Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n

Chñ tÞch Héi ®ång

TS. NguyÔn thÕ kû

Phã Chñ tÞch Héi ®ång

TS. NguyÔn Duy Hïng

Thμnh viªn
Ts. NguyÔn an tiªm

Ts. KhuÊt duy kim h¶i

NguyÔn vò thanh h¶o

2
 Lêi nhμ xuÊt b¶n

Søc kháe chÝnh lμ vèn quý nhÊt cña con ng−êi.

Cïng víi sù tiÕn bé cña x· héi th× chÊt l−îng cuéc
sèng còng ®−îc t¨ng lªn nh−ng ®ång thêi còng ph¸t
sinh nhiÒu vÊn ®Ò vÒ søc kháe. Ng−êi phô n÷ víi
cuéc sèng tÊt bËt vμ ®Çy lo toan, nhiÒu khi chØ biÕt
ch¨m lo cho gia ®×nh vμ cèng hiÕn søc m×nh cho x·
héi mμ quªn ®i b¶n th©n m×nh. TÊt c¶ nh÷ng hy sinh
Êy ®· dÇn ®¸nh ®æi b»ng søc kháe, nhan s¾c vμ thËm
chÝ lμ ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng c¨n bÖnh hiÓm nghÌo
mμ kh«ng ai mong muèn.
Thêi gian qua, c«ng t¸c ch¨m sãc søc kháe cho
ng−êi d©n nãi chung vμ phô n÷ nãi riªng lu«n ®−îc
§¶ng, Nhμ n−íc quan t©m. Trong ®ã, môc tiªu thùc
hiÖn quyÒn b×nh ®¼ng giíi cña phô n÷ trong lÜnh vùc
ch¨m sãc søc kháe ®−îc ®−a vμo ChiÕn l−îc quèc gia
vμ kÕ ho¹ch hμnh ®éng v× sù tiÕn bé cña phô n÷. C«ng
t¸c truyÒn th«ng, tæ chøc c¸c ch−¬ng tr×nh tiªm
chñng, thanh to¸n c¸c bÖnh x· héi vμ dÞch bÖnh nguy
hiÓm, cung cÊp c¸c dÞch vô y tÕ, ch¨m sãc søc kháe bμ
mÑ, trÎ em, phßng chèng HIV-AIDS trong céng ®ång
lu«n ®−îc chó träng thùc hiÖn. Nhê sù quan t©m,
ch¨m sãc ®ã, tuæi thä cña phô n÷ ®ang t¨ng lªn,

5
nh−ng ®Ó phô n÷ sèng thä, sèng kháe, cã nhiÒu ®ãng
gãp cho gia ®×nh, cho x· héi míi lμ quan träng. V×
vËy, tr−íc m¾t b¶n th©n mçi phô n÷ ph¶i tù ý thøc
trang bÞ cho m×nh nh÷ng kiÕn thøc vÒ ch¨m sãc søc
kháe, thùc hiÖn tèt c«ng t¸c d©n sè - kÕ ho¹ch hãa gia
®×nh, chó ý kh¸m søc kháe ®Þnh kú, cè g¾ng t¹o sù
tho¶i m¸i vÒ tinh thÇn...
Nh»m cung cÊp cho b¹n ®äc nh÷ng kiÕn thøc c¬
b¶n vÒ ch¨m sãc søc kháe phô n÷, Nhμ xuÊt b¶n
ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt phèi hîp víi Nhμ xuÊt
b¶n V¨n hãa d©n téc xuÊt b¶n cuèn s¸ch KiÕn thøc
ch¨m sãc søc kháe phô n÷ (tËp 2).
Néi dung cuèn s¸ch gåm 2 phÇn:
PhÇn I: Giíi thiÖu chung;
PhÇn II: Giíi thiÖu mét sè c¬ quan trong c¬ thÓ
ng−êi phô n÷.
§©y lμ nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n, cÇn thiÕt vμ bæ
Ých vÒ ch¨m sãc søc kháe phô n÷.
Xin giíi thiÖu cuèn s¸ch víi b¹n ®äc.

Th¸ng 10 n¨m 2012

Nhμ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia - sù thËt

6
 PHÇN I
GIíI THIÖU CHUNG

HÖ b¹ch huyÕt
(Lymphatic system)

HÖ b¹ch huyÕt hîp víi hÖ tuÇn hoμn vμ hÖ

miÔn dÞch ®Ó gióp c¬ thÓ cña b¹n ®Èy lïi vi
khuÈn vμ vi rót. Tù nã, b¹ch huyÕt lμ chÊt dÞch
trong chøa c¸c tÕ bμo m¸u. HÖ b¹ch huyÕt cña
b¹n bao gåm tuyÕn øc (thymus gland), hai h¹ch
h¹nh nh©n, l¸ l¸ch, tñy x−¬ng (bone marrow), c¸c
m¹ch b¹ch huyÕt (lymphatic vessel) lμm nhiÖm
vô nh− hÖ thèng vËn chuyÓn b¹ch huyÕt vμ c¸c
h¹ch b¹ch huyÕt (lymphatic node), nh÷ng h¹ch
tËp hîp thμnh côm däc theo m¹ch b¹ch huyÕt ®Ó
läc b¹ch huyÕt.
* Tñy x−¬ng: chÊt t×m thÊy bªn trong hÇu hÕt
c¸c x−¬ng, s¶n sinh hång cÇu. Nã cÇn chÊt s¾t ®Ó
t¹o hång cÇu. V× phô n÷ bÞ mÊt s¾t khi hμnh kinh
nªn cã 3% sè phô n÷ mÖt mái do thiÕu m¸u v×
thiÕu s¾t.

* B¹ch huyÕt: cã nhiÒu trong c¸c lymph« bμo -

c¸c b¹ch cÇu chiÕn ®Êu víi sù viªm nhiÔm do vi
khuÈn vμ vi rót. C¸c lymph« bμo cßn s¶n sinh ra

7
c¸c tÕ bμo ghi nhí (memory cell), ®−îc l−u tr÷
trong c¸c h¹ch b¹ch huyÕt, ®Ó nh¾c nhë c¬ thÓ vÒ
kÎ x©m l¨ng vμ gióp b¶o vÖ chèng l¹i nh÷ng lÇn
tÊn c«ng tiÕp.
Ghi chó: C¸c TiÓu ®éng m¹ch C¸c mao m¹ch
b¹ch cÇu chiÕn b¹ch huyÕt
®Êu víi sù viªm
nhiÔm, c¸c lymph«
bμo (lymphocyte),
di chuyÓn qua hÖ
b¹ch huyÕt theo
dßng cña chÊt
C¸c mao m¹ch m¸u
dÞch b¹ch huyÕt.
TiÓu tÜnh m¹ch
Chóng lμm cuéc
hμnh tr×nh qua mao m¹ch, trong ®ã lo¹i nhá nhÊt
lμ c¸c mao m¹ch huyÕt (lymphatic capillary). ë
®©y ta thÊy v× sao c¸c mao m¹ch b¹ch huyÕt nhá li
ti ®−îc x©u thμnh chuçi gi÷a c¸c mao m¹ch m¸u.
* Lymph« bμo: sinh s«i vμ lμ phÇn ho¹t ®éng
cña hÖ miÔn dÞch. §«i khi hÖ miÔn dÞch “sinh tËt”
quay ra tÊn c«ng chÝnh m« cña c¬ thÓ, nh− trong
bÖnh tù miÔn (autoimmune disease) viªm khíp
d¹ng thÊp (rheumatoid arthritis).

* Ung th− b¹ch cÇu (leukemia): lμ ung th−

c¸c c¬ quan h×nh thμnh m¸u. Tñy x−¬ng, c¸c h¹ch
b¹ch huyÕt vμ l¸ l¸ch bÞ háng, s¶n sinh qu¸ nhiÒu
b¹ch cÇu bÊt th−êng vμ ®¸nh lõa c¸c chøc n¨ng
cña c¬ thÓ, c¸c b¹ch cÇu chèng l¹i bÖnh.

8
 H¹ch h¹nh
nh©n

C¸c h¹ch
b¹ch huyÕt
L¸ l¸ch

C¸c h¹ch
b¹ch huyÕt
C¸c h¹ch
b¹ch huyÕt

Tñy x−¬ng

C¸c h¹ch
b¹ch huyÕt

* ThÓ ®¬n gi¶n nhÊt cña c¸c c¬ quan b¹ch

huyÕt, hai h¹ch h¹nh nh©n h×nh qu¶ h¹nh, cã
thÓ bá ®i ®−îc. MÆc dï Ýt h¬n 10% viÖc c¾t bá
h¹ch h¹nh nh©n ®−îc thùc hiÖn ë ng−êi lín
nh−ng viÖc phÉu thuËt cã thÓ cã lîi h¬n nÕu b¹n
cø bÞ t¸i viªm.

9
 HÖ c¬
(muscular system)

H¬n 600 c¬ g¾n vμo khung x−¬ng vμ c¸c c¬

quan cña b¹n vËn ®éng, lμm nãng c¬ thÓ vμ gióp
b¹n ®øng th¼ng ®−îc. C¬ ®−îc cÊu t¹o b»ng c¸c bã
sîi bÖn l¹i víi nhau bëi m« liªn kÕt (connnective
tissue). C¸c c¬ cÇn vËn ®éng, c¸c c¬ co vμo quanh
c¸c khíp, lμm cho c¸c khíp ho¹t ®éng, ch¼ng h¹n
khi b¹n gËp khñy tay l¹i.
Hai c¬ sau réng nhÊt: lμ hai c¬ lín nhÊt cña
l−ng. ChØ cÇn bÞ co mét trong hai c¬ lμ b¹n sÏ lËp
tøc bÞ liÖt gi−êng.
* Cæ phô n÷ nhá h¬n vμ dÔ bÞ tæn th−¬ng h¬n
cæ cña nam giíi. §Êy lμ lý do 70% tæn th−¬ng d©y
roi (whiplash) thuéc vÒ phô n÷. Tæn th−¬ng d©y
roi x¶y ra khi b¹n ngöa ®Çu ra sau m¹nh råi l¹i
gËp ra tr−íc, lμm c¨ng hoÆc trËt c¸c c¬ vμ d©y
ch»ng trong cæ.
* C¸c c¬ ngùc: n»m d−íi vó phô n÷. Cñng cè
c¸c c¬ nμy gióp ngùc phô n÷ ®Ñp h¬n - sù n©ng
ngùc tù nhiªn.
* C¸c c¬ tø ®Çu: lμ nh÷ng c¬ bÞ l¹m dông h¬n
c¸c phÇn kh¸c cña c¬ thÓ. ChÝnh v× thÕ chóng lμ
phÇn bÒn nhÊt cña ®ïi.

10
 * C¸c c¬ ®Çu vμ cæ: bÞ c¨ng lμ do c¸c chøng
nhøc ®Çu do c¨ng th¼ng, lo¹i th−êng gÆp nhÊt ë
phô n÷. Chóng lμm cho ®Çu b¹n nh− bÞ d¶i b¨ng
thÝt chÆt l¹i.

C¬ thang C¸c c¬ cæ

C¬ sau C¬ tam gi¸c

réng nhÊt

C¸c c¬ ngùc

C¬ ba ®Çu

C¬ hai ®Çu

C¬ xÐo ngoµi

C¬ m«ng

C¬ tø ®Çu
C¬ réng
gi÷a

* C¸c c¬ réng gi÷a: lμ mét d¶i c¬ däc theo bªn

trong ®ïi. NÕu chóng ph¸t triÓn kÐm, ®Çu gèi cña
b¹n bÞ ®au khi b¹n b¾t ®Çu luyÖn tËp.

11
 HÖ h« hÊp
(respiratory system)

HÖ h« hÊp gióp chóng ta thë. Kh«ng khÝ vμ khÝ

oxy trong kh«ng khÝ cÇn cho sù sèng nh− thùc
phÈm vμ c¸c d−ìng chÊt. Víi c¸i mòi, cæ häng, c¸c
xoang, thanh qu¶n, d©y thanh ©m, khÝ qu¶n, c¸c
phÕ qu¶n, phæi vμ c¬ hoμnh chóng ta cã ®−îc hÖ
thèng th«ng h¬i phøc t¹p gióp chóng ta hÝt c¸c
ph©n tö oxy vμo vμ ®−a chóng tíi mçi tÕ bμo trong
c¬ thÓ. Khi chóng ta thë ra, chóng ta ®Èy chÊt th¶i
do sù chuyÓn hãa cña c¬ thÓ - khÝ carbonic.
* C¬ hoμnh: lμ c¬ h« hÊp chÝnh. Khi b¹n thë tõ
c¬ hoμnh, b¹n ®· lμm khoang bông gi·n ra thay v×
vïng ngùc, kÐo kh«ng khÝ vμo nh÷ng phÇn s©u
nhÊt cña phæi. ViÖc thë s©u cßn lμ kü thuËt chÝnh
gióp gi¶m c¨ng th¼ng. ThÕ nh−ng, phÇn lín chóng
ta l¹i thë n«ng nªn Ýt hiÖu qu¶.

* PhÕ qu¶n: lμ hai cuèng phæi lín ph©n nh¸nh

tõ khÝ qu¶n vμ tõ khÝ qu¶n phô ®−îc ph©n nh¸nh.
C¸c phÕ qu¶n ho¹t ®éng qu¸ møc - qu¸ nh¹y víi
phÊn hoa, bôi, ph©n gia sóc, khÝ l¹nh.

* Nh÷ng ®−êng thë cña mçi l¸ phæi tr«ng gièng

nh− c¸i c©y cã nhiÒu nh¸nh. Th©n c©y lμ mét phÕ
qu¶n lín, nh÷ng nh¸nh lín h¬n lμ nh÷ng phÕ

12
qu¶n thø hai vμ thø ba, nh÷ng nh¸nh nhá h¬n
®−îc gäi lμ c¸c tiÓu phÕ qu¶n. Viªm phÕ qu¶n lμ
sù viªm nhiÔm ®−êng thë phÕ qu¶n (th©n vμ
nh÷ng nh¸nh lín), th−êng do c¸c biÕn chøng tõ sù
viªm nhiÔm do vi rót.

C¸c xoang

Häng

Thanh qu¶n Thùc qu¶n

KhÝ qu¶n

C¸c
phÕ
qu¶n
èng
phÕ
qu¶n
C¬ hoµnh

13
 TiÓu phÕ qu¶n
C¸c mao m¹ch

Tói phæi

C¸c phÕ qu¶n

Ghi chó: Kh«ng khÝ mμ b¹n hÝt vμo qua miÖng

sÏ ®i xuèng häng vμ r¬i vμo khÝ qu¶n. Råi nã ®i
qua c¸c ®−êng thë phÕ qu¶n ®Ó 300.000.000 tói
khÝ nhá li ti ®−îc gäi lμ phÕ nang. Nh÷ng m¹ch
m¸u nhá tÝ ®−îc gäi lμ c¸c mao m¹ch trao ®æi c¸c
chÊt khÝ víi c¸c phÕ nang qua mμng máng chung.
Oxy ®i tõ phÕ nang vμo m¸u vμ khÝ carbonic ®i ra
chuyÓn vμo phæi ®Ó ®−îc tèng ra.
* Hép thanh ©m - thanh qu¶n: n»m ë ®Ønh
khÝ qu¶n. Cßn d©y thanh ©m - hai d©y m¶nh - tr¶i
qua ®Ønh hép thanh ©m. §«i khi do l¹m dông hoÆc
tiÕt trêi l¹nh lμm cho c¸c d©y nμy bÞ s−ng - t×nh
tr¹ng nμy ®−îc gäi lμ viªm thanh qu¶n (laryngitis).

* Häng: lμ chç ®Çu tiªn cho biÕt b¹n bÞ c¶m

l¹nh - bÞ ®au häng. Nã lμ mét èng c¬ nèi víi ®¸y
miÖng vμ mòi tíi thùc qu¶n, èng dÉn tíi d¹ dμy.

* C¸c xoang: lμ t¸m khoang ®Çy khÝ xung

quanh mòi vμ m¾t. Viªm xoang lμ t×nh tr¹ng viªm
s−ng lμm t¾c ®−êng th«ng cña c¸c khoang.

14
 HÖ néi tiÕt
(endocrine system)

HÖ néi tiÕt lμ bé ®iÒu nhiÖt cña c¬ thÓ, gièng

nh− tr¹m khÝ t−îng phøc t¹p cña c¸c tuyÕn vμ c¸c
néi tiÕt tè. C¸c tuyÕn néi tiÕt, ®−îc r¶i kh¾p c¬
thÓ, bao gåm hai tuyÕn th−îng thËn; tuyÕn tôy;
c¸c tuyÕn phã gi¸p; c¸c tuyÕn gi¸p vμ hai buång
trøng. TÊt c¶ nh÷ng tuyÕn nμy ho¹t ®éng ®Ó ®iÒu
hßa c¸c chøc n¨ng quan träng cña c¬ thÓ nh−
chiÒu cao, thÓ träng, sù ph¸t triÓn, sù chuyÓn hãa,
sù ph¸t triÓn sinh dôc vμ sù sinh s¶n.
* Hai tuyÕn th−îng thËn: n»m nh− hai kim
tù th¸p nhá, trªn ®Ønh hai thËn, nã t¹o ra néi tiÕt
“®−¬ng ®Çu hay tho¸i lui”, chÊt adrenaline. Chóng
cßn ¶nh h−ëng ®−êng huyÕt, khèi l−îng m¸u vμ sù
ph¸t triÓn sinh dôc. Mét
®iÒu kiÖn sai chøc n¨ng
héi chøng Cushing’s, cã
thÓ lμm b¹n t¨ng c©n.
* Vá th−îng thËn:
s¶n sinh néi tiÕt tè cã
tªn lμ cortisol khi b¹n bÞ
c¨ng th¼ng. Cortisol lμm
TuyÕn yªn
t¨ng huyÕt ¸p.

15
 * TuyÕn tôy: n»m sau d¹ dμy, ®−îc nèi víi
ruét non. Nã s¶n sinh néi tiÕt tè insulin - chÊt
chÝnh biÕn ®æi c¸c ph©n tö m¸u thμnh nhiªn liÖu
cung cÊp sinh lùc. Khi tuyÕn tôy trôc trÆc sÏ sinh
ra bÖnh tiÓu ®−êng.

Hai
tuyÕn
TuyÕn øc
gi¸p

C¸c tuyÕn
phã gi¸p

Hai tuyÕn
th−îng thËn

TuyÕn tôy

Hai buång
trøng

16
 * Bèn tuyÕn phã gi¸p: n»m bªn s−ên häng,
kiÓm so¸t sù c©n b»ng canxi trong m¸u. NÕu møc
canxi gi¶m, c¸c tuyÕn nμy tiÕt néi tiÕt tè phã gi¸p,
rót chÊt kho¸ng Êy ë x−¬ng.
* TuyÕn gi¸p: n»m ë ®¸y cæ phãng thÝch néi
tiÕt tè thyroxine ®iÒu khiÓn tèc ®é ®èt calo. NÕu
b¹n gi¶m c©n (kh«ng do cè ý), lμ do tuyÕn gi¸p tiÕt
ra møc nhiÒu thyroxine.

* Hai buång trøng: cì qu¶ h¹nh nh©n n»m

hai bªn bông tiÕt ra néi tiÕt tè sinh dôc lμm mÑ,
estrogen. Mét trong nhiÒu nhiÖm vô cña nã lμ b¶o
vÖ x−¬ng kh«ng ®Ó mÊt canxi. V× thÕ khi hai
buång trøng nghØ lóc m·n kinh, nhiÒu phô n÷
ph¶i xem xÐt cã cÇn dïng liÖu ph¸p thay thÕ néi
tiÕt tè hay kh«ng.

17
 HÖ thÇn kinh
(nervous system)

N·o, tñy sèng vμ c¸c thÇn kinh cïng nh÷ng sîi

tr¶i tõ tñy sèng tíi c¸c c¬ quan bªn trong t¹o thμnh
hÖ thÇn kinh. TÊt c¶ ý t−ëng, c¶m gi¸c vμ hμnh
®éng cña chóng ta ®−îc hÖ thèng nμy s¾p ®Æt.
* ThÇn kinh h«ng (sciatic nerve): lμ thÇn
kinh dμi nhÊt cña c¬ thÓ. BÖnh ®au thÇn kinh täa
lμ tªn quen gäi cña bÊt kú rèi lo¹n nμo khi hÖ thÇn
kinh nμy bÞ ®au.
* ThÇn kinh g©y ®au (pinched nerve) phÇn
l−ng: lμ khi mét trong nh÷ng ®Üa sôn lãt tõng
phÇn cña x−¬ng sèng bÞ s−ng hoÆc vì. T×nh tr¹ng
s−ng hay vì nμy sÏ Ðp mét trong 31 ®«i thÇn kinh
dμn tr¶i tõ tñy sèng.
* ThÇn kinh cæ: cæ bÞ tæn th−¬ng chØ lμ do b¶y
x−¬ng nhá, mét vμi c¬ hay d©y ch»ng cïng t¸m ®«i
thÇn kinh cæ bÞ tæn th−¬ng g©y nªn.
* NÕu b¹n bÞ ®au cæ vμ vai nhiÒu khiÕn cho
c¸nh tay trªn vμ l−ng bÞ yÕu, khi ®ã cã thÓ lμ do
hÖ tho¸t ë ngùc. Nh÷ng phô n÷ cæ cao tr«ng rÊt
xinh nh−ng l¹i hay bÞ t×nh tr¹ng nμy.
* Dï b¹n kh«ng thÓ t¸i t¹o c¸c tÕ bμo n·o,
nh−ng nhê tËp luyÖn chóng cã thÓ ph¸t triÓn lín
h¬n. ViÖc tËp luyÖn gióp c¸c tÕ bμo n·o ph¸t triÓn

18
kh«ng chØ ë nh÷ng vïng vËn ®éng mμ c¶ nh÷ng
vïng kh¸c cña vá n·o vμ c¸c thïy th¸i d−¬ng, n¬i
diÔn ra c¸c ho¹t ®éng nh− suy nghÜ, häc tËp vμ nhí.
* C¸c nhμ khoa häc thÊy r»ng, nhiÒu ký øc cña
chóng ta ®−îc l−u l¹i trong c¸c thïy th¸i d−¬ng.
* HÖ b¶n tÝnh (limbic system): lμ chç cña c¶m
xóc vμ hμnh vi. §Êy lμ vïng n·o mμ c¸c nhμ
nghiªn cøu t×m ra nh÷ng kh¸c biÖt quan träng
gi÷a n·o cña ®μn «ng vμ ®μn bμ. V× sù kh¸c biÖt
vÒ hÖ b¶n tÝnh nμy, phô n÷ th−êng nãi nhiÒu, cßn
®μn «ng thiªn vÒ hμnh ®éng.
Vïng vËn ®éng
N·o phôc håi mäi
N·o Vá n·o
th«ng tin ®−îc c¸c
®Çu mót thÇn kinh
trong c¬ thÓ göi tíi
TiÓu n·o
cho b¹n. Nã cßn gióp
Thïy th¸i
d−¬ng b¹n c¶m nhËn vÒ
Cuèng n·o
ng«n ng÷, kh¶ n¨ng
s¸ng t¹o, c¸c lý lÏ vμ
l−u ký øc. N·o gióp s¾p xÕp ho¹t ®éng cña c¬ vμ
phÇn cÊu t¹o d−íi ®åi nhá tÝ ®iÒu khiÓn sù chuyÓn
hãa, thÌm ¨n vμ h−ng phÊn t×nh dôc.
N·o c¾t ngang cho
NÕp cuén ®ai
thÊy sù s¾p xÕp phøc
Vßm
t¹p cña cÊu tróc n·o
gåm vßm, cÊu t¹o
d−íi ®åi vμ nÕp cuén
CÊu t¹o
d−íi ®åi ®ai - gióp t¹o thμnh
hÖ b¶n tÝnh.

19
 C¸c thÇn
kinh cæ

C¸c thÇn
kinh ngùc

C¸c thÇn kinh

th¾t l−ng

C¸c thÇn kinh

x−¬ng côt

C¸c thÇn
kinh h«ng

20
 HÖ tiÕt niÖu
(uranary system)

HÖ tiÕt niÖu bμi trÝ ruét trong c¬ thÓ, lo¹i chÊt

th¶i ra qua trung gian cña n−íc tiÓu. §Ó thùc hiÖn
quy tr×nh nμy, thËn läc chÊt l¹ ra khái m¸u vμ c¸c
niÖu qu¶n chuyÓn n−íc tiÓu tõ thËn tíi bμng
quang. Bμng quang gi÷ n−íc tiÓu mét thêi gian
cho tíi lóc b¹n mãt ®i tiÓu.
* Bμng quang: lμ qu¶ bãng cã thμnh c¬ ®Ó tËp
hîp vμ th¶i xÊp xØ 1 lÝt tíi 1 lÝt r−ìi n−íc tiÓu mét
ngμy. §iÒu ®¸ng ng¹i lμ nã gÇn ©m ®¹o vμ hËu
m«n, nh÷ng vïng nhiÒu vi khuÈn, v× thÕ nã hay bÞ
t¸i viªm, ta gäi lμ viªm bμng quang (cystitis).
* ThËn: läc chÊt th¶i tr«i næi tõ nguån m¸u.
§©y lμ chç b¹n dÔ bÞ s¹n thËn. Nh÷ng tinh thÓ
muèi vμ kho¸ng kÕt l¹i b»ng h¹t ®Ëu hoÆc lín h¬n.
Nh−ng b¹n cã nhiÒu c¸ch lμm gi¶m bÖnh nμy.
* NiÖu ®¹o: lμ èng ®−a n−íc tiÓu tõ bμng
quang ra khái c¬ thÓ. NiÖu ®¹o cña phô n÷ ng¾n
h¬n cña nam giíi, chØ dμi kho¶ng 3,75 cm. V× gÇn
nh− vËy nªn phô n÷ dÔ bÞ nhiÔm trïng ®−êng tiÕt
niÖu (urinary tract infections - UTIs).
* N−íc tiÓu: ®−îc hÖ tiÕt niÖu s¶n xuÊt ra, cã
thÓ ph¸t hiÖn nhiÒu vÊn ®Ò vÒ søc kháe cña b¹n.

21
 Ch¼ng h¹n, mμu
cña n−íc tiÓu cho
b¹n biÕt b¹n cã
uèng n−íc ®ñ hay
kh«ng. NÕu n−íc
tiÓu cña b¹n mμu
vμng sÉm, cã thÓ
Hai qu¶ thËn b¹n bÞ mÊt n−íc.
* BÖnh kh«ng
Khung x−¬ng
Hai niÖu qu¶n
chËu cÇm ®−îc viÖc
tiÓu tiÖn: mét sù
Bµng quang
cè nhá g©y phiÒn
NiÖu ®¹o
phøc cho b¹n.
Nh−ng b¹n cã thÓ
khèng chÕ nhê
c¸c bμi tËp Kegel.
§éng m¹ch
thËn mang m¸u
tõ tim tíi thËn,
n¬i cã nhiÒu tiÓu ®éng m¹ch (nh÷ng mao m¹ch)
ThËn läc m¸u. Khi m¸u
ch¶y qua c¸c mao
§éng m¹ch
thËn
m¹ch, c¸c chÊt th¶i
®−îc ph©n ra, sau ®ã
chuyÓn vμo n−íc tiÓu.
M¸u ®−îc läc s¹ch
TÜnh m¹ch ch¶y ra khái thËn
thËn
qua tÜnh m¹ch thËn
NiÖu qu¶n vμ trë vÒ tim.

22
 HÖ tiªu hãa
(digestive system)

NhiÒu c¬ quan ®−îc nèi víi nhau lμm hÖ tiªu

hãa vμ hÊp thu thùc phÈm mμ chóng ta ¨n vμo vμ
th¶i chÊt thõa ra khái c¬ thÓ. Nh−ng c¸c vÊn ®Ò cã
thÓ ph¸t sinh.
* BÖnh î nãng: ph¸t sinh do c¬ ë ®¸y thùc
qu¶n qu¸ láng.
* C¸c vÕt loÐt: do
mμng lãt d¹ dμy bÞ ¨n mßn.
* BÖnh rèi lo¹n
Thùc qu¶n
tiªu hãa: lμ khi b¹n Tói mËt
kh«ng thÓ tiªu hãa ®−îc Gan D¹ dµy

®å ¨n khiÕn b¹n c¶m

thÊy ®«i khi ruét dë
Ruét
chøng: ®Çy h¬i, l×nh
TuyÕn
x×nh, tiªu ch¶y mμ b¹n tuþ
kh«ng hiÓu v× sao.
* TuyÕn tôy: t¹o ra
néi tiÕt tè insulin, chÊt Ruét
non
gióp c¬ thÓ hÊp thu thùc
phÈm. §«i khi tuyÕn tôy
kh«ng t¹o ra ®ñ insulin
khiÕn b¹n bÞ bÖnh tiÓu
®−êng béc ph¸t ë ng−êi lín.

23
 HÖ tuÇn hoμn
(circulatory system)

HÖ tuÇn hoμn bao gåm tim vμ c¸c m¹ch m¸u.

Qua m¹ng tÜnh m¹ch vμ ®éng m¹ch cña nã, nã
chuyÓn m¸u mang l¹i sù sèng chøa ®Çy oxy vμ
c¸c d−ìng chÊt cho tÊt c¶ c¸c c¬ quan trong c¬
thÓ. Tim b¬m m¸u ®−îc oxy hãa cã mμu ®á t−¬i
vμo c¬ thÓ qua c¸c ®éng m¹ch. M¸u ®á tÝa hÕt
d−ìng chÊt trë vÒ tim vμ phæi qua c¸c tÜnh m¹ch
®Ó ®−îc t¸i n¹p oxy råi l¹i ph©n phèi ®i kh¾p c¬
thÓ tiÕp.
* §éng m¹ch c¶nh: ë cæ mang m¸u tíi n·o.
Chóng lμ ®iÓm ®Çu tiªn g©y ra bÖnh ®ét quþ do
m¸u vãn côc.
B¹n cã thÓ h¹
TÜnh m¹ch rèn §éng m¹ch néi
thÊp nh÷ng m¹c tö cung
nguy c¬ bÞ ®ét TÜnh
m¹ch
quþ nhê chÕ néi
m¹c tö
®é ¨n uèng cung
giμu chÊt
chèng oxy hãa
cña rau tr¸i. §éng
D©y rèn m¹ch
* Khi ®éng Bµo thai rèn
m¹ch chñ:
hÑp do c¸c

24
chÊt l¾ng cã ®äng mì hoÆc x¬ cøng do tuæi t¸c
(hoÆc c¶ hai), ®ã lμ nguyªn nh©n chÝnh g©y ra c¬n
®au tim. TËp luyÖn cã thÓ gióp c¸c ®éng m¹ch
kháe m¹nh vμ mÒm dÎo.
Ghi chó: Nhau nèi ng−êi mÑ vμ ®øa con ®ang
ph¸t triÓn b»ng ®−êng d©y rèn. Qua sù nèi kÕt
nμy, mçi thø ng−êi mÑ ¨n uèng vμ hÝt thë vμo ®Òu
®i vμo bμo thai. §ã còng lμ v× sao khi b¹n hót
thuèc, uèng r−îu vμ mét sè lo¹i thuèc nμo ®ã...
®Òu g©y nguy hiÓm lóc mang thai.
* Tim lμ mét c¬ nªn nã cÇn ho¹t ®éng. Mét
cuéc sèng tÜnh t¹i lμ mét trong nh÷ng nh©n tè
nguy hiÓm g©y ra bÖnh tim. Ho¹t ®éng lμ ®iÒu
chÝnh yÕu.

* C¸c tÜnh m¹ch ë ch©n ®−a m¸u trë vÒ tim

®Ó tiÕp nhiªn liÖu, phô n÷ bÞ chøng gi·n tÜnh
m¹ch (varicose vein) cã c¸c tÜnh m¹ch tÝch tô m¸u
tr«ng võa xÊu võa lμm cho ch©n b¹n bÞ ®au.

* Viªm tÜnh m¹ch lμ t×nh tr¹ng m¸u bÞ viªm

vãn côc trªn thμnh tÜnh m¹ch. T×nh tr¹ng nμy cã
thÓ ch÷a trÞ dÔ dμng.

* Cao huyÕt ¸p khuÊy ®éng c¸c thμnh ®éng

m¹ch, dÉn tíi ®ét quþ vμ c¸c c¬n ®au tim.
* B¹n cÇn t×m c¸c chuyªn viªn cã thÓ ®äc ®−îc
c¸c xÐt nghiÖm m¸u.

25
 HÖ x−¬ng
(skeletal system)

HÖ x−¬ng bao gåm 206 x−¬ng, sôn phñ c¸c ®Çu

x−¬ng, c¸c khíp, n¬i c¸c x−¬ng gÆp nhau vμ d©y
ch»ng nèi x−¬ng víi x−¬ng. Khung x−¬ng chèng
®ì c¬ thÓ vμ c¸c c¬ quan néi t¹ng (nh−ng x−¬ng
lμm viÖc nhiÒu h¬n, nh− tr÷ canxi vμ s¶n sinh c¸c
hång cÇu tõ tñy).
* L−ng lμ mét cÊu tróc uèn dÎo phøc t¹p víi 26
x−¬ng h×nh èng chia c¸ch bëi c¸c ®Üa sèng dÞch
chuyÓn vμ ®−îc nèi víi c¸c c¬ vμ d©y ch»ng. MÆc dï
®au l−ng lμ bÖnh ph¶i ®i kh¸m nhiÒu h¬n c¸c bÖnh
kh¸c (trõ c¶m l¹nh th«ng th−êng), nh−ng phÇn lín
c¸c bÖnh ®au l−ng tù hÕt nÕu b¹n biÕt c¸ch.

Ghi chó: Sù kh¸c nhau gi÷a khung x−¬ng chËu

cña nam vμ n÷. Khung x−¬ng chËu cña n÷ (h×nh tr¸i)
réng h¬n vμ n«ng h¬n cña nam (h×nh ph¶i). Còng
vËy, x−¬ng cña n÷ nhÑ h¬n, m¶nh vμ nh½n h¬n.

26
 Sä X−¬ng b¶ vai
Khíp vai
X−¬ng ®ßn
X−¬ng øc

C¸c x−¬ng s−ên

X−¬ng

X−¬ng sèng

C¸c ®Üa sèng

Khung x−¬ng chËu X−¬ng

X−¬ng h«ng
Khèi x−¬ng
cæ tay
Khèi x−¬ng
Cæ ®ïi bµn tay
C¸c ®èt
ngãn tay

X−¬ng côt
X−¬ng ®ïi
X−¬ng b¸nh chÌ

Khíp gèi

X−¬ng cæ ch©n
X−¬ng chµy
Khèi x−¬ng bµn ch©n X−¬ng m¸c

C¸c ®èt ngãn ch©n

27
 * Khíp gèi: nèi ®ïi víi x−¬ng chμy (shinbone),
lμ khíp lín nhÊt vμ phøc t¹p nhÊt. Phô n÷ th−êng
bÞ tæn th−¬ng ®Çu gèi h¬n nam giíi.

* Viªm khíp d¹ng thÊp: bÖnh g©y viªm

s−ng c¸c khíp, cã thÓ ¶nh h−ëng c¸c khíp kh¾p
c¬ thÓ nh−ng nã th−êng xuÊt hiÖn ®Çu tiªn lμ ë
c¸c khíp nhá cña c¸c ngãn tay, cæ tay, m¾t c¸
ch©n vμ bμn ch©n.

* X−¬ng cæ ®ïi: m¶nh, n»m ë h«ng, lμ vïng

dÔ bÞ tæn th−¬ng do bÞ gÉy mμ nguyªn nh©n lμ
bÖnh lo·ng x−¬ng, bÖnh lμm x−¬ng máng ®i. V×
phô n÷ rÊt dÔ bÞ tæn th−¬ng h«ng nªn cÇn cñng cè
x−¬ng ngay tõ khi cßn trÎ.

* Khíp ë ®¸y ngãn ch©n c¸i: lμ chç ®Ó x−¬ng

ph¸t triÓn thμnh nèt viªm tÊy ë kÏ ngãn ch©n c¸i,
bÖnh viªm bao ho¹t dÞch ngãn ch©n c¸i (bunion).

* T¸m x−¬ng sä: bao quanh vμ b¶o vÖ n·o nh−

c¸i mò s¾t. Nh−ng ®Ó tr¸nh bÞ vì sä, b¹n cÇn ®éi
thªm mò b¶o hiÓm khi ®i xe m¸y.

28
 M¸u
(blood)

ChuyÖn m¸u me ë phim tr−êng kh«ng ph¶i lμ m¸u

mμ chóng ta nãi ®Õn ë ®©y. M¸u thËt cña chóng ta
lμ mét lo¹i huyÕt thanh dinh dÝnh cÇn cho sù sèng.
H·y suy nghÜ vÒ nh÷ng thùc tÕ nμy: trong 50 tû
tÕ bμo trong c¬ thÓ cña chóng ta th× gÇn mét nöa
lμ m¸u. Cø mçi gi©y, 2 triÖu hång huyÕt cÇu bÞ
hñy, 2 triÖu kh¸c ®i vμo m¸u råi nhËp chung cïng
hÖ thèng l−u chuyÓn ®i nu«i mçi tÕ bμo trong c¬
thÓ chóng ta.
Nh÷ng tiÓu thÓ nμy nhá ®Õn ®é chóng cã thÓ
len qua c¸c mao m¹ch cßn m¶nh h¬n sîi tãc.
Chóng ®−îc hîp l¹i chÆt chÏ ®Ó mét phô n÷ trung
b×nh nÕu lÊy hÕt m¸u ra th× ®−îc kho¶ng 4 lÝt
m¸u. TiÕn sÜ Mercedes Brenneisen nãi: “M¸u lμ
thø kú diÖu. Nã thùc sù lμ b¶n cèt lâi cña sù sèng”.
* M¸u ho¹t ®éng thÕ nμo?
Mçi nhÞp tim, m¸u dån oxy duy tr× sù sèng tíi
c¸c tÕ bμo cña chóng ta vμ cuèn ®i khÝ carbonic
®éc h¹i vÒ phæi. Cïng lóc ®ã, nã lμm Êm c¬ thÓ vμ
ph©n phèi c¸c néi tiÕt tè vμ c¸c chÊt ®iÒu chØnh
mçi chøc n¨ng cña c¬ thÓ, tõ nhÞp tim cho tíi viÖc
sinh ®Î. Thªm n÷a, c¸c b¹ch huyÕt cÇu vμ c¸c
chiÕn sÜ kh¸c chèng l¹i bÖnh h×nh thμnh hÖ miÔn

29
dÞch l−u chuyÓn h¨ng h¸i trong dßng m¸u, s½n
sμng tÊn c«ng bÊt kú sinh vËt x©m lÊn nμo cã thÓ
g©y h¹i cho b¹n.
Mçi giê, c¬ thÓ cña b¹n s¶n sinh trªn 10 tû
huyÕt cÇu míi trong tñy x−¬ng vμ hñy ®i cïng sè
l−îng Êy c¸c tÕ bμo cçi trong l¸ l¸ch vμ gan. Lóc
míi sinh, gan, l¸ l¸ch vμ hÇu hÕt x−¬ng ®Òu cã thÓ
s¶n sinh c¸c hång cÇu nh−ng khi ®−îc hai hay ba
tuæi chØ cßn l¹i x−¬ng øc, c¸c x−¬ng s−ên, sä, ®ïi,
x−¬ng chËu vμ x−¬ng sèng tiÕp tôc sinh ra c¸c
hång cÇu vμ c¸c tiÓu huyÕt cÇu. C¸c b¹ch cÇu còng
®−îc tñy x−¬ng t¹o ra nh−ng mét sè lo¹i cßn do
c¸c h¹ch b¹ch huyÕt s¶n sinh ra.

Bμi ®äc thªm: Lo¹i m¸u mang ý nghÜa g×?

N¨m 1667, c¸c b¸c sÜ thö truyÒn m¸u cøu cho
mét cËu bÐ. C«ng viÖc kh«ng thμnh nh−ng may
m¾n cËu bÐ sèng.
Nhê lÇn truyÒn m¸u ®ã mμ c¸c b¸c sÜ biÕt m¸u
cã vμi lo¹i, nÕu m¸u kh«ng t−¬ng hîp, ng−êi nhËn
m¸u cã thÓ cã ph¶n øng miÔn dÞch vμ chÕt.
M¸u ®−îc ph©n lo¹i theo lo¹i ®¹m bao bäc tÕ bμo.
B¹n cã thÓ cã m¸u A, B, AB (nghÜa lμ b¹n cã c¶
c¸c ®¹m A vμ B), hay O (nghÜa lμ b¹n ch¼ng cã A
còng ch¼ng cã B). Con ng−êi ph¸t triÓn c¸c kh¸ng
thÓ cho c¸c ®¹m mμ c¸c tÕ bμo m¸u kh«ng cã.
B¶ng d−íi ®©y cho thÊy b¹n cã thÓ nhËn lo¹i m¸u
cã c¸c hång huyÕt cÇu nμo.

30
 Kho¶ng 46% ng−êi ta cã lo¹i m¸u O; 42%
cã lo¹i m¸u A; 8% cã lo¹i m¸u B; 4% cã lo¹i
m¸u AB.
Mét hÖ thèng nhãm m¸u kh¸c, nh©n tè rhesus
(Rh), chia ng−êi ta thμnh Rh d−¬ng tÝnh vμ Rh
©m tÝnh. ViÖc truyÒn m¸u cã Rh d−¬ng tÝnh vμo
ng−êi cã Rh ©m tÝnh cã thÓ g©y ra ph¶n øng
nghiªm träng nÕu ng−êi ®ã ph¸t triÓn c¸c kh¸ng
thÓ ®èi víi Rh d−¬ng tÝnh tõ nh÷ng lÇn truyÒn
m¸u tr−íc.
Thªm n÷a, ng−êi mÑ cã Rh ©m tÝnh cã thÓ
mang thai ®øa con cã Rh d−¬ng tÝnh nÕu ng−êi
cha lμ Rh d−¬ng tÝnh. Khi x¶y ra nh− vËy, chÞ ta
cÇn ®iÒu trÞ b»ng s¶n phÈm m¸u ®−îc gäi lμ
globulin miÔn dÞch Rh ®Ó ng¨n chÆn viÖc s¶n sinh
c¸c kh¸ng thÓ hñy ho¹i c¸c hång cÇu cña bμo
thai Rh d−¬ng tÝnh.
NÕu b¹n cã B¹n cã thÓ nhËn
A B AB O
A X X
B X X
AB X X X X
O X

* Gi÷ g×n sao cho m¸u kháe m¹nh

M¸u cã tÝnh phôc håi kh¸, chØ cÇn ch¨m sãc
vμ b¶o d−ìng chót Ýt ®Ó lμm c«ng viÖc cña nã.

31
ChÕ ®é ¨n uèng c©n b»ng ph¶i gåm Ýt nhÊt 5
khÈu phÇn rau tr¸i mét ngμy ®Ó b¶o ®¶m m¸u
b¹n lu«n m¹nh kháe. Sau ®©y lμ mét sè c¸ch mμ
b¹n cã thÓ thùc hiÖn.
- T¨ng c−êng chÊt s¾t: kh«ng cã s¾t, c¬ thÓ
cña b¹n ngõng t¹o ra c¸c hång cÇu vμ hång cÇu
mμ b¹n cã khã cã thÓ hÊp thu oxy khi nã ®i ngang
qua phæi. HËu qu¶ lμ b¹n bÞ thiÕu m¸u. T×nh
tr¹ng nμy phæ biÕn ë n÷ nhiÒu h¬n nam v× n÷ mÊt
m¸u chøa nhiÒu s¾t khi hμnh kinh. NÕu b¹n hμnh
kinh b×nh th−êng vμ kh«ng xuÊt huyÕt nÆng, b¹n
mÊt ®i 1 mg s¾t mét ngμy. Tr−íc tuæi m·n kinh,
3% phô n÷ bÞ thiÕu m¸u do thiÕu s¾t. Sau tuæi
m·n kinh, tû lÖ nμy xuèng cßn 2%.
V× nguy c¬ thiÕu s¾t cao cña phô n÷ nªn phô
n÷ cÇn dung n¹p ®ñ s¾t qua chÕ ®é ¨n uèng. PhÇn
lín phô n÷ cÇn 18 mg s¾t mçi ngμy, khi mang thai
cÇn trªn 30 mg/ngμy. Nh÷ng nguån thùc phÈm
giμu chÊt s¾t nh− thÞt n¹c, thÞt gia cÇm, con trai,
hμu, m¬ kh«, c¸c lo¹i rau xanh l¸ ®Ëm nh− rau
bina, b«ng c¶i xanh.
NÕu qua ¨n uèng kh«ng cung cÊp ®ñ chÊt s¾t,
b¸c sÜ cã thÓ cho b¹n dïng liÒu bæ sung. ViÖc bæ
sung s¾t cÇn thËn träng v× nÕu d− s¾t cã thÓ c¶n
trë viÖc c¬ thÓ hÊp thu c¸c d−ìng chÊt kh¸c nh−
kÏm, ®ång. D− s¾t cßn cã thÓ g©y tæn h¹i gan.
- T¸i dung n¹p sinh tè B12: møc sinh tè B12
thÊp lμm háng viÖc sinh s¶n c¸c hång cÇu vμ t¨ng

32
nguy c¬ bÖnh tim. B12 ®−îc t×m thÊy hÇu hÕt trong
c¸c s¶n phÈm thÞt ®éng vËt, c¸, thÞt bß, c¸c thùc
phÈm s÷a nh− phom¸t, s÷a chua. V× sinh tè B12 dÔ
tån tr÷ trong c¬ thÓ nªn theo tiÕn sÜ Brenneisen,
t×nh tr¹ng thiÕu sinh tè nμy rÊt hiÕm chõng nμo
b¹n cßn ¨n nh÷ng thùc phÈm nμy. NÕu b¹n lμ
ng−êi ¨n chay, b¹n cÇn hái ý kiÕn b¸c sÜ xem cã
nªn dïng liÒu bæ sung kh«ng.
- H·y nghÜ ®Õn folate: fotale lμ mét lo¹i sinh
tè B kh¸c rÊt quan träng cho viÖc ph¸t triÓn hång
cÇu kháe m¹nh. Nh−ng theo tiÕn sÜ Brenneisen, v×
folate kh«ng tr÷ ®−îc, chóng ta cÇn dung n¹p 400
microgram mçi ngμy. §Ëu l¨ng, mÇm lóa, cam vμ
c¸c lo¹i rau xanh nh− m¨ng t©y lμ nguån folate
dåi dμo.
ThiÕu folate cßn liªn quan ®Õn nh÷ng khuyÕt
tËt lóc sinh. V× thÕ phô n÷ mang thai cÇn ®Ó ý ®Õn
viÖc nμy.
- Dung n¹p sinh tè E: sinh tè E, mét chÊt
chèng oxy hãa, gióp b¶o vÖ c¸c mμng vμ duy tr×
sù l·o hãa c¸c hång cÇu. Sinh tè E cã nhiÒu trong
dÇu ¨n, qu¶ h¹ch, c¸c lo¹i h¹t. Song nh÷ng thø
nμy l¹i nhiÒu bÐo. Nh−ng nÕu b¹n dung n¹p
nhiÒu lo¹i sinh tè h»ng ngμy th× th−êng b¹n cã
®ñ 30 IU sinh tè E nhu cÇu h»ng ngμy ®Ó duy tr×
søc kháe cña b¹n.

33
 Bμi ®äc thªm: Cã ®iÒu g× kh«ng æn ch¨ng?
NÕu b¹n ®au, ch−a ch¾c m¸u lμ thñ ph¹m.
§iÒu khã lμ lμm sao biÕt ®−îc m¸u vÉn ho¹t
®éng tèt vμ thÕ nμo lμ bÖnh bÊt th−êng do m¸u
g©y ra.
Sau ®©y lμ nh÷ng bÖnh mμ b¹n nªn biÕt:
- BÖnh thiÕu m¸u (amenia): thiÕu hång cÇu lμ mét
trong nh÷ng bÖnh thiÕu m¸u phæ biÕn nhÊt. Th−êng
lμ do thiÕu s¾t, nã ¶nh h−ëng ®Õn 3% phô n÷
tr−íc tuæi m·n kinh, 2% phô n÷ sau tuæi m·n kinh.
Khi b¹n thiÕu m¸u, m¸u cña b¹n kh«ng ®ñ oxy
cho c¸c c¬ quan quan träng vμ khã th¶i carbonic
cña c¬ thÓ. C¸c triÖu chøng bÖnh gåm: da xanh,
mÖt mái, yÕu ng−êi, tim ®Ëp nhanh. ThiÕu m¸u do
thiÕu s¾t lμ bëi t×nh tr¹ng thiÕu chÊt s¾t g©y ra
nh−ng bÖnh thiÕu m¸u kh¸c cã thÓ do thiÕu sinh
tè B12 hay folate.
- Ung th− b¹ch cÇu (leukemia) lμ lo¹i ung th−
c¸c m« d¹ng m¸u - tñy x−¬ng, c¸c h¹ch b¹ch
huyÕt vμ l¸ l¸ch lμm cho c¸c b¹ch cÇu trë nªn bÊt
th−êng khiÕn c¬ thÓ sinh s¶n ë tèc ®é nhanh.
§õng quªn sinh tè C. Sinh tè C còng lμ mét
chÊt chèng oxy hãa gióp vμo viÖc duy tr× søc kháe
hång cÇu. NÕu b¹n ¨n nhiÒu rau tr¸i h»ng ngμy
nh− cam, d©u, c¶i bruxen vμ ít chu«ng ®á, b¹n sÏ
cã ®ñ l−îng sinh tè nμy.

34
 TuyÕn må h«i
(sweat gland)

Må h«i gåm 99% lμ n−íc víi mét Ýt clorura natri

(muèi ¨n th−êng). TÊt c¶ ®Òu tiÕt ra tõ trªn 3
triÖu tuyÕn må h«i n»m r¶i r¸c kh¾p c¬ thÓ.
N÷ th−êng ra Ýt må h«i h¬n nam. ë phô n÷,
l−îng må h«i thay ®æi theo c¸c giai ®o¹n cña chu
kú kinh nguyÖt. Må h«i th−êng ®æ nhiÒu sau khi
trøng rông, tr−íc khi hμnh kinh. ë thêi kú m·n
kinh, phô n÷ th−êng ®æ må h«i vμo ban ®ªm vμ
bõng bõng (trμo huyÕt).

* C¸c tuyÕn ho¹t ®éng thÕ nμo?

B¹n cã c¸c tuyÕn må h«i ë kh¾p n¬i, nh−ng
chóng cã nhiÒu ë lßng bμn tay, n¸ch, tr¸n vμ gan
bμn ch©n. Mçi tuyÕn gåm mét èng cuén, n¬i cã må
h«i ®−îc tiÕt ra vμ mét hμnh lang hÑp, hay èng, ®Ó
®−a må h«i lªn bÒ mÆt da.
Kh«ng ph¶i c¸c tuyÕn må h«i ®Òu gièng nhau.
Mét lo¹i cã tªn lμ c¸c tuyÕn xuÊt tiÕt (eccrine
gland) thÊy ë kh¾p c¬ thÓ vμ ho¹t ®éng nh− hÖ
thèng kiÓm so¸t th©n nhiÖt ngÇm. Khi c¬ thÓ nãng
lªn, nh÷ng tuyÕn nμy tiÕt ra chÊt nh− n−íc mμ ta
gäi lμ må h«i. Khi må h«i bay h¬i nã gióp da
chóng ta m¸t.

35
 C¸c tuyÕn xuÊt tiÕt n»m ë n¸ch cßn ®¸p øng
kÝch thÝch c¶m xóc. ChÝnh v× thÕ mμ v× sao trong
nh÷ng hoμn c¶nh c¨ng th¼ng nh− khi nãi tr−íc
c«ng chóng chóng lμm ta ®æ må h«i.
Lo¹i thø hai lμ c¸c tuyÕn huy cùc (aprocrine
gland) thÊy ë n¸ch, vïng sinh dôc vμ quanh nóm
vó. C¸c tuyÕn nμy s¶n sinh chÊt tr¾ng nh− s÷a
mμ khi kÕt hîp víi vi khuÈn t¹o ra mïi c¬ thÓ.

* Khi nhiÖt ®é t¨ng lªn

Mét vÊn ®Ò th−êng gÆp ë tuyÕn må h«i lμ søc
nãng nh− ch©m chÝch cña mÈn, ban xuÊt hiÖn khi
c¸c èng dÉn cña c¸c tuyÕn må h«i bÞ t¾c, må h«i
kh«ng thÓ tho¸t lªn bÒ mÆt da, g©y khã chÞu. §Ó
tr¸nh t×nh tr¹ng nμy, b¹n kh«ng nªn ra n¾ng, nªn
mÆc quÇn ¸o réng r·i, lau lμn da b»ng giÊm pha
n−íc Êm vμ thoa thuèc lμm Èm da nh− moisturel
cã chøa dimethicone gióp gi¶m ngøa.

* Qu¸ −ít
Mét vÊn ®Ò kh¸c n÷a lμ t×nh tr¹ng ra qu¸
nhiÒu må h«i mμ c¸c b¸c sÜ gäi lμ chøng t¨ng tiÕt
må h«i (hyperhidrosis), cø 100 ng−êi cã 1 ng−êi bÞ
t×nh tr¹ng nμy.
T¨ng tiÕt må h«i cã thÓ dïng drysol chøa clorua
nh«m ®Ó ®iÒu trÞ, hoÆc dïng ph−¬ng ph¸p ®iÖn
chuyÓn ion (iontophoresis) b»ng c¸ch ¸p dßng ®iÖn
nhÑ vμo da. ThiÕt bÞ nμy cã b¸n s½n vμ b¹n cã thÓ
mua ®Ó tù ch÷a t¹i nhμ.

36
 Vãc d¸ng
(body type)

H·y t−ëng t−îng nÕu cã mét “cöa hμng vãc

d¸ng”, n¬i b¹n cã thÓ “tËu” cho m×nh mét th©n h×nh
nh− ý, b»ng c¸ch ®Æt mua mét phÇn c¬ thÓ kh¸c,
ch¼ng h¹n ®«i ch©n dμi h¬n, cÆp m«ng thon nhá
h¬n vμ ®õng quªn tÊm eo thanh m¶nh n÷a nhÐ!
Nh−ng ®Êy chØ lμ chuyÖn trong m¬, h− ¶o, mét
ý nghÜ l¹ kú. Lμm g× cã chuyÖn b¹n bÌ cña b¹n
®ang khi ph¶i t×m ®ñ thø chÊt “ma thuËt” ®Ó xãa
®i h×nh ¶nh ph¸t ch¸n cña hä th× b¹n l¹i “mong
ngãng” ë c¸i cöa hμng vãc d¸ng h·o huyÒn Êy.
Dï sao, ®Êy còng lμ mét giÊc m¬ ®Ñp!
ThÕ nh−ng, b¹n còng cã thÓ thùc hiÖn ®−îc
phÇn nμo ý t−ëng Êy nÕu b¹n quyÕt t©m. Nh−ng
råi c¸i th©n h×nh ®Ñp nh− ý Êy liÖu cã h÷u Ých
hoμn toμn víi b¹n suèt c¶ cuéc ®êi kh«ng? NÕu
b¹n tr¶ lêi ngay lμ “cã” th× h·y dμnh mét chót thêi
gian ®Ó chiªm nghiÖm l¹i th©n h×nh hiÖn nay cña
b¹n tr−íc khi quyÕt ®Þnh. H·y thö nghÜ: th©n h×nh
hiÖn t¹i cña b¹n thuéc tÝp nμo? Nã ¶nh h−ëng søc
kháe vμ t©m lý cña b¹n ra sao? Vμ trªn hÕt, b¹n cã
biÕt c¸ch thÝch nghi víi th©n thÓ Êy còng nh−
chÊp nhËn r»ng ®ã lμ mét t¸c phÈm kú diÖu cña
t¹o hãa kh«ng?

37
 * Vãc d¸ng häc
NhiÒu ng−êi trong chóng ta nghÜ vÒ m×nh theo
kiÓu “®Þnh d¹ng” lμ cao, lïn, bÐo, gÇy, to trªn hay
to d−íi.
Nh−ng c¸c nhμ nghiªn cøu vμ c¸c chuyªn gia
søc kháe cã c¸ch nh×n kh¸c vÒ vãc d¸ng vμ khæ
ng−êi. HÖ thèng ph©n lo¹i c¬ thÓ thμnh ba lo¹i
®−îc gäi lμ vãc d¸ng häc.
Nh÷ng ng−êi phô n÷ cao, gÇy, cã cÊu tróc
x−¬ng nhá, m¶nh, h«ng nhá vμ eo thon, ®−îc gäi
lμ tÝp cã ngo¹i h×nh (ectomorph). Ch©n hä th−êng
dμi h¬n so víi phÇn th©n m×nh mμ x· héi hiÖn nay
cho lμ d¸ng lý t−ëng.
Nh÷ng ng−êi phô n÷ cã x−¬ng nÆng h¬n, tÝch
nhiÒu mì h¬n c¬ vμ mì tËp trung chñ yÕu quanh
bông, ®−îc gäi lμ d¸ng ngÇm (endomorph). Ch©n
hä th−êng ng¾n h¬n so víi th©n m×nh, ngùc lín
h¬n trung b×nh vμ dÔ t¨ng c©n h¬n. Th−êng hä cã
vãc d¸ng “h×nh tr¸i t¸o” (apple - shaped), mì tÝch
tô nhiÒu ë bông.
Gi÷a d¸ng ng−êi thanh m¶nh vμ d¸ng ng−êi
thÊp mËp cßn cã d¸ng “trung gian” (mesomorph),
d¸ng cña nh÷ng vËn ®éng viªn cã vai vμ h«ng
réng, eo nhá vμ tû lÖ c¬ b¾p nhiÒu h¬n mì. Hä cã
vãc d¸ng “h×nh tr¸i lª” (pear - shaped).
* Mì n»m ë ®©u?
Dï b¹n thuéc lo¹i vãc d¸ng nμo ®i n÷a, b¹n vÉn
cã thÓ biÕn ®æi l−îng mì trªn c¬ thÓ b»ng c¸ch
thay ®æi thãi quen tËp luyÖn vμ ¨n uèng.

38
 Ng−êi cã vãc d¸ng “h×nh tr¸i lª” th−êng tÝch tô
mì ë h«ng vμ ®ïi h¬n lμ ë eo vμ bông. Cßn ng−êi
cã vãc d¸ng “h×nh tr¸i t¸o” tÝch mì d− quanh
vïng bông.
NhiÒu phô n÷ kh«ng thÝch cã nhiÒu mì ë h«ng
vμ ®ïi. Nh−ng theo Carol Kenedy th× mì tÝch ë
nh÷ng bé phËn ®ã Ýt g©y nguy hiÓm cho søc kháe
h¬n so víi mì ë gi÷a hay vïng bông. V× theo tiÕn
sÜ Wendy Kohrt, trî gi¶ng khoa néi cña §¹i häc Y
khoa Washington ë St.Louis th× “Nh÷ng ai tÝch
mì quanh eo th−êng cã nh÷ng vÊn ®Ò vÒ søc kháe
cao h¬n, ch¼ng h¹n bÖnh tim, tiÓu ®−êng vμ cao
huyÕt ¸p”.
V× sao sù gia t¨ng mì bông l¹i nguy hiÓm cho
søc kháe?
§a phÇn mì ®−îc tÝch ngay d−íi da. Nh−ng ë
bông, mì cã thÓ n»m s©u h¬n, bao bäc c¸c c¬ quan
néi t¹ng. C¸c phã phÈm ®−îc mì s¶n sinh ra trong
qu¸ tr×nh chuyÓn hãa (biÕn c¸c d−ìng chÊt thμnh
n¨ng l−îng), th−êng trμn vμo mét tÜnh m¹ch ®Ó
dÉn tíi gan.
Gan lμ trung t©m ®iÒu hμnh nhiÒu quy tr×nh
chuyÓn hãa. V× thÕ nÕu cã qu¸ nhiÒu phã phÈm
cña sù chuyÓn hãa chÊt bÐo trμn vμo nã, th× theo
lý thuyÕt, cã thÓ g©y ra nhiÒu thay ®æi dÉn ®Õn c¸c
vÊn ®Ò vÒ søc kháe.
Tuy nhiªn, hÖ vãc d¸ng chØ lμ mét c¸ch ®Ó
nh×n ng¾m c¬ thÓ vμ dùa vμo ®ã mμ dù ®o¸n t×nh
h×nh søc kháe cña b¹n. C¸c nhμ khoa häc th−êng

39
dïng tû sè eo - m«ng vμ ®é bÐo c¬ thÓ ®Ó ®¸nh gi¸
søc kháe.

* Th©n thÓ, niÒm tù hμo cña b¹n

Ngoμi ¶nh h−ëng søc kháe thÓ lý, vãc d¸ng c¬
thÓ cßn ®ãng mét vai trß trong viÖc c¶m nhËn vÒ
b¶n th©n.
Nghiªn cøu cho thÊy, nhiÒu chÞ em kh«ng hμi
lßng vÒ c¬ thÓ cña m×nh. Mét cuéc th¨m dß trªn
1.000 phô n÷ ë ®é tuæi tõ 18 ®Õn 60 tuæi t¹i bang
Connecticut (Mü), cã ®Õn 91% cho r»ng hä muèn
thay ®æi h×nh d¹ng, nhÊt lμ khu«n mÆt, lμm sao
®Ó c¬ b¾p s¨n ch¾c, t«n t¹o bé ngùc, d¸ng vÎ tæng
qu¸t vμ thÓ träng.
C¸c nhμ nghiªn cøu cho r»ng, hiÖn t−îng trªn
lμ do ngμy nay ng−êi ta chÞu ¶nh h−ëng qu¸ vμo
c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng. Më mét t¹p chÝ thêi
trang hμo nho¸ng nμo hay bËt truyÒn h×nh lªn,
bao h×nh ¶nh n÷ ®ñ kÝch cì ®Ëp vμo m¾t b¹n -
nghÜa lμ toμn ng−êi cã ngo¹i h×nh ®Ñp. Do liªn tôc
ph« bμy nh÷ng h×nh ¶nh nμy (nh÷ng h×nh ¶nh
chñ ®¹o Êy) ®· t¹o nªn Ên t−îng r»ng ®ã lμ mÉu
vãc d¸ng lý t−ëng, mÉu vãc d¸ng tiªu biÓu cho x·
héi ®−¬ng thêi. D−êng nh− kh«ng Ýt chÞ em ®·
“kh¾c ghi” h×nh ¶nh Êy vμo t©m kh¶m.
Mét nghiªn cøu cña §¹i häc Stanford tiÕn hμnh
trªn 75 phô n÷ ®é tuæi tõ 19 ®Õn 27 tuæi th× cã ®Õn
2/3 trong sè hä c¶m thÊy gi¶m lßng tin khi ®−îc

40
cho xem ¶nh cña nh÷ng ng−êi mÉu trong t¹p chÝ
thêi trang. Hä thÇm so s¸nh víi vãc d¸ng chuÈn
cña ng−êi mÉu vμ c¶m thÊy thÊt väng vÒ m×nh,
cho r»ng m×nh kh«ng bao giê cã ®−îc th©n h×nh lý
t−ëng nh− thÕ.
Ngoμi ra, cßn cã nh÷ng t¹p chÝ cña phô n÷ mμ
c¸c nhμ chñ biªn hy väng mét ngμy nμo ®ã chóng
ta thÊy ®−îc c¸c mÉu vãc d¸ng ®a d¹ng trªn c¸c
ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®Ó mäi ng−êi hiÓu r»ng
“Mét th©n thÓ ph¸t triÓn kháe m¹nh cã nhiÒu vãc
d¸ng kh¸c nhau”. Nh−ng ®©y vÉn lμ chuyÖn khã,
khi c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng cßn “t©ng bèc”
c¸c ®−êng cong mü miÒu, nÐt thanh m¶nh cña c¸c
c« ng−êi mÉu th× b¹n ch−a muèn nh×n nhËn h×nh
¶nh thËt cña chÝnh m×nh khi nh×n vμo c¸c trang
qu¶ng c¸o.

Bμi ®äc thªm:

Phôc trang ®óng c¸ch ®Ó t«n t¹o vãc
Trang phôc thÝch hîp sÏ gióp th©n thÓ phô n÷
tr«ng c©n ®èi h¬n. §ã lμ lêi khuyªn cña c¸c
chuyªn viªn thêi trang. Ng−êi cã eo l−ng dμi nªn
mang nh÷ng th¾t l−ng b¶n réng, gióp cho l−ng
c©n xøng víi phÇn th©n thÓ cßn l¹i. Ngoμi ra,
còng nªn mÆc quÇn ¸o hoÆc v¸y ¸o kh¸c nhau
nh»m che bít chiÒu dμi cña l−ng.
Ng−îc l¹i, víi nh÷ng ai cã eo l−ng ng¾n nªn
mang th¾t l−ng b¶n m¶nh, nªn chän lo¹i v¶i sîi

41
 tr¬n (flat fabric) nh− len sÏ che bít khuyÕt ®iÓm
cña c¸i h«ng lín. Còng cã thÓ chän v¶i mÒm ®Ó
may v¸y, quÇn t©y hay ®Çm.
Nh÷ng ai cã h«ng nhá cã thÓ may quÇn t©y
hoÆc v¸y cã nhiÒu nÕp nhón ë phÇn h«ng hoÆc
th¾t l−ng. ¸o kho¸c cã bo ë phÇn h«ng còng lμm
th©n h×nh tr«ng c©n ®èi h¬n. Sö dông d©y ®eo ë
phÇn h«ng cßn cã t¸c dông t«n t¹o thªm.
Nh÷ng phô n÷ cã ngùc lín nªn chó ý chän lo¹i
¸o ngùc phï hîp vμ nªn tr¸nh mÆc ¸o cã ®Ýnh tói
lín, nhÊn bÌo, may c¸c nÕp gÊp hoÆc trang trÝ c¸c
häa tiÕt trªn ngùc ¸o.
Phô n÷ ngùc nhá còng nªn chän lo¹i ¸o ngùc
thÝch hîp cho viÖc n©ng ngùc, cã thÓ chän lo¹i ¸o
cã g¾n tói, xÕp nÕp hoÆc nhón bÌo ë ngùc ®Ó t¹o
c¶m gi¸c phÇn ngùc lín h¬n.
NÕu cæ b¹n cao, h·y chän cho m×nh c¸c lo¹i
kh¨n quμng cæ, ¸o cæ lä hoÆc ®eo d©y chuçi dμi
®Õn x−¬ng ®ßn, chóng sÏ che bít kho¶ng trèng
do c¸i cæ cao g©y ra.
Nh÷ng ai cã bê vai réng kh«ng nªn mÆc ¸o cã
miÕng lãt vai, nh−ng nªn may ¸o cæ ch÷ V. Cßn
ng−îc l¹i, nÕu vai b¹n qu¸ nhá, cã thÓ ®én miÕng
lãt vai vμo c¸c trang phôc kh¸c nhau, ngoμi ra
cßn cã thÓ t¹o c¶m gi¸c vai réng h¬n b»ng c¸c
phô kiÖn trang trÝ trªn vai ¸o.

42
NÕu eo l−ng cña Th¾t l−ng b¶n QuÇn t©y èng
b¹n h¬i dµi h·y nhá thÝch hîp cho su«ng gióp che
thö chän cho nh÷ng ai cã eo bít h«ng lín
m×nh th¾t l−ng l−ng ng¾n
b¶n réng vµ vµi
thø phô trang ®i
kÌm

Mét c¸i v¸y may §Ó che bít kÝch §Ó lµm næi bËt
tóm phÇn eo thÝch cì lín cña ngùc ®−êng nÐt cña
hîp víi nh÷ng nªn chän ¸o ngùc, b¹n nªn
phô n÷ h«ng nhá kh«ng cã tói hay chän ¸o cã tói vµ
nÕp gÊp cæ ¸o dµi

43
Nh÷ng ai cã cæ NÕu vai réng, h·y Sö dông thªm
cao h·y chän ¸o chän ¸o kho¸c cæ miÕng lãt vai nÕu
cæ lä mµu s¸ng ve kh«ng cã miÕng vai b¹n nhá
hoÆc tèi lãt vai

* §−êng nÐt xinh x¾n

Ng−êi cã thÓ ®−a ra lêi khuyªn hay nhÊt ®Ó c¶i
thiÖn vãc d¸ng cña b¹n kh«ng ai kh¸c mμ chÝnh lμ
b¹n. B¹n sÏ thËt sù thÊy h¹nh phóc nÕu tù tin vμo
vãc d¸ng cña m×nh. HoÆc nÕu b¹n cã thÓ tù nhËn
ra m×nh thuéc tÝp ng−êi nμo, cÇn ph¶i t«n t¹o
thªm bé phËn nμo ®Ó tr«ng ®Ñp h¬n. H·y l¾ng
nghe vμi lêi khuyªn cña chuyªn viªn tr−íc khi lμm
mét ®iÒu g× ®ã cho s¾c ®Ñp cña m×nh:
- H·y tin t−ëng vμo søc hÊp dÉn cña b¶n
th©n: ®iÒu ®ã rÊt quan träng víi mét phô n÷ ®Ó cã
thÓ lμm chñ b¶n th©n vμ häc c¸ch chÊp nhËn
chÝnh m×nh. §iÒu quan träng kh«ng ph¶i lμ thÊy
mμ lμ b¹n c¶m, vÒ b¶n th©n m×nh thÕ nμo. Tù
th©n chóng ta cã rÊt nhiÒu søc thu hót tiÒm Èn ®Ó

44
®−îc nhËn ra lμ mét “ng−êi ®Ñp”, nÕu ta lu«n tù
tin vμo chÝnh m×nh. Tuy con ng−êi cã nh÷ng ®iÓm
chung nh−ng mçi ng−êi ai còng cã nÐt ®Ñp riªng
cña m×nh, ®ã chÝnh lμ lý do v× sao mçi ng−êi mçi
vÎ. §iÒu quan träng lμ chóng ta cÇn tËp trung
ph¸t huy c¸c thÕ m¹nh cña m×nh còng nh− tr¶i
nghiÖm s©u s¾c vÒ chóng.
- H·y nh×n xung quanh: ®Ó c¶m thÊy tù tin
h¬n vμo b¶n th©n b¹n h·y quan s¸t nh÷ng phô n÷
xung quanh khi b¹n ®i mua s¾m hay ®i xem phim.
B¹n sÏ nhËn ra r»ng rÊt Ýt ng−êi trong sè hä cã
d¸ng ng−êi tiªu chuÈn cña nh÷ng c« ng−êi mÉu.
§iÒu ®ã sÏ gióp b¹n thÊy tù tin h¬n.
- H·y qu¼ng nh÷ng cuèn t¹p chÝ lμm b¹n
bËn t©m: mét sè phô n÷ chän c¸ch kh«ng ®äc c¸c
t¹p chÝ lμm cho hä c¶m thÊy thiÕu tù tin vμo nhan
s¾c cña m×nh. B¹n còng cã thÓ chän c¸ch ®ã ®Ó
tho¸t khái nçi ¸m ¶nh vÒ c¸c tiªu chuÈn h×nh thÓ.
H·y chän c¸c t¹p chÝ nªu lªn c¸c ph−¬ng c¸ch
khuyÕn khÝch b¹n n¨ng ®éng h¬n ®Ó cã mét th©n
h×nh ®Ñp nh−ng còng kh«ng nªn bÞ cuèn hót qu¸
vμo chóng.
- H·y luyÖn tËp: m«n thÓ dôc nhÞp ®iÖu vμ
c¸c m«n thÓ thao kh¸c ®Òu gióp chóng ta t«n t¹o
vμ g×n gi÷ vãc d¸ng còng nh− lu«n c¶m thÊy
tho¶i m¸i, tù tin vμo b¶n th©n. H·y b¾t ®Çu mét
ch−¬ng tr×nh luyÖn tËp b»ng mét ch−¬ng tr×nh ®i
bé ®¬n gi¶n.

45
 - Chän mét phßng tËp thÓ dôc thÝch hîp:
nÕu b¹n quyÕt ®Þnh sÏ chän mét m«n thÓ dôc ®Ó
luyÖn tËp, h·y chän cho m×nh mét phßng tËp n¬i
b¹n c¶m thÊy thËt tho¶i m¸i, kÓ c¶ vÒ c¸ch ¨n
mÆc. Nh÷ng phô n÷ cã th©n h×nh bÐo ph× rÊt dÔ bá
dë líp häc thÓ dôc thÈm mü v× hä e ng¹i khi ®Ó lé
th©n h×nh qu¸ khæ cña m×nh trong líp häc.
- H·y thö m«n thÓ h×nh: luyÖn tËp thÓ h×nh
mang l¹i nh÷ng ®éng t¸c tÝch cùc cho c¬ thÓ, lμm
cho b¹n c¶m thÊy yªu ®êi h¬n, n¨ng ®éng h¬n.
NÕu b¹n ch−a tËp thÓ h×nh bao giê h·y thö tËp
b»ng c¸c bμi tËp víi chÝnh c¬ thÓ cña b¹n nh− hÝt
®Êt, c¸c bμi tËp c¬ ®ïi vμ c¬ bông. B¹n cã thÓ
luyÖn tËp b»ng c¸c bμi tËp c¬ tay, ch©n ®¬n gi¶n
hoÆc tËp theo c¸c trung t©m thÓ h×nh. H·y tham
kh¶o ý kiÕn cña c¸c chuyªn gia cã kinh nghiÖm vÒ
thÓ h×nh ®Ó nhËn ®−îc nh÷ng lêi khuyªn h÷u Ých.
- H·y tËp trung vμo c«ng viÖc cña m×nh:
h·y dμnh sù quan t©m cho c«ng viÖc vμ ho¹t ®éng
mμ b¹n yªu thÝch h¬n lμ chó ý xem m×nh tr«ng
thÕ nμo.

46
 Mòm mÜm
(fat)

Trong nhiÒu nÒn v¨n hãa xa x−a, cã khi c¶ hiÖn

nay, bÐo l¹i lμ ®Ñp. ë mét sè x· héi, phô n÷ t×m
c¸ch t¨ng c©n ®Ó cã vÎ hÊp dÉn h¬n. Hä thÝch nh×n
l−îng mì d− ë m«ng, c¸i mμ ng−êi ta gäi lμ m«ng
nhiÒu mì (steatopygia). Mét sè bé téc vμ lμng m¹c
dμnh nh÷ng lo¹i thùc phÈm bæ d−ìng nhÊt cho
con g¸i s¾p tíi tuæi lÊy chång. Vßng m«ng cña c¸c
c« cμng lín, c¸c c« cμng khªu gîi.
§Õn nay nhiÒu chuyÖn l¹i kh¸c ®i, khi trªn c¸c
ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ph¸t ®i h×nh ¶nh c¸c
siªu mÉu m¶nh mai, biÓu t−îng cho vÎ ®Ñp “lý
t−ëng” cña thÕ giíi.
* VÊn ®Ò cña n÷ giíi
So víi nam giíi, phô n÷ xem chõng ®Éy ®μ h¬n.
Cø tÝnh trung b×nh th× mì trong c¬ thÓ n÷ nhiÒu
h¬n nam lμ 8%, ®iÒu mμ nã muèn nãi lªn lμ hä cã
cÊu t¹o nh− vËy lμ ®Ó dμnh cho viÖc sinh ®Î.
Cã mèi t−¬ng quan gi÷a bÐo mËp vμ c¸c néi tiÕt tè.
Phô n÷ cÇn cã Ýt nhÊt 16% chÊt bÐo cña c¬ thÓ ®Ó s¶n
sinh estrogen, néi tiÕt tè chñ yÕu cho viÖc thô thai.
* Nh÷ng phÇn d− mì nμo lμ nguy hiÓm?
Theo tiÕn sÜ Joanne Curran Celentano: “ChÊt

47
bÐo mμ phô n÷ “mang” (th−êng ë h«ng, ®ïi, ngùc
vμ m«ng) lμ t−¬ng ®èi v« h¹i. Nã lμ chÊt bÐo d−íi
da (ngay d−íi da) mμ ®èi víi phô n÷ trung b×nh
th× l−îng bÐo nμy chiÕm tõ 20 ®Õn 25% thÓ träng”.
Cã mét lo¹i chÊt bÐo kh¸c ®Æt chóng ta vμo
t×nh tr¹ng nguy hiÓm trong sè c¸c lo¹i r¾c rèi vÒ
søc kháe: bÐo ë vïng bông. Nã kh«ng mÒm vμ
nh·o nh− bÐo d−íi da. Nã cøng vμ ch¾c nÞch, t¹o
thμnh bëi phñ t¹ng, s©u, ®ãng quanh c¸c c¬ quan
néi t¹ng.
BÐo phñ t¹ng liªn quan ®Õn c¸c vÊn ®Ò ®−êng
huyÕt, bÖnh ®¸i th¸o ®−êng ng−êi lín, cao huyÕt ¸p,
cao cholesterol vμ bÖnh tim mμ chóng ta th−êng
thÊy ë nh÷ng ng−êi bông bia ë ®μn «ng. Cßn phô n÷
th−êng bÞ nh− vËy khi tíi tuæi m·n kinh.
Dï bÐo bông cã liªn quan tíi c¸c nguy c¬ vÒ søc
kháe, song nã vÉn cßn cã mét lîi thÕ. Nã ®−îc cho
lμ tÝch cùc vÒ mÆt chuyÓn hãa h¬n bÐo ë h«ng vμ
®ïi, nghÜa lμ bÐo bông th× dÔ gi¶m h¬n nh÷ng
vïng kh¸c. Theo tiÕn sÜ Jill Kanaley: “nã mau tÝch
tô nh−ng còng nhanh ph©n hñy h¬n bÐo ë ®ïi”.
Cã ®iÒu, ho¹t ®éng vμ tËp luyÖn cã thÓ lμm
thay ®æi t×nh h×nh.
* Sao l¹i nhiªu khª ®Õn thÕ
Nam hay n÷, bông bia vμ ®ïi “hñi l«” qu¶ lμ
khã kh¨n. Nh−ng v× sao vËy?
Nμo chóng ta h·y nh×n xem tÕ bμo bÐo (mét
kiÓu bÐo ph×). TÕ bμo bÐo Êy chØ chiÕm 30% hay cã
®Õn hμng tû trong c¬ thÓ. Khi hîp l¹i víi nhau

48
nh÷ng tÕ bμo nμy t¹o thμnh m« mì, ph©n tö mμ
c¸c nhμ khoa häc vμ c¸c nhμ nghiªn cøu ®· thÊy
khã ®Ó lÊy ®i.
TÕ bμo bÐo tr«ng nh− c¸i tói nhá chøa ®Çy dÇu.
Trong tói ®ã lμ c¶ chÊt bÐo do c¬ thÓ s¶n sinh ra
vμ chÊt bÐo mμ chóng ta ¨n vμo (c¶ hai ®−îc gäi
lμ lipid).
C¸c nhμ khoa häc hiÓu r»ng dï ai trong chóng
ta còng ®−îc sinh ra cã mét sè tÕ bμo ®ã, sè nμy
t¨ng lªn suèt thêi th¬ Êu vμ ngay tr−íc khi tíi tuæi
dËy th×. Sau ®ã, phÇn lín chóng ta kh«ng t¹o
thªm c¸c tÕ bμo bÐo, trõ khi chóng ta t¨ng qu¸
160% thÓ träng “lý t−ëng”. VÝ dô, nÕu nÆng
kho¶ng 65 kg, chóng ta kh«ng thªm tÕ bμo bÐo cho
tíi khi chóng ta ®¹t 105 kg.
* Ng−êi ta chËm ch¹p do bông
TÕ bμo bÐo gièng nh− qu¶ bãng (nã cã thÓ gi·n
ra vμ co l¹i). NÕu chóng ta ¨n qu¸ nhiÒu vμ Ýt tËp
luyÖn, n¨ng l−îng mμ chóng ta tÝch tr÷ nh− chÊt
bÐo lμm chóng ta bÐo ph×. C¶ tr× ®én n÷a. Khi c¸c
tÕ bμo bÐo ®Çy lªn, chóng kh«ng cßn lμm viÖc
hiÖu qu¶ n÷a. Khi chóng xÑp ®i do ®−êng huyÕt
d− th¸o bít khái m¸u vμ chÊt bÐo trong chÕ ®é ¨n
uèng ®i kÌm gÇn c¹n. Chóng kÐo lª × ¹ch vμ
kh«ng muèn lμm g×. T×nh h×nh cμng tÖ h¹i h¬n
nÕu chóng ta cßn bÞ c¸c bÖnh nh− tiÓu ®−êng vμ
bÖnh tim.
Khi chóng ta ¨n kiªng, c¬ thÓ dïng ®Õn l−îng
bÐo dù tr÷ ®Ó cung cÊp n¨ng l−îng vμ lμm c¹n kiÖt

49
c¸c tÕ bμo bÐo s−ng phång. C¸c tÕ bμo bÐo co l¹i c¶
ngμn lÇn, chóng nhá ®i vμ b¹n gÇy bít ®i.
Nh−ng c¬ thÓ cña chóng ta ®©u mª g× nh÷ng kiÓu
¨n kiªng vμ bÞ bá ®ãi nªn chóng “la lμng” v× ®ãi.
§óng lμ thÕ, thÕ cßn nh÷ng chÞ em gÇy nhom
vμ nh÷ng c« b¹n m¶nh mai cña chóng ta th× sao?
Hä cã bÞ nh÷ng tÕ bμo bÐo c¨ng ra kh«ng? Hä cã
thÓ ¨n uèng tha hå mμ cã sao ®©u.
* ThÕ nμo lμ võa?
C¬ thÓ bÐo bao nhiªu lμ võa? Cã lÏ trªn 30%
tÝnh trªn tæng thÓ träng lμ kh«ng cã lîi cho søc
kháe vμ cÇn ph¶i gi¶m l¹i.
R¾c rèi lμ, b¹n kh«ng thÓ gi¶m mét phÇn t−
møc bÐo c¬ thÓ vμ cã ®−îc kÕt qu¶ ngay ®©u.
Ph−¬ng ph¸p ®o ®¸ng tin nhÊt (phÐp ®o chç s©u)
l¹i kh«ng ph¶i lóc nμo còng lμm ®−îc. Th−êng b¸c
sÜ dïng compa ®o ngoμi ®Ó bÊu lÊy mét vïng da vμ
®o m« mì vïng Êy. HoÆc b¸c sÜ ®o b»ng ph−¬ng
ph¸p trë kh¸ng ®iÖn sinh häc (bioelectrical
impedence) ®Ó xem dßng ®iÖn ®i kh¾p c¬ thÓ mÊt
bao l©u. C¸c ®iÖn cùc ®−îc g¾n vμo c¸c ngãn ch©n
vμ ngãn tay. Mì trong c¬ thÓ cña b¹n cμng nhiÒu,
dßng ®iÖn ch¹y cμng chËm. Song hai ph−¬ng ph¸p
sau nμy kh«ng chÝnh x¸c l¾m.
Hai c¸ch ®o cã thÓ lμm ë nhμ gióp b¹n biÕt
phÇn bÐo c¬ thÓ ®¸ng tin cËy. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p
nμy dùa trªn thÓ träng vμ chiÒu cao cña b¹n (®Ó
b¹n cã thÓ dïng ®Ó lËp biÓu ®å chØ sè khèi l−îng c¬
thÓ (body mass index - BMI)).

50
 BMI, tû lÖ cña chiÒu cao víi thÓ träng, ®−îc x¸c
®Þnh b»ng c«ng thøc to¸n: chia thÓ träng cho b×nh
ph−¬ng chiÒu cao. Nh©n sè kÕt qu¶ víi 705 (hoÆc
b¹n dùa vμo b¶ng sau ®Ó biÕt chØ sè xÊp xØ dùa
trªn chiÒu cao vμ thÓ träng thùc tÕ cña b¹n).

Bμi ®äc thªm: T×m chØ sè khèi l−îng c¬ thÓ

(BMI)
ChiÒu cao (m) ThÓ träng (kg)

1.47 45 48 50 52 55 57 59 62 64 67 69 71 74 76

1.50 47 49 52 54 57 59 62 64 66 69 71 74 76 79

1.52 48 51 53 56 59 61 64 66 69 71 74 76 79 81

1.54 50 53 55 58 61 63 66 68 71 74 76 79 82 84

1.56 52 54 57 60 63 65 68 71 73 76 78 82 84 87

1.60 53 56 59 62 65 67 71 73 76 79 81 84 87 90

1.62 55 58 61 64 67 70 72 75 78 81 84 87 90 93

1.64 57 60 63 66 69 72 75 78 81 84 87 90 93 96

1.67 59 62 65 68 71 74 77 80 83 86 89 93 96 99

1.69 60 63 67 70 73 76 79 83 86 89 92 95 98 102

1.72 62 65 68 72 75 78 82 85 88 92 95 98 101 105

1.74 64 67 71 74 77 81 84 88 91 94 98 101 104 108

1.77 66 69 73 76 80 83 87 90 94 97 101 103 107 111

1.79 68 71 75 78 82 86 89 93 96 100 104 107 111 114

1.83 70 73 77 81 84 88 92 95 99 103 106 110 114 117

BMI 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32

51
 BMI cña b¹n n»m ë kho¶ng 19 vμ 30. Nh÷ng
®iÓm sè BMI d−íi 21 lμ lý t−ëng ®Ó ng¨n ngõa
bÖnh tim ë phô n÷. Nghiªn cøu cho thÊy r»ng
phô n÷ cã chØ sè BMI thÊp h¬n 21 th× kh«ng cã
nguy c¬ m¾c bÖnh tim. Nh÷ng ng−êi cã BMI tõ
21 ®Õn 25, nguy c¬ m¾c bÖnh tim lμ trªn 30%.
Cßn nh÷ng ai cã chØ sè BMI tõ 25 ®Õn 29, nguy
c¬ t¨ng lªn 80%. Cïng nghiªn cøu Êy cho thÊy:
chØ sè BMI cao trªn 26% cßn liªn quan ®Õn sù
ph¸t triÓn ung th−.

* Tû sè cña b¹n lμ g×?

Trong khi BMI lμ sè ®o ®óng vÒ nguy c¬ liªn
quan víi bÐo, nã ch−a nãi lªn hÕt vÊn ®Ò. BÐo hÇu
nh− liªn quan víi c¸c nguy c¬ vÒ søc kháe n»m ë
phÇn c¬ thÓ trªn - trõ bông trë lªn. B¹n cã thÓ
®¸nh gi¸ bÊt cø chç nμo b¹n bÐo qu¸, so s¸nh sè
®o cña eo víi kÝch th−íc cña h«ng.

Bμi ®äc thªm: KÕt qu¶ thÓ träng khoÎ m¹nh

§Ó thÊy ®−îc ®©u lμ thÓ träng nh¾m tíi hay

®©u lμ qu¸ cao (gia t¨ng nguy c¬ m¾c bÖnh),
h·y t×m chØ sè khèi l−îng c¬ thÓ víi b¹n (BMI)
ë trôc tung vμ tû sè eo víi h«ng (WHR) ë trôc
hoμnh. X¸c ®Þnh ®iÓm mμ t¹i ®ã chóng gÆp
nhau ®Ó biÕt liÖu b¹n cã cÇn gi¶m bít Ýt ký
hay vμi centimet kh«ng.

52
 - Sè ®o ban ®Çu cña eo. N¬i ®Ó ®o lμ ë ®iÓm gi÷a
x−¬ng s−ên ®¸y vμ x−¬ng h«ng.
- H·y ®o h«ng ë ®iÓm réng nhÊt. Khi b¹n cã hai
sè nμy, chia sè ®o eo cho sè ®o h«ng.
Sè kÕt qu¶ lμ tû sè eo víi h«ng. MÆc dï c¸c nhμ
khoa häc cã thÓ thèng nhÊt vÒ nh÷ng sè chÝnh x¸c
®Ó nh¾m tíi, phÇn lín b¸c sÜ nhÊt trÝ r»ng bÊt kú
sè nμo d−íi 0,8 lμ tèi −u.
Ghi chó: tû sè víi h«ng kh«ng ®¸ng tin l¾m ®èi
víi phô n÷ qu¸ gÇy hoÆc qu¸ bÐo.
Khi cã sè vÒ BMI vμ sè tû sè eo víi h«ng, b¹n cã
thÓ sö dông “kÕt qu¶ thÓ träng kháe m¹nh” ®Ó gióp
b¹n ®¸nh gi¸ nguy c¬ søc kháe liªn quan ®Õn bÐo.

53
 Mèt lμ thø cã thÓ thÞnh råi suy, c¬ thÓ cña
chóng ta kh«ng thÓ gi¶m bÐo trong nh¸y m¾t
®−îc. BÊt kú sù tÝnh to¸n gi¶m bÐo nμo còng cÇn
ph¶i thùc tÕ, kh«ng thÓ hÊp tÊp mμ ph¶i kiªn tr×
vμ cÇn thêi gian kÐo dμi nhÊt ®Þnh. Mäi c¸ch nh−
¨n chay, nhÞn ®ãi, ®ong ®o tõng th×a thùc phÈm
mét kh«ng ph¶i c¸ch gi¶m bÐo ®óng. Còng kh«ng
cã c¸ch tËp luyÖn cËt lùc nμo mang l¹i cho b¹n kÕt
qu¶ tøc thêi.

Bμi ®äc thªm: Calo mμ b¹n ®èt ch¸y khi

luyÖn tËp, vui ch¬i

BiÓu ®å sau ®©y cho thÊy b¹n dïng mÊt bao

nhiªu calo trong mét giê luyÖn tËp. Nhãm ®Çu gåm
nh÷ng ho¹t ®éng nhÑ tíi trung b×nh. Nhãm sau lμ
nh÷ng ho¹t ®éng tõ trung b×nh tíi m·nh liÖt.

TËp luyÖn nhÑ Calo ®−îc ®èt trong mét giê

tíi trung b×nh (®èi víi ng−êi nÆng kho¶ng
75 kg)
QuÇn vît 425
§¹p xe hay ®¹p xe t¹i chç (16 km/giê) 415
Cuèc bé ®eo tói nÆng kho¶ng 10 kg (5 km/giê) 400
ThÓ dôc nhÞp ®iÖu, m¹nh võa ph¶i 350
C−ìi ngùa 350
Tr−ît patanh 350
Khiªu vò cÆp bèn 350

54
§i d¹o 350
Khiªu vò theo nhÞp ®iÖu 300
ThÓ dôc mÒm dÎo 300
ChÌo thuyÒn 300
LuyÖn søc bÒn 300
Bãng bμn 300
ThÓ dôc nhÞp ®iÖu, nhÑ nhμng 275
G«n 270
§¹p xe (9 km/giê) 245
T¶n bé (1,6 – 4 km/giê) 185 – 255
TËp vâ 790
Ch¹y (12 km/giê) 700
Leo cÇu thang 680
Nh¶y d©y 660
§¹p xe ®¹p nhanh (20 km/giê) 655
ChÌo thuyÒn ®ua 655
Ch¹y bé (9 km/giê) 655
ThÓ dôc nhÞp ®iÖu, kh¸ m¹nh 610
Bãng nÐm 555
§i bé nhanh (8 km/giê) 540

55
 Sinh lùc
(energy)

Kh«ng cã mÊy ng−êi nh¶y d©y trong giê nghØ

t¹i së lμm, vËy lμ Ann McGee - Cooper, n÷ tham
vÊn viªn ®Çy s¸ng t¹o ë Dallas vμ lμ ®ång t¸c gi¶
cuèn §õng nªn tõ së vÒ nhμ víi mét th©n thÓ
mÖt mái, l¹i lμm nh− vËy ®Êy.
* §Êy lμ trß ch¬i cña trÎ
H·y nghÜ vÒ ®iÒu Êy. TrÎ kh«ng bao giê biÕt mÖt
khi ch¬i, chóng chØ sî kh«ng cã thêi giê ®Ó ch¬i.
TiÕn sÜ McGee - Cooper nãi r»ng chóng ta cã thÓ
häc tõ trÎ. Ch¬i lμ c¸ch gi¶m nhÑ sù c¨ng th¼ng.
¸nh s¸ng vμ khÝ oxy bªn ngoμi trêi lμ nh÷ng bμ ®ì
sinh lùc, thóc giôc chóng ta ch¹y ngang qua ®ång cá
xanh t−¬i vμo nh÷ng ngμy n¾ng ®Ñp.

* LÊy octan mμ b¹n cÇn

Râ rμng b¹n kh«ng thÓ ®iÒu hμnh c¬ thÓ ®ang bÞ
®ãi. C¸c nhμ nghiªn cøu ®· thÊy r»ng, ba b÷a no
mét ngμy lμ kh«ng lý t−ëng. ViÖc ¨n nh÷ng b÷a nhá
h¬n vμ nh÷ng b÷a nhÑ n¨m hay s¸u lÇn mét ngμy sÏ
cung cÊp cho b¹n nguån n¨ng l−îng liªn tiÕp.
B¹n cÇn ¨n uèng th«ng minh n÷a. Thùc phÈm
b¹n chän nªn lμ nh÷ng lo¹i thÊp bÐo (lý t−ëng lμ
10 ®Õn 15%). Nã cßn cÇn c¸c hydrat - carbon cã

56
trong c¸c lo¹i rau tr¸i vμ h¹t. VÒ chÊt ®¹m, b¹n cã
®−îc trong c¸c lo¹i thÞt n¹c, ®Ëu, c¸c s¶n phÈm
s÷a thÊp bÐo. Giíi h¹n calo còng lμ ®iÒu hÖ träng.
Sau ®©y lμ nh÷ng ®iÒu c¬ b¶n gióp b¹n t¨ng
thªm n¨ng l−îng:
- §õng bá b÷a ®iÓm t©m: Elizabeth Somer, t¸c
gi¶ cuèn Thùc phÈm vμ t©m tr¹ng nãi: “B÷a ®iÓm
t©m rÊt quan träng. B¹n nªn ¨n kho¶ng vμi giê sau
khi thøc dËy. NÕu b¹n ®îi tíi 11 giê r−ìi hay 12 giê
míi ¨n, b¹n kh«ng lÊy l¹i ®−îc n¨ng l−îng mμ chÝnh
b÷a ®iÓm t©m dμnh cho b¹n. ViÖc cung cÊp calo vμ
d−ìng chÊt vμo buæi s¸ng lμ ®iÒu ph¶i lÏ”.
B÷a ®iÓm t©m nªn cã c¶ hydrat - carbon vμ chÊt
®¹m. V× nÕu chØ toμn lμ c¸c hydrat - carbon th× sau
®ã kho¶ng 1 giê b¹n sÏ buån ngñ. Ch¼ng h¹n b¹n cã
thÓ ¨n mét c¸i b¸nh b¾p víi phom¸t thÊp bÐo, hay
mét b¸t c¬m vμ mét ly s÷a, thªm mét tr¸i chuèi.
- ¡n thÞt vμo b÷a s¸ng: nÕu b¹n lμ ng−êi
thÝch ¨n thÞt, b¹n nªn chia ra lμm nhiÒu b÷a vμ
nªn ¨n nh÷ng lo¹i thÞt n¹c, h¹n chÕ ¨n mì.
Theo tiÕn sÜ Hammer: “§¹m ®éng vËt rÊt khã
tiªu. NÕu b¹n ¨n thÞt vμo buæi s¸ng sím, b¹n cã
nhiÒu thêi gian ®Ó tiªu hãa nã vμ n¨ng l−îng cña
nã nu«i c¬ thÓ cña b¹n suèt ngμy”.
* Nh÷ng lo¹i thùc phÈm nªn tr¸nh
Khi b¹n ®ang “n¹p” nhiªn liÖu ®Ó s¶n sinh
n¨ng l−îng, viÖc quªn ®i nh÷ng lo¹i thùc phÈm
nμo ®ã còng quan träng nh− nh÷ng lo¹i b¹n −a
thÝch. Sau ®©y lμ mét sè nguyªn t¾c c¬ b¶n gióp
b¹n bá qua nh÷ng thø lμm v¾t kiÖt n¨ng l−îng.

57
 Bμi ®äc thªm: B÷a ¨n nhanh th«ng minh
NÕu muèn duy tr× sù h−ng phÊn, b¹n nªn chia
kho¶ng c¸ch b÷a ¨n nhanh gi÷a b÷a ®iÓm t©m vμ
b÷a tr−a, gi÷a tr−a vμ b÷a tèi, b¶o ®¶m lóc nμo
b¹n còng dåi dμo sinh lùc.
§èi víi nh÷ng b÷a ¨n nhanh xen kÏ, nªn ®−a
vμo c¸c hydrat – carbon bao gåm c¸c lo¹i rau
®Ëu vμ c¸c lo¹i h¹t, nh÷ng hçn hîp h÷u c¬
®−îc gäi lμ c¸c hydrat – carbon phøc hîp lμ
nh÷ng chuçi ph©n tö dμi, ph©n hãa chËm, nã
sinh ra nhiªn liÖu ®Ó nu«i n¨ng l−îng cña b¹n
trong vμi giê.
Sau ®©y lμ mét sè b÷a ¨n nhanh mÉu mμ c¸c
nhμ dinh d−ìng ®Ò nghÞ:
+ Nh÷ng lo¹i cã thÓ mang theo ®−îc:
- B¸nh vßng
- T¸o
- B¸nh quy gißn thÊp hoÆc kh«ng bÐo
- B¸nh bét g¹o
- B¸nh quy c©y nh¹t
- Hép nho kh« nhá
+ Nh÷ng lo¹i s¶n phÈm ®Ó s½n trong tñ l¹nh:
- S÷a chua kh«ng bÐo
- §å chua
- S÷a chua ®«ng l¹nh
- Nho
- Chuèi

58
 - §õng bao giê ¨n ®−êng khi bông ®ãi: 3 giê
chiÒu, hai mÝ m¾t cña b¹n nh− hai tÊm nÖm. B¹n
cÇn ¨n chót g× ®Ó t¨ng ngay n¨ng l−îng. B¹n nghÜ
ngay ®Õn mét thanh kÑo.
Nh−ng tiÕn sÜ Somer cho r»ng nh− thÕ lμ sai
lÇm. V× cã thÓ b¹n c¶m thÊy kháe ngay nh−ng sau
®ã b¹n ph¶i tr¶ gi¸. TuyÕn tôy tiÕt ra mét lo¹i
insulin ®Ó chuyÓn l−îng ®−êng d− Êy ra khái m¸u
vμ vμo c¸c tÕ bμo. Nh−ng insulin lμm viÖc qu¸ giê
vμ... tôt nhanh, giê th× b¹n cã møc ®−êng thÊp ®i
®«i víi sù mÖt mái.
Muèn tr¸nh t×nh tr¹ng nμy, tr−íc hÕt b¹n nªn
¨n mét c¸i b¸nh m× kÑp thÞt th× thanh kÑo b¹n ¨n
vμo kh«ng gi¶m møc n¨ng l−îng cña b¹n.
- §õng nhåi nhÐt: tiÕn sÜ Sommer cho r»ng:
“nh÷ng b÷a ¨n nÝch no vμ thÞnh so¹n (trªn 1.000
calo) lμm b¹n thÊy mÖt. §ã lμ v× cã nhiÒu m¸u ®i
vμo d¹ dμy vμ nã ph¶i lμm viÖc nhiÒu. V× thÕ tèt
h¬n lμ nªn chia nhá c¸c b÷a ¨n”.

* Nh÷ng cuéc ®i bé t¹o n¨ng l−îng

Oxy lμ mét yÕu tè trong ph−¬ng tr×nh n¨ng
l−îng. Khi c¸c tÕ bμo trong c¬ thÓ kh«ng cã ®ñ
kh«ng khÝ trong lμnh, chóng ®èt nhiªn liÖu mét
c¸ch thÊt th−êng vμ kh«ng hiÖu qu¶. §iÒu Êy
khiÕn b¹n c¶m thÊy uÓ o¶i vμ buån ngñ. Muèn
tr¸nh t×nh tr¹ng nμy b¹n cÇn hÝt thë kh«ng khÝ
trong lμnh nhê nh÷ng cuéc ®i bé ë nh÷ng n¬i
th«ng tho¸ng.

59
 * ChÊt s¾t
NhiÒu phô n÷ mÖt mái kh«ng h¼n v× c«ng viÖc
mμ v× thiÕu s¾t trong chÕ ®é ¨n uèng. NhiÒu ng−êi
(nhÊt lμ thiÕu n÷, c¸c vËn ®éng viªn, s¶n phô,
nh÷ng ng−êi ë ®é tuæi tiÒn m·n kinh) cã tr÷ l−îng
s¾t thÊp.
ChÊt s¾t cÇn cho c¸c hång cÇu, nã gióp chóng
®æi chiÒu oxy tõ phæi tíi n·o vμ c¸c c¬. NÕu c¸c tÕ
bμo kh«ng ®ñ kho¸ng chÊt nμy, chóng rót l−îng
s¾t dù tr÷ khái tñy x−¬ng, c¬ vμ c¸c m« kh¸c cña
b¹n. ThÕ lμ c¸c tÕ bμo trong nh÷ng m« nμy sÏ suy
sôp dÇn.
PhÇn lín phô n÷ tiÒn m·n kinh cÇn t¨ng c−êng
18 mg s¾t mçi ngμy nh»m gióp c¸c m« kháe
m¹nh, mμ tèt nhÊt lμ chÊt s¾t lÊy tõ ®å ¨n thøc
uèng, cßn kh«ng b¹n cÇn ph¶i dïng chÊt bæ sung.

Bμi ®äc thªm:

T¨ng lùc nhê nh÷ng lóc nghØ ng¬i vui vÎ
B¹n ®ang Øu x×u ph¶i kh«ng? Cã ®óng lμ
s¸ng ra b¹n h¨ng h¸i nh−ng råi sau ®ã l¹i “lôi
tμn” dÇn?
Kh«ng riªng g× b¹n, nhiÒu ng−êi còng vËy.
Trªn thùc tÕ, tõ “lôi tμn” ®−îc c¸c b¸c sÜ sö dông
®Ó diÔn t¶ nh÷ng ng−êi h¨ng h¸i lóc ®Çu nh−ng
kh«ng duy tr× ®−îc n¨ng lùc l©u.

60
 Mét chÕ ®é ¨n uèng nghÌo nμn mμ l¹i ®Çy
c¨ng th¼ng khiÕn c¶ th©n x¸c vμ t©m trÝ ®Òu
“kÑt”. V× theo tiÕn sÜ Hammer: “c¨ng th¼ng tiÕt
ra adrenaline - lo¹i tiÕt tè lμm tiªu tan sinh lùc
cña b¹n”.
B¹n cã thÓ chiÕn ®Êu chèng l¹i sù “lôi tμn” nμy
b»ng c¸ch nghØ ng¬i vui vÎ. Theo tiÕn sÜ Ann
McGee - Cooper, mét chót nghØ ng¬i vui vÎ chØ
cÇn d¨m phót th«i.
Ch¼ng h¹n:
- Më m¸y h¸t hoÆc cïng b¹n bÌ nh¶y nhãt
mét lóc.
- Mêi b¹n bÌ tíi dïng b÷a.
- §ïa nghÞch vμi trß cã vÎ trÎ con.
- M¬ méng mét chót.

61
 Dinh d−ìng
(nutrition)

B¹n biÕt ®Êy, cã ®Õn 50 tû tÕ bμo nhá li ti ®ang tÝch

cùc ho¹t ®éng ®Ó b¹n tiÕp tôc tån t¹i. Chóng cÇn
nh÷ng g×? Mét chót luyÖn tËp, n−íc vμ thùc phÈm.
NÕu chØ ®Ó tån t¹i th× kh«ng ®ßi hái g× nhiÒu,
nh−ng ®Ó ®−îc kháe m¹nh vμ c¶ viÖc tr¸nh c¸c
c¨n bÖnh nh− tim, ung th−, lo·ng x−¬ng, tiÓu
®−êng, bÐo ph×... th× b¹n cÇn t¨ng c−êng dinh
d−ìng h¬n n÷a.
NÕu b¹n cho r»ng viÖc ¨n uèng bæ sung d−ìng
chÊt mÊt nhiÒu thêi gian, ®ßi hái c¶ mét kÕ ho¹ch,
ph¶i tõ bá nh÷ng mãn kho¸i khÈu th× h·y l¾ng
nghe lêi khuyªn cña chuyªn gia, b¹n sÏ thÊy vÊn
®Ò kh«ng ®Õn nçi phiÒn phøc ®©u.
* Lμm sao cã ®−îc mét kÕ ho¹ch sèng kháe?
B−íc ®Çu tiªn ®Ó thùc hiÖn chÕ ®é ¨n uèng bæ
d−ìng lμ g×? Theo tiÕn sÜ Doris Derelian, ®ã lμ lμm
sao ®¹t ®−îc sù qu©n b×nh gi÷a c¸c hydrat-carbon,
®¹m vμ bÐo. Nh÷ng thμnh phÇn chÝnh cña thùc
phÈm cung cÊp cho chóng ta calo t¹o ra sinh lùc.
Nh÷ng nghiªn cøu trªn kh¾p thÕ giíi cho thÊy
nh÷ng chÕ ®é ¨n uèng Ýt bÐo, nhiÒu hydrat-carbon
gióp h¹ thÊp tû lÖ m¾c bÖnh tim vμ c¶ mét sè lo¹i
ung th−.

62
 §ã lμ lý do v× sao c¸c chuyªn gia l−u ý t×nh
tr¹ng thõa chÊt bÐo trong c¸c b÷a ¨n cña phô n÷.
C¶ b¹n n÷a, khi nh×n vμo con sè thèng kª, b¹n
còng ph¶i th¾c m¾c lμ t¹i sao chóng ta l¹i gia t¨ng
nguy c¬ m¾c bÖnh do viÖc ¨n uèng d− chÊt bÐo?
§Ó biÕt l−îng chÊt bÐo h·y tÝnh tæng calo mμ
chóng ta cÇn tõ calo do chÊt bÐo cung cÊp lμ bao
nhiªu. C¸c nghiªn cøu cho thÊy, (ng−êi Mü) cÇn
kho¶ng 35% calo tõ chÊt bÐo, nghÜa lμ xÊp xØ mét
phÇn ba trªn tæng calo tõ chÊt bÐo thùc phÈm,
nh− mãn dÇu giÊm trén xμ l¸ch, thÞt b»m, khoai
t©y chiªn gißn, v.v..
Chóng ta sÏ kháe m¹nh, tr¸nh ®−îc bÖnh tËt nÕu
¸p dông chÕ ®é ¨n uèng cã mét phÇn ba chÊt bÐo.
§iÒu quan träng n÷a phô n÷ cÇn gia t¨ng c¸c
hydrat - carbon (tõ rau tr¸i, c¸c lo¹i h¹t, kh«ng
ph¶i tõ ®−êng hay bét m×) ®¹t 55% calo hay h¬n.
Nh− vËy, ®¹m chØ cßn cung cÊp tõ 15 ®Õn 20%
calo. Ta thÊy ngay c«ng thøc dÔ nhí lμ 3-2-1.

* C¶ ba b÷a ®Òu thùc hiÖn ®óng c«ng thøc nμy

Lý do v× sao c«ng thøc 3-2-1 l¹i h÷u Ých. Nã h÷u
Ých v× ®ã lμ chÕ ®é ¨n Ýt bÐo. H·y thö ®−a ra mét
b÷a ¨n mÉu trong ngμy lμ b¹n thÊy ngay: gi¶ sö
b÷a tr−a b¹n dïng thÞt gμ víi nh÷ng l¸t cμ chua vμ
2 l¸t b¸nh m×, b÷a ¨n Êy ®óng theo c«ng thøc thøc
3-2-1 gåm 2 phÇn ngò cèc (2 l¸t b¸nh m×), 1 phÇn
rau tr¸i (2 tr¸i cμ chua lín), 1 phÇn thÞt (1 l¸t thÞt
gμ). Sau ®ã, vμo b÷a chiÒu, b¹n ¨n mét Ýt b¸nh quy

63
vμ mét tr¸i t¸o, b¹n thªm vμo 1 phÇn ngò cèc vμ 1
phÇn rau tr¸i. Tæng céng buæi tr−a, chiÒu Êy b¹n
®· dïng b÷a ¨n theo ®óng c«ng thøc 3-2-1.
Mét b÷a ¨n nh− vËy lμ mét b÷a ¨n Ýt bÐo gióp
ngμy lμm viÖc cña b¹n võa hiÖu suÊt võa s¶ng kho¸i.
* KhÈu phÇn ¨n 3-2-1
Nh÷ng liÖt kª sau ®©y gióp b¹n tÝnh mét khÈu
phÇn ¨n theo c«ng thøc 3-2-1.
3 KHÈU PHÇN
H¹t/®Ëu/nhãm thùc vËt tinh bét
1 l¸t b¸nh m×
1/2 b¸nh hamberger
30 g ngò cèc ¨n liÒn
1/2 chÐn c¬m hay m×
1/2 chÐn ngò cèc nÊu chÝn
30 g b¸nh quy (kho¶ng mét vèc tay nhá)
1 cñ khoai t©y nhá n−íng
1/2 chÐn ®Ëu nÊu
2 KHÈU PHÇN
Nhãm tr¸i c©y:
1 tr¸i t¸o, chuèi, 1 tr¸i cam nhá
1/2 chÐn qu¶ mäng hay chÐn ®Çy tr¸i c©y
1/2 chÐn cñ nÊu chÝn
1/2 ly n−íc cèt tr¸i c©y
Nhãm thùc vËt kh«ng cã tinh bét
1 ®Üa rau sèng
1/2 rau luéc
1/2 rau cñ sèng
3/4 ly n−íc rau

64
 1 KHÈU PHÇN
Nhãm s÷a
1 ly s÷a ®· g¹n kem hay Ýt bÐo
1 ly s÷a chua Ýt bÐo
2 l¸t phom¸t Ýt bÐo (kho¶ng 15 g)
ThÞt/thÞt gia cÇm/c¸/trøng
30 g ®Õn 45 g thÞt bß n¹c, thÞt gia cÇm bá da
1/2 chÐn thùc phÈm thay trøng kh«ng cã cholesterol
1 chÐn ®Ëu kh« nÊu chÝn.
* C¸c sinh tè vμ kho¸ng lμ nh÷ng g× phô n÷
cÇn nhÊt
§Ó gióp b¹n lu«n linh ho¹t, thùc phÈm cña
b¹n ph¶i s¶n sinh nhiÒu calo h¬n. C¬ thÓ cña
b¹n cÇn nh÷ng chÊt quý gäi lμ c¸c sinh tè vμ
kho¸ng - nh÷ng thμnh phÇn chÝnh cña v« sè
ph¶n øng hãa häc gióp cuéc sèng kh¶ dÜ h¬n.
Mét sè chÊt kho¸ng nh− canxi lμ chÊt cÇn cho
viÖc kiÕn t¹o c¬ thÓ.
ChÕ ®é ¨n 3-2-1 gióp b¹n ®¸p øng c¸c nhu cÇu
vÒ sinh tè vμ kho¸ng. Nh−ng qua c¸c nghiªn cøu
liªn tiÕp cho thÊy, ngay c¶ nh÷ng ng−êi ¨n uèng
cÈn thËn vÉn thiÕu nh÷ng vi d−ìng chÊt
(micronutrient), tøc lμ nh÷ng d−ìng chÊt quan
träng dï chØ cÇn nh÷ng l−îng nhá, mμ phô n÷ l¹i
lμ nh÷ng ng−êi dÔ thiÕu v× chóng ta th−êng ¨n Ýt.
§iÒu cèt lâi: phô n÷ cÇn chän nh÷ng thùc phÈm
giμu sinh tè vμ kho¸ng. Nªn viÖc ¨n mét tr¸i chuèi
vμ uèng 1 ly s÷a th× tèt h¬n ¨n 1 thanh socola
h¹nh nh©n.

65
 Nh÷ng d−ìng chÊt quan träng nμy bao gåm:
canxi kÕt hîp ®ñ sinh tè D, acid folic vμ c¸c sinh tè
chèng oxy hãa: sinh tè A (nh− beta - carotene),
sinh tè C, sinh tè E vμ mét sè chÊt cÇn thiÕt kh¸c
nh− sinh tè B6, kÏm vμ s¾t. Nh÷ng chÊt nμy chØ
thÊy ë mét sè thùc phÈm.

Bμi ®äc thªm: Nhu cÇu canxi

C¸c chuyªn gia khuyªn phô n÷ tiÒn m·n kinh

cÇn cã 1.000 mg canxi mçi ngμy tõ c¸c nguån
thùc phÈm.
Nh÷ng thùc phÈm sau ®©y cung cÊp 300 mg
canxi (30% nhu cÇu h»ng ngμy) trªn mçi khÈu
phÇn ¨n. Tãm l¹i, b¹n cÇn 3 khÈu phÇn ¨n nh−
vËy ®Ó cã ®ñ canxi theo nhu cÇu. Nh÷ng lo¹i thùc
phÈm giμu canxi lμ:
- 1 ly s÷a kh«ng bÐo trong b÷a ®iÓm t©m.
- 1 ly s÷a chua thÊp hay kh«ng bÐo.
- 1 ly n−íc s÷a (buttermilk).
- 1 ly s÷a kh«ng bÐo vμ Ýt ®−êng.
- 60 g phom¸t kh«ng hoÆc Ýt bÐo.
- 1 ly n−íc cam cã thªm canxi.
- 2 l¸t b¸nh m× giμu canxi.
- 1 ly s÷a ®Ëu nμnh cã thªm canxi.
- 1 b¸nh put®inh pha chÕ hçn hîp.

66
 * B¹n cã cÇn t¨ng c−êng gÊp ®«i canxi?
C¸c nhμ nghiªn cøu thÊy r»ng, mét nöa sè phô
n÷ ngoμi 50 bÞ bÖnh lo·ng x−¬ng (t×nh tr¹ng mÊt
x−¬ng dÇn mét c¸ch ngÊm ngÇm ®−îc mÖnh danh
lμ kÎ ph¸ ho¹i ngÇm). Nh÷ng ng−êi bÞ bÖnh lo·ng
x−¬ng mÊt ®i khèi l−îng x−¬ng do thiÕu canxi.
Lμm sao ng¨n ngõa bÖnh nμy? §iÒu chÝnh yÕu lμ
t¨ng c−êng canxi tr−íc lóc m·n kinh. §©y lμ biÖn
ph¸p mμ c¸c chuyªn gia tin r»ng sÏ gióp x−¬ng
cña b¹n kháe m¹nh vμ ng¨n ngõa t×nh tr¹ng mÊt
x−¬ng nhanh khi m·n kinh.
Nh−ng phô n÷ th−êng chØ dung n¹p mét nöa
l−îng canxi cÇn thiÕt tr−íc tuæi 50. Gi¶i ph¸p tèi
−u lóc nμy lμ g×? Mçi ngμy h·y ¨n ba khÈu phÇn
¨n giμu canxi.
NÕu kh«ng lμm thÕ, b¹n cÇn bæ sung canxi liÒu
t¨ng c−êng cho ®ñ 1.000 mg mçi ngμy. Ngoμi ra,
b¹n cßn cÇn 400 IU sinh tè D mçi ngμy, ®©y còng
lμ chÊt mμ phô n÷ th−êng thiÕu.
Trªn thùc tÕ, c¬ thÓ cña b¹n cã thÓ t¹o ra sinh
tè D nhê ¸nh n¾ng. Nh−ng nÕu b¹n thoa chÊt
chèng n¾ng, nã sÏ c¶n trë n¨ng l−îng mÆt trêi
gióp c¬ thÓ t¹o ra “sinh tè ¸nh n¾ng” nμy. VËy
ph¶i lμm sao ®©y?
H»ng ngμy b¹n nªn dïng kho¶ng 200 g s÷a,
trong ®ã cã t¨ng c−êng IU sinh tè D vμ ¨n mét Ýt
ngò cèc cã t¨ng c−êng sinh tè D trong b÷a ®iÓm
t©m. HoÆc theo tiÕn sÜ Heaney, cã thÓ uèng viªn
®a sinh tè cã l−îng sinh tè D ®ñ cho mçi ngμy.

67
 Bμi ®äc thªm:
T¨ng c−êng thªm cho x−¬ng cña b¹n

NÕu b¹n kh«ng lÊy ®ñ canxi tõ thùc phÈm, b¹n

cÇn dïng liÒu bæ sung sau ®©y:
- BiÕt vÒ l−îng canxi b¹n cÇn bæ sung, kiÓm tra
nh·n thuèc ®Ó biÕt l−îng canxi trong viªn thuèc.
- Dïng liÒu bæ sung lóc ®i ngñ. V× theo
chuyªn gia, lóc Êy lμ lóc b¶o toμn canxi mμ b¹n
dung n¹p vμo.
- NÕu b¹n cÇn trªn 500 mg canxi bæ sung, h·y
chia ra dïng 2 lÇn. Mét lÇn vμo buæi s¸ng vμ mét
lÇn lóc ®i ngñ ®Ó c¬ thÓ cã thÓ hÊp thu.
- B¹n chän lo¹i bæ sung nμo? Canxi carbonat
lμ lo¹i ®−îc hÊp thu tèt nhÊt khi ¨n no. Canxi
citrate nªn dïng khi ®ãi bông.
- Tr¸nh lo¹i bét x−¬ng (bonemeal), kho¸ng
dolomit vμ bÊt kú lo¹i bæ sung canxi carbonat
nh·n hiÖu “vá sß” nμy hay “tù nhiªn” v× chóng
th−êng ®¾t nh−ng kh«ng h¼n ®· tèt h¬n.
- Kh«ng dïng l−îng bæ sung trªn 2.000
mg/ngμy, trõ khi ®ã lμ ý kiÕn cña b¸c sÜ.
- NÕu b¹n bÞ s¹n thËn, hoÆc tr−íc ®©y ®· bÞ,
b¹n nªn hái ý kiÕn cña b¸c sÜ tr−íc khi dïng
l−îng canxi bæ sung.

68
 * §õng quªn folate (acid folic)
§©y lμ sù th©m hôt vi d−ìng chÊt th−êng gÆp
mμ tÊt c¶ phô n÷ trong ®é tuæi sinh ®Î cÇn thay
®æi kh¸c ®i. Nhu cÇu vÒ folate lμ 400
microgram/ngμy, nÕu thiÕu cÇn bæ sung ®Ó tr¸nh
nh÷ng khuyÕt tËt vÒ n·o vμ tñy sèng ë trÎ s¬ sinh.
NÕu b¹n bæ sung folate sau khi sinh ®Î th× e r»ng
qu¸ trÔ. Nh÷ng khuyÕt tËt x¶y ra do thiÕu sinh tè
B th−êng vμo hai tuÇn ®Çu cña thai kú, tr−íc khi
phô n÷ biÕt m×nh cã thai.
Ngoμi viÖc mang thai, c¸c b¸c sÜ cßn cho biÕt lμ
folate cã nh÷ng lîi Ých b¶o vÖ cho søc kháe cña
b¹n. C¸c nhμ nghiªn cøu thÊy r»ng: phô n÷ thiÕu
folate trong chÕ ®é ¨n uèng sÏ gia t¨ng nguy c¬
m¾c bÖnh tim vμ ung th− kÕt trμng, cæ tö cung.
§©u lμ nguån dåi dμo folate? Thùc phÈm lu«n
lμ nguån cung cÊp d−ìng chÊt tèt nhÊt, kÓ c¶
folate. N−íc cam chøa ®Õn 100 microgram folate,
råi rau bina, m¨ng t©y, v.v..
NhiÒu nhμ nghiªn cøu cã uy tÝn trong ngμnh y
nhÊt trÝ lμ phô n÷ khã lßng dung n¹p ®ñ lo¹i sinh
tè “siªu sao” nμy trong b÷a ¨n h»ng ngμy, v× thÕ
hä cÇn liÒu bæ sung.

* H·y lμ ng−êi ñng hé chÊt oxy hãa

C¸c sinh tè chèng oxy hãa ®· ®−îc ®Ò cËp tíi ®èi
víi vÊn ®Ò søc kháe hμng thËp kû nay. Trong ®ã
ph¶i kÓ ®Õn sinh tè A cã tõ beta - carotene trong
c¸c nguån thùc phÈm, sinh tè C vμ sinh tè E.

69
 §· nhiÒu n¨m, khoa dinh d−ìng nhËn ra vai
trß quan träng cña mçi lo¹i sinh tè nμy trong c¬
thÓ. Dï chóng ta biÕt nhiÒu vÒ chóng nh−ng ngμy
cμng cã thªm kh¸m ph¸ vÒ chóng. Sinh tè A lμ
sinh tè cÇn thiÕt cho thÞ lùc vμ gióp da kháe
m¹nh, trong khi sinh tè C gióp c¸c m¹ch m¸u vμ
c¸c hÖ miÔn dÞch ho¹t ®éng h÷u hiÖu. Ngoμi ra cßn
cã sinh tè E, lo¹i sinh tè mμ c¸c nhμ dinh d−ìng
lu«n gäi lμ chÊt chèng oxy hãa.
VÊn ®Ò hÖ träng thÕ nμo? §¬n gi¶n lμ: c¸c chÊt
chèng oxy hãa cã søc trung hßa nh÷ng phÇn tö
chuyÓn dÞch nhanh, c¸c thÓ siªu hiÓn vi
(submicrocospic particles) cã tªn lμ nh÷ng gèc tù
do (free radical). C¸c gèc tù do ch¹y qua rÊt nhanh
c¸c tÕ bμo sèng lμm t¨ng nhanh mét lo¹t ph¶n
øng khiÕn tÕ bμo mau suy tho¸i.
C¸c gèc tù do ®−îc s¶n sinh liªn tôc trong c¬
thÓ bëi nh÷ng quy tr×nh bªn trong hoμn toμn tù
nhiªn. Sè l−îng chóng t¨ng lªn ®¸ng kÓ bëi nh÷ng
t¸c nh©n bªn ngoμi nh− sù « nhiÔm kh«ng khÝ,
viÖc hót thuèc vμ ph¬i n¾ng.
Mét khi ®−îc h×nh thμnh, c¸c gèc tù do dao
®éng cao, t¸c ®éng lªn m« c¬ thÓ kháe m¹nh vμ
g©y tæn h¹i tÕ bμo khi chóng gia tèc quy tr×nh hãa
häc ®−îc gäi lμ sù oxy hãa. HiÖn giê ng−êi ta biÕt
r»ng: sù tæn h¹i nμy cã thÓ dÉn tíi nh÷ng b¹o
bÖnh nh− ung th−, ®éng m¹ch vμnh. H¬n n÷a, sù
oxy hãa cßn gia tèc qu¸ tr×nh l·o hãa.
ChÝnh v× thÕ, trõ khi c¸c chÊt chèng oxy hãa tíi

70
®Ó gi¶i cøu b»ng c¸ch ph¶n øng l¹i c¸c gèc tù do
tr−íc khi chóng t¸c ®éng ®Õn c¬ thÓ chóng ta. NÕu
chóng ta cã ®ñ beta - carotene, sinh tè C vμ sinh
tè E trong c¬ thÓ, nh÷ng gèc tù do nμy cã thÓ v«
hiÖu hãa tr−íc khi chóng tiÕn hμnh tμn ph¸.
C¸c nghiªn cøu cho thÊy, nh÷ng ng−êi ¨n uèng
c¸c lo¹i thùc phÈm chøa sinh tè chèng oxy hãa
th−êng Ýt bÞ bÖnh tim, c¸c lo¹i ung th− phæi, kÕt
trμng, ®ôc thñy tinh thÓ vμ ®ét quþ. Nh÷ng nguån
thùc phÈm giμu c¸c sinh tè nμy lμ nh÷ng rau tr¸i.
ThËt vËy, nh÷ng thùc phÈm giμu chÊt oxy hãa cã
søc b¶o vÖ cao nªn HiÖp héi Ung th− khuyªn
chóng ta nªn ¨n h»ng ngμy.
C¸c nguån giμu beta - carotene (®Ó c¬ thÓ
chóng ta biÕn beta - carotene thμnh sinh tè A) lμ
cμ rèt, bÝ, khoai lang, rau bina, d−a hÊu.
ViÖc bæ sung beta - carotene (dï ch−a cã chøng
minh) ë møc cao còng h÷u Ých nh−ng liÒu cao
(15.000 IU) sinh tè A l¹i g©y ®éc. Nh÷ng phô n÷
mang thai cÇn l−u ý viÖc dung n¹p sinh tè A. Mét
nghiªn cøu cho thÊy, nÕu dung n¹p trªn 10.000 IU
sinh tè A mét ngμy cã thÓ g©y c¸c khuyÕt tËt kh¸c
nhau, trong ®ã cã tËt søt m«i (cleft lip), søt vßm
miÖng (cleft palate), trμn dÞch n·o (hydrocephalus)
vμ c¸c khuyÕt tËt vÒ tim. Cßn viÖc dung n¹p l−îng
lín beta - carotene xem ra kh«ng cã cïng hËu qu¶.
Nh÷ng nguån thùc phÈm giμu sinh tè C bao
gåm cam, n−íc cam, b−ëi vμ n−íc b−ëi. Nh÷ng
nguån kh¸c lμ ít chu«ng, qu¶ kiwi, d©u t©y,

71
b«ng c¶i xanh, c¶i bruxen vμ d−a hÊu. Møc bæ
sung kho¶ng trªn d−íi 500 mg sinh tè C ®−îc coi
lμ an toμn.
Lo¹i sinh tè chèng oxy hãa thø ba lμ sinh tè E.
Mμ sinh tè nμy khã dung n¹p ®ñ trong chÕ ®é ¨n
thÊp bÐo. Nã cã nhiÒu trong c¸c lo¹i h¹t nhiÒu bÐo,
dÇu thùc vËt. V× vËy, c¸c chuyªn gia nghÜ tíi viÖc
cÇn bæ sung sinh tè E. Møc bæ sung an toμn lμ
400 IU mét ngμy. Cã ®iÒu, nÕu b¹n ®ang sö dông
thuèc lμm lo·ng m¸u, b¹n cÇn ®−îc b¸c sÜ kiÓm
tra tr−íc khi dïng sinh tè E bæ sung.
* Khai th¸c thªm vi l−îng cña c¸c vitamin
Mét sè vi d−ìng chÊt tuy kh«ng cÇn nhiÒu
nh−ng chóng ®ãng vai trß quan träng trong c¬ thÓ
cña chóng ta. Trong sè nh÷ng vi chÊt mμ phô n÷
cÇn h¬n c¶ lμ sinh tè B6, kÏm vμ s¾t.
B6 cã nhiÒu trong khoai t©y, chuèi, lª tμu, thÞt
gμ, g¹o løt, vμ d−a hÊu. Nã gióp c¬ thÓ chóng ta
chuyÓn hãa thùc phÈm thμnh n¨ng l−îng, b¶o
®¶m chøc n¨ng cña m« thÇn kinh.
KÏm cÇn thiÕt cho viÖc ch÷a lμnh vÕt th−¬ng vμ
t¨ng c−êng hÖ miÔn dÞch. Nh−ng, còng nh− canxi,
phô n÷ th−êng kh«ng dung n¹p ®ñ kÏm tõ viÖc ¨n
uèng. Nguån cung cÊp kÏm bao gåm c¸c lo¹i h¶i
s¶n, nhÊt lμ con hμu, c¸c lo¹i ®Ëu kh« hÇm thÞt bß,
®Ëu lima, ®Ëu l¨ng.
Tr−íc ®©y ng−êi ta khuyªn phô n÷ nªn bæ sung
s¾t th−êng xuyªn. Nh−ng nay ng−êi ta thÊy r»ng
phÇn lín phô n÷ dung n¹p ®ñ s¾t trong chÕ ®é ¨n

72
uèng, chØ trõ tr−êng hîp b¹n bÞ rong kinh hoÆc lμ
n÷ vËn ®éng viªn cÇn tËp luyÖn c¨ng th¼ng th×
míi cÇn bæ sung s¾t.
Nguån s¾t dåi dμo cã trong thÞt bß, c¸c lo¹i ®Ëu
kh« nÊu chÝn, ®Ëu lima, n−íc mËn kh«.
* Thùc phÈm Ýt bÐo cã lîi cho tim
Ngμy nay chóng ta kh«ng cßn ng©y ng« cho
r»ng bÖnh tim lμ r¾c rèi cña t×nh yªu nh−ng nã
®óng lμ vÊn ®Ò cña thÓ lý, cã nghÜa lμ bÖnh, mét
lo¹i bÖnh ®øng hμng ®Çu g©y ra c¸i chÕt cho phô
n÷. VËy ph¶i lμm sao ®Ó chèng l¹i nã?
Phô n÷ th−êng ®−îc chÈn ®o¸n m×nh bÞ bÖnh
tim sau tuæi m·n kinh nh−ng kh«ng ph¶i thÕ, nã
lμ c¨n bÖnh tiÕn triÓn suèt ®êi, nªn theo tiÕn sÜ
Derelian, kh«ng bao giê lμ qu¸ sím ®Ó ch¨m sãc
tim cña m×nh. Cïng víi viÖc luyÖn tËp, chÕ ®é ¨n
uèng Ýt bÐo sÏ gióp b¶o vÖ tim. Nh÷ng phô n÷ ¨n
Ýt bÐo, ®Õn n¨m 40 tuæi møc cholesterol toμn thÓ
vμ cholesterol LDL (chÊt cã h¹i) vÉn thÊp h¬n
ng−êi kh¸c. Mét chÕ ®é ¨n trong ®ã chÊt bÐo chØ
cung cÊp d−íi 20% calo lμ tèt nhÊt.

Bμi ®äc thªm:

Lμm sao biÕt b¹n cÇn bao nhiªu calo mét ngμy
NÕu b¹n cã thÓ träng hîp lý, b¹n dÔ dμng tÝnh
®−îc sè calo mμ b¹n cÇn mçi ngμy ®Ó ®¹t hoÆc
duy tr× thÓ träng. Ngoμi ra, cßn mét yÕu tè n÷a
cÇn xem xÐt, ®ã lμ møc ®é ho¹t ®éng cña b¹n.

73
 B¹n cμng n¨ng ®éng, l−îng calo tiªu thô cμng
cao, v× thÕ b¹n cÇn ¨n thªm. Sau ®©y lμ ba b−íc
gióp b¹n tÝnh ra l−îng calo cÇn h»ng ngμy.
- T×m ra møc ho¹t ®éng cña b¹n.
TÜnh t¹i: khi c«ng viÖc vμ cuéc sèng cña b¹n
lóc nμo còng thong th¶, b¹n Ýt tËp thÓ dôc.
N¨ng ®éng: khi c«ng viÖc cña b¹n ®ßi hái ph¶i
nhanh ch©n h¬n, h»ng tuÇn ®Òu tËp thÓ dôc nhÞp
®iÖu 3 lÇn, mçi lÇn tõ 30 ®Õn 60 phót.
RÊt n¨ng ®éng: hÇu nh− ngμy nμo b¹n còng tËp
thÓ dôc nhÞp ®iÖu, mçi buæi kh«ng d−íi 60 phót.
- T×m ra hÖ sè ho¹t ®éng t−¬ng øng møc ho¹t ®éng.
TÜnh t¹i: 12
N¨ng ®éng: 15
RÊt n¨ng ®éng: 18
- X¸c ®Þnh nhu cÇu calo qua hÖ sè ho¹t ®éng
ë b−íc 2 vμ nh©n víi träng l−îng: hÖ sè ho¹t
®éng x thÓ träng = nhu cÇu calo. NÕu b¹n qu¸
bÐo, b¹n cÇn gi¶m thÓ träng.
VÝ dô b¹n lμ mét phô n÷ n¨ng ®éng, nghÜa lμ hÖ
sè ho¹t ®éng cña b¹n lμ 15, thÓ träng cña b¹n lμ
kho¶ng 60 kg. B¹n lÊy 15 x (sè kg thÓ träng): (chia
cho) 0.447 sÏ ra con sè lμ: 2.010 calo. Nh− vËy
b¹n cÇn ¨n uèng sao cho cã thÓ cã ®−îc 2.010
calo mçi ngμy. Sè calo nμy ®Õn tõ nhiÒu nguån
thùc phÈm, gåm rau tr¸i, c¸c lo¹i h¹t, c¸c s¶n
phÈm cña s÷a Ýt bÐo, mét l−îng h¹n chÕ c¸, thÞt.
NÕu møc ho¹t ®éng cña b¹n thay ®æi, b¹n chØ
viÖc tÝnh l¹i nh− b−íc 3, dùa vμo yÕu tè cña b−íc 2.

74
 Møc t−¬ng øng gi÷a calo, tæng bÐo, bÐo
b·o hßa
Calo Tæng bÐo (g) BÐo b·o hßa (g)
1.200 33 9
1.400 38 10
1.600 44 12
1.800 50 14
2.000 55 15
2.200 61 17
2.500 69 19

* Rau tr¸i vμ chÊt x¬ - nh÷ng th©n h÷u cña

phô n÷
NÕu cÇn mét lêi khuyªn duy nhÊt vÒ dinh
d−ìng, nhμ nghiªn cøu vμ b¸c sÜ ®Òu nhÊt trÝ lμ:
b¹n cμng ¨n nhiÒu rau tr¸i, b¹n cμng kháe m¹nh.
§iÒu nμy dùa trªn nhiÒu cuéc nghiªn cøu liªn tiÕp
vμ ®Òu cho thÊy r»ng rau tr¸i cã mét thø g× ®ã b¶o
vÖ ta chèng l¹i c¸c lo¹i bÖnh tËt.
Mét ph©n tÝch trªn 200 ng−êi lμ nh÷ng ng−êi
¨n tõ 5 tíi h¬n 5 khÈu phÇn rau tr¸i mçi ngμy,
trªn mét nöa sè hä Ýt cã nguy c¬ bÞ ung th− h¬n so
víi nh÷ng ng−êi chØ ¨n 1 khÈu phÇn rau tr¸i mçi
ngμy. Theo chóng t«i, møc lý t−ëng nhÊt lμ 6 khÈu
phÇn rau tr¸i mçi ngμy. Ngoμi ung th−, chÕ ®é ¨n
nhiÒu rau tr¸i cßn ng¨n ngõa bÖnh tim, ®ét quþ,
c¸c bÖnh vÒ m¾t, viªm khíp d¹ng thÊp.
§Ó thùc hiÖn ®−îc chøc n¨ng b¶o vÖ nμy, kh«ng thÓ
chØ mét thμnh phÇn nμo trong rau tr¸i lμm ®−îc mμ

75
cÇn sù kÕt hîp cña hμng ngμn hîp chÊt cã s½n trong
rau tr¸i. Mét sè lμ c¸c sinh tè. Sè kh¸c lμ lo¹i chÊt x¬.
Råi nh÷ng chÊt kh¸c nh− flavonoid vμ isothiocyanate.
VÊn ®Ò râ rμng lμ b¹n kh«ng thÓ cã ®−îc nh÷ng
thμnh phÇn b¶o vÖ kú diÖu nμy (®· biÕt vμ ch−a biÕt)
qua d−îc phÈm, b¹n chØ cßn c¸ch lμ ¨n thªm rau tr¸i.

Bμi ®äc thªm: Nh÷ng ng−êi b¹n th©n cña

bé ngùc phô n÷
Mét vμi b»ng chøng s¬ khëi cho thÊy r»ng rau
hä c¶i (b«ng c¶i xanh vμ hä hμng cña nã) cã thÓ lμ
mét trong nh÷ng vò khÝ chèng l¹i ung th− vó. Hä
rau nμy t¨ng c−êng 2 hîp chÊt sulforanfane vμ
indole – 3 carbinol ho¹t ®éng chèng l¹i ung th− vó.
ViÖn Ung th− quèc gia (Mü) khuyªn chóng ta nªn
¨n vμi khÈu phÇn lo¹i thùc phÈm nμy h»ng tuÇn.
Ngoμi ra, b«ng c¶i xanh, b¾p c¶i, b«ng c¶i
th−êng, c¶i bruxen, c¶i xo¨n, v.v. ®Òu lμ nh÷ng
thμnh viªn cña hä c¶i chèng ung th− vó. C¸ch
chÕ biÕn chóng còng dÔ vμ ®a d¹ng.
Mét lo¹i thùc phÈm kh¸c n÷a còng ®−îc coi lμ
c¸ch h¹ thÊp nguy c¬ ung th− vó: ®Ëu nμnh. ë
nh÷ng n−íc cã dåi dμo nguån thùc phÈm nμy nh−
NhËt B¶n vμ Trung Quèc, phô n÷ Ýt bÞ ung th− vó
h¬n phô n÷ Mü. C¸c nhμ khoa häc cho r»ng ®ã lμ
nhê chÊt isoflavone gióp kiÒm chÕ ¶nh h−ëng cña
estrogen g©y ra c¸c khèi u ë vó.
Thùc phÈm ®−îc chÕ biÕn tõ ®Ëu nμnh phæ

76
biÕn nhÊt lμ ®Ëu hò (®Ëu phô), mçi ngμy b¹n chØ
cÇn ¨n kho¶ng nöa miÕng ®Ëu lμ thÊy cã hiÖu
qu¶. Song còng cßn nhiÒu lo¹i s¶n phÈm lμm tõ
®Ëu nμnh mμ b¹n cã thÓ dïng nh− s÷a ®Ëu nμnh,
s÷a chua lμm b»ng s÷a ®Ëu nμnh, v.v..
- C¶I THIÖN TH¢N H×NH
Râ rμng viÖc lμm sao ®Ó cã ®−îc mét th©n
h×nh thon th¶ lμ mét th¸ch thøc. Chóng ta h·y
quay l¹i víi nh÷ng ý kiÕn cña chuyªn viªn hμng
®Çu Wayne Callaway:
+ Lu«n ho¹t ®éng: ®©y lμ bÝ quyÕt hμng ®Çu
gióp b¹n khèng chÕ thÓ träng. Nhê luyÖn tËp
chóng ta sÏ ®èt c¸c calo mμ chóng ta dung n¹p
vμo thay v× tr÷ l¹i nh− chÊt bÐo. §Ó cã ®−îc th©n
h×nh thon th¶ chØ cã tËp luyÖn, ho¹t ®éng míi lμ
ph−¬ng ph¸p tèi −u.
+ ¡n nhiÒu b÷a: thay ®æi dÇn nh÷ng mãn ¨n
cao chÊt bÐo.
+ §èt bá c¸i c©n ®i: c¸ch ®o l−êng hay nhÊt lμ
h·y nh×n vμo ®é réng chËt cña quÇn ¸o.
+ §õng ¨n theo kiÓu hoμn toμn kh«ng cã chÊt
bÐo: v× b¹n ®õng t−ëng nh÷ng lo¹i thøc ¨n nh−
khoai t©y kh«ng bÐo lμ kh«ng cã calo, nÕu b¹n cø
¨n nhiÒu vμo, b¹n thÊy m×nh vÉn t¨ng träng.
+ Coi b÷a ®iÓm t©m vμ b÷a tr−a lμ b÷a chÝnh:
nÕu b¹n bá nh÷ng b÷a nμy, b¹n sÏ ¨n bï vμo cuèi
ngμy. NÕu b¹n ¨n nhiÒu vμo buæi tèi, ngμy mai b¹n
l¹i vËy. Cø ¨n kiÓu nh− thÕ b¹n cμng bÐo thªm.
+ H·y tù v¹ch ra b−íc thμnh c«ng hîp víi m×nh:

77
 ®õng v× nh×n ng−êi kh¸c mμ b¾t m×nh r¸ng qu¸ søc,
kÓ c¶ lμm theo nh÷ng c¸ch “vông trém”. Nguyªn
t¾c lμ h·y tõ tõ th× nh÷ng biÕn chuyÓn míi ®éng
vμo viÖc lμm th©n h×nh b¹n ®−îc thon th¶.

* Lμm cuéc sèng cña b¹n bõng s¸ng lªn

V× sao phô n÷ th−êng bÐo ph×? V× chóng ta ¨n
nhiÒu qu¸ mμ l¹i ho¹t ®éng Ýt.
Sù thÓ nμy t¸c ®éng c¶ vÒ mÆt t×nh c¶m vμ thÓ
lý cña chóng ta. Nh×n vμo m×nh lμ chóng ta c¶m
thÊy buån. Nh−ng ®iÒu ®¸ng nãi h¬n lμ vÊn ®Ò søc
kháe. Do bÐo ph×, chóng ta t¨ng nguy c¬ bÞ bÖnh
tim vμ ung th− néi m¹c tö cung, tiÓu ®−êng, cao
huyÕt ¸p, sái thËn vμ thÊp khíp. Toμn lμ nh÷ng
bÖnh cã thÓ c−íp ®i sù sèng cña chóng ta.
HiÓu ®−îc thÕ, chóng ta thÊy viÖc gi÷ g×n cho
m×nh ®−îc thon th¶ kh«ng ph¶i vÊn ®Ò thêi trang
mμ lμ vÊn ®Ò søc kháe.
Nh−ng lμm sao biÕt thÓ träng thÕ nμo lμ hîp lý.
B¹n h·y tÝnh theo tiÕn sÜ Derelian: 1,5 m ®Çu t−¬ng
øng kho¶ng 50 kg, sau ®ã, cø mçi 2,5 kg t−¬ng øng víi
10 cm. VÝ dô, b¹n cao 1,60 m, thÓ träng t−¬ng øng cña
b¹n lμ 52,5 kg, h¬n kÐm kho¶ng 5,5 kg, tøc lμ b¹n sÏ
cã søc kháe nÕu b¹n nÆng kho¶ng tõ 49 ®Õn 60 kg.
H·y nhí: viÖc duy tr× thÓ träng kháe m¹nh míi
chØ lμ nöa c©u chuyÖn ®Ó cã ®−îc søc kháe tèi −u.
V× vËy, kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng ng−êi cã d¸ng
thon th¶ ®Òu kháe m¹nh, hä vÉn cã nguy c¬ m¾c
nh÷ng bÖnh lμm suy yÕu. §iÒu cÇn thªm vμo lμ
h·y n¨ng luyÖn tËp thÓ dôc vμ tËp ®Òu ®Æn.

78
 Khíp
(Joints)

X−¬ng ch©n ®−îc nèi víi x−¬ng èng ch©n.

X−¬ng èng ch©n ®−îc nèi víi x−¬ng ®Çu gèi.
Vμ tõ ®ã nèi víi bé khung x−¬ng. Nh÷ng chç
nèi Êy chÝnh lμ c¸c khíp.
NÕu kh«ng cã ¸c khíp, khung x−¬ng sÏ rêi r¹c
vμ chóng ta kh«ng thÓ chuyÓn ®éng ®−îc.
* C¸c khíp chia thμnh nhãm
§óng lμ b¹n cã mét sè lo¹i khíp trong c¬ thÓ.
Nh÷ng khíp ®−îc ch¾p l¹i bëi m« sîi gäi lμ khíp
sîi (fibrous joint), chØ chuyÓn dÞch Ýt hay kh«ng
dÞch chuyÓn. Cã ba lo¹i khíp sîi: mét n»m ë sä, n¬i
c¸c ®−êng nèi hîp l¹i víi nhau. Mét lo¹i khíp sîi
kh¸c kÕt hîp tõ nh÷ng d©y ch»ng - nh÷ng d©y cña
m« sîi dμi ng¾n kh¸c nhau. D©y cμng ng¾n khíp
cμng Ýt dÞch chuyÓn. ë c¼ng d−íi cña b¹n, b¹n cã
tñy vμ x−¬ng ®Æc - x−¬ng chμy (tibia) vμ x−¬ng m¸c
(fibula) - nèi víi nhau b»ng nh÷ng khíp sîi, cho
phÐp dÞch chuyÓn chót Ýt gi÷a hai x−¬ng. Cßn mét
lo¹i sîi khíp kh¸c ho¹t ®éng nh− c¸i chèt trong æ,
duy nhÊt cã ë hμm, chç r¨ng khÝt víi c¸c hèc x−¬ng.
B¹n cßn cã c¸c khíp sôn (cartilaginous joint),
n¬i c¸c x−¬ng ®−îc t¸ch ra hoÆc ®Öm b»ng mét
chÊt b¶o vÖ gäi lμ sôn (cartilage).

79
 §ã lμ nh÷ng lo¹i khíp cã ë khung x−¬ng chËu,
ë gi÷a x−¬ng s−ên thø nhÊt vμ x−¬ng øc, cã c¶
trong x−¬ng sèng. Cã khi sôn cã d¹ng miÕng ®Öm
lãt - ®−îc gäi lμ sôn ®Üa (meniscus) - t¸c dông nh−
c¸i gi¶m xãc gi÷a c¸c x−¬ng.
ë hai ®Çu gèi, vai, h«ng, c¸c chç nèi tø chi, b¹n
cã lo¹i khíp thø ba gäi lμ ho¹t dÞch (synovia). C¸c
khíp ho¹t dÞch (synovia joint) cã c¸c khoang ®Çy
chÊt dÞch tr¬n gäi lμ dÞch ho¹t dÞch, gièng nh−
lßng tr¾ng trøng. DÞch ho¹t dÞch gióp dÞch chuyÓn
dÔ dμng.
* Th−êng ®au vμo buæi tèi
NÕu phô n÷ cã nhiÒu vÊn ®Ò vÒ khíp h¬n ®μn
«ng, nã cã lý do cña nã. C¸c nghiªn cøu cho thÊy,
phô n÷ cã nguy c¬ lín h¬n vÒ khíp, bao gåm c¸c
lo¹i viªm khíp th«ng th−êng còng nh− bÖnh lo·ng
x−¬ng cho ®Õn c¶ nh÷ng lo¹i viªm khíp Ýt gÆp nh−
bÖnh lupus, bÖnh tù miÔn liªn quan ®Õn suy tho¸i
khíp (gÇn 90% bÖnh nh©n bÖnh lupus lμ phô n÷).
Viªm khíp lμ tõ chung chØ vÒ bÖnh ®au vμ cøng
khíp. MÆc dï cã nhiÒu lo¹i viªm khíp nh−ng viªm
x−¬ng khíp vμ viªm khíp d¹ng thÊp lμ phæ biÕn
nhÊt. Viªm x−¬ng khíp cßn gäi lμ bÖnh suy tho¸i
hay viªm khíp hao mßn do sôn b¾t ®Çu bÞ cä sên.
Kh«ng cßn chÊt gi¶m xãc, c¸c ®Çu x−¬ng b¾t ®Çu
chμ x¸t vμo nhau, g©y ra sù kÝch thÝch, ®«i khi
s−ng vμ cuèi cïng ph¸t sinh nh÷ng chåi hay cùa.
B¹n sÏ c¶m thÊy cøng vμ ®au tõng lóc, dÇn dÇn
dÉn ®Õn t×nh tr¹ng h¹n chÕ chuyÓn ®éng.

80
 Nh÷ng khíp hay bÞ viªm x−¬ng khíp lμ ®Çu
gèi, h«ng, c¸c ngãn tay vμ x−¬ng sèng. Nã
th−êng khëi ph¸t lμ nh÷ng u côc ë c¸c ngãn tay.
Phô n÷ th−êng bÞ viªm x−¬ng khíp sau tuæi
m·n kinh.

Khíp b×nh th−êng cã nhiÒu Khi bÞ viªm x−¬ng khíp,

sôn gi÷a c¸c x−¬ng ®Ó sôn bÞ mßn lµm cho c¸c
tr¸nh sù mµi mßn x−¬ng chµ x¸t vµo nhau

Lo¹i viªm khíp kh¸c lμ viªm khíp d¹ng thÊp.

BÖnh thuéc hÖ miÔn dÞch tÊn c«ng m« cña c¬ thÓ.
C¸c nhμ nghiªn cøu ch−a râ nguyªn nh©n g©y
bÖnh, nh−ng hä nghi lμ bÖnh ph¸t triÓn sau khi bÞ
nhiÔm vi khuÈn hay vi rót. Phô n÷ ë ®é tuæi 30
th−êng hay bÞ bÖnh nμy, nh−ng thùc tÕ nã cã thÓ
ph¸t sinh ë bÊt cø tuæi nμo.
Khi ph¸t bÖnh, mμng lãt c¸c khíp bÞ viªm vμ
tiÕn triÓn tíi møc lμ cã m« bÊt th−êng nh− m« sÑo
trong khíp, ®«i khi c¸c ®Çu x−¬ng ch¹m vμo nhau.

* Lμm sao ®Ó khíp ®−îc kháe?

NÕu b¹n chím thÊy ®au c¸c khíp, b¹n nªn theo
lêi khuyªn sau ®©y ®Ó gi¶m bít khã chÞu:
- TËp luyÖn: lo¹i h×nh tËp tèt nhÊt lμ tËp t¹ Ýt
nhÊt mçi tuÇn 3 lÇn. Nh−ng b¹n còng cã thÓ ®i

81
bé xa vμi lÇn mét tuÇn hoÆc tËp thÓ dôc nhÞp
®iÖu còng ®−îc. Co duçi còng lμ c¸ch b¶o vÖ
khíp tuyÖt vêi. H»ng ngμy nªn co duçi chõng 15
®Õn 20 phót.
- T¨ng c−êng chÊt canxi võa gióp kháe x−¬ng
võa phßng tr¸nh bÖnh lo·ng x−¬ng. CÇn dung
n¹p ®ñ tõ 1000 ®Õn 1500 mg canxi mçi ngμy.
NÕu viÖc ¨n uèng kh«ng cung cÊp ®ñ, b¹n cÇn
dïng liÒu bæ sung.
- Bá hót thuèc, cμ phª v× chóng lμ nh÷ng thø
lμm ng¨n trë viÖc hÊp thu canxi.

82
 PHÇN II
GIíI THIÖU mét sè c¬ quan
trong c¬ thÓ ng−êi phô n÷

Tãc
(hair)

Rapunzel, Rapunzel, xâa tãc xuèng! Chμng

hoμng tö la lªn.
Rapuzel, trong c©u chuyÖn thÇn tiªn Anh em
nhμ Grimm, ®· xâa tãc xuèng khi ®−îc b¶o nh−
thÕ mμ kh«ng hái xem chμng hoμng tö nÆng bao
nhiªu, ngé nhì tãc nμng bung ra th× sao?
May mμ tãc cña chóng ta rÊt kháe. VÒ lý
thuyÕt, chμng hoμng tö cã thÓ ®u nïi tãc Êy mμ leo
lªn ngän th¸p, v× mçi sîi tãc trªn ®Çu chóng ta cã
thÓ ®ì ®−îc gÇn 30 g, mμ chóng cã tíi kho¶ng
100.000 sîi. Còng theo lý thuyÕt, mét chμng
hoμng tö nÆng tíi 9.000 kg cã thÓ nhÝch dÇn lªn
b»ng bÝm tãc cña Rapunzel.
Nh−ng tãc ®−îc ca tông vÒ vÎ ®Ñp h¬n lμ vÒ
søc m¹nh. NghÜa lμ, theo tiÕn sÜ Susan Detwiler:
“Tãc hÖ träng vÒ mÆt t©m lý. Nã thÓ hiÖn n÷ tÝnh
hay nam tÝnh, nã lμ ®Æc tr−ng cña c¸ tÝnh vμ
h×nh t−îng”.

83
 Sù thËt lμ, khi tãc b¹n bÞ tæn th−¬ng vμ thiÕu
søc sèng, b¹n b¾t ®Çu c¶m thÊy ch¸n n¶n. VËy
h·y lμm sao ®Ó m¸i tãc cña b¹n ãng m−ît:
* BiÕt c¸ch ch¶i tãc: biÕt c¸ch géi ®Çu th×
ph¶i biÕt c¸ch ch¶i tãc. NÕu b¹n ch¶i mét c¸i tõ da
®Çu tíi ®u«i tãc, lùc cña có ch¶i cã thÓ lμm h−
phÇn céi nhÊt cña tãc (nhÊt lμ khi tãc dμi) vμ lμm
tÏ ®Çu tãc.

* Chän lo¹i dÇu géi: hiÖn nay c¸c lo¹i dÇu géi
giê ®©y rÊt s½n ®Ó b¹n chän cho phï hîp víi lo¹i
tãc. VÝ dô, nÕu tãc b¹n vμng hoe vμ mÞn mμng, b¹n
nªn chän lo¹i dÇu géi ®Æc. Thªm n÷a, b¹n nªn
dïng nhiÒu lo¹i kh¸c nhau, nhÊt lμ khi da ®Çu
cña b¹n cã nh÷ng lóc cã gÇu, bÖnh vÈy nÕn
(psoriasis) hay viªm da ®Çu (dermatitis).

* Nhuém tãc: phÇn lín phô n÷ kh«ng lμm c¸i

chuyÖn thay ®æi m¸i tãc “xoμnh xo¹ch” nh−
Madonna nh−ng nhiÒu phô n÷ l¹i thÝch nhuém
tãc lóc tãc cña hä b¾t ®Çu hoa r©m. Cã ®iÒu, khi
muèn lμm vËy, b¹n nªn tham kh¶o kü nh÷ng nhμ
chuyªn m«n vÒ tãc.

84
 L«ng c¬ thÓ
(body hair)

Trªn thùc tÕ, l«ng ë kh¾p c¬ thÓ cña chóng ta.

Nh−ng phÇn lín chóng lμ nh÷ng l«ng mÞn, lín ®ñ
®Ó cã thÓ thÊy ®−îc. Cã nh÷ng chç nÕu l«ng mäc
dμi ra lμm chóng ta khã chÞu, nh− ë ngãn ch©n
hay nóm vó. Thùc tÕ, phÇn lín phô n÷ chØ thÝch
hai hμng l«ng mi.
L«ng mi vμ l«ng mòi cßn cã vÎ h÷u Ých, gióp
che chë bôi bÆm, cßn nh÷ng lo¹i l«ng tãc kh¸c xem
ra chØ phiÒn phøc.

* CÇn c¹o ®i mét chót

Cã lÏ lo¹i l«ng g©y khã chÞu cho phô n÷ nhÊt lμ
l«ng mÆt, cô thÓ lμ l«ng ë mÐp hay cßn gäi lμ ria.
Thø l«ng mμ b¹n kh«ng lμm sao che ®Ëy ®−îc nh−
l«ng n¸ch hay l«ng ch©n. Kh«ng viÖc g× b¹n ph¶i
ng¹i ngïng mμ kh«ng c¹o chóng ®i. §õng nghÜ
r»ng ®Êy lμ viÖc cña nam giíi.
Ria cña phô n÷ sau khi c¹o mäc l¹i rÊt chËm
nªn b¹n chØ cÇn c¹o mét lÇn mét tuÇn hoÆc c¸ch
tuÇn còng ®−îc. Khi c¹o, b¹n nªn b«i mét líp
kem c¹o r©u vμ ®Ó nã ngÊm kho¶ng vμi ba phót.
Trong khi chê ®îi, b¹n nhóng dao c¹o vμo n−íc
Êm. Dao c¹o còng cã lo¹i dμnh riªng cho n÷. B¹n

85
cÇn thay dao c¹o sau ba hay s¸u lÇn c¹o, ®õng
chê khi nã cïn.
* Lμm nh½n m«i trªn
§Ó c¹o ria, th−êng ng−êi ta hay b«i s¸p.
ChÊt s¸p lμm cho vïng ria s¹ch l«ng kho¶ng 6
tuÇn. NÕu ai c¶m thÊy khã chÞu víi chÊt s¸p, hä cã
thÓ b«i kem steroid nh− west - cort vμ thuèc
kh¸ng sinh nh− T-Sat tr−íc vμ sau khi b«i s¸p.
* C©u chuyÖn vÒ thuèc lμm rông l«ng
C¸c lo¹i thuèc lμm rông l«ng (depilatory)
kh«ng gióp Ých g× cho viÖc diÖt trõ l«ng vËy mμ
ng−êi ta vÉn mua vÒ dïng. Thùc tÕ, c¸c lo¹i thuèc
nμy kh«ng chØ kÝch thÝch lo¹i da nh¹y c¶m, chóng
cßn g©y ra nh÷ng dÞ øng: nh÷ng chç s−ng u, môn
nhät vμ ngøa ng¸y. Nã cßn cã thÓ lμm n¸m da nÕu
b¹n ®Ó nã qu¸ l©u.
* LiÖu b¸c sÜ cã gióp ®−îc g× kh«ng?
Cã nh÷ng phô n÷ ra nhiÒu l«ng h¬n ng−êi
kh¸c, nh−ng nh÷ng thay ®æi néi tiÕt tè còng cã thÓ
lμm thay ®æi h×nh ¶nh cña c¬ thÓ.
NÕu b¹n cã vÊn ®Ò vÒ néi tiÕt tè do buång
trøng, tuyÕn th−îng thËn hay tuyÕn gi¸p s¶n
sinh ra, hÇu nh− b¹n sÏ thÊy ba lo¹i triÖu chøng:
môn trøng c¸, tãc th−a ®i nh−ng l«ng c¸c n¬i
kh¸c l¹i mäc qu¸ nhiÒu. Lóc nμy b¹n nªn ®i b¸c
sÜ. C¸c chuyªn viªn vÒ da, phô khoa vμ néi tiÕt tè
sÏ thùc hiÖn mét lo¹t xÐt nghiÖm m¸u ®Ó x¸c
®Þnh nguyªn nh©n.

86
 Da
(skin)

Da lμ líp bao bäc toμn th©n cña b¹n, nã gióp

b¹n tr¸nh ®−îc nh÷ng yÕu tè m«i tr−êng cã h¹i
nh− sù bøc x¹, vi khuÈn, vi rót vμ nh÷ng hãa chÊt
®éc h¹i.
Song, da kh«ng ph¶i lμ thø g× bÒn v÷ng hoÆc
kh«ng bÞ vÕt nh¨n. Sù l·o hãa da phÇn lín lμ do
tiÕp xóc víi ¸nh n¾ng mÆt trêi - tiÕn tr×nh l·o hãa
do quang ho¹t (photoging).
* Ph¬i n¾ng lóc nμy ph¶i tr¶ gi¸ sau nμy
§»ng sau mçi nÕp nh¨n, mçi dÊu vÕt sù l·o
hãa, tõng ®èm tμn nhang vμ mçi lo¹i ung th− da
®Òu do tiÕp xóc víi ¸nh s¸ng mÆt trêi. Nãi chÝnh
x¸c h¬n, ho¹t ®éng cña chóng cho tíi khi b¹n b−íc
vμo ®é tuæi 30 vμ 40 ®Ó thÓ hiÖn trªn khu«n mÆt
cña b¹n. Song, Ýt phô n÷ nhËn ra ®iÒu nμy.
Gi¶ sö b¹n Ýt ph¬i n¾ng da dÎ cña b¹n sÏ m−ît
mμ l©u h¬n (tíi tuæi 70).
* Nh÷ng tia n¾ng mÆt trêi
V× sao tia n¾ng mÆt trêi t−ëng chõng lμ tèt vËy
mμ l¹i trë thμnh kÎ thï?
Khi mÆt trêi táa hÕt c«ng suÊt cña nã - kho¶ng
10 giê s¸ng ®Õn 3 giê chiÒu, c¸c tia cùc tÝm cña nã

87
chØ g©y häa cho b¹n. Nh÷ng tia nμy ®−îc chia
thμnh ba lo¹i: UVA, UVB vμ UVC. Song, cã ®iÒu
may lμ nhê kh«ng khÝ vμ khÝ läc ozon läc c¸c tia
UVC, nh÷ng tia cùc ng¾n, cùc m¹nh vμ cã søc tμn
ph¸ cao, tr−íc khi chóng tíi tr¸i ®Êt. KÕ ®Õn lμ c¸c
tia UVB vμ sau cïng lμ c¸c tia UVA, tia cã nhiÒu
trong ¸nh n¾ng mÆt trêi.
Khi mÆt trêi ch¹m vμo da, sù bøc x¹ tia cùc
tÝm x©m nhËp vμo nh©n cña tõng tÕ bμo. Nh©n
tÕ bμo chøa ADN, d¶i cña c¸c ph©n tö t¹o ra
“trung t©m th«ng tin” ®iÒu hμnh ho¹t ®éng cña
tõng tÕ bμo còng nh− th«ng tin truyÒn ®i c¸c tÕ
bμo kh¸c. Sù bøc x¹ lμm ph©n hñy ADN. T¸c h¹i
c¸c tÕ bμo s¶n sinh chÊt t¹o keo vμ ®μn håi, c¸c
chÊt ®¹m t¹o ra khèi l−îng da, gióp gi÷ cho da
c¨ng vμ ®μn håi.
* Da bÞ máng
§Ó biÕt ¶nh h−ëng cña ¸nh n¾ng mÆt trêi, c¸c
b¸c sÜ ®· xem xÐt nh÷ng g× x¶y ra cho hai líp da
ngoμi, líp h¹ b× vμ biÓu b×.
Líp h¹ b× lμ líp dμy h¬n chøa c¸c tuyÕn b·
nhên (sebaceous gland) vμ c¸c tuyÕn må h«i
(sweat gland). Líp nμy ®Çy chÊt t¹o keo vμ ®μn
håi lμm da b¹n c¨ng nh−ng linh ho¹t. ë ®¸y cña
líp nμy lμ chÊt bÐo b· nhên, ph©n c¸ch h¹ b× khái
c¬ vμ x−¬ng, gióp b¹n c¸ch ly víi c¸i l¹nh.
Líp nμy chÊm hÕt bëi líp biÓu b×, tÊm ch¾n b¶o
vÖ liªn tôc ®−îc cñng cè bëi tÕ bμo ®¸y ph©n chia
vμ sinh s«i ra nhiÒu, ®Èy c¸c tÕ bμo tr−íc lªn bÒ

88
mÆt. Khi c¸c tÕ bμo trªn ®Ønh trãc ®i, chóng chØ
cßn lμ nh÷ng m¶nh kh« vμ v« Ých.
NÕu cø tiÕp tôc ph¬i n¾ng, nh÷ng chãp gi÷a
biÓu b× vμ h¹ b× cø máng m·i cho ®Õn khi biÕn
mÊt. §iÒu tÖ h¹i lμ da cμng máng, cμng cã Ýt m« ®Ó
hÊp thu c¸c tia UV, nh− vËy cμng tai h¹i dï chØ lμ
mét liÒu l−îng nhá.
Ngoμi ¸nh n¾ng mÆt trêi g©y h¹i, c¸t vμ tuyÕt
®ang r¬i còng g©y ra sù bøc x¹ lªn nh÷ng vïng
nh¹y c¶m nh− ®Ønh mòi hay ®¸y c»m.
Sù l·o hãa do quang ho¹t kh«ng chØ hiÖn lªn
d−íi d¹ng c¸c nÕp nh¨n. Nh÷ng ®iÓm l·o hãa ®−îc
gäi lμ nh÷ng ®èm mÆt trêi, lμ nh÷ng m¶ng n©u
th−êng xuyªn xuÊt hiÖn ë bμn tay vμ mÆt. Chóng
cã lμ do da cè tù vÖ khi ph¬i n¾ng qu¸ l©u b»ng
c¸ch s¶n sinh qu¸ nhiÒu h¾c tè (melanin) (nh÷ng
tÕ bμo s¾c tè trong da lμm cho da r¸m n¾ng) thμnh
nh÷ng m¶ng kh«ng ®Òu. Sù l·o hãa do quang ho¹t
còng lμ nguyªn nh©n cña 90% c¸c lo¹i ung th− da.
Cã ®iÒu, møc ®é ¶nh h−ëng cßn tïy thuéc vμo sù
di truyÒn, tøc lμ lo¹i da cña b¹n, kh¶ n¨ng r¸m
n¾ng vμ viÖc kh¸ng l¹i sù ®èt ch¸y. NÕu da b¹n dÔ
b¾t n¾ng, b¹n nhanh chãng bÞ l·o hãa h¬n.
Khi mÆt trêi ch¹m vμo da cña b¹n, c¸c tÕ bμo
h¾c tè (melanocyte) ho¹t ®éng gióp da cña b¹n
tr¸nh kh«ng ®Ó c¸c tia cùc tÝm x©m nhËp vμo c¸c
líp da s©u h¬n.
* Lêi khuyªn tèt nhÊt ®Ó b¶o vÖ da mÆt
C¸c nhμ chuyªn khoa vÒ da khuyªn b¹n sö

89
dông kem chèng n¾ng mçi khi ®i ra ngoμi. Hä
khuyªn b¹n nªn t¹o thμnh thãi quen ngay tõ buæi
s¸ng, kÓ c¶ nh÷ng ngμy m©y gi¨ng ®Çy trêi v× m©y
kh«ng hÊp thu c¸c tia cùc tÝm, chóng vÉn ®i qua
m©y mμ xuèng. Ngoμi ra, b¹n nªn ®eo kÝnh m¸t
mçi khi ra ngoμi, ®éi mò, mÆc quÇn ¸o b»ng v¶i
kh«ng hÊp thu c¸c tia cã h¹i. QuÇn ¸o mμu ®Ëm
b¶o vÖ tèt h¬n lo¹i mμu s¸ng vμ lo¹i dÖt dμy tèt
h¬n lo¹i dÖt th−a.
* Nh÷ng viÖc b¶n th©n nªn lμm
- Tr¸nh ®õng ®Ó thÓ träng t¨ng sôt. V× nh− vËy
sÏ ¶nh h−ëng sù ®μn håi cña da.
- Bá hót thuèc: hót thuèc lμ nguyªn nh©n chÝnh
lμm da nh¨n do viÖc rÝt thuèc vμ do chÊt nhùa
thuèc lμm hÑp c¸c m¹ch m¸u nu«i d−ìng da.
- CÈn thËn víi nh÷ng bμi tËp chèng l·o hãa:
nh÷ng bμi tËp høa hÑn lμm v÷ng ch¾c c¸c c¬ mÆt
lμ mét ý nghÜ sai. V× vËy b¹n cμng lμm nh¨n da.
- Tr¸nh n»m óp hay n»m nghiªng khi ngñ: v×
khi n»m nh− vËy sÏ lμm da mÆt bÞ nh¨n.

Bμi ®äc thªm: TÊt c¶ do s¾c tè da

Da cña b¹n cμng ®en, b¹n cμng b¶o vÖ m×nh
kh¸ng l¹i ung th− da. BiÓu sau ®©y tãm t¾t nh÷ng
ph¸t hiÖn n¬i nh÷ng nhãm téc ng−êi tiªu biÓu.
Nh÷ng nhãm cã n−íc da s¸ng h¬n nh− Ireland cã
nguy c¬ bÞ ung th− da cao h¬n nhãm cã n−íc da
sËm mμu nh− Hy L¹p, T©y Ban Nha.

90
Nguy c¬ cao Nguy c¬ trung b×nh Nguy c¬ thÊp
Scotland Scandinavia Ba Lan
Ireland §øc Italia
Anh Ph¸p Hy L¹p
Nga Slav Phi ch©u
T©y Ban Nha

* Ung th− da
Nh÷ng vÕt ch©n chim vμ nh÷ng dÊu thêi gian
kh«ng ph¶i lμ nh÷ng ®iÒu ®¸ng ng¹i nhÊt, Ýt ra
lμ kh«ng lμm tæn th−¬ng b¹n. Cßn mét hËu qu¶
trùc tiÕp kh¸c cña mÆt trêi kh«ng nhÑ nhμng
nh− vËy: ung th− da. NÕu b¹n lμ ng−êi da tr¾ng
vμ ®· ngoμi 65 tuæi, kh¶ n¨ng bÞ ung th− da
kho¶ng 50 - 50.
Tû lÖ bÞ ung th− da t¨ng lªn nÕu b¹n sèng gÇn
®−êng xÝch ®¹o h¬n. Tuy lo thÕ nh−ng nÕu ph¸t
hiÖn sím vμ ch÷a trÞ kÞp thêi ung th− da cã thÓ
ch÷a khái.
Cã ba lo¹i ung th− da: tÕ bμo ®¸y (basal cell), tÕ
bμo v¶y (squamous cell) vμ u h¾c tè ¸c tÝnh
(malignant melanoma). TÕ bμo ®¸y xuÊt hiÖn lμ
khèi u nhá, gièng thÞt hay b−íu nhá ë ®Çu, cæ vμ
bμn tay (d¹ng ung th− da th−êng gÆp nhÊt). NÕu
kh«ng ®iÒu trÞ, nã cø tiÕp tôc ch¶y m¸u råi l¹i
®ãng v¶y. Nã hiÕm khi lan ra c¸c phÇn kh¸c cña
c¬ thÓ, nh−ng nã cã thÓ g©y nguy hiÓm côc bé
®¸ng kÓ. Song, nã kh«ng ®e däa sù sèng.

91
 TÕ bμo v¶y xuÊt hiÖn nh− nh÷ng b−íu nhá hoÆc
nh− nh÷ng m¶ng ®á, cã v¶y, ë r×a tai vμ trªn mÆt,
m«i vμ miÖng. Kh«ng nh− tÕ bμo ®¸y, ng−êi ta −íc
l−îng cã trªn 2.000 ng−êi chÕt v× nã (ë Mü). NÕu
c¾t bá cã thÓ g©y biÕn d¹ng nªn ng−êi ta th−êng
®iÒu trÞ b»ng x¹ trÞ h¬n lμ c¾t.
§iÒu kh«ng may lμ tÕ bμo ®¸y vμ tÕ bμo v¶y cã
thÓ t¸i ph¸t, mμ chç dÔ t¸i ph¸t nhÊt lμ vïng gi÷a
mÆt - mòi lμ chç dÔ bÞ ung th− da nhÊt.
Lo¹i thø ba lμ u h¾c tè ¸c tÝnh (lo¹i ung th− da
nguy hiÓm) ¶nh h−ëng tíi trªn 32.000 ng−êi Mü
mçi n¨m vμ lμm chÕt gÇn 7.000 ng−êi. Nh−ng v×
nã cã thÓ ch÷a khái khi cßn ë giai ®o¹n ®Çu nªn
viÖc ph¸t hiÖn lμ ®iÒu quan träng. U h¾c tè b¾t
®Çu ë gÇn nèt ruåi hay ®iÓm ®en kh¸c, v× thÕ cÇn
biÕt vÒ tõng vÕt trªn c¬ thÓ cña b¹n vμ th−êng tù
kiÓm tra.
Kh«ng nh− hai lo¹i ung th− kia, u h¾c tè th−êng
xuÊt hiÖn ë nh÷ng chç ®−îc quÇn ¸o che phñ. §ã
lμ v× u h¾c tè liªn quan gÇn víi sù r¸m n¾ng nÆng
khi ph¬i n¾ng ë b·i biÓn nhiÒu giê. U h¾c tè còng
tÊn c«ng c¶ ng−êi cßn trÎ, nh÷ng ng−êi d−íi 40 tuæi
bÞ u h¾c tè chiÕm kho¶ng 20%.
N¨m m−¬i n¨m tr−íc ®©y tû lÖ m¾c ph¶i lμ cø
1.500 ng−êi cã 1 ng−êi m¾c ph¶i; nay do nh÷ng
thay ®æi cña cuéc sèng, chóng ta ®i l¹i nhiÒu h¬n,
¨n mÆc “tiÕt kiÖm” v¶i h¬n, ph« bμy c¬ thÓ ra
nhiÒu h¬n, tû lÖ nμy t¨ng, nghÜa lμ cø 135 ng−êi cã
1 ng−êi m¾c ph¶i c¨n bÖnh nμy.

92
 Vïng nµy x¶y
ra ung th− da
tõ 15-30%

Vïng nµy
chiÕm tõ
25-30%

Vµ vïng nµy
chiÕm tõ
35-40%

Cã 35 - 40% ung th− da x¶y ra ë hai ch©n. Nh÷ng

vïng cã nguy c¬ kh¸c gåm 2 tay, mÆt, cæ, ®Çu.

L−u ý thªm: Khi b¹n tù kiÓm tra xem cã

nh÷ng thay ®æi nμo kh«ng: nh÷ng chç ®æi mμu
hay nh÷ng khèi u míi trªn da, cã mét sè vïng
b¹n cÇn l−u ý ®Æc biÖt. H·y nh×n vμo h×nh ®Ó biÕt
nh÷ng vïng c¬ thÓ cña n÷ th−êng bÞ ung th− da
nhÊt. NÕu lμ nh÷ng chç khã thÊy khi tù kiÓm tra,
h·y dïng g−¬ng cao, lo¹i cÇm tay ®Ó soi.

93
 NÕu b¹n thÊy mét khèi u l¹ trªn da mμ tr−íc
giê b¹n kh«ng thÊy, b¹n nªn ®i b¸c sÜ ngay ®Ó
®−îc kiÓm tra. Thªm n÷a, b¹n cÇn l−u ý nh÷ng
nèt ruåi thay ®æi h×nh d¹ng hay kÝch cì.
* Nh÷ng c¸ch lo¹i trõ vÕt nh¨n
Phô n÷ nμo hay ph¬i n¾ng sÏ ph¶i ©n hËn v×
ph¶i ®i t×m c¸c gi¶i ph¸p. C¸c vÕt ch©n chim,
nh÷ng vÕt nh¨n nhá vμ nh÷ng nÕp s©u ch¹y tõ
mòi tíi gÇn c»m th−êng gÆp nhÊt nh−ng còng dÔ
xãa ®i nhÊt nhê sù can thiÖp cña y häc hiÖn ®¹i.
Nh÷ng gi¶i ph¸p hiÖn nay gåm tiªm chÊt t¹o keo,
lét da b»ng hãa chÊt vμ sö dông kem tretinoin.
ChÊt t¹o keo ®−îc tiªm vμo vïng da bÞ nh¨n
gióp da c¨ng trë l¹i. Nh−ng nÕu b¹n bÞ dÞ øng víi
chÊt nμy, b¸c sÜ cã thÓ tiªm microlipo lμ chÊt mì
lÊy tõ h«ng hay bông.
C¸ch ®iÒu trÞ kh¸c lμ b«i kem dÉn xuÊt sinh
tè A ®−îc gäi lμ tretinoin (tªn th−¬ng m¹i lμ
Retin - A) gióp da mÞn mμng vμ r¾n ch¾c. ChÊt
tretinoin thÊm vμo c¸c tÕ bμo da bÞ tæn h¹i vμ
thóc ®Èy chóng t¸i sinh chÊt t¹o keo. Nã còng
gia t¨ng m¸u trong da khiÕn da tr«ng hång hμo
h¬n. Song, tretinoin lμm da nh¹y c¶m h¬n nªn
b¹n ph¶i thoa kem chèng n¾ng mçi khi ®i ra
ngoμi; muèn ph¸t huy hiÖu qu¶ cña nã b¹n ph¶i
sö dông liªn tôc. ThÕ nh−ng, khi thÊy x¶y ra
nh÷ng t¸c dông phô nh− da kh«, trãc, ®á hay
rép, b¸c sÜ khuyªn b¹n sö dông c¸ch ngμy hoÆc
t¹m ng−ng dïng vμi ngμy.

94
 Gi¶i ph¸p lét da b»ng hãa chÊt (dung dÞch acid
glycolic, acid lactic, acid trichloroacetic, acid
salicylic vμ phenol dïng riªng tõng thø hoÆc dïng
kÕt hîp - mang l¹i kÕt qu¶ nh− mong muèn nhê
viÖc lμm trãc vμi líp tÕ bμo da. Líp da nμy kh«ng
chØ ®Ñp h¬n mμ cßn Ýt bÞ ung th− h¬n.

Bμi ®äc thªm: T¸c dông cña chÊt t¹o keo

ChÊt t¹o keo mμ b¸c sÜ sö dông tiªm vμo vïng
da bÞ nh¨n cña b¹n ®−îc lÊy tõ bß (v× nã t−¬ng tù
nh− cña ng−êi). H×nh minh häa d−íi ®©y cho thÊy
t¸c dông cña chÊt t¹o keo.

Tr−íc khi tiªm chÊt t¹o keo Sau khi ®iÒu trÞ

* Nh÷ng kh¸i niÖm ch¨m sãc da c¬ b¶n

Khi cÇn s¨n sãc da, h·y nghe theo lêi khuyªn
kh«n ngoan cña Henry David Thoreau: ®¬n gi¶n
hãa, h·y ®¬n gi¶n hãa. Sau ®©y lμ c¸ch ch¨m sãc da.
- H·y tuyÓn chän cÈn thËn: theo tiÕn sÜ Weiss,
b¹n chØ cÇn kho¶ng hai hay ba s¶n phÈm lμ ®ñ. Cßn
chÊt tÈy chØ cÇn 1 lo¹i cho toμn th©n, nh− Dove,
Basic, Neutrogena, Cetaphil hay Olay lμ nh÷ng thø
cã thμnh phÇn kh«ng g©y kÝch øng m¹nh.

95
 Kh«ng ph¶i ai còng sö dông Retin -A ®−îc
MÆc dï kÕt qu¶ x¸c thùc cña kem dÉn xuÊt
sinh tè A nh−ng Retin - A cã khi g©y t¸c h¹i da
qu¸ nh¹y c¶m. Nghiªn cøu cho thÊy nh÷ng ai cã
da nh¹y c¶m kh«ng nªn dïng lo¹i kem nμy, gåm:
+ Da dÔ bÞ b¾t n¾ng.
+ Da dÔ bÞ kÝch thÝch sau khi sö dông n−íc
hoa, kem chèng n¾ng, hay chÊt lμm se.
+ Nh÷ng ai mÆt hay bÞ ®á khi bèi rèi hoÆc
uèng r−îu.
+ Nh÷ng ng−êi ®é tuæi trung niªn mμ tr−íc giê
®· sö dông nhiÒu lo¹i mü phÈm.
+ Nh÷ng ng−êi ®· tõng bÞ c¸c rèi lo¹n da nh−
chμm béi nhiÔm, môn trøng c¸ ®á (rosacea) hay
viªm da b· nhên (seborrheic dermatitis).

HiÓu vÒ phÉu thuËt b»ng tia laser

Ngμy cμng cã nhiÒu b¸c sÜ sö dông tia laser
(¸nh s¸ng tËp trung cã thÓ c¾t bá m« vμ ph¸ mét
sè khèi u) ®Ó lμm ph¼ng c¸c nÕp nh¨n, mét gi¶i
ph¸p mμ theo tiÕn sÜ Laurence David, tèt h¬n
hãa chÊt. Nhê tia nμy, c¸c nÕp nh¨n bÞ “bèc h¬i”
nhanh. C¸c tia laser t¸c ®éng hiÖu qu¶ nhÊt lªn
c¸c nÕp nh¨n cña m«i d−íi, trªn mÝ m¾t vμ l−ng
bμn tay.

96
 §èi víi c¸c vÕt ë m«i chØ mÊt kho¶ng m−¬i
phót, ®−îc thùc hiÖn khi b¹n vÉn tØnh t¸o, b¹n chØ
c¶m thÊy nh− kim chÝch. B¹n sÏ cã mét lμn da
míi (lóc ®Çu hång) sau ®ã nh¹t dÇn ®Ó cã mμu
da b×nh th−êng. NÕu b¹n tr¸nh ph¬i n¾ng, hiÖu
qu¶ cña nã kÐo dμi suèt ®êi.

- Kú cä b»ng tay b×nh th−êng. Tr¸nh dïng x¬

m−íp kú cä da.
- T¾m b»ng n−íc Êm lμ c¸ch lμm s¹ch da tèt nhÊt.
- §õng lau chïi da qu¸ m¹nh.
- Sö dông chÊt lμm se da lo¹i nhÑ.
- Lu«n gi÷ Èm: hiÖn nay cã nh÷ng s¶n phÈm
míi nh− alpha hydroxy acid - AHAs chøa nh÷ng
chÊt lμm trãc da h÷u hiÖu nh− acid glycolic vμ
lactic gióp lμm trãc nhÑ líp da ngoμi cïng, lÊy ®i
nh÷ng tÕ bμo chÕt. AHAs kh«ng thÊm s©u h¬n líp
biÓu b× nªn nã lμm da dÔ chÞu h¬n.
C¸c lo¹i kem d−ìng da chèng oxy hãa mμ theo
c¸c nhμ s¶n xuÊt, gióp trung hßa c¸c gèc tù do -
nh÷ng ph©n tö ®−îc h×nh thμnh bëi viÖc ph¬i
n¾ng cã kh¶ n¨ng ph¸ hñy c¸c tÕ bμo da kháe
m¹nh. Do cã chøa c¸c sinh tè C vμ E, nh÷ng
kem nμy ®−îc giíi thiÖu lμ nh÷ng chÊt chèng sù
l·o hãa. Song, theo tiÕn sÜ Lorraine Kligman,
®μnh r»ng chóng cã mét sè t¸c dông h÷u Ých ®èi
víi da nh−ng nh÷ng g× xa h¬n n÷a th× míi chØ lμ
suy ®o¸n.

97
 * Mét sè c¸ch t¹o hiÖu qu¶ cao khi sö dông
chÊt xøc ngoμi da
- Thoa lóc da cßn −ít ®Ó gióp gi÷ ®−îc ®é Èm.
- Thoa thuèc mì lªn mÆt vμ chung quanh m¾t
tr−íc khi ®i ngñ. §Ó nguyªn kho¶ng n¨m phót råi
lÊy kh¨n giÊy lau nhÑ ®i.
- ChØ cÇn sö dông mét lo¹i cho toμn th©n.
* Trang ®iÓm cho ®Ñp nhÊt
TiÕn sÜ Carole Walderman khuyªn r»ng: “Khi
chóng ta cã tuæi, cμng Ýt phÊn son cμng dÔ nh×n h¬n”.
Sau ®©y lμ mét sè c¸ch ®Ó t¹o nªn tuyÖt t¸c
cña b¹n:
- Lμm dÞu ®«i m¾t: thoa nh÷ng mμu nhÑ nh−
n©u, n©u vμng, x¸m hoÆc n©u sÉm. Nh÷ng mμu
kim lo¹i hoÆc lÊp l¸nh ph¶n chiÕu ¸nh s¸ng cμng
lμm cho nÕp nh¨n cña b¹n râ h¬n.
- Lμm ph¼ng b»ng kem lãt: khi cã tuæi, c¸c lç
ch©n l«ng lín ra nªn khi thoa phÊn th−êng bÞ bá
qu·ng, ®Ó l¹i nh÷ng lç ®en. Tr−íc hÕt, b¹n nªn
dïng lo¹i kem láng ®Ó bÝt lç ch©n l«ng, sau ®ã dïng
bät biÓn thoa ®Òu b»ng nh÷ng líp phÊn máng.
- KÎ l«ng mμy: l«ng mμy còng cÇn mμu nh¹t
h¬n theo tuæi ®Ó lμm g−¬ng mÆt cña b¹n dÞu dμng
h¬n. Bót kÎ l«ng mμy ®Ëm kh«ng ¨n mμu víi
ng−êi cao tuæi.
- ChØ h¬i öng hång th«i: nÕu lç ch©n l«ng cña
b¹n lín hoÆc da mÆt cã nhiÒu vÕt, tèt nhÊt h·y thoa
kem ph¬n phít. Víi phÊn hång, b¹n lμm ®Çy bÒ
mÆt da vμ lÊp c¸c lç ch©n l«ng, nh÷ng vÕt nh¨n.

98
 ChØ thoa ph¬n phít d−íi x−¬ng gß m¸ vμ vïng
th¸i d−¬ng. Nhê thoa ®Ëm trªn x−¬ng gß m¸ chç
th¸i d−¬ng vμ d−íi x−¬ng gß m¸ gÇn quai hμm, tù
®éng x−¬ng gß m¸ cña b¹n thanh tho¸t h¬n.
- §õng t« ®Ëm qu¸: khi t« m¾t, t« ngang mÝ
m¾t tõ gãc ngoμi gÇn th¸i d−¬ng vμo gãc trong
gÇn mòi vμ t« bãng cao lªn. NÕu b¹n t« bãng qu¸
thÊp trªn vïng mÝ m¾t, nã nh− kÐo toμn bé m¾t
b¹n xuèng.
- T« m«i: dïng bót kÎ líp nÒn, sau ®ã t« son
lªn. Nªn dïng mμu ®á san h« phï hîp víi tuæi cña
b¹n h¬n v× nã tiÖp víi s¾c th¸i da.

* Nh÷ng r¾c rèi bªn ngoμi

B¹n ®õng nghÜ chØ ng−êi trÎ (thiÕu n÷) míi gÆp
nh÷ng r¾c rèi vÒ da dÎ.
Ng−êi cã tuæi còng cã cïng nh÷ng néi tiÕt tè
(c¸c tuyÕn b· nhên, c¸c tuyÕn må h«i vμ tÊt c¶
nh÷ng thμnh phÇn cÊu t¹o vÒ da kh¸c) nªn vÉn cã
thÓ g©y ra nh÷ng r¾c rèi nμy: môn trøng c¸, bÖnh
v¶y nÕn (psoriasis), chμm bé nhiÔm (eczema),
viªm da, trøng c¸ ®á... nh÷ng vÊn ®Ò khã ®¶o
ng−îc, nhÊt lμ khi b¹n cã lo¹i da dÔ m¾c nh÷ng
t×nh tr¹ng nμy (do di truyÒn).
- §èi víi môn trøng c¸: t×nh tr¹ng nμy kh«ng
ai lμ kh«ng bÞ, phÇn lín lμ do vÊn ®Ò néi tiÕt tè
kÝch thÝch c¸c tuyÕn b· nhên tiÕt ra qu¸ nhiÒu
chÊt ®−îc gäi lμ b· nhên (sebum), nã ®i qua c¸c
nang l«ng ®Ó b«i tr¬n da. Khi bÞ bÝt l¹i, b· nhên

99
kÕt hîp hoÆc víi nh÷ng m¶nh nhá keratin (chÊt
sõng) trãc ra ë c¸c nang l«ng, hoÆc víi c¸c vi
khuÈn cã s½n ë ®ã; sinh ra môn ®á bãng. Muèn hÕt
vμ s¹ch môn, b¹n h·y nhí nh÷ng ®iÓm sau:
+ Tr¸nh kh«ng ®ông vμo v× lμm vËy b¹n l¹i
®ang ®Èy chÊt Êy xuèng khiÕn cho thμnh nang cã
thÓ bÞ vì. B¹n cã thÓ t¹o ra nh÷ng môn míi vμ t¹o
sÑo. NÕu môn cã ®Çu vμng hay tr¾ng vμ xem
chõng s¾p vì, h·y dïng kh¨n nhóng n−íc Êm ®¾p
lªn kho¶ng m−êi phót, sau ®ã b¹n dïng kim ®·
khö trïng ®Ó lÓ vμ dïng g¹c nÆn nã ra.
+ §õng kú cä mÆt qu¸ m¹nh. ChØ cÇn röa mÆt
nhÑ nhμng ngμy 2 lÇn víi xμ b«ng nhÑ.
+ NÕu da b¹n nhên, kh«ng nªn dïng chÊt lμm
Èm da mçi ngμy.
+ Tr¸nh c¨ng th¼ng v× khi c¨ng th¼ng cã thÓ
lμm cho c¸c néi tiÕt tè s¶n sinh qu¸ nhiÒu.
+ Sau khi röa mÆt nªn thoa benzoyl peroxide
hay acid salicylic gióp môn nhät nhanh hÕt nhê cã
chÊt lét da nhÑ.
- Chμm béi nhiÔm:
Lo¹i chμm béi nhiÔm th−êng gÆp nhÊt lμ bÖnh
viªm da qu¸ mÉn (atopic dermatitis) lμ mét
khuynh h−íng di truyÒn ®èi víi nh÷ng bÖnh ph¸t
ban da còng nh− hen suyÔn vμ sèt cá kh« (hay
fever). BÖnh viªm da qu¸ mÉn cã thÓ bÞ kÝch thÝch
bëi nhiÒu thø nh−: søc nãng, len d¹, xμ b«ng hay
nh÷ng chÊt tÈy röa. Thªm mét bÖnh liªn quan víi
viªm da qu¸ mÉn lμ viªm da do tiÕp xóc vμ bÞ dÞ

100
øng víi mét chÊt kÝch thÝch bªn ngoμi. Nh÷ng
b−íc gióp b¹n hÕt ngøa bao gåm:
+ Thoa nhiÒu chÊt lμm Èm da v× b¹n th−êng
kh« h¬n møc b×nh th−êng.
+ C¸ch ngμy nªn xèi n−íc Êm kho¶ng 3 phót vμ
xèi nhÑ nhμng ®Ó n−íc ch¶y kh¾p lμn da cña b¹n.
+ Lμm Èm kh«ng khÝ còng gióp b¹n ®−îc dÔ chÞu.
+ Nªn dïng lo¹i xμ b«ng mÒm.
+ Nªn ®eo g¨ng tay khi lμm viÖc nhμ ®Ó tr¸nh
tiÕp xóc víi nh÷ng chÊt cã trong c¸c chÊt tÈy röa.
+ Nªn dïng quÇn ¸o may b»ng v¶i cho da ®−îc
th«ng tho¸ng.
+ §õng g·i x−íc chç ngøa. Muèn ®ì ngøa, b¹n
nªn ®¾p miÕng g¹c Èm lªn.
- Trøng c¸ ®á:
DÊu hiÖu ban ®Çu cña trøng c¸ ®á th−êng lμ bÞ
®á hay öng hång tõng lóc, ®Ó råi sau ph¸t triÓn
thμnh nèt ®á khã døt trªn hai m¸, mòi, c»m vμ cã
khi ë c¶ m¾t khiÕn m¾t bÞ ®á, ngøa vμ c¶m thÊy
cém nh− cã s¹n. Sù xuÊt hiÖn cña trøng c¸ ®á thùc
sù lμ do ®iÒu x¶y ra ë c¸c m¹ch m¸u ë d−íi.
Nh÷ng ng−êi bÞ trøng c¸ ®á th−êng cã c¸c m¹ch
m¸u mÆt n«ng, bÊt æn vμ th−êng gi·n ra. §ã lμ
c¸c mao m¹ch bÞ vì. PhÇn lín ®iÒu trÞ b»ng thuèc
b«i t¹i chç vμ uèng kh¸ng sinh. NÕu bÞ nÆng, cã
thÓ cÇn ®−îc xö lý b»ng c¸ch chiÕu laser, sö dông
b−íc sãng ¸nh s¸ng ®−îc mét trong nh÷ng thμnh
phÇn cña m¸u hÊp thu. §Ó tr¸nh bÖnh nμy ph¸t
triÓn, b¹n cÇn:

101
 + Tr¸nh dïng nh÷ng ®å ¨n nãng, cã gia vÞ.
+ Kh«ng ¨n chuèi, mËn, cam quýt, cμ chua, rau
bina, nho kh«, x× dÇu, s«c«la v× trong nh÷ng thø
nμy cã c¸c chÊt nh− histamine vμ tyramine lμm
t×nh tr¹ng tÖ h¬n.
+ Tr¸nh kh«ng kú cä mÆt qu¸ m¹nh.
+ §i kh¸m b¸c sÜ ®Ó ®−îc chÈn ®o¸n chÝnh x¸c.
Cã khi b¹n bÞ mét bÖnh nÆng h¬n lμ bÖnh lupus,
bÖnh thuéc hÖ miÔn dÞch cã nh÷ng ®Æc ®iÓm næi
mÈn ®á ë mÆt gièng nh− trøng c¸ ®á.

102
 Da ®Çu
(scalp)

Da ®Çu lμ d¶i da dai, ch¾c, cã nhiÒu m¹ch m¸u.

Th«ng th−êng tãc mäc rÊt nhiÒu tõ c¸c nang n»m
kh¾p chãp cña nã, nh−ng d−íi rõng tãc lén xén Êy
lμ líp da lu«n trãc ra. Còng nh− nh÷ng phÇn phñ
bªn ngoμi kh¸c cña chóng ta, c¸c tÕ bμo kh« lu«n
bong ra vμ b¸m vμo cäng tãc gièng nh− bôi ng«.
Hai vÊn ®Ò th−êng gÆp vÒ da cã thÓ lμm qu¸
tr×nh bong trãc nhanh. Mét lμ sù viªm nhiÔm ¶nh
h−ëng da ®Çu vμ nh÷ng vïng kh¸c cña c¬ thÓ cã
tªn lμ viªm da do t¨ng tiÕt b· nhên (seborrheic
dermatitis) mμ ta th−êng gäi lμ bÖnh gÇu b¸m da
®Çu (dandruff) - kh¸c víi gÇu b¸m da ®Çu th«ng
th−êng - d¹ng kh«ng cã h¹i. Cßn viªm da do t¨ng
tiÕt b· nhên lμ mét bÖnh kh«ng thÓ hÕt ®−îc nÕu
kh«ng ®iÒu trÞ.
BÖnh v¶y nÕn lμ vÊn ®Ò vÒ da chÕt kh¸c cã thÓ
lμm da ®Çu cña b¹n bong trãc. NÕu b¹n bÞ bÖnh v¶y
nÕn, b¹n cßn bÞ nh÷ng m¶ng ®á vμ cã v¶y ë nh÷ng
phÇn kh¸c cña c¬ thÓ. Nh÷ng m¶ng nμy cã v¶y dμy
h¬n tæn th−¬ng cña bÖnh viªm do t¨ng tiÕt b·
nhên. NÕu b¹n c¹y chóng ra sÏ bÞ ch¶y m¸u.
BÖnh v¶y nÕn cÇn ®i b¸c sÜ ®Ó ®iÒu trÞ, cßn bÖnh
viªm da do t¨ng tiÕt b· nhên th× kh«ng cÇn ®iÒu

103
trÞ phøc t¹p l¾m. Song, c¶ hai bÖnh ®Òu cã thÓ gi¶i
quyÕt tèt, v×:
- Xμ b«ng cã thÓ lμm trãc v¶y. ChÝnh v× thÕ,
b¹n nªn géi ®Çu h»ng ngμy b»ng dÇu géi ®Çu.
- Cã thÓ ph¶i dïng lo¹i dÇu géi chuyªn trÞ
gÇu 2 lÇn 1 tuÇn. Song, dÇu géi chuyªn trÞ gÇu lμ
lo¹i m¹nh cã thÓ lμm h− tãc, nªn cÇn dïng thuèc
d−ìng tãc ®Ó ngõa t×nh tr¹ng tãc bÞ kh« vμ tæn h¹i.
- Thay ®æi dÇu géi. V× mçi lo¹i cã t¸c dông
kh¸c nhau, b¹n cÇn thay ®æi ®Ó biÕt lo¹i nμo thÝch
hîp nhÊt gióp b¹n lo¹i trõ gÇu.
* H·y sö dông c¸c ngãn tay
ViÖc xoa nhÑ ®Ó kÝch thÝch da ®Çu cã thÓ gióp
ng¨n ngõa gÇu (n¨ng xoa bãp cßn gióp b¹n gi¶m
nhÑ c¬n nhøc ®Çu vμ c¶m thÊy tho¶i m¸i). LiÖu
ph¸p xoa bãp cña chuyªn viªn xoa bãp Edith
Malin khuyªn b¹n nªn thùc hiÖn lμ:

Dïng c¸c ®Çu ngãn tay bÊu
tho¶i m¸i quanh ®Çu kho¶ng
30 lÇn, sau ®ã dïng n¾m tay
(quay phÇn ph¼ng cña c¸c
ngãn tay cïng ãt bµn tay vµo
trong) vç vµo da ®Çu.
Dïng c¸c ®Çu ngãn tay day
vßng trªn da ®Çu, b¾t ®Çu
tõ phÇn tr¸n ra sau tíi phÇn
cæ (xem ®−êng sè 1 trong
h×nh). Sau ®ã day theo
®−êng sè 2 vµ sè 3.

104
TiÕp tôc xoa bãp b»ng c¸ch Ên Dïng hai ngãn tay c¸i Ên
c¸c ®Çu ngãn tay däc theo c¸c vµo ®¸y sä kho¶ng 30 gi©y
®−êng cña h×nh tr−íc. C¸c ngãn tíi 60 gi©y (nh− trong h×nh).
tay phñ ®−êng gi÷a (®−êng sè
1), bªn c¹nh ®−êng kia (®−êng
sè 2 vµ ®−êng sè 3).

Dïng t¸m ®Çu ngãn tay Dïng bµn tay tr¸i ®ì phÇn tr−íc
cña hai bµn tay Ên vµo da ®Çu, cßn bµn tay ph¶i ®Æt ë phÝa
®Çu ®Õn bèn lÇn, chuyÓn sau ®Çu. §Ó nguyªn nh− vËy
tõ tr−íc ra sau däc theo kho¶ng 30 gi©y. M−êng t−îng
®−êng gi÷a (®−êng sè 1). b¹n ®ang “nhÊc ®Çu lªn” (thùc ra
Sau ®ã b¾t ®Çu ë hai th¸i kh«ng nhÊc) gióp b¹n c¶m nhËn
d−¬ng ra sau ®Çu. nh− ®Çu ®ang ®−îc n©ng lªn.

Cuèi cïng, ®Æt hai bμn tay lªn ®Çu, ngay trªn
hai tai råi Ên ®Òu, nhÑ kho¶ng 30 ®Õn 60 gi©y.

105
 Sä
(skull)

Cã nh÷ng kh¸c biÖt nho nhá nh−ng ®¸ng kÓ

gi÷a sä cña ®μn bμ vμ ®μn «ng. Theo tiÕn sÜ Susan
Larson: “phô n÷ cã tr¸n rÊt th¼ng, chóng kh«ng
cã chãp x−¬ng trªn hai m¾t, trong khi nam giíi
th−êng cã tr¸n dèc xuèng vμ th−êng cã c¸i ®−îc
gäi lμ chãp tr¸n, phÇn nh« ra ngay chç l«ng mμy”.
* M¸i vßm tuyÖt vêi
Dï sä xem ra ph¼ng lú nh− thÕ nh−ng nã thùc
sù lμ mét hçn hîp gåm 22 x−¬ng kh¸c nhau.
Sä bao quanh n·o nh− chiÕc mò s¾t. Nã ®−îc
t¹o thμnh b»ng 8 x−¬ng nèi kÕt bÊt di bÊt dÞch. Sä
bao bäc vμ b¶o vÖ n·o, m¾t vμ tai, còng dμnh chç
cho c¸c c¬ cña ®Çu b¸m vμo.
TiÕp theo lμ cã bé x−¬ng mÆt, t¹o thμnh bëi 14
x−¬ng, kÓ c¶ x−¬ng hμm, ®−îc coi lμ mét phÇn cña
sä. C¸c x−¬ng mÆt quyÕt ®Þnh h×nh d¹ng cña
khu«n mÆt. C¸c x−¬ng mÆt còng gi÷ chÆt c¸c c¬
mÆt, nh÷ng thø ®−îc dïng ®Ó biÓu c¶m. CÊu tróc
cña chóng cßn bao gåm c¸c tói ®−îc coi lμ nh÷ng
thø gióp ta nh×n, ngöi, nÕm. Nh÷ng khoang kh¸c,
c¸c xoang, lμ nh÷ng tói khÝ trong sä, ®−îc lãt b»ng
nh÷ng mμng nhÇy. V× kho¶ng kh«ng kh«ng khÝ
nμy mμ sä nhÑ ®i so víi kÝch cì cña nã.

106
 Sä dμy kho¶ng trªn 1 cm, ®¸y n·o vμ vïng gÇn
th¸i d−¬ng cßn máng h¬n, v× thÕ sä dÔ bÞ tæn
th−¬ng, ch¼ng h¹n bÞ chÊn ®éng hoÆc nøt.
NÕu b¹n bÞ ng· hoÆc va ®Ëp m¹nh ®Õn ®é thμnh
chÊn ®éng, thùc ra nã g©y tæn th−¬ng n·o h¬n lμ sä.
Nguyªn nh©n g©y chÊn ®éng th−êng gÆp nhÊt
lμ ng·, cã khi lμm b¹n cho¸ng v¸ng mét lóc, nÕu
nÆng nã cßn lμm b¹n n«n möa, chãng mÆt, nhøc
®Çu, ï tai hoÆc mÊt ph−¬ng h−íng c¶ ngμy. Lo¹i
tæn th−¬ng nμy cßn cã thÓ g©y xuÊt huyÕt néi
(trong n·o). Lóc Êy b¹n cÇn ®i b¸c sÜ.
Lo¹i tæn th−¬ng nÆng h¬n n÷a lμ nøt sä n·o,
lóc x−¬ng cña sä bÞ vì cÇn ph¶i xö lý nh−ng ®iÒu
®¸ng nãi lμ sù tæn th−¬ng n·o. Song, lo¹i tæn
th−¬ng nμy hiÕm khi x¶y ra. Vïng dÔ tæn th−¬ng
nhÊt lμ ngay quanh tr¸n, n¬i cã x−¬ng máng h¬n.

Bμi ®äc thªm: Mò b¶o hiÓm

NÕu b¹n ®i xe m¸y, h·y ®éi mò b¶o hiÓm gióp
lμm gi¶m nguy c¬ bÞ chÊn th−¬ng ®Çu. H×nh d−íi
®©y minh häa ®éi mò b¶o hiÓm.

VÝ trÝ ®óng cña mò

lµ ph¶i ph¼ng, phñ
lÊy tr¸n. H·y ®iÒu
chØnh c¸c d©y cho
®óng vÞ trÝ nh− ta
thÊy trong h×nh.

107
 N·o
(brain)

Ng−êi ta nghÜ r»ng: cã sù liªn quan gi÷a träng

l−îng n·o víi trÝ th«ng minh, nh−ng sau khi c©n
bé n·o cña nh÷ng nhμ khoa häc næi tiÕng ®· cã
c©u tr¶ lêi cho vÊn ®Ò nμy. ThÕ nh−ng, gi÷a bé n·o
c©n nÆng 1.349 g cña «ng vua “cï lÇn” Ludwig víi
bé n·o xuÊt chóng cña Albert Einstein, «ng tæ
thuyÕt t−¬ng ®èi, hÇu nh− chØ chªnh nhau 10%.
NÕu kÝch cì kh«ng lμ vÊn ®Ò, thÕ lμ c¸i g×? C©u
tr¶ lêi lμ nh÷ng nh©n tè thuéc vÒ viÖc ch¨m d−ìng
cña chóng ta - dinh d−ìng tèt, n¨ng rÌn tËp, kÝch
thÝch nã - th× theo tiÕn sÜ Douglas Hermann:
“chóng ta cã thÓ c¶i thiÖn trÝ nhí vμ c¸c chøc n¨ng
cña n·o”.
* Sù ph©n c«ng
N·o lμ chç kÕt thóc c«ng viÖc cña hÖ thÇn kinh
cña c¬ thÓ. Nã lμ c¸c xung ®iÖn tõ ®Çu mót thÇn
kinh trªn kh¾p c¬ thÓ, ph©n lo¹i lo¹i nμo mμ c¬
thÓ ®ang thö chän råi dÉn truyÒn c¸c th«ng ®iÖp
trë l¹i qua hÖ thèng thÇn kinh, b¶o c¬ thÓ ph¶i
lμm g×: ®æ må h«i, h¾t h¬i, thë?
Tuy nhiªn, n·o cßn thùc hiÖn nhiÒu h¬n nh−
thÕ. Nã chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ chøc n¨ng cao h¬n
nh− ng«n ng÷, sù s¸ng t¹o vμ logic.

108
 Nã l−u tr÷ nh÷ng t−ëng nhí. Nã diÔn dÞch
nh÷ng xung lùc tõ m¾t chóng ta cã thÓ nh×n. Dï
nã chØ c©n nÆng kho¶ng trªn d−íi 1.500 g (chiÕm
2% thÓ träng), “c¸i ®Çu” Êy sö dông tíi 70% khÝ
chóng ta hÝt thë vμ thøc ¨n mμ chóng ta ¨n vμo.
N·o ®−îc chia thμnh mét sè vïng t−¬ng quan
víi nhau, mçi vïng ®iÒu khiÓn c¸c chøc n¨ng
riªng biÖt cña c¬ thÓ. N·o, phÇn lín nhÊt cña hÖ
thÇn kinh, phô tr¸ch viÖc lý luËn vμ trÝ th«ng
minh. PhÇn lín viÖc lý luËn cña chóng ta diÔn
ra trong phÇn vá n·o (cortex) - líp mμu n©u. Vá
n·o nhËn th«ng tin tõ c¸c d©y thÇn kinh trong
c¬ thÓ vμ ®iÒu khiÓn c¸c cö ®éng chñ ý, nh− cong
c¸c ngãn tay hay b−íc ®i. Nã còng lμ n¬i mμ b¹n
c¶m nhËn c¸c c¶m gi¸c, vá n·o ph©n lo¹i c¸c
xung lùc tõ m¾t, tai, mòi, l−ìi, da råi luËn ra
c¸c mμu s¾c, ©m thanh, h−¬ng vÞ vμ c¶m nhËn.
Vá n·o cßn ®Ó chøa c¸c ký øc, l−u tr÷ chóng
trong c¸c vïng ®−îc gäi lμ thïy th¸i d−¬ng
(temporal lobe).
* ë phÇn n·o chÝnh
S©u d−íi vá n·o lμ ®åi n·o (thalamus). Vïng
nμy ho¹t ®éng nh− trung t©m ®iÒu phèi cña n·o,
dÉn ®−êng th«ng tin tõ däc theo nh÷ng ®−êng
mßn c¶m gi¸c tíi phÇn cña vá n·o. Trªn thùc tÕ,
®åi n·o ho¹t ®éng ©m thÇm h¬n vá n·o. Ch¼ng
h¹n, nã cã thÓ c¶m nhËn sù ®au ®ín nh−ng kh«ng
thÓ nãi râ sù kh¸c biÖt gi÷a ®au do bÞ dao c¾t vμ
®au do bÞ mÌo c¾n.

109
 C¶ phÇn n·o s©u h¬n lμ mét bã cÊu tróc
gièng nh− nh÷ng h¹t h¹nh cã h×nh qu¶ h¹nh
t¹o thμnh hÖ b¶n tÝnh, vïng ®iÒu khiÓn nhiÒu
chøc n¨ng h»ng ngμy nh− sù tiªu hãa, nhÞp
tim, mïi vÞ vμ nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c cña c¶m
xóc vμ hμnh vi.

Bμi ®äc thªm: N¨m c¸ch lμm h− háng cña

ký øc cña chóng ta

Mét sè sinh ho¹t nh− häc hμnh, ¨n uèng vμ

luyÖn tËp cã thÓ gia t¨ng kh¶ n¨ng ho¹t ®éng
cña n·o th× còng cã nh÷ng c¸ch hμnh xö kh¸c l¹i
lμm yÕu kh¶ n¨ng Êy.
N¨m trong sè c¸c yÕu tè lμm suy yÕu n·o mμ
tiÕn sÜ Hermann ®· thÊy ®−îc lμ:
- C¨ng th¼ng: cã qu¸ nhiÒu ký øc, dï cã c¸i
chØ tho¸ng qua. C¨ng th¼ng lμm suy gi¶m sù tËp
trung vμ lμm cho b¹n hay quªn. NÕu b¹n cÇn
nhí ®iÒu g× quan träng, h·y dμnh thêi gian ®Ó tËp
trung, ®õng ®Ó nã bÞ ng¾t qu·ng.
- ThiÕu ngñ: n·o s¾p xÕp c¸c ký øc lóc b¹n
ngñ. GiÊc ngñ lμm b¹n tØnh t¸o h¬n nªn b¹n cã
thÓ tËp trung tèt h¬n. §õng ®¸nh c¾p thêi gian
ngñ nghØ cña b¹n, nÕu kh«ng b¹n sÏ ®¸nh mÊt trÝ
nhí cña m×nh.

110
 - Cao huyÕt ¸p: nã lμm suy yÕu trÝ nhí ng¾n
h¹n vμ lμm b¹n xö lý trÝ n·o chËm h¬n. Nã cßn
ph¸ hñy m« n·o b»ng c¸ch lÊy mÊt cña nã m¸u
vμ c¸c d−ìng chÊt. H»ng n¨m nªn kiÓm tra huyÕt
¸p Ýt nhÊt mét lÇn.
- R−îu: ngay c¶ chØ hai ly bia mét ngμy còng
sÏ lμm x¸o trén sù tËp trung, v× thÕ hÇu nh− b¹n
kh«ng nhí næi c¸c chi tiÕt cña mét sù kiÖn khi
b¹n uèng bia. ViÖc say s−a cßn hñy ho¹i c¸c tÕ
bμo n·o. Víi thêi gian, bÖnh nghiÖn r−îu lμm suy
gi¶m ký øc vμ kh¶ n¨ng nhí dai.
- ChÊt cafein: chÊt võa lμm gi¶m tËp trung võa
¶nh h−ëng ®Õn giÊc ngñ. Mçi ngμy uèng mét ly
cμ phª th× ®−îc nh−ng bÊt kú t¸ch cμ phª nμo
thªm còng g©y tæn h¹i cho trÝ nhí.

PhÇn cßn l¹i cña n·o xö lý bao gåm cuèng

n·o {nh÷ng phÇn gi÷a n·o, cÇu vμ hμnh tñy/tñy
n·o (pons and medulla oblongata)} ®iÒu khiÓn
ho¹t ®éng cña tim, c¸c m¹ch m¸u vμ hÖ h« hÊp.
Vïng cÊu t¹o d−íi ®åi (hypothalamus) nhá xÝu,
n»m ë ®¸y n·o cã chøc n¨ng ®iÒu khiÓn sù
chuyÓn hãa, th©n nhiÖt, møc ®−êng m¸u, ham
muèn vμ sù h−ng phÊn t×nh dôc. N·o ®iÒu
khiÓn ho¹t ®éng cña c¬; mét khi vá n·o lÖnh
cho mét cö ®éng, n·o sÏ khiÕn nh÷ng c¬ nμo cö
®éng vμ c¸ch cö ®éng.

111
 Bμi ®äc thªm: H·y lμm t¨ng tiÕn søc s¸ng
t¹o: Nh÷ng c¬n gi«ng b·o vμ nh÷ng −íc m¬
H¼n lμ Einstein vμ con ®−êi −¬i kh¸c nhau.
Picasso kh¸c con chuét tói. B¹n kh¸c con bß T©y
T¹ng. Nhê bé ãc, chóng ta lμ nh÷ng con ng−êi
cã kh¶ n¨ng s¸ng t¹o. Nhê bé n·o, ®éng vËt biÕt
®øng vμ kªu la.
B¹n kh«ng cã n¨ng khiÕu vÒ viÕt v¨n, lμm
th¬... nh−ng theo Willam Shephar, gi¸m ®èc
ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc s¸ng t¹o Buffalo, New
York th× ai còng cã kh¶ n¨ng s¸ng t¹o, kh¶ n¨ng
tån t¹i. B¹n ph¶i ®−a ra ®−îc nh÷ng c¸ch thøc
míi vμ hoμn h¶o h¬n ®Ó lμm viÖc nÕu kh«ng b¹n
sÏ bÞ tôt hËu.
Tuy nhiªn, b¹n ®©u thÓ ngåi lú ë bμn råi ph¸n
“N·o, h·y s¸ng t¹o ®i”. B¹n ph¶i biÕt c¸ch t¸n
tØnh trÝ n·o cña b¹n ®Ó ®−a nã vμo t×nh tr¹ng
s¸ng t¹o vμ häc c¸ch lîi dông kh¶ n¨ng cña nã
®Ó diÔn dÞch th«ng tin theo nh÷ng c¸ch ®éc ®¸o.

* H·y nu«i d−ìng c¸c tÕ bμo thÇn kinh

Bé n·o trung b×nh cña con ng−êi chøa kho¶ng
100 tû tÕ bμo thÇn kinh, mçi tÕ bμo cã mét sè
nh¸nh truyÒn th«ng nhá xÝu ®−îc gäi lμ h×nh c©y
®Ó nh÷ng tÕ bμo kh¸c cïng th«ng tin víi nhau.
§iÓm cña nh÷ng h×nh c©y nμy gÆp nhau ®−îc gäi
lμ tiÕp hîp thÇn kinh (synapse). N·o cã thÓ t¹o ra
100 tû nh÷ng kÕt nèi kh¸c nhau víi chÝnh nã.

112
 Nghe cã vÎ nhiÒu, ph¶i kh«ng nμo? Nh−ng tÕ
bμo n·o kh«ng thÓ tù bæ sung nh− c¸c tÕ bμo da.
Sù c¨ng th¼ng liªn tôc hay bÖnh nghiÖn r−îu cã
thÓ ph¸ hñy mét sè kho b¸u Êy. Vμo tuæi trung
niªn, tÊt c¶ chóng ta ®Òu mÊt ®i c¸c tÕ bμo thÇn
kinh (c¸c tÕ bμo n·o truyÒn c¸c tÝn hiÖu cho
nhau). Nh÷ng tÕ bμo thÇn kinh kh¸c cã tªn lμ c¸c
m« ®Öm (glia), n©ng ®ì vμ ®iÒu chØnh c¸c tÕ bμo
thÇn kinh.
ChÕ ®é ¨n uèng bæ d−ìng (nhÊt lμ chÊt kho¸ng
kÏm, lo¹i chÊt cña trÝ nhí cã nhiÒu trong thÞt bß,
c¸c lo¹i ®Ëu vμ con hμu) vμ sù luyÖn tËp cã thÓ
lμm “mμu mì” c¸c tÕ bμo n·o vμ “kÐo dμi” c¸c
nh¸nh. Nh÷ng m¶nh nh− nh¸nh c©y cña tÕ bμo
thÇn kinh thu thËp vμ xö lý th«ng tin.
* Nh÷ng kh¸c biÖt vÒ gièng
C¸c néi tiÕt tè kh«ng lμ nh÷ng ph¸t hiÖn duy
nhÊt cã liªn quan ®Õn gièng mμ c¸c nhμ nghiªn
cøu vÒ n·o ®· thùc hiÖn. Hä biÕt r»ng, n·o cña
bμo thai n÷ ph¸t triÓn nhanh h¬n n·o cña bμo
thai nam. Vμ hä thÊy r»ng nh÷ng d÷ liÖu khoa
häc thùc tÕ ®· ñng hé lËp luËn cho r»ng chøc n¨ng
cña n·o ë ng−êi nam vμ n÷ lμ kh¸c nhau. Trong sè
nh÷ng kh¸c biÖt vÒ gièng: thÓ chai (corpus
callosum), c©y cÇu nèi b¸n cÇu n·o tr¸i vμ ph¶i
cña n÷ lín h¬n nam. Nh÷ng h×nh quÐt cña n·o cho
thÊy c¸c ho¹t ®éng “suy nghÜ” cña n÷ diÔn ra ë c¶
hai phÇn n·o, trong khi cña nam “nÆng” vÒ mét
bªn h¬n.

113
 Sù kh¸c biÖt kh¸c n÷a lμ, trong khi n·o cña
nam nÆng h¬n n·o cña n÷ kho¶ng 10% th× n·o cña
n÷ cã nhiÒu tÕ bμo thÇn kinh h¬n cña nam kho¶ng
17%, khÝt l¹i víi nhau ë khu vùc hiÓu vÒ ng«n ng÷
vμ nhËn ra nh÷ng hßa ®iÖu trong ©m nh¹c vμ
giäng nãi. V× vËy, theo tiÕn sÜ Ruben Gur, gi¸o s−
Khoa T©m thÇn häc cña §¹i häc Pennsylvania:
“Phô n÷ nhí tõ vμ ¨n nãi l−u lo¸t h¬n, cßn nam
giíi thμnh th¹o h¬n vÒ c«ng viÖc thuéc kh«ng
gian, nh− viÖc ®äc c¸c b¶n ®å, còng nh− nh÷ng
c«ng viÖc kh«ng liªn quan ®Õn ký øc”.
* Cßn nhiÒu vÊn ®Ò bÝ Èn kh¸c n÷a vÒ n·o
Sù phøc t¹p bao giê còng “®¾t gi¸”. Víi hμng
tû tÕ bμo thÇn kinh lóc nμo còng ho¹t ®éng ån ·
trong n·o, ®«i lóc x¶y ra nh÷ng ®iÒu hÕt søc sai
háng. Ngay c¶ mét va ®Ëp nhÑ vμo ®Çu còng cã
thÓ xãa mÊt lÖnh “ng«n ng÷” vμ kh¶ n¨ng nãi
l−u lo¸t, khiÕn b¹n kh«ng thÓ “¨n nãi” ®−îc
nh− tr−íc.
Mét bÝ Èn th−êng gÆp h¬n lμ v× sao ®«i lóc b¹n
c¶m thÊy cho¸ng v¸ng hoÆc khã chÞu. C¶m nhËn
cho¸ng v¸ng, l©ng l©ng, chao ®¶o cã thÓ do mét
®iÒu g× ®ã ®¬n gi¶n nh− mét háng hãc trong m¹ng
c¶m gi¸c cña b¹n hay nh÷ng x¸o trén vÒ chuyÓn
®éng cña chÊt dÞch khi b¹n véi cói xuèng hay
®øng lªn, m¸u kh«ng kÞp ®−a lªn n·o. Sù thiÕu
m¸u trÇm träng, cao huyÕt ¸p, huyÕt ¸p thÊp, møc
®−êng m¸u thÊp vμ nh÷ng t¸c dông phô cña thuèc
còng cã thÓ lμm b¹n cho¸ng v¸ng. Khi bÊt ngê bÞ

114
cho¸ng v¸ng kÌm theo c¬n ®au ngùc, nhÞp tim
nhanh, hoa m¾t hoÆc tª d¹i, c¬n cho¸ng v¸ng cã
nguy c¬ biÕn thμnh ®ét quþ.
§«i khi sù cho¸ng v¸ng b¸o tr−íc c¬n ngÊt (mÊt
ý thøc do dßng m¸u tíi n·o bÞ gi¸n ®o¹n). NÕu
chuyÖn nμy th−êng x¶y ra, b¹n nªn ®i b¸c sÜ.
Nh−ng ®iÒu ch¾c ch¾n lμ b¹n ®ang cã c¸c vÊn ®Ò
vÒ tuÇn hoμn.
Nh÷ng rèi lo¹n thùc sù cña n·o xÕp lo¹i tõ
nh÷ng lo¹i viªm nhiÔm nh− viªm mμng n·o
(meningitis) tíi nh÷ng suy nh−îc do di truyÒn
nh− héi chøng down vμ c¸c ®iÒu kiÖn trÝ n·o nh−
bÖnh t©m thÇn ph©n liÖt (schizophrennia). TiÕn
sÜ Francis Pirozzolo, nhμ t©m thÇn häc thuéc §¹i
häc Y khoa Baylor nãi: “N·o lμ thø cùc kú phøc
t¹p. Tõng ngμy chóng ta hiÓu thªm vÒ nã nh−ng
nã nh− ®¸nh ®è chóng ta vμ lμm chóng ta thÊt
väng. §«i lóc cã nh÷ng sai háng mμ chóng ta
®μnh bã tay”.
* Nh÷ng vÊn ®Ò vÒ tuæi t¸c
Trong sè nh÷ng bÖnh ®¸ng ng¹i nhÊt vÒ n·o
ph¶i kÓ ®Õn bÖnh alzheimer’s (bÖnh sa sót trÝ nhí
ë ng−êi lín tuæi) vμ ®ét quþ. Kho¶ng 4 triÖu ng−êi
Mü m¾c bÖnh alzheimer’s, chiÕm 1/10 nh÷ng
ng−êi trªn 65 tuæi vμ gÇn mét nöa nh÷ng ng−êi
ngoμi 85 tuæi.
§¬n gi¶n cã nghÜa lμ: bÖnh alzheimer’s giÕt
chÕt c¸c tÕ bμo n·o, c¶ tíi hμng triÖu tÕ bμo.
Khi c¸c tÕ bμo chÕt ®i, hÕt th¸ng n¨m nμy ®Õn

115
th¸ng n¨m kh¸c, n¹n nh©n b¾t ®Çu mÊt trÝ nhí
nÆng, mÊt kh¶ n¨ng ng«n ng÷ vμ lËp luËn, suy
sôp thÓ lý vμ cuèi cïng lμ chÕt. BÖnh diÔn biÕn
kÐo dμi tõ ba ®Õn hai m−¬i n¨m vμ ch−a cã c¸ch
®Ó ch÷a.
Dï bÖnh nμy lμ nguyªn nh©n g©y tö vong ë
ng−êi lín ®øng thø t−, chóng ta vÉn biÕt rÊt Ýt
vÒ c¸c nguyªn nh©n cña nã. BÖnh nh©n th−êng
cho thÊy lμ bÞ thay ®æi c¸c chÊt dÉn truyÒn thÇn
kinh (neurotransmitter), nh÷ng chÊt truyÒn dÉn
th«ng tin trong n·o liªn quan ®Õn hãa häc ®Ó göi
c¸c xung lùc gi÷a c¸c tÕ bμo n·o. C¸c nhμ
nghiªn cøu cho r»ng, nh÷ng nh©n tè nh− tæn
th−¬ng ®Çu, sù gi¸o dôc vμ gièng ®−a ®Õn c¸c
nguy c¬ ph¸t triÓn bÖnh nμy. Nh÷ng nhμ nghiªn
cøu kh¸c ®· ®Þnh vÞ vμ x¸c ®Þnh c¸c gene liªn
quan ®Õn bÖnh.
ViÖc n¨ng ho¹t ®éng trÝ n·o cã thÓ gióp chèng
tr¶ bÖnh alzheimer’s. Nghiªn cøu cho thÊy, nh÷ng
ng−êi cã häc vμ thμnh ®¹t Ýt bÞ bÖnh nμy. Nguy c¬
ë hä chØ b»ng 1/3 so víi nh÷ng ng−êi kh¸c.
§ét quþ lμ mét trong nh÷ng kÎ thï chÕt ng−êi
cña n·o, nguyªn nh©n hμng ®Çu dÉn tíi nh÷ng
tμn tËt. C¸c b¸c sÜ nãi r»ng, cã 2 lo¹i ®ét quþ c¬
b¶n. Lo¹i thø nhÊt th−êng do c¸c côc m¸u trong
c¸c ®éng m¹ch dÉn tõ tim tíi n·o. Nh÷ng côc nμy
g©y nghÏn dßng m¸u, c¾t ®øt nguån «xy vμ d−ìng
chÊt, giÕt chÕt c¸c tÕ bμo n·o.
Lo¹i thø hai do sù xuÊt huyÕt trong n·o.

116
Chøng ph×nh ®éng m¹ch (aneurysm) - tói ®Çy
m¸u ph×nh ra tõ chç yÕu ë ®éng m¹ch - cã thÓ vì
®ét ngét. M¸u ch¶y tíi n·o bÞ gi¸n ®o¹n vμ
nh÷ng tÕ bμo chung quanh kh«ng ®−îc cung cÊp
m¸u. Cø n¨m ng−êi bÞ ®ét quþ th× cã mét ng−êi
lμ do sù xuÊt huyÕt, nh−ng chøng nμy g©y tö
vong cao h¬n nh÷ng ng−êi bÞ ®ét quþ do côc m¸u
lμm nghÏn.

Bμi ®äc thªm:

C¸c dÊu hiÖu c¶nh b¸o ®ét quþ

HiÖp héi Tim Hoa Kú khuyªn nªn biÕt vÒ c¸c

dÊu hiÖu ®ét quþ. Nh÷ng dÊu hiÖu nμy bao gåm:
- Suy yÕu ®ét ngét vμ tª d¹i mÆt, mét bªn
c¸nh tay hay c¼ng ch©n.
- Nãi n¨ng lén xén hoÆc kh«ng hiÓu ®−îc
ng−êi kh¸c nãi.
- §ét ngét nhøc ®Çu d÷ déi mμ kh«ng biÕt
nguyªn nh©n.
- Cho¸ng v¸ng kh«ng gi¶i thÝch ®−îc, ®i ®øng
kh«ng v÷ng hoÆc ®ét nhiªn bÞ tÐ.
Khi b¹n thÊy mét hay vμi triÖu chøng nh− vËy,
h·y ®i b¸c sÜ ngay.

117
 Tai
(ear)

Phô n÷ ®i lÊy chång ë Ai CËp cæ x−a sÏ tr«ng

nh− ng©y ng« nÕu thÊy m×nh kh«ng cã g× ®eo ë tai.
§iÒu Êy tr«ng ®· khã coi, nh−ng ®iÒu tÖ h¹i h¬n
vÒ tai lμ mÊt thÝnh lùc.
C¶m nhËn l¹ lïng vÒ thÝnh lùc khëi tõ da vμ
sôn cña tai ngoμi, n¬i tËp trung c¸c sãng ©m vμ
truyÒn chóng vμo mμng nhÜ, mμng cã sîi, trßn
ng¨n c¸ch tai ngoμi vμ tai gi÷a. Mμng nhÜ rung ®Ó
®¸p øng nh÷ng thay ®æi trong ¸p lùc kh«ng khÝ,
¸p lùc t¹o ra ©m.
Tõ ®Êy, nh÷ng rung ®éng ®i vμo ba x−¬ng nhá
cã c¸c tªn lμ x−¬ng bóa (malleus), x−¬ng ®e
(incus) vμ x−¬ng bμn ®¹p (stapes), nh÷ng x−¬ng
h×nh thμnh mét chuçi ngang qua tai gi÷a. Nh÷ng
rung ®éng ®i vμo tai trong, n¬i èc tai (cochlea),
mét c¬ quan cã h×nh èc sªn ®−îc lãt b»ng 20.000
nhãm l«ng c¶m gi¸c nhá li ti, chuyÓn ©m tíi n·o.

* Lμm bít nh÷ng triÖu chøng ®au tai

B¹n cã thÓ nãi tai gièng nh− c¸i hang cña c¬ thÓ.
Chóng t¹o ®−êng hÇm ®i vμo c¸c vïng cña ®Çu, ®−îc
biÓu thÞ b»ng nh÷ng lo¹i hÖ thèng, nh÷ng ngãc
ng¸ch, nh÷ng khe kÏ vμ nh÷ng hμnh lang.

118
 Bμi ®äc thªm: §õng ®Ó tai ®Æc r¸y
Chóng ta thäc, ngo¸y tai ®Ó lÊy r¸y tai nh−ng
cã bao giê ph¶i hái v× sao ch−a?
Theo tiÕn sÜ Sreven D.Rauch, trî gi¶ng Khoa
Tai mòi häng (otolaryngology) ë §¹i häc Y khoa
Harvard th× ®óng ra r¸y tai lμ ®iÒu tèt. Nã gi÷ cho
tai Èm, cã nh÷ng ®Æc tÝnh kh¸ng khuÈn vμ ng¨n
chÆn nh÷ng thø nh− bôi ®Êt.
Trªn thùc tÕ, tai s¶n xuÊt r¸y tõ c¸c tuyÕn
n»m trong mét phÇn t− èng tai ngoμi, lμ khèi tù
s¹ch. ViÖc dïng b«ng ®Ó lÊy r¸y tai cã khi cßn
®Èy r¸y tai vμo s©u h¬n.
Nh−ng cã nh÷ng ng−êi cã nhiÒu r¸y vμ r¸y
kh« h¬n. §Æc biÖt khi èng tai hÑp hoÆc do nghe
®iÖn tho¹i qu¸ nhiÒu. Tr−êng hîp nμy b¹n cÇn
lÊy ®Ó tr¸nh tai bÞ bÝt l¹i: H·y nhá thuèc chøa
hydrogen peroxide (cã b¸n s½n ë hiÖu thuèc), cø
tuÇn tuÇn l¹i nhá 1 lÇn ®Ó gi÷ cho r¸y ®−îc Èm
vμ nh− thÕ tai sÏ dÉn l−u b×nh th−êng.

Còng nh− bÊt kú vïng tho¸t nμo, tai dÔ bÞ dÉn

l−u kÐm. ChÊt dÞch ®äng l¹i, bÞ gi÷ trong vïng Êm,
tèi cña tai gi÷a, lμ n¬i ®Ó vi khuÈn vμ vi rót ph¸t
triÓn. KÕt qu¶ lμ: tai gi÷a bÞ viªm vμ ®au nhãi.
Dï trÎ th−êng bÞ viªm tai gi÷a nh−ng ng−êi lín
còng cã thÓ bÞ sau c¬n c¶m l¹nh hoÆc sù thay ®æi
¸p lùc lóc ®i m¸y bay.

119
 NÕu tai b¹n c¶m thÊy ®Çy hay nÕu nã nghe
tiÕng ®−îc tiÕng mÊt do sù viªm nhiÔm, r¾c rèi
th−êng kÐo dμi mét, hai ngμy. Nh−ng nÕu nh÷ng
vÊn ®Ò nμy kÐo dμi b¹n cÇn ®i b¸c sÜ ®Ó ch÷a trÞ.
Viªm nÆng cã thÓ lμm r¸ch mμng nhÜ, lóc Êy b¹n
cã thÓ hÕt ®au nh−ng mμng nhÜ bÞ thñng cÇn ®−îc
phÉu thuËt ®Ó ch÷a.
èng tai dμi chõng 2,5 cm dÉn tõ tai ngoμi tíi
mμng nhÜ cã thÓ bÞ viªm do tÝch n−íc (viªm tai cña
vËn ®éng viªn b¬i léi). Dï triÖu chøng viªm cã thÓ
tù hÕt, b¸c sÜ vÉn cã khi ph¶i cho dïng thuèc nhá
kh¸ng sinh.
* ViÖc dïng tay bÊu tai khi tai bÞ ï
Cã nh÷ng lóc b¹n nghe thÊy ©m thanh khã
chÞu, the thÐ ë m¸y truyÒn h×nh vμ truyÒn thanh
vμ ®−îc th«ng b¸o lμ “tiÕng thö”. Nh−ng gi¶ nh−
®Êy kh«ng ph¶i lμ tiÕng thö mμ lμ tiÕng ï ï suèt
ngμy ®ªm ë tai b¹n th× sao?
T×nh tr¹ng Êy gäi lμ sù ï tai (tinnitus).
ï tai cã thÓ do th−êng xuyªn ph¶i nghe nh÷ng
tiÕng ®éng lín l©u ngμy, nh−ng còng cã thÓ do èng
tai ngoμi bÞ t¾c v× r¸y tai, cã thÓ do c¸c khèi u
thÇn kinh thÝnh gi¸c, c¸c tæn th−¬ng ®Çu vμ
nh÷ng rèi lo¹n cña tai trong nh− bÖnh mÐniÌre.
Nh÷ng thñ ph¹m kh¸c n÷a lμ do aspirin, mét sè
thuèc huyÕt ¸p hay vμi lo¹i thuèc tim.
Khëi ®Çu kh«ng cã g× ®¸ng ng¹i nh−ng råi nã
g©y thμnh sù khã chÞu. V× nã liªn quan ®Õn
nh÷ng ®iÒu kiÖn bÖnh tiÒm Èn, b¹n cÇn ®Õn b¸c

120
sÜ ®Ó kiÓm tra xem lμ do r¸y tai bÝt kÝn hay do
viªm nhiÔm.
* B¶o vÖ thÝnh lùc
Nguyªn nh©n lín nhÊt khiÕn mÊt thÝnh lùc mμ
b¹n khã tr¸nh khái ®−îc lμ tuæi t¸c. ThËt thÕ, 30
®Õn 60% ng−êi trªn 60 tuæi bÞ mét d¹ng mÊt thÝnh
lùc nμo ®ã.
Nguyªn nh©n thø hai cã thÓ tr¸nh ®−îc lμ bÞ
bÝt r¸y tai (do tiÕng ®éng qu¸ lín t¸c ®éng c¸c l«ng
thanh m¶nh ë tai trong).

Bμi ®äc thªm:

VÊn ®Ò c©n b»ng – BÖnh mÐniÌre

H·y t−ëng t−îng mét c¬n cho¸ng v¸ng m¹nh

®Õn nçi b¹n bÞ ng·, d¹ dμy cña b¹n s«i ïng ôc,
®Çu ãc quay vßng vßng vμ b¹n c¶m gi¸c buån
n«n mμ nÕu n«n ®−îc th× míi dÔ chÞu.
ViÔn c¶nh Êy lμ cã thùc ®èi víi nh÷ng ng−êi
bÖnh MÐniÌre, mét rèi lo¹n cña tai trong chñ
yÕu ¶nh h−ëng ë nh÷ng ng−êi ngoμi 50 tuæi.
Khëi ®Çu cña bÖnh lμ dÊu hiÖu cho thÊy cã qu¸
nhiÒu chÊt dÞch trong ®−êng xo¾n èc tai trong,
nh÷ng ®−êng kiÓm so¸t sù c©n b»ng. Cïng víi
sù cho¸ng v¸ng lμ sù giËt giËt m¾t, ï tai vμ
®iÕc. Trong phÇn lín tr−êng hîp chØ mét tai bÞ
¶nh h−ëng.

121
 BÖnh nμy cã thÓ khiÕn b¹n c¶m thÊy v«
ph−¬ng cøu ch÷a nh−ng b¹n còng cã nh÷ng
c¸ch tù gióp m×nh. V× rèi lo¹n buéc ph¶i gi¶i
quyÕt b»ng dÞch ë tai trong, c¸ch ®Çu tiªn lμ thay
®æi sù c©n b»ng chÊt dÞch cña c¬ thÓ, nghÜa lμ
tr¸nh dïng cμ phª vμ r−îu, kiªng muèi.
ë c¸c tiÖm thuèc còng b¸n s½n nh÷ng lo¹i
thuèc kh¸ng buån n«n chøa dimenhydrinate (nh−
dramamine) hay chøa meclizine hydrochloride
(nh− bonine).

Muèn tr¸nh bÞ mÊt thÝnh lùc trong tr−êng hîp

thø hai, b¹n cÇn biÕt lo¹i tiÕng ®éng nμo lμ nguy
hiÓm ®Ó tr¸nh. B¹n cÇn tr¸nh nghe tiÕng ®éng ë
møc kho¶ng 80 vμ 95 decibel trong vßng 1 tiÕng.

122
 M¾t
(eyes)

B¹n dÔ dμng cho r»ng thÞ lùc lμ ®iÒu hiÓn

nhiªn. V× xÐt cho cïng nh×n chØ ®¬n gi¶n lμ
chuyÖn më m¾t ra.
Cã ®óng vËy kh«ng? Kú thùc th× hai cÇu m¾t
bËn rén cña b¹n ghi nhËn 36.000 th«ng tin b»ng
m¾t mçi giê, kho¶ng 864.000 th«ng tin mét ngμy.
Víi c¸ch truyÒn thÕ nμy, ch¼ng l¹ g× cã ®Õn 80%
ghi nhËn vÒ cuéc ®êi nμy nhê cÆp m¾t. ThËt thÕ,
b¹n ph¶i nãi r»ng m¾t ®©u chØ lμ cöa sæ thÕ giíi,
chóng cßn lμ nh÷ng phÇn tö siªu nh¹y.

* Nh×n lμ nhËn
Quy tr×nh thÞ lùc khëi sù víi ¸nh s¸ng, ¸nh
s¸ng ®i vμo m¾t b»ng c¸ch ®i qua gi¸c m¹c. Mμng
trong suèt n»m vßng quanh tr−íc nh·n cÇu. Ngay
d−íi ®ång tö (vßng ®en ë gi÷a trßng ®en), c¸c c¬
m¾t thùc hiÖn nh÷ng ®iÒu chØnh tû mØ theo h×nh
d¹ng cña c¸c thñy tinh thÓ nhá xÝu. Víi nh÷ng
®iÒu chØnh nμy, mét h×nh ¶nh râ ®−îc phãng ra
nh− mét phim xinª lén ng−îc trªn vâng m¹c n»m
phÝa sau m¾t. §ång tö ph¶n øng l¹i c−êng ®é ¸nh
s¸ng b»ng c¸ch më réng ra hay co l¹i, do trßng
®en quanh nã ®iÒu chØnh.

123
 Vâng m¹c, mμng n»m däc theo thμnh ®en bªn
trong nh·n cÇu, lμ mét mμn h×nh lín ®−îc xö lý
b»ng kü thuËt cao. Nã lμ mét líp mμng nh¹y ¸nh
s¸ng cã hai lo¹i tÕ bμo thÇn kinh chuyªn biÖt,
nh÷ng tÕ bμo h×nh que vμ nh÷ng tÕ bμo h×nh nãn.
Nh÷ng tÕ bμo h×nh que nh¹y víi ¸nh s¸ng mê ®ôc
nhÊt. Nh÷ng tÕ bμo h×nh nãn ph¸t hiÖn mμu vμ
tiÓu tiÕt. C¶ tÕ bμo h×nh que vμ h×nh nãn ®Òu biÕn
®æi c−êng ®é ¸nh s¸ng, mμu s¾c vμ h×nh d¹ng
thμnh nh÷ng xung lùc thÇn kinh, nh÷ng thø
truyÒn l¹i däc theo thÇn kinh thÞ gi¸c (d©y c¸p nèi
dÉn tíi n·o).
Toμn bé quy tr×nh nμy x¶y ra ë tèc ®é lμm cho
c¸i nh¸y m¾t d−êng nh− gièng nh− cö ®éng chËm.
Khi ¸nh s¸ng ch¹m vμo c¸c tÕ bμo h×nh que vμ
h×nh nãn, xung lùc thÞ gi¸c (ë d¹ng n¨ng l−îng
thÇn kinh) phãng tõ m¾t vμo n·o víi tèc ®é t−¬ng
®−¬ng 680 km/giê. Lóc ®Çu xung lùc Êy ch¹m vμo
phÇn sau cña n·o, n¬i c¸c h×nh d¹ng cña sù vËt vμ
mét tæ chøc kh«ng gian cña c¶nh vËt ®−îc diÔn
gi¶i. Nh÷ng phÇn kh¸c cña n·o xö lý thªm - ®iÒu
mμ b¹n thÊy lμ ®iÒu b¹n cã ®−îc.

* Sù l·o hãa cña m¾t

Dï b¹n chμo ®êi víi thÞ lùc tèt, cã mét kÎ thï
ch¾c ch¾n ®èi víi m¾t: thêi gian. Cã nghÜa lμ m¾t
cña b¹n sÏ yÕu dÇn.
NÕu b¹n thÊy m¾t m×nh cμng lóc cμng nhßa,
b¹n h·y nghe theo lêi khuyªn sau:

124
 - H·y ®eo kÝnh: ®õng ®Ó m×nh sî “tr«ng cã vÎ
giμ” mμ kh«ng chÞu ®eo kÝnh. Theo tiÕn sÜ
Jonathan Trobe, gi¸o s− Khoa M¾t ë §¹i häc Y
Michigan: “Ai còng cÇn ®eo kÝnh khi ë gi÷a ®é tuæi
bèn m−¬i, ®iÒu mμ khã ai tr¸nh ®−îc”.
- Thö c¸c tiªu ®iÓm: nÕu b¹n ®ang mang kÝnh
cËn nh−ng råi l¹i ph¸t hiÖn chøng viÔn thÞ,
chuyªn viªn ®o m¾t hay b¸c sÜ nh·n khoa sÏ
khuyªn b¹n mang kÝnh hai trßng (bifocals), mét
®Ó nh×n xa vμ mét ®Ó lμm viÖc gÇn nh− ®äc s¸ch.

Bμi ®äc thªm: Chän gäng kÝnh

NÕu m¾t lμ thø ®Çu tiªn b¹n l−u ý khi gÆp ai
®ã th× cÆp kÝnh lμ c¸i b¹n l−u ý tiÕp theo.
Trong khi ®i mua kÝnh, cã khi b¹n ph¶i t×m m·i
vμ thËt khã ®Ó cã ®−îc cÆp kÝnh phï hîp víi
khu«n mÆt cña b¹n.
B¹n cã thÓ nghÜ r»ng m×nh biÕt râ h×nh d¹ng
khu«n mÆt cña m×nh nh−ng ®©y lμ c¸ch ®Ó cã
®−îc ®−êng nÐt ®óng. H·y vuèt tãc cña b¹n
ng−îc l¹i, nh×n vμo g−¬ng råi dïng c©y son m«i
nμo ®ã ®Ó ph¸c g−¬ng mÆt cña b¹n lªn g−¬ng.
B¹n sÏ sím ph¸t hiÖn h×nh bãng cña b¹n lμ tr¸i
xoan, trßn, h×nh tr¸i tim, ch÷ nhËt, tam gi¸c,
vu«ng hay h×nh thoi. H·y ph¸c víi nh÷ng minh
häa nμy lªn giÊy ®Ó x¸c ®Þnh lo¹i gäng kÝnh phï
hîp víi khu«n mÆt cña b¹n nhÊt.

125
 TiÕn sÜ Anshel cßn khuyªn b¹n chän kÝnh cã
cÇu (sèng mòi) dμy, mμu sËm nÕu b¹n muèn
nhÊn vμo ®«i m¾t c¸ch xa hay c¸i mòi dμi. Cßn
nÕu muèn ®«i m¾t cña b¹n sÝt nhau, h·y chän
kÝnh cã gäng cao, m¶nh, mμu nh¹t.

NÕu g−¬ng mÆt cña b¹n §èi víi khu«n mÆt trßn,
h×nh tr¸i xoan, b¹n cã h·y thö c¸c lo¹i gäng cã
thÓ ®eo gäng kÝnh nµo d¹ng gãc c¹nh hay gãc
còng c©n ®èi. h×nh häc.

G−¬ng mÆt h×nh ch÷ NÕu khu«n mÆt b¹n h×nh tam
nhËt, h·y chän kÝnh cã gi¸c, h·y thö gäng h×nh tr¸i
thanh ®Ønh th¼ng cßn tim cã ®Ønh th¼ng hay gäng
®−êng ®¸y trßn. d©y kh«ng cã vµnh ë ®¸y.

126
 MÆt vu«ng phï hîp NÕu khu«n mÆt h×nh
gäng trßn hay bÇu dôc. thoi, h·y chän gäng h×nh
b−ím hay vu«ng.

NÕu b¹n cã khu«n mÆt

h×nh tr¸i xoan, h·y thö
gäng cã ®Ønh th¼ng vµ
c¹nh trßn.

* Kh«ng ph¶i lóc nμo còng “häa trung h÷u

phóc” c¶ ®©u
Mét kÎ ®¸nh c¾p thÞ lùc kh¸c n÷a lμ bÖnh ®ôc
thñy tinh thÓ (cataract), t×nh tr¹ng lμm vÈn ®ôc
(kÐo mμng) mét phÇn hay hoμn toμn thñy tinh
thÓ. Gi÷a tuæi 65 vμ 74, kho¶ng 23% ng−êi bÞ
bÖnh nμy. Sau tuæi 75, gÇn nöa sè chóng ta bÞ
bÖnh nμy.
May lμ, kü thuËt t¸ch bá nã ®· tiÕn xa. Thªm
vμo khoa phÉu thuËt tiªu chuÈn cßn cã phÉu thuËt

127
nhò hãa thñy tinh thÓ (phacoemulsification
surgery), trong ®ã nh©n cña thñy tinh thÓ bÞ ®ôc
®−îc sãng siªu ©m lμm tan ra vμ hãa láng.
Nh−ng b¹n cã thÓ sím thùc hiÖn (tõ lóc cßn
trÎ), hay Ýt ra lμ lμm chËm viÖc ph¸t triÓn cña
chóng nh»m tr¸nh nh÷ng chuyÖn nμy qua nh÷ng
®iÒu sau:
Kh«ng hót thuèc: thuèc l¸ lμ thø g©y ra bao ®iÒu
vÒ søc kháe còng gãp phÇn vμo viÖc lμm ®ôc thñy
tinh thÓ, nghÜa lμ lμm suy gi¶m møc m¸u nu«i
d−ìng gióp duy tr× ®é trong suèt cña thñy tinh thÓ.

Bμi ®äc thªm: NghÖ thuËt c¾t tØa l«ng mμy

L«ng mμy ®−îc c¾t tØa khÐo gióp t«n t¹o ®«i
m¾t cña b¹n. ViÖc c¾t tØa l«ng mμy ®−îc nhanh
vμ kh«ng ®au nÕu b¹n tu©n theo nh÷ng c¸ch
®óng. Sau ®©y lμ mét sè ®Ò nghÞ cña chuyªn
viªn hãa trang, Joseph Anthony.
Tr−íc khi b¾t ®Çu, b¹n nªn röa s¹ch da bªn
d−íi vμ gi÷a hai bªn l«ng mμy b»ng n−íc c©y phØ
®Ó lo¹i bá chÊt nhên.
Sau ®ã lau thËt s¹ch. NÕu b¹n mang kÝnh s¸t
trßng, h·y lÊy chóng ra. TiÕp theo, b¹n h·y ch¶i
bét mê lªn l«ng mμy ®Ó lμm l«ng nh¹t mμu h¬n.
§Õn lóc c¾t tØa hay nhæ, h·y dïng nhÝp ®· mμi
v¸t ®i h¬n lμ dïng lo¹i nhÝp nhän hoÆc cïn.
Nh÷ng minh häa d−íi ®©y gióp b¹n thùc hiÖn
cho khÐo.

128
Dïng ngãn trá vµ ngãn Dïng nhÝp nhæ xu«i theo
gi÷a cña bµn tay tr¸i h¬i h−íng mäc cña l«ng,
hÕch l«ng mµy lªn. giËt lªn vµ ra phÝa ngoµi.

Dïng kÐo tØa dµi, l−ìi §Ó gi÷ l«ng mµy yªn vÞ,
m¶nh ®Ó tØa. xÞt keo råi dïng bµn ch¶i
lµm nh½n chóng. Sau ®ã
lau cho thËt s¹ch.

Mang ®å che ch¾n: nh»m tr¸nh ®i nh÷ng tia

cùc tÝm lμm ®ôc thñy tinh thÓ. V× thÕ, khi ®i ra
n¾ng b¹n nªn mang kÝnh r©m.
¡n nhiÒu lo¹i rau tr¸i giμu sinh tè C vμ E vμ
beta catorene lμ nh÷ng chÊt kh¸ng oxy hãa ®Ó gióp
lμm chËm sù ph¸t triÓn bÖnh ®ôc thñy tinh thÓ.

129
 èng lÖ
(tear ducts)

Khãc lμ biÓu hiÖn cña mét trong hai tr¹ng

th¸i: vui s−íng hoÆc ®au buån. B¹n ®−îc tuyÓn
chän, thÕ lμ b¹n khãc v× sung s−íng. Thi tr−ît
b¹n còng bËt khãc nh−ng lóc Êy lμ nh÷ng giät
n−íc m¾t hèi hËn.
N−íc m¾t lμ chÊt dÞch tiÕt ra m»n mÆn, ®Çy
n−íc gi÷ cho hai phÇn cña m¾t lu«n Èm. Chóng
ch¶y qua gi¸c m¹c (mμng lãt trong suèt cña m¾t)
vμ lμm tr¬n kÕt m¹c (mμng phñ trßng tr¾ng cña
m¾t vμ lãt phÇn bªn trong mÝ m¾t). Thùc hiÖn
c«ng viÖc “quÐt t−íc” cña chóng, n−íc m¾t cßn röa
s¹ch nh÷ng m¶nh bôi trong m¾t vμ gióp m¾t
tr¸nh sù viªm nhiÔm b»ng chÊt s¸t trïng tù nhiªn
cã tªn lysozyme.
Dï n−íc m¾t tèt nh− nhau nh−ng chóng tíi tõ
c¸c nguån kh¸c nhau. N−íc m¾t gi÷ cho m¾t b¹n
lu«n Èm lμ chÊt dÞch tiÕt ra c¬ b¶n, ®−îc s¶n sinh
ë kÕt m¹c vμ c¶ trong mÝ m¾t. N−íc m¾t mμ ta
khãc lóc mÊt ng−êi th©n hay khi lμm ¨n thÊt b¹i
lμ n−íc m¾t ph¶n x¹, xuÊt ph¸t tõ tuyÕn n−íc m¾t
ë khãe trªn, bªn ngoμi cña mÝ m¾t trªn.
L−îng n−íc m¾t tu«n trμo nμy kÕt thóc ë c¸c
èng lÖ, nh÷ng lç nhän n»m ë c¸c c¹nh trong cña

130
mÝ m¾t thÊp h¬n bªn trªn. Ngoμi viÖc s¶n sinh
n−íc m¾t, c¸c èng lÖ ho¹t ®éng nh− nh÷ng èng
tho¸t qua ®ã n−íc m¾t röa s¹ch c¸c ®−êng mòi.
§óng vËy, khi b¹n hØ mòi sau lóc khãc ngon lμnh
lμ b¹n ®ang truyÒn c¸c tia n−íc m¾t vμo m« m¾t.
* Nh÷ng lóc kh« r¸o
HÇu nh− b¹n kh«ng ®Ó ý g× tíi n−íc m¾t cho tíi
khi c¸c “giÕng” nμy kh« ®i. Khi m¾t b¹n kh« nh−
vËy, chóng cã c¶m gi¸c dÆm hoÆc ngøa, cã khi ran
r¸t. Kho¶ng 90% tr−êng hîp m¾t kh« lμ do ®iÒu
kiÖn ®−îc gäi lμ kh« do viªm gi¸c - kÕt m¹c
(keratoconjunctivitis sicca - KCS).
C¸c nhμ nghiªn cøu vÉn ch−a hiÓu c¬ chÕ cña
sù thay ®æi trong viÖc c©n b»ng c¸c néi tiÕt tè lóc
mang thai hay hμnh kinh cã thÓ lμm thay ®æi
n−íc m¾t cña phô n÷. Phô n÷ m·n kinh vμ sau
m·n kinh th−êng bÞ ¶nh h−ëng bëi KCS. Theo
tiÕn sÜ Mary Gillbert Lawrence, b¸c sÜ chuyªn
khoa m¾t ë §¹i häc Y khoa Yale, th× “mμn n−íc
m¾t cã liªn quan víi t×nh tr¹ng néi tiÕt tè. NhiÒu
bÖnh nh©n n÷ thÊy r»ng trong lóc mang thai hä
kh«ng thÓ mang kÝnh ¸p trßng hoÆc ph¶i nhá
thªm chÊt b«i tr¬n ®Ó ®−îc dÔ chÞu. ThËt thÕ,
nhiÒu phô n÷ nãi r»ng m¾t hä c¶m thÊy kh«
trong mét sè lÇn trong th¸ng”.
NÕu b¹n bÞ m¾t kh« mμ thñ ph¹m kh«ng ph¶i
lμ nh÷ng thay ®æi néi tiÕt tè, b¹n cã thÓ cho lμ t¹i
thuèc. Mét vμi lo¹i thuèc g©y ¶nh h−ëng nμy, nh−
c¸c thuèc kh¸ng histamine (antihistamine), nh÷ng

131
thuèc chèng trÇm c¶m (tricylic antidepressant), v×
thÕ h·y cïng b¸c sÜ hay d−îc sÜ kiÓm tra l¹i.
Nh−ng dï sao, b¹n cã thÓ c¶i thiÖn t×nh h×nh
b»ng nh÷ng c¸ch sau:
- Lμm Èm m«i tr−êng: h·y dïng m¸y gi÷ ®é Èm
kh«ng khÝ ®Ó lμm Èm m«i tr−êng. V× gi¸c m¹c lu«n
ph¬i ra kh«ng khÝ nªn khi lμm Èm kh«ng khÝ, b¹n
gióp gi¸c m¹c gi÷ Èm.
- Nhá m¾t: ë c¸c hiÖu thuèc cã b¸n s½n nh÷ng
lo¹i n−íc m¾t nh©n t¹o. B¹n mua vÒ vμ sö dông,
h·y lμm theo h−íng dÉn cña nhμ s¶n xuÊt. Th−êng
th× nhá hai hay ba giät mçi bªn m¾t, nh−ng nÕu
nhá nhiÒu h¬n còng v« h¹i, cã ®iÒu lμm vËy chØ
phÝ v× nã kh«ng gióp Ých g× thªm.
- Nhá ®óng c¸ch: c¸ch tèt nhÊt ®Ó nhá m¾t lμ
h·y kÐo mÝ m¾t xuèng, sau ®ã h¬i hÕch ®Çu ra sau
råi h·y nhá.
Khi n−íc ®Çy trong m¾t, nã cã thÓ ch¶y xuèng
c¸c èng lÖ ®i vμo mòi cña b¹n vμ b¹n nuèt ph¶i nã.
§Ó tr¸nh ®iÒu Êy, h·y ®Æt ngãn tay c¸i vμ ngãn
tay trá vμo c¹nh m¾t, nghiªng ®Çu ra sau vμ nhÑ
day kho¶ng vμi phót. Lμm vËy cßn gióp t¨ng t¸c
dông cña chÊt nhá m¾t.

132
 Mòi
(nose)

Dï b¹n cã c¸i mòi thÕ nμo ®i n÷a, b¹n cã −a nã

hay kh«ng, nã vÉn lμm Êm kh«ng khÝ ®i vμo, läc vμ
b¬m h¬i Èm tr−íc khi kh«ng khÝ ®i ngang qua phæi.
Thªm n÷a, viÖc lμm nãng vμ lμm s¹ch, mòi cña
b¹n ph¶i hÝt râ kháe vμ ®¸nh h¬i thËt tμi t×nh. Nã cã
thÓ ph¸t hiÖn vμ ph©n biÖt 4.000 mïi vÞ kh¸c nhau.

Bμi ®äc thªm: Cã “ham g×” c¸i mòi míi kh«ng?

Gi¶ nh− b¹n phÉu thuËt t¹o h×nh mòi (t¸i t¹o
mòi), b¹n cÇn nhí vμi ®iÒu.
PhÉu thuËt nμy th−êng mÊt tõ 2 ®Õn 3 giê. §a
sè ®−êng r¹ch ®−îc thùc hiÖn trong ph¹m vi mòi
vμ c¸c x−¬ng ë ®Ønh, c¹nh mòi ®· ®−îc lμm bÓ
råi s¾p xÕp l¹i.
§Ó biÕt kÝch th−íc mòi phï hîp cña b¹n, b¸c
sÜ phÉu thuËt t¹o h×nh ®o c¸c chiÒu cña tr¸n, mòi
vμ c»m. Mét sè b¸c sÜ sö dông vi tÝnh ®Ó t¹o
ph¸c h×nh mòi lý t−ëng, nhÊt lμ tr«ng sao cho cã
vÎ tù nhiªn.
§iÒu cÇn lμ b¹n ph¶i tíi ®óng chç chuyªn
khoa. §õng phã mÆc m×nh cho nh÷ng “tay
ngang” mμ r−íc häa vμo th©n.

133
 M· ngoμi: sù th−êng lμ chóng ta qu¸ ch¨m
chó b×nh phÈm d¸ng vÎ bªn ngoμi cña mòi mμ
quªn ®i ho¹t ®éng bªn trong cña nã ®Ó råi chóng
ta (nhÊt lμ chÞ em) chØ lo chuyÖn ®i söa mòi (nghÜa
lμ lμm gi¶ nã).

* MÊy ai quan t©m ®Õn nh÷ng r¾c rèi cña nã

VÊn ®Ò th−êng gÆp cña mòi lμ mμng nhÇy lãt
bªn trong mòi cã líp l«ng phñ ë trªn, ®−îc gäi lμ
mao m¹ch (cilia). C¸c m¹ch m¸u trong khoang
mòi lμ nh÷ng lß lμm Êm kh«ng khÝ lªn kho¶ng
350C. §Ó lμm s¹ch, b¹n cã c¸c mμng nhÇy tiÕt ra
kho¶ng trªn 1 lÝt dÞch nhÇy mçi ngμy, thªm hμng
triÖu mao. C¸c mao nμy lu«n chuyÓn ®éng phñi
s¹ch chóng xuèng häng. Nã kh«ng kh¸c g× c¸i nót
m¸y hót bôi nhá.
Mμng lãt cña mòi thËt máng nªn khi gÆp kh«ng
khÝ kh« nã cã thÓ bÞ viªm tÊy, lμm ch¶y m¸u mòi,
dÔ sinh ra chøng ch¶y m¸u t¸i ph¸t.
Sau ®©y lμ nh÷ng lêi khuyªn gióp tr¸nh ch¶y
m¸u mòi:
- Lμm Èm: h·y sö dông m¸y lμm Èm kh«ng khÝ
trong phßng ngñ ®Ó gióp c¸c m« mòi Èm.
- Thoa chÊt mì: chÊt mì nμy cã thÓ mua ë
hiÖu thuèc, kh«ng cÇn toa cña b¸c sÜ.
- §o huyÕt ¸p: nÕu b¹n bÞ ch¶y m¸u cam, cÇn
kiÓm tra huyÕt ¸p. V× ch¶y m¸u cam lμ dÊu hiÖu
cña bÖnh cao huyÕt ¸p.

134
 - BÞt mòi l¹i: nÕu bÞ ch¶y m¸u cam dï ®· cã
nh÷ng biÖn ph¸p ng¨n ngõa, b¹n h·y gi÷ lÊy ®Çu,
dïng ngãn c¸i vμ ngãn trá ®Ó bÊu lÊy mòi cho chÆt
l¹i, tay kia cÇm c¸i kh¨n bÞt d−íi lç mòi ®Ó lμm
ng−ng ch¶y m¸u. NÕu sau m−êi, m−êi l¨m phót
mμ m¸u vÉn ch¶y, h·y ®i b¸c sÜ, ®õng t×m c¸ch tù
xoay së n÷a.
- Cã thÓ dïng kh¨n l¹nh Ðp vμo g¸y: lμ mét
c¸ch lμm gi¶m ch¶y m¸u.

Bμi ®äc thªm:

Ta c¶m thÊy thÕ nμo khi hÝt vμo?
C¶ Immanuel Kant, triÕt gia §øc, còng ph¶i
nh×n nhËn r»ng: kh«ng nh− viÖc nh×n, nghe vμ
®ông ch¹m cho ta biÕt ngay vÒ sù vËt, c¶m nhËn
mïi lμ ®iÒu g× hÕt søc chñ quan.
Theo tiÕn sÜ Alan Hirsch th× mïi mang tÝnh
chÊt hêi hît h¬n nh− mïi h−¬ng cña hçn hîp
th¬m. Nã t−¬ng quan m¹nh mÏ víi c¶m xóc vμ
ký øc cña chóng ta.
Thùc ra, chóng ta cã hai hÖ thèng khøu gi¸c.
Mét nèi víi phÇn ý thøc cña n·o. Mét ®i vμo hÖ
b¶n tÝnh cña n·o, quan hÖ trùc tiÕp víi c¶m xóc
vμ v« thøc cña chóng ta.
§Ó hiÓu mïi, b¹n ph¶i biÕt vÒ mòi. Chøc n¨ng
quan träng nhÊt cña nã lμ lμm Èm hÖ h« hÊp. Khi
b¹n thë, mòi b¹n t¨ng lªn 350C vμ läc bôi cïng
víi m¶nh vôn qua dÞch nhÇy cña nã.

135
 Hai thô thÓ c¶m thô mòi to b»ng con tem n»m
ë ®Ønh buång trªn cña khoang mòi, dμy ®Æc ®Õn
n¨m triÖu sîi nh− l«ng mμu h¬i vμng. Khi b¹n
ngöi, kh«ng khÝ cuén qua c¸c sîi thÇn kinh nμy
vμ ®−îc hÖ b¶n tÝnh vμ cÊu t¹o d−íi ®åi cña n·o
ghi nhËn.
ChÝnh nhê sù nèi trùc tