nh là thuậ n lợ i, trê n sự câ n bằ ng, cho tổ ng quá t. Lậ p
luậ n củ a nhà cụ thể rằ ng tư duy phê phá n khô ng thể khá i quá t hó a đượ c vì
’tính đặ c thù củ a chủ đề nhậ n thứ c luậ n’ khô ng thà nh cô ng: cả cá c kỹ nă ng và
tiê u chí đá nh giá lý do đều khô ng đượ c sắ p xế p gọ n gà ng theo ‘trườ ng’, tuy
nhiê n rộ ng rã i hay hẹp hò i, nhữ ng điều nà y đượ c xá c định; hơn nữ a, rấ t nhiều
tiê u chí đá nh giá lý do - mặ c dù rấ t đa dạ ng về tính cá ch, và từ rấ t hẹ p
Tính tổng quát của Tư duy phản biện 25

đến cá i khá rộ ng - đượ c thố ng nhấ t bở i mộ t nhậ n thứ c luậ n cơ bả n, mà sanc-

tions cá c tiêu chí nà y là hợ p phá p. Vớ i tấ t cả nhữ ng điề u nà y, cá c nhà tổ ng
quá t nên hà i lò ng. Tuy nhiên, tô i đã khô ng chỉ ra rằ ng khô ng có kỹ nă ng hoặ c
tiê u chí đá nh giá lý do nà o hạ n hẹ p hoặ c cụ thể theo mô n họ c. Vẫ n cò n chỗ để
thừ a nhậ n quan điểm củ a chuyên gia, và để cho phép rằ ng mộ t số kỹ nă ng và
tiê u chí đá nh giá lý do là hẹp và cụ thể . Theo nghĩa nà y, cả gener- alist và
specifist đề u đú ng." Nhữ ng tiê u chí cụ thể, và nhữ ng kỹ nă ng nà o đượ c giả ng
dạ y tố t nhấ t trong bố i cả nh củ a mộ t mô n họ c cụ thể , tô i coi đó là nhữ ng câ u
hỏ i mở ; Tô i tham gia cù ng Ennis trong việc kê u gọ i nghiên cứ u thự c nghiệ m
về nhữ ng vấ n đề nà y. Nhưng tô i nghĩ rằ ng Ennis cấ p cho cá c ‘nhà cụ thể‘ quá
nhiề u, trong việc cấ p tính hợ p lý cho ‘tính đặ c hiệu củ a chủ đề nhậ n thứ c luậ n’.
Tô i hy vọ ng đã củ ng cố trườ ng hợ p củ a Ennis chố ng lạ i nhà cụ thể - Tô i tá n
thà nh lậ p luậ n củ a anh ta chố ng lạ i sự đặ c biệ t củ a chủ đề khá i niệ m, và tô i hy
vọ ng đã cung cấ p lý do để hoà i nghi hơn về tính đặ c hiệu củ a chủ đề nhậ n thứ c
luậ n hơn là anh ta dườ ng như - và ở mứ c độ đó , đã củ ng cố trườ ng hợ p về tính
khá i quá t củ a mộ t phầ n đá ng kể
củ a thà nh phầ n đá nh giá lý do củ a tư duy phả n biệ n.'3

