1

BÖnh viªm t¾c ®éng m¹ch

I. §¹i c­¬ng:
Viªm t¾c ®éng m¹ch lµ mét bÖnh cña hÖ thèng ®éng m¹ch trong ®ã
c¸c biÓu hiÖn bÖnh lý næi bËt lµ t×nh tr¹ng co th¾t cña ®éng m¹ch, g©y rèi
lo¹n dinh d­ìng vµ ®­a ®Õn ho¹i tö vïng tæ chøc do c¸c ®éng m¹ch ®ã chi
phèi.
VÒ mÆt danh ph¸p tuy cßn nhiÒu vÊn ®Ò ch­a ®­îc hoµn toµn thèng
nhÊt, nh­ng danh tõ “ Viªm t¾c ®éng m¹ch” ®· ®­îc Winiwater ®­a ra tõ
cuèi thÓ kû 19 vµ ®· ®­îc nhiÒu t¸c gi¶ c«ng nhËn.
BÖnh th­êng gÆp ë Nam giíi. Th­êng ph¸t triÓn ë chi d­íi nh­ng ®«i
khi còng thÊy ë c¸c ®éng m¹ch chi trªn, ruét, ®éng m¹ch vµnh, ®éng m¹ch
n·o...
II. C¬ chÕ bÖnh sinh:
Cho ®Õn nay ®· cã rÊt nhiÒu gi¶ thuyÕt ®­a ra ®Ó gi¶i thÝch c¬ chÕ
bÖnh sinh cña bÖnh Viªm t¾c ®éng m¹ch. C¬ chÕ ®­îc ®a sè t¸c gi¶ c«ng
nhËn lµ:
+ C¸c yÕu tè kÝch thÝch cña ngo¹i c¶nh riªng lÎ hay tæng hîp nh­: khÝ
hËu l¹nh vµ Èm kÐo dµi, nghiÖn thuèc l¸, ¨n uèng thiÕu c¸c Vitamin, c¸c
c¨ng th¼ng kÐo dµi vÒ t©m vµ sinh lý... t¸c ®éng lªn hÖ thèng thÇn kinh trung
­¬ng còng nh­ hÖ thÇn kinh giao c¶m, tõ ®ã g©y c¸c ph¶n øng co th¾t ë ®éng
m¹ch.
+ T×nh tr¹ng co th¾t kÐo dµi cña ®éng m¹ch sÏ g©y thiÕu m¸u côc bé
vµ ®au ®ín kÐo dµi ë vïng tæ chøc phÝa ngo¹i vi. ChÝnh nh÷ng yÕu tè nµy ®Õn
l­ît chóng l¹i trë thµnh c¸c kÝch thÝch néi sinh t¸c ®éng trë l¹i hÖ thèng thÇn
kinh trung ­¬ng vµ hÖ thÇn kinh giao c¶m, tõ ®ã l¹i lµm ®éng m¹ch bÞ co th¾t
nÆng thªm.
+ KÕt qu¶ cña vßng ph¶n x¹ bÖnh lý nãi trªn sÏ lµm cho t×nh tr¹ng co
th¾t ®éng m¹ch trë nªn liªn tôc vµ dÉn ®Õn c¸c biÕn ®æi ngµy cµng nÆng cña
hÖ thèng ®éng m¹ch: líp c¬ cña thµnh ®éng m¹ch t¨ng sinh, líp néi m¹c
®éng m¹ch dµy lªn, xuÊt hiÖn nh÷ng hiÖn t­îng tho¸i ho¸ trong hÖ thÇn kinh
giao c¶m cña thµnh ®éng m¹ch, lßng ®éng m¹ch bÞ hÑp l¹i vµ dÇn dÇn t¹o
nªn c¸c côc nghÏn...
+ Qu¸ tr×nh trªn t¨ng lªn dÇn dÇn dÉn tíi t¾c hoµn toµn ®éng m¹ch.
Vïng tæ chøc phÝa ngo¹i vi bÞ thiÕu m¸u nu«i d­ìng nÆng dÇn dÉn tíi ho¹i tö
tæ chøc, g©y ®au ®ín kÐo dµi vµ nhiÔm trïng nhiÔm ®éc cho bÖnh nh©n.

Cã thÓ biÓu diÔn c¬ chÕ bÖnh sinh nãi trªn qua s¬ ®å sau:

C¸c yÕu tè kÝch thÝch cña ngo¹i c¶nh riªng lÎ hoÆc tæng hîp
(l¹nh, Èm, hót thuèc l¸, thiÕu Vitamin,
c¨ng th¼ng t©m sinh lý...)

HÖ thèng thÇn kinh trung -¬ng

vµ HÖ thÇn kinh giao c¶m cña m¹ch m¸u
 2

Co th¾t ®éng m¹ch kÐo dµi

ThiÕu m¸u côc bé §au ®ín kÐo dµi

BiÕn ®æi cÊu tróc thµnh ®éng m¹ch, tho¸i ho¸ hÖ thÇn kinh giao c¶m thµnh ®éng m¹ch, h×nh
thµnh c¸c côc nghÏn m¹ch...

III. TriÖu chøng l©m sµng:

1. TriÖu chøng chñ quan:
+ C¶m gi¸c l¹nh vµ dÞ c¶m nh­: tª b×, kiÕn bß... ë chi bÞ tæn th­¬ng.
+ Chãng mái vµ gi¶m kh¶ n¨ng vËn ®éng cña chi.
+ DÊu hiÖu “®i lÆc c¸ch håi”:
- BÖnh nh©n ®i ®­îc mét ®o¹n ®­êng th× xuÊt hiÖn ®au d÷ déi vµ co rót
c¬ ë b¾p ch©n, do ®ã ph¶i dõng l¹i ®Ó nghØ. Sau nghØ vµi phót th× hÕt ®au vµ
l¹i cã thÓ ®i tiÕp. Khi ®i tiÕp ®­îc mét qu·ng ®­êng th× l¹i xuÊt hiÖn c¸c hiÖn
t­îng trªn vµ bÖnh nh©n l¹i ph¶i dõng l¹i ®Ó nghØ.
- HiÖn t­îng trªn cø tiÕp diÔn vµ t¨ng dÇn: qu·ng ®­êng ®i ®­îc gi÷a
c¸c lÇn nghØ ngµy cµng ng¾n l¹i trong khi thêi gian ph¶i nghØ ®Ó ®ì ®au ngµy
cµng dµi h¬n.
2. TriÖu chøng kh¸ch quan:
+ Thay ®æi mµu s¾c da cña chi bÞ tæn th­¬ng:
- Theo t­ thÕ: ®Ó b×nh th­êng thÊy da cã mµu t¸i nhît hoÆc xen kÏ c¸c
chç t¸i nhît víi c¸c chç da b×nh th­êng. Khi cho bÖnh nh©n ®Ó thâng ch©n
xuèng (®Ó m¸u ®Õn chi nhiÒu h¬n) th× thÊy da ®ì t¸i nhît vµ hång lªn.
- NghiÖm ph¸p gÉp duçi cæ ch©n: cho bÖnh nh©n n»m sÊp, gÊp duçi
khíp cæ ch©n vµi lÇn th× sÏ thÊy chØ trong vµi gi©y bµn ch©n cña bÖnh nh©n sÏ
trë nªn t¸i nhît. Khi cho bÖnh nh©n ®øng dËy nÕu trong 10 gi©y mµu da bµn
ch©n kh«ng trë l¹i b×nh th­êng th× chøng tá cã rèi lo¹n râ rÖt cña tuÇn hoµn
chi d­íi.
- NghiÖm ph¸p Oppel vµ Buerger: cho bÖnh nh©n n»m ngöa, duçi
th¼ng ch©n vµ gi¬ ch©n lªn cao, chØ sau vµi gi©y da cña ch©n ®· chuyÓn thµnh
t¸i nhît.
- NghiÖm ph¸p Collins vµ Velenski: cho bÖnh nh©n n»m ngöa duçi
th¼ng ch©n vµ gi¬ ch©n lªn cao, ®ång thêi víi hiÖn t­îng thay ®æi mÇu s¾c da
cßn thÊy c¸c tÜnh m¹ch mu bµn ch©n bÞ xÑp ®i. Cho bÖnh nh©n ngåi dËy vµ
bu«ng thâng ch©n xuèng, theo dâi thêi gian c¸c tÜnh m¹ch mu bµn ch©n ®Çy
trë l¹i: b×nh th­êng c¸c tÜnh m¹ch nµy ®Çy trë l¹i trong vßng 7 gi©y, nÕu thêi
gian ®Çy l¹i kÐo dµi h¬n th× chøng tá ®éng m¹ch cã thÓ bÞ t¾c.
- DÊu hiÖu Ðp ngãn ch©n c¸i: Ên vµo ngãn ch©n c¸i cña bÖnh nh©n råi
bá tay ra ®Ó quan s¸t. Khi mµu da ngãn c¸i hång trë l¹i chËm th× chøng tá cã
rèi lo¹n tuÇn hoµn ë chi d­íi.
+ M¹ch chµy sau vµ m¹ch mu ch©n yÕu hoÆc mÊt:
Ph¶i b¾t m¹ch cÈn thËn vµ so s¸nh m¹ch ë c¶ hai ch©n.
+ C¸c triÖu chøng rèi lo¹n dinh d­ìng ë chi bÞ bÖnh:
 3

Cã thÓ kh¸m thÊy c¸c triÖu chøng

- Rèi lo¹n tiÕt må h«i.
- Da chi th­êng kh«, teo . L«ng th­a, rông.
- C¸c c¬ bÞ teo, nhÏo.
- X­¬ng chi bÞ xèp do t×nh tr¹ng lo·ng x­¬ng.
- LoÐt vµ ho¹i tö ®Çu chi: x¶y ra ë giai ®o¹n cuèi cña bÖnh, c¶m gi¸c
®au ë chi t¨ng lªn vµ trë nªn th­êng xuyªn, xuÊt hiÖn c¸c vÕt loÐt ®Çu tiªn
th­êng ë ®Çu ngãn ch©n vµ mu bµn ch©n, toµn tr¹ng bÖnh nh©n suy sôp do
nhiÔm trïng nhiÔm ®éc nÆng.
IV. TriÖu chøng cËn l©m sµng:
1. §o dao ®éng ®éng m¹ch:
X¸c ®Þnh ®­îc møc ®é gi¶m biªn ®é giao ®éng cña ®éng m¹ch bÞ viªm
t¾c ë chi tæn th­¬ng.
2. Soi mao m¹ch:
X¸c ®Þnh thÊy gi¶m sè l­îng vµ ®­êng kÝnh c¸c mao m¹ch ë chi tæn
th­¬ng, tèc ®é di chuyÓn cña hång cÇu trong mao m¹ch còng bÞ gi¶m xuèng.
3. §o nhiÖt ®é da:
X¸c ®Þnh thÊy nhiÖt ®é da cña chi bÞ tæn th­¬ng bÞ gi¶m ®i râ rÖt so
víi bªn lµnh.
Cã thÓ tiÕn hµnh ®o nhiÖt ®é da tr­íc vµ sau khi phong bÕ h¹ch thÇn
kinh giao c¶m th¾t l­ng, nÕu sau khi phong bÕ h¹ch mµ thÊy nhiÖt ®é da ë
chi tæn th­¬ng t¨ng lªn th× viÖc chØ ®Þnh mæ c¾t h¹ch giao c¶m th¾t l­ng sÏ
cã hiÖu qu¶ tèt.
4. Siªu ©m ®éng m¹ch vµ nghiªn cøu Doppler ®éng m¹ch:
+ Chôp Siªu ©m ®éng m¹ch: x¸c ®Þnh ®­îc t×nh tr¹ng thµnh ®éng
m¹ch dµy lªn, néi m¹c ®éng m¹ch dµy, cã c¸c côc nghÏn m¹ch...
+ Nghiªn cøu Doppler: x¸c ®Þnh ®­îc c¸c biÕn ®æi cña dßng m¸u l­u
th«ng trong ®éng m¹ch bÞ viªm t¾c: gi¶m tèc ®é dßng m¸u, gi¶m l­u l­îng
m¸u, xuÊt hiÖn c¸c dßng ch¶y rèi do cã c¸c côc nghÏn...
5. Chôp ®éng m¹ch c¶n quang:
+ X¸c ®Þnh ®­îc h×nh d¹ng vµ møc ®é co th¾t cña c¸c ®éng m¹ch bÞ
viªm t¾c, h×nh c¸c côc nghÏn trong ®éng m¹ch, møc ®é l­u th«ng cña dßng
m¸u trong ®éng m¹ch...
+ X¸c ®Þnh ®­îc t×nh tr¹ng hÖ tuÇn hoµn bªn cña chi cã ®éng m¹ch
chÝnh bÞ viªm t¾c.
6. Chôp CT, chôp MRI ®éng m¹ch:
Ngoµi viÖc x¸c ®Þnh ®­îc c¸c biÕn ®æi vÒ h×nh th¸i cña ®éng m¹ch bÞ
viªm t¾c, chôp CT vµ MRI cßn x¸c ®Þnh ®­îc c¶ t­¬ng quan gi¶i phÉu còng
nh­ c¸c thay ®æi vÒ h×nh th¸i cña c¸c tæ chøc vµ c¬ quan xung quanh.
V. ChÈn ®o¸n ph©n biÖt:
Mét sè bÖnh cÇn chÈn ®o¸n ph©n biÖt víi bÖnh Viªm t¾c ®éng m¹ch:
1. Ho¹i tö ®Çu chi trong bÖnh ®¸i th¸o ®­êng:
+ TiÒn sö th­êng kh«ng cã dÊu hiÖu “®i lÆc c¸ch håi”.
+ VÞ trÝ bÞ ho¹i tö th­êng ë gan bµn ch©n, gãt ch©n...
+ XÐt nghiÖm thÊy Glucoza m¸u t¨ng, cã Glucoza trong n­íc tiÓu...
2. BÖnh x¬ v÷a ®éng m¹ch:
+ Th­êng bÞ tæn th­¬ng hÖ thèng ®éng m¹ch toµn th©n chø kh«ng
th­êng xuyªn bÞ ë chi d­íi nh­ bÖnh Viªm t¾c tÜnh m¹ch, do ®ã cã thÓ thÊy
dÊu hiÖu c¸c ®éng m¹ch c¨ng nh­ sîi thõng ë ®éng m¹ch th¸i d­¬ng, ®éng
m¹ch c¸nh tay, ®éng m¹ch quay...
 4

+ §au ë vïng chi cã ®éng m¹ch bÞ x¬ v÷a nh­ng th­êng kh«ng d÷ déi,
vËn ®éng nhiÒu cã ®au h¬n nh­ng b¾t m¹ch ngo¹i vi vÉn thÊy ®Ëp râ.
+ Cã thÓ cã ho¹i tö vïng chi cã x¬ v÷a ®éng m¹ch nh­ng th­êng xuÊt
hiÖn ë ng­êi giµ, cã cao huyÕt ¸p, t¨ng Cholesterol m¸u...
3. BÖnh Raynaud:
+ Th­êng gÆp ë N÷ giíi, tuæi trÎ.
+ BÖnh tiÕn triÓn thµnh tõng ®ît, tæn th­¬ng chñ yÕu lµ ë ®Çu chi vµ
®èi xøng c¶ hai bªn.
VI. TiÕn triÓn vµ biÕn chøng:
BÖnh tiÕn triÓn cã tÝnh chÊt chu kú: c¸c c¬n ®au cÊp tÝnh gi¶m ®i khi
®­îc ®iÒu trÞ vµ nghØ ng¬i, nh­ng sau ®ã l¹i t¸i ph¸t kÞch ph¸t mçi khi cã
nh÷ng kÝch thÝch nh­ l¹nh, Èm, hót thuèc, c¨ng th¼ng vÒ t©m lý...
DÇn dÇn thêi gian c¸c ®ît gi¶m bÖnh bÞ rót ngµy cµng ng¾n l¹i vµ thêi
gian bÖnh diÔn biÕn kÞch ph¸t ngµy cµng kÐo dµi ra lµm cho bÖnh nh©n ®au
®ín th­êng xuyªn, toµn tr¹ng suy sôp, ho¹i tö chi... vµ ph¶i chØ ®Þnh mæ c¾t
côt chi bÞ bÖnh.
Sau khi ®· c¾t côt chi bÞ bÖnh, qu¸ tr×nh bÖnh lý cã thÓ tiÕp tôc ph¸t
triÓn ë chi ®èi diÖn hoÆc c¸c chi trªn.
VII. §iÒu trÞ:
1. §iÒu trÞ néi khoa:
a) Lo¹i bá c¸c yÕu tè kÝch thÝch g©y cã th¾t m¹ch m¸u:
Tr¸nh c¸c ®iÒu kiÖn m«i tr­êng l¹nh, Èm. Kh«ng hót thuèc. Tr¸nh c¸c
c¨ng th¼ng vÒ t©m lý vµ sinh lý. ChÕ ®é ¨n uèng ®Çy ®ñ c¸c chÊt vµ
Vitamin...
b) Dïng c¸c thuèc chèng co th¾t m¹ch m¸u:
+ Dïng c¸c thuèc gi·n c¬ tr¬n nh­: Achetylcholine, Papaverin,
Nospa...
+ Tiªm Novocain ®éng m¹ch: cã thÓ dïng Novocain 1% tiªm ®éng
m¹ch mçi lÇn 10 ml, ngµy tiªm 1-2 lÇn. Sau 15-20 lÇn tiªm bÖnh cã thÓ ®ì
h¼n.
c) Lý liÖu ph¸p:
ChiÕu sãng ng¾n, liÖu ph¸p Ion ganvanic víi Novocain, xoa bãp...
2. §iÒu trÞ ngo¹i khoa:
a) C¸c ph­¬ng ph¸p t¸c ®éng lªn hÖ thÇn kinh giao c¶m:
+ Mæ c¾t bá m¹ng l­íi thÇn kinh giao c¶m quanh ®éng m¹ch:
- M¹ng l­íi thÇn kinh giao c¶m n»m ë líp vá bao quanh thµnh ®éng
m¹ch. Trong c¬ chÕ bÖnh sinh cña bÖnh Viªm t¾c ®éng m¹ch, hÖ thÇn kinh
giao c¶m nµy ®ãng mét vai trß kh«ng nhá trong vßng ph¶n x¹ bÖnh lý cña
bÖnh. ViÖc mæ c¾t bá m¹ng l­íi nµy lµ c¾t bá ®­îc mét kh©u trong vßng
ph¶n x¹ bÖnh lý ®ã.
- Th­êng tiÕn hµnh béc lé ®o¹n ®éng m¹ch ë phÝa trung t©m cña ®éng
m¹ch bÞ viªm t¾c. Bãc t¸ch vµ c¾t bá líp vá ngoµi cña ®éng m¹ch trªn mét
®o¹n kho¶ng 2-3 cm. Cã thÓ tiªm thªm kho¶ng 20 ml Novocain 0,25-0,5%
vµo ®éng m¹ch khi ®ãng l¹i vÕt mæ.
+ C¾t ®«i ®éng m¹ch råi l¹i kh©u nèi l¹i:
Ph­¬ng ph¸p nµy cã t¸c dông nh­ mæ c¾t bá m¹ng l­íi giao c¶m
quanh ®éng m¹ch.
+ Mæ c¾t bá c¸c h¹ch thÇn kinh giao c¶m th¾t l­ng 2,3 vµ 4:
C¸c h¹ch giao c¶m th¾t l­ng 2,3,4 lµ c¸c h¹ch giao c¶m chi phèi cho
c¸c ®éng m¹ch chi d­íi. C¾t bá c¸c h¹ch nµy còng cã t¸c dông c¾t bá ®­îc
 5

mét kh©u trong vßng ph¶n x¹ bÖnh lý cña bÖnh Viªm t¾c ®éng m¹ch ë c¸c
®éng m¹ch chi d­íi.
+ Mæ c¾t bá TuyÕn th­îng thËn:
Ph­¬ng ph¸p nµy ®­îc tiÕn hµnh dùa trªn c¬ chÕ lµ c¾t bá TuyÕn
th­îng thËn sÏ lµm gi¶m ®­îc c¸c Adrenalin do tuû TuyÕn th­îng thËn tiÕt
ra, nhê ®ã gi¶m ®­îc t×nh tr¹ng co th¾t ®éng m¹ch.
b) C¸c phÉu thuËt phôc håi tuÇn hoµn vïng chi bÞ viªm t¾c ®éng m¹ch:
+ Mæ c¾t bá líp néi m¹c vµ lÊy bá c¸c côc nghÏn ®éng m¹ch:
TiÕn hµnh më thµnh ®éng m¹ch ra. C¾t bá líp néi m¹c ®éng m¹ch bÞ
viªm dµy, lÊy bá c¸c côc nghÏn trong lßng ®éng m¹ch. Kh©u l¹i thµnh ®éng
m¹ch.
+ Mæ ghÐp m¹ch m¸u:
- TiÕn hµnh béc lé vµ c¾t bá ®o¹n ®éng m¹ch bÞ Viªm t¾c.
- Dïng mét ®o¹n m¹ch m¸u ®Ó ghÐp thay vµo ®o¹n ®éng m¹ch ®· bÞ
c¾t bá. §o¹n m¹ch ghÐp cã thÓ lµ mét ®o¹n TÜnh m¹ch hiÓn trong cña chÝnh
bÖnh nh©n (ghÐp tù th©n), ®o¹n ®éng m¹ch lÊy tõ ng­êi ®· chÕt (ghÐp ®ång
lo¹i) hay ®o¹n m¹ch m¸u nh©n t¹o.
+ Lµm th«ng m¹ch m¸u b»ng kü thuËt can thiÖp néi m¹ch m¸u:
HiÖn nay ph­¬ng ph¸p nµy ®ang ®­îc nghiªn cøu vµ ¸p dông ngµy
cµng réng r·i. Cã thÓ dïng c¸c biÖn ph¸p sau:
- Nong réng ®o¹n ®éng m¹ch bÞ hÑp do viªm t¾c: ®­a bãng nong vµo
lßng ®éng m¹ch ®Õn ®o¹n ®éng m¹ch hÑp, b¬m bãng cho c¨ng ra ®Ó nong
réng lßng ®éng m¹ch.
- §Æt Sten vµo ®o¹n ®éng m¹ch hÑp: Sten lµ mét khung cã ®é cøng
nhÊt ®Þnh, ®­îc ®Æt trªn mét bãng nong ®éng m¹ch. TiÕn hµnh ®­a bãng
nong ®ã vµo ®éng m¹ch ®Õn chç ®éng m¹ch hÑp vµ b¬m lªn ®Ó lµm gi·n
thµnh ®éng m¹ch ra ®ång thêi gµi Sten ®ã n»m l¹i chç ®éng m¹ch võa ®­îc
nong ra. Ph­¬ng ph¸p nµy gióp tr¸nh ®­îc t×nh tr¹ng ®éng m¹ch bÞ xÑp l¹i
sau khi nong.
- C¾t bá néi m¹c ®éng m¹ch vµ c¸c côc nghÏn b»ng mét dông cô ®Æc
biÖt: dông cô nµy gåm mét l­ìi khoan nhá kÌm theo èng hót, ®­a dông cô
nµy vµo ®Õn chç ®éng m¹ch bÞ viªm t¾c vµ cho m¸y ch¹y. L­ìi khoan sÏ c¾t
vôn tÊt c¶ líp néi m¹c bÞ viªm dµy vµ c¸c côc nghÏn trong lßng ®éng m¹ch,
c¸c m¶nh vôn sÏ ®­îc hót ngay ra ngoµi theo èng hót. Nhê ®ã lßng ®éng
m¹ch sÏ ®­îc th«ng trë l¹i.
c) PhÉu thuËt c¾t côt chi bÞ viªm t¾c ®éng m¹ch:
§©y lµ biÖn ph¸p ®iÒu trÞ cuèi cïng ph¶i dïng ®Õn, khi t×nh tr¹ng ho¹i
tö chi ph¸t triÓn lµm cho bÖnh nh©n ®au ®ín vµ suy sôp nÆng.