II Tính khái quát của nhận thức luận

Tư duy phản biện
Tô i đã tranh luậ n chố ng lạ i tính đặ c thù củ a chủ đề nhậ n thứ c luậ n, chủ yế u
tuyên bố rằ ng cá c kỹ nă ng và tiêu chí đá nh giá lý do nó i chung khô ng chỉ hoạ t
độ ng trong bố i cả nh củ a cá c chủ đề, lĩnh vự c hoặ c lĩnh vự c cụ thể. Khi đưa ra
lậ p luậ n nà y, tô i đã tham chiế u đế n nhậ n thứ c luậ n đơn nhấ t mà tô i tuyên bố
là nền tả ng và biệ n phá p trừ ng phạ t đố i vớ i tấ t cả cá c tiê u chí củ a chú ng tô i
như là tiê u chí đá nh giá lý do thích hợ p. Bâ y giờ tô i muố n là m sâ u sắ c thê m
cuộ c thả o luậ n về nhậ n thứ c luậ n cơ bả n nà y. Tô i muố n khẳ ng định rằ ng nhậ n
thứ c luậ n nà y là mộ t phầ n quan trọ ng củ a thà nh phầ n đá nh giá lý do củ a tư
duy phả n biệ n, và nó hoà n toà n có thể tạ o ra đượ c. Nếu tô i có thể thự c hiện tố t
tuyên bố nà y, tô i sẽ củ ng cố thêm vị trí củ a tổ ng quá t.
Nhậ n thứ c luậ n cơ bả n củ a tư duy phả n biệ n là gì? Có nhiều điề u để nó i
để trả lờ i câ u hỏ i nà y hơn là tô i có thể nó i ở đâ y.'• Tó m lạ i, câ u trả lờ i là : miễ n
là có mộ t thà nh phầ n đá nh giá lý trí đố i vớ i tư duy phả n biện, để tư duy phả n
biệ n đượ c hình thà nh như tư duy đượ c hướ ng dẫ n phù hợ p bở i lý trí, thì tư
duy phả n biệ n phả i đượ c hiể u là đò i hỏ i mộ t nhậ n thứ c phù hợ p vớ i cá c khá i
niệm trung tâ m về lý trí và tính hợ p lý. Mộ t nhậ n thứ c luậ n như vậ y phả i (1)
duy trì sự phâ n biệt giữ a sự cô ng bằ ng hợ p lý và sự thậ t, và cho rằ ng nhà tư
tưở ng phê phá n có thể tin mộ t cá ch chính đá ng rằ ng đó là sai, và tin mộ t cá ch
vô lý rằ ng đó là sự thậ t. Nó i cá ch khá c, nhậ n thứ c luậ n là m nề n tả ng cho tư
duy phê phá n phả i duy trì quan niệ m ‘khô ng nhậ n thứ c luậ n triệt để ’ về lẽ
thậ t, và cho rằ ng lẽ thậ t độ c lậ p vớ i sự biện minh hợ p lý. (Hơn nữ a, lý thuyế t
về tư duy phả n biện phả i coi tư duy phả n biệ n là nhằ m mụ c đích biện minh
hợ p lý hơn là sự thậ t.) Ngoà i ra,
Tính tổng quát của tư duy phản biện 25

nó phả i từ chố i chủ nghĩa tương đố i, và cho rằ ng (sự tố t đẹp củ a lý do và )

khẩ u phầ n/tính hợp lý của các niềm tin cụ thể là ‘tuyệt đối’ ở chỗ nó không thay
đổi giữa người, thời gian, văn hóa, v.v., mà chỉ phụ thuộc vào các tiêu chí liên
quan của đánh giá lý do và bằng chứng cho những niềm tin đó trong tầm tay. Cuối
cùng, (3) nhận thức luận làm nền tảng cho tư duy phê phán phải nhận ra (bất chấp
sự độc lập của chúng, Chỉ cần lưu ý) mối liên hệ sau đây giữa sự thật và sự biện
minh hợp lý: lời khuyên của sự biện minh hợp lý là một trường hợp hiển nhiên cho
sự thật; sự biện minh hợp lý là một chỉ số có thể sai lầm của sự thật.'|||
UNTRANSLATED_CONTENT_START|||5|||
UNTRANSLATED_CONTENT_END|||
Do đó, nhận thức luận cơ bản của tư duy phê phán liên quan đến các quan
điểm cụ thể, và trong một số vòng tròn gây tranh cãi, liên quan đến lý do, tiêu chí
đánh giá lý do, tính hợp lý, biện minh hợp lý và sự thật. Nhận thức luận này đòi
hỏi một ‘chủ nghĩa tuyệt đối’ đối với các lý do và sự biện minh, một quan niệm
‘hoàn toàn không phải là bệnh dịch’ về sự thật và một cái ôm của chủ nghĩa sai
lầm. Có rất nhiều điều để nói liên quan đến tất cả những điểm này. Tuy nhiên, tôi
tin rằng tôi có e1sewhere ' 6 đã bảo đảm cho tuyên bố của tôi rằng sự phức tạp của
các luận án logic nhận thức này là cần thiết cho một quan niệm mạch lạc về tư duy
phản biện, ít nhất là nếu tư duy phản biện được coi là một lý tưởng giáo dục có thể
bảo vệ được.
Cần rõ ràng rằng nhận thức luận này được coi là một phần cấu thành thành
phần đánh giá lý do của tư duy phản biện, vì nó bảo đảm cho sự hiểu biết của
chúng ta về đánh giá đúng đắn về lý do và quan niệm của chúng ta về lý do, tính
hợp lý và sự biện minh hợp lý. Đó là một khía cạnh của thành phần đánh giá lý do
của tư duy phản biện, tuy nhiên đã bị bỏ qua trong hầu hết các cuộc thảo luận về
tính khái quát của tư duy phản biện, vì cuộc thảo luận đó đã tập trung vào đặc
điểm chủ thể của các kỹ năng và nguyên tắc đánh giá lý do cụ thể và chủ yếu bỏ
qua nhận thức luận nằm dưới các nguyên tắc đó. Do đó, trước mắt chúng ta có một
phần của thành phần đánh giá lý do của tư duy phản biện khác với phần được thảo
luận trong phần I liên quan đến tính cụ thể của các kỹ năng, nguyên tắc và tiêu chí
đánh giá lý do cụ thể. Do đó, chúng ta phải xem xét liệu phần mới được giới thiệu
này của thành phần đánh giá lý do, phần mà tôi đã gọi là ‘nhận thức luận làm nền
tảng cho tư duy phê phán’, có thể khái quát hay không.
Nhận thức luận cơ bản của tư duy phê phán có khái quát không? Có — đó là
một phần hoàn toàn khái quát của thành phần đánh giá lý do của tư duy phản biện.
Nhận thức luận này cung cấp nền tảng lý thuyết cho sự hiểu biết của chúng ta về
các nguyên tắc và tiêu chí đánh giá lý do mà chúng ta thu hút khi suy nghĩ nghiêm
túc. Nó được chia sẻ trong các lĩnh vực hoặc lĩnh vực mà các nhà tư tưởng phản
biện đánh giá lý do; nó làm nền tảng cho quan niệm tốt nhất của chúng ta về tư
duy phản biện là gì. Thật vậy, nhận thức luận này được giả định trước bởi sự kết
hợp của tư duy phê phán; không có nó, chúng ta không thể tạo ra cảm giác mạch
lạc về tư duy phê phán như một lý tưởng giáo dục liên quan đến việc đánh giá
đúng lý do. Nhận thức luận làm nền tảng cho tư duy phản biện tạo thành một phần
của thành phần đánh giá lý do của tư duy phản biện, hoàn toàn có thể khái quát
hóa.'* Điều này, tôi cho rằng, là tin tốt cho tổng quát.
26 H«mey
Siegel

III Tính khái quát của Tinh thần phê phán

Vẫ n cò n mộ t thà nh phầ n khá c củ a tư duy phả n biệ n - ’tinh thầ n phả n biện'-
phầ n lớ n đã bị bỏ qua trong cuộ c thả o luậ n gầ n đâ y về tính khá i quá t củ a tư
duy phả n biệ n. Việ c nó đã bị bỏ qua như vậ y thậ t đá ng ngạ c nhiên, vớ i sự gầ n
như nhấ t trí về quan điể m trong cá c tà i liệ u lý thuyết liên quan đến sự tă ng
cườ ng tư duy phê phá n củ a tinh thầ n phê phá n.'"
’Tinh thầ n phê phá n’, như tô i đang sử dụ ng thuậ t ngữ nà y, đề cậ p đến
mộ t phứ c hợ p cá c khuynh hướ ng, thá i độ , thó i quen củ a tâ m trí và đặ c điểm
tính cá ch. Nó bao gồ m cá c khuynh hướ ng, ví dụ như cá c khuynh hướ ng tìm
kiếm lý do và bằ ng chứ ng trong việ c đưa ra cá c phá n đoá n và đá nh giá cá c lý
do đó mộ t cá ch cẩ n thậ n theo cá c nguyên tắ c đá nh giá lý do có liên quan; thá i
độ , bao gồ m sự tô n trọ ng tầ m quan trọ ng củ a phá n đoá n hợ p lý và sự thậ t, và
từ chố i tính thiê n vị, tù y tiện, biện hộ đặ c biệ t, suy nghĩ mong muố n và cá c trở
ngạ i khá c đố i vớ i việ c thự c hiệ n đú ng đắ n việ c đá nh giá lý do và phá n đoá n
hợ p lý; thó i quen củ a tâ m trí phù hợ p vớ i nhữ ng khuynh hướ ng và thá i độ
nà y, chẳ ng hạ n như thó i quen tìm kiếm và đá nh giá lý do, tham gia và o việc
xem xé t cá c nguyên tắ c đá nh giá lý do, đưa ra cá c lý do đượ c đưa ra để xem xét
kỹ lưỡ ng, và tham gia và o việc xem xé t cô ng bằ ng và khô ng quan tâ m đến cá c
lý do đó ; và cá c đặ c điểm tính cá ch phù hợ p vớ i tấ t cả nhữ ng điề u nà y. Nhữ ng
ngườ i có tinh thầ n phê phá n coi trọ ng lý luậ n tố t, và sẵ n sà ng tin tưở ng, phá n
xét và hà nh độ ng dự a trê n lý luậ n đó . Chính giá trị đích thự c nà y, và cá c
khuynh hướ ng, thá i độ , thó i quen củ a tâ m trí và đặ c điể m tính cá ch đi kè m vớ i
nó , tạ o thà nh cố t lõ i củ a tinh thầ n phê phá n.'• Tinh thầ n phê phá n, đượ c quan
niệm như vậ y, có thể khá i quá t đượ c khô ng? Nó i rõ chú t đi! Việ c định giá
lý luậ n tố t và mong muố n và khuynh hướ ng thự c hiện phá n đoá n hợ p lý
khô ng bị giớ i hạ n trong bấ t kỳ lĩnh vự c hoặ c lĩnh vự c nà o; nó cũ ng khô ng khá c
nhau về tính cá ch hoặ c lậ p trườ ng phụ từ lĩnh vự c nà y sang lĩnh vự c khá c. Cá c
khuynh hướ ng, thá i độ và thó i quen củ a tâ m trí liê n quan đế n tinh thầ n phê
phá n thường được áp dụng; cá c đặ c điểm tính cá ch cấ u thà nh tinh thầ n phê
phá n, giố ng như tấ t cả cá c đặ c điể m tính cá ch đượ c gọ i đú ng cá ch, là chung và
khô ng bị hạ n chế trong ứ ng dụ ng. Chỉ có mộ t thự c tế là cuộ c tranh luậ n về tính
tổ ng quá t đã đượ c quan niệm là liên quan đến cá c kỹ nă ng và nguyê n tắ c củ a
lý trí đá nh giá , chứ khô ng phả i là tư duy phê phá n nó i chung, rằ ng tính khá i
quá t củ a thà nh phầ n tinh thầ n phê phá n củ a tư duy phê phá n đã khô ng đượ c
rõ rà ng. Tuy nhiên, mộ t khi câ u hỏ i về tính khá i quá t củ a thà nh phầ n tư duy
phả n biện nà y đượ c đặ t ra, nó sẽ đượ c trả lờ i mộ t cá ch rõ rà ng: Tinh thầ n
phả n biện là lý do tạ i sao có thể khá i quá t hó a.

Kết luận
Tô i đã lậ p luậ n rằ ng phầ n lớ n tư duy phả n biện là khá i quá t. Đầ u tiê n, tô i đã
tham gia vớ i Ennis trong việc lậ p luậ n rằ ng ’tính đặ c hiệu củ a chủ đề nhậ n
thứ c luậ n’ khô ng đả m bả o vị trí củ a cá c đặ c điể m kỹ thuậ t. Mặ c dù đú ng là có
nhiề u tiê u chí đá nh giá lý do khá c nhau, mộ t số trong đó chỉ á p dụ ng cho cá c
loạ i yê u cầ u cụ thể (có thể nhưng khô ng cầ n thiế t chỉ xả y ra trong mộ t số lĩnh
vự c cụ thể ), nhưng khô ng có hệ thố ng
Tính tổng quát của tư duy phản biện 27

sự liên kết tạ m thờ i củ a cá c tiê u chí đó vớ i cá c chủ đề, lĩnh vự c hoặ c lĩnh vự c
cụ thể, tuy nhiên cá c khá i niệ m đó đượ c xá c định hoặ c cá c tham chiế u củ a
chú ng đượ c phâ n chia. Nhữ ng gì đượ c coi là lý do chính đá ng cho mộ t số yêu
cầ u bồ i thườ ng khô ng phụ thuộ c và o lĩnh vự c mà yêu cầ u bồ i thườ ng đượ c
đưa ra, mà phụ thuộ c và o loạ i yê u cầ u bồ i thườ ng và cá c loạ i bằ ng chứ ng có
thể có mà ngườ i ta có thể khá ng cá o mộ t cá ch hợ p phá p khi cố gắ ng thiết lậ p
nó . Cá c tiêu chí mà chú ng tô i chuyển sang để đá nh giá sứ c mạ nh củ a cá c lý do
và bằ ng chứ ng đượ c cung cấ p cho cá c yêu cầ u cụ thể khô ng bị rà ng buộ c cũ ng
như khô ng bị xử phạ t bở i cá c lĩnh vự c cụ thể . Chú ng khô ng bị rà ng buộ c và o
cá c trườ ng như vậ y ngoạ i trừ trong cá c trườ ng hợ p đặ c biệ t, khô ng điển hình
trong đó loạ i yê u cầ u bồ i thườ ng chỉ có thể đượ c đưa ra trong mộ t số trườ ng
cụ thể. Điể n hình hơn nhiều là cá c tiê u chí mở rộ ng trê n cả hai lĩnh vự c và lý
luậ n hà ng ngà y: tiêu chí về tính hợ p lệ suy diễn, cườ ng độ quy nạ p, tính đầ y
đủ củ a quan sá t, khả nă ng giả i thích, v.v. Cá c tiêu chí lý do chuyên biệ t cũ ng
khô ng đượ c đá nh giá chỉ bở i cá c lĩnh vự c mà chú ng á p dụ ng. Nế u có , sẽ khô ng
có khả nă ng giá m sá t quan trọ ng liên quan đến sự phù hợ p củ a cá c tiêu chí đó :
trong nhữ ng trườ ng hợ p như vậ y, mỗ i lĩnh vự c sẽ tuyên bố mộ t số loạ i lý do
nhấ t định là tố t và cá c loạ i khá c là xấ u, nhưng sẽ khô ng có khả nă ng mộ t tổ
chứ c bị nhầ m lẫ n về sự hiểu biết củ a chính mình về cá c tiêu chí đá nh giá lý do.
Nhưng mộ t sai lầ m như vậ y chỉ có thể xả y ra, nhưng thự c tế, là rõ rà ng — tấ t
cả nhữ ng gì chú ng ta cầ n là m để thấ y điề u nà y là suy ngẫ m về nhữ ng tranh cã i
quan trọ ng, lâ u dà i, khó giả i quyết liên quan đến bấ t kỳ cuộ c tranh luậ n nộ i bộ
nà o.≤1°(*)
McPeck và cá c chuyên gia khá c đã đú ng khi chỉ ra rằ ng kiến thức nội
dung cụ thể củ a mô n họ c thườ ng cầ n thiết cho tư duy phả n biện trong mộ t
mô n họ c. Nhưng điể m nà y bổ sung rấ t ít và o trườ ng hợ p củ a nhà cụ thể : nó
độ c lậ p vớ i tính đặ c hiệ u củ a chủ đề logic, mà vị trí củ a nhà cụ thể phụ thuộ c
và , chú ng ta đã thấ y, là đá ng ngờ ; hơn nữ a, nó tương thích vớ i vị trí củ a nhà
tổ ng quá t, và thự c sự đượ c thừ a nhậ n bở i hầ u hế t cá c nhà tổ ng quá t (ví dụ :
Ennis 1989). Hơn nữ a, nhà đặ c tả khô ng thừ a nhậ n nhậ n nhậ n thứ c luậ n là m
cơ sở cho cá c kỹ nă ng và tiêu chí tư duy phả n biện. Ngay cả khi cá c tiê u chí
đá nh giá lý do thay đổ i mộ t cá ch có hệ thố ng theo từ ng lĩnh vự c, tuy nhiên
cũ ng có trườ ng hợ p sự phù hợ p củ a cá c tiêu chí đó đượ c xá c định khô ng chỉ
bở i lĩnh vự c mà cá c tiê u chí hoạ t độ ng, mà cò n bở i(ngoà i cá c câ n nhắ c nộ i
bộ )mộ t sự hiể u biế t lý thuyết tổ ng quá t hơn về sự tố t đẹ p củ a lý do và cá c vấ n
đề liên quan liê n quan đế n sự thậ t, chủ nghĩa sai lầ m, tính hợ p lý và tương tự .
Sự hiể u biế t tổ ng quá t nà y — nhậ n thứ c luậ n là m nền tả ng cho tư duy phả n
biệ n - là trung tâ m củ a việc khá i niệ m hó a mạ ch lạ c tư duy phả n biệ n, và hoà n
toà n có thể khá i quá t hó a trên cá c chủ đề, lĩnh vự c và lĩnh vự c khá c nhau mà
tư duy phả n biệ n có liên quan.
Thà nh phầ n tinh thầ n phê phá n củ a tư duy phê phá n cũ ng vậ y. Tinh
thầ n phả n biện cũ ng hoà n toà n có thể khá i quá t trong bố i cả nh đa dạng củ a
tư duy phả n biệ n.
Sau đó , tô i hy vọ ng đã là m sá ng tỏ thê m về cuộ c tranh cã i cò n tồ n tạ i liên
quan đế n tính khá i quá t củ a tư duy phê phá n, mộ t cuộ c tranh cã i đượ c thú c
đẩ y bở i lậ p luậ n chố ng lạ i tính khá i quá t đượ c đưa ra trê n cơ sở luậ n á n về
26 H«mey
Siegel
‘tính đặ c thù củ a chủ đề nhậ n thứ c luậ n’. Luậ n á n nà y là mơ hồ , như Ennis gợ i
ý, gầ n như chắ c chắ n sai, như tô i đã lậ p luậ n, và nguồ n gố c củ a nhiều trò
nghịch ngợ m liên quan đến sự hiể u biế t củ a chú ng ta về tư duy phê phá n và
tính khá i quá t củ a nó . Hy vọ ng thế.
Tính tổng quát của tư duy phản biện 29

ngoà i ra, đã chỉ ra hai khía cạ nh củ a tư duy phả n biệ n đã bị bỏ qua mộ t cá ch sai lầ m
trong cuộ c tranh luậ n liên quan đế n khả nă ng khá i quá t hó a. Cả hai khía cạ nh — nhậ n
thứ c luậ n cơ bả n củ a tư duy phê phá n và tinh thầ n phê phá n - đề u khô ng thể thiế u
trong quan niệm chung củ a chú ng ta về tư duy phê phá n. Cả hai đề u hoà n toà n có thể
khá i quá t hó a.
Mặ c dù đú ng là cả hai tiê u chí đá nh giá lý do chuyê n ngà nh nhấ t định đề u bị giớ i
hạ n trong cá c lĩnh vự c cụ thể và kiế n thứ c nộ i dung chuyên ngà nh thườ ng đượ c yê u
cầ u để suy nghĩ nghiê m tú c, tuy nhiên có vẻ như trườ ng hợ p tư duy phê phá n có thể
khá i quá t hó a quá mứ c.

Ghi chú
1 Bà i bá o nà y ban đầ u đượ c viế t cho và sẽ xuấ t hiệ n trong SP Norris, ed., The Gener-
«IizobiJity of Critical Thinking, New York: Teachers College Press, 1991 (in press).
Bà i bá o đượ c xuấ t bả n ở đâ y vớ i sự cho phé p củ a Teachers College Press.
2 Tô i cho rằ ng, ở đâ y và trong nhữ ng gì tiế p theo, cuộ c thả o luậ n về nhữ ng vấ n đề
nà y và ba tá c giả đầ u tiên đượ c đưa ra trong Siegel (1988) củ a tô i. Matthew
Lipman cũ ng thừ a nhậ n hai khía cạ nh nà y củ a tư duy phả n biệ n; xem, ví dụ
Lipman (1988).
3 Tô i biế t ơn Ralph Johnson vì đã giú p tô i thấ y tầ m quan trọ ng củ a sự khá c biệt nà y
giữ a tính tổ ng quá t và tính khá i quá t.
4 Ennis (1989), tr. 7, trích dẫ n McPeck (1981), tr. M. Xem thê m Siegel (1988).
5 Ennis (1989), tr. 8. Tuy nhiên, khô ng giố ng như McPeck, Ennis khô ng suy ra từ sự
khá c biệ t nà y rằ ng hướ ng dẫ n tư duy phả n biệ n chỉ nê n là cá ch tiế p cậ n ‘đắ m
chìm’.
6 Để thả o luậ n thê m về cá c tiê u chí chứ ng minh thay thế trong toá n họ c và sử a đổ i
cá c tiêu chí đó , xem Kitcher (1983).
7 Ghi chú củ a Ennis (Ennis 1989, tr. 8) về sự tồ n tạ i và tầ m quan trọ ng củ a ‘điể m
chung giữ a cá c trườ ng’. Ô ng kêu gọ i nghiê n cứ u mộ t cá ch đú ng đắ n về mứ c độ củ a
nhữ ng điể m tương đồ ng tư duy phả n biệ n như vậ y.
8 Tô i bỏ qua ở đâ y khó khă n tự phả n xạ rõ rà ng mà vị trí nà y phả i đố i mặ t: yê u cầ u
bồ i thườ ng nà y có thể đượ c thiế t lậ p theo tiêu chí nà o và ‘trườ ng’ nà o sẽ thuộ c về
tiê u chí đó ?
9 Mặ c dù ngay cả ở đâ y chú ng ta phả i cẩ n thậ n, vì cá c tuyê n bố — nế u đượ c hiể u là
cá c mệnh đề — có thể đượ c mô tả khá c nhau, và theo nhữ ng cá ch là m cho cá c loạ i
câ n nhắ c thay thế có liê n quan đế n cơ sở củ a chú ng. Đó là , bằ ng chứ ng nà o có liê n
quan đế n việ c thiế t lậ p mộ t yêu cầ u bồ i thườ ng ít nhấ t đô i khi phụ thuộ c và o cá ch
yêu cầ u bồ i thườ ng đượ c phâ n chia.
10 Để thả o luậ n về mộ t ví dụ điển hình về loạ i sai lầ m nà y, liên quan đế n sai lầ m củ a
ngườ i đá nh bạ c, xem Siegel (1991). Để thả o luậ n thêm về sự cầ n thiết củ a mộ t
nhậ n thứ c đơn nhấ t là m cơ sở cho cá c tiêu chí đá nh giá lý do cụ thể theo lĩnh vự c,
xem Siegel (1988),
1997. tr. 36-37.
11 Điể m nà y liên quan đế n ‘nhậ n thứ c luậ n tem cao su’ đượ c phá t triển đầ y đủ
hơn trong Siegel (1984), đặ c biệt. trang 668—9.
12 David Moshman lậ p luậ n mộ t cá ch thuyết phụ c rằ ng tư duy hợ p lý đò i hỏ i cả khả
nă ng suy luậ n chung và cá c kỹ năng, tiêu chí và kiế n thứ c nộ i dung cụ thể củ a
mô n họ c. Xem Moshman (1989), esp. pp. 30-33. Matthew Lipman đồ ng ý rằ ng cả
hai bê n củ a cuộ c tranh chấ p nà y có thể quan trọ ng là đú ng, và trong chừ ng mự c
cuộ c tranh luậ n giữ a thế hệ và nhà cụ thể đã bị hiể u sai. Xem Lipman (1988), tr. 37.
28 Mật ong
Siegel

13 Tô i nê n lưu ý ở đâ y rằ ng có nhiề u cá ch hiểu khá c nhau về ‘nhậ n thứ c luậ n - chủ đề

đặ c thù ’ (e.s.s.). Strong e.s. cho rằ ng điều cầ n thiết về mặt logic là cá c lĩnh vự c khá c
nhau phả i có cá c tiêu chí riêng cho việ c thà nh lậ p và đá nh giá cá c lý do.
Khả năng tổng quát của Tư duy phản biện 29

Phiên bả n e.s. nà y, rấ t gầ n vớ i nhữ ng gì Ennis gọ i là chủ đề khái niệm và đượ c

Toulmin xá c nhậ n rõ rà ng và ít nhấ t là trong mộ t số đoạ n củ a McPeck, là sai; nó rơi
và o cả lậ p luậ n củ a Ennis chống lại chủ đề khá i niệ m và nhữ ng lậ p luậ n đượ c đưa
ra ở trên. Medium e. s.s. cho rằ ng đú ng là cá c trườ ng có cá c tiêu chí riê ng cho việ c
thiế t lậ p và đá nh giá cá c lý do. Mặ c dù ké m mạ nh mẽ hơn so vớ i e.s., phiê n bả n e.s.
nà y cũ ng sai, và rơi và o nhữ ng tranh luậ n đượ c cung cấ p ở trê n. Weak e.s. cho
rằ ng, như mộ t vấ n đề ngẫ u nhiên, mộ t số tiê u chí đá nh giá lý do là duy nhấ t cho cá c
lĩnh vự c. Phiê n bả n nà y củ a e.s. là đú ng, và đượ c thừ a nhậ n ở trê n; tuy nhiê n, nó là
mộ t phiên bả n đủ yếu củ a e.s. mà nó khô ng tạ o ra khó khă n cho ngườ i theo chủ
nghĩa tổ ng quá t.
14 Tô i đã đề cậ p đến nó ở mộ t mứ c độ nà o đó trong Siegel (1989).
15 Tấ t cả nhữ ng điề u nà y đượ c thả o luậ n chi tiết hơn trong Siegel (1989).
16 Xem Siegel (1988) và Siegel (1989).
17 Quan điể m củ a tô i về mố i quan hệ giữ a nhậ n thứ c luậ n và tư duy phả n biệ n dườ ng
như gầ n giố ng vớ i quan điểm củ a Matthew Lipman. Xem his (1988), pp. 82-3; 150.
Tuy nhiê n, đố i vớ i mộ t số bấ t đồ ng giữ a chú ng ta về điể m số nà y, xem Siegel
(1988a).
18 Xem Siegel (1988), Chương 1, để biết tà i liệu về yê u cầ u bồ i thườ ng nà y liê n quan
đế n Ennis, Paul và McPeck; xem Lipman (1988), tr. 63 và cá c nơi khá c, để biết tà i
liệ u về yêu cầ u bồ i thườ ng liên quan đế n Lipman.
19 Như trướ c đâ y, đặ c điểm nà y củ a tinh thầ n phê phá n là quá ngắ n gọ n. Để biế t thê m
chi tiết, xem Siegel (1988), Chương 2.
20 ‘Lĩnh vự c‘ củ a triế t họ c cung cấ p vô số ví dụ ; cá c lĩnh vự c đa dạ ng như phê bình
nghệ thuậ t, xã hộ i họ c, kinh tế họ c, sinh họ c, hó a họ c và vậ t lý cũ ng vậ y .

Tham khảo
Ennis, Robert H. (1989): ‘Critical Thinking and Subject Specificity: Clarifica- tion and
Needed Research’, Educational Researcher, vol. 18, f3, pp. 4-10.
Kitchen, Philip (1983): Bản chất của kiến thức toán học, (New York: Oxford University
Press).
Lipman, Matthew (1988): Philosophy does to School (Philadelphia: Temple University
Press).
McPeck, John (1981): Critical Thinking dcd Education (New York: St. Martin 's).
Moshman, David (1989): ‘Tính hợ p lý như mộ t mụ c tiêu củ a giá o dụ c’ (bả n thả o chưa
đượ c xuấ t bả n).
Siegel, Harvey (1984): ‘Tâ m lý họ c thự c nghiệm, Nhậ n thứ c luậ n nhậ p tịch và Triết họ c
đầ u tiê n’, Triết họ c o{Khoa học, tậ p 51, số 4, trang 667-676.
Siegel, Harvey (1988): Educating Reason: Rationalit y, Critical Thinking, and Edu- cation
(London: Routledge).
Siegel, Harvey (1988a): ‘Nhậ n thứ c luậ n và triế t họ c cho trẻ em’, Phâ n tích
Teaching, vol. 8, no. 2, May 1988, pp. 32—42.
Siegel, Harvey (1989): ‘Epistemology, Critical Thinking, and Critical Thinking Pedagogy’,
Argumentation, vol. 3, 1989, pp. 127—140.
Siegel, Harvey (1991): ‘Biệ n minh bằ ng sự câ n bằ ng’, Nghiên cứu Triết học và Hiệ n
tượ ng họ c (trê n bá o chí).
30 Harvey 5iegel

Toulmin, Stephen E. (1958): The Uses of Argument (Cambridge: Nhà xuấ t bả n

Đạ i họ c Cambridge).
Tymoczko, Thomas (1979): ’The Four-color Problem and Its Philosophical Sig-
nificance', The Jouritaf of Philosophy, vol.LXXVI, #2, pp. 57-83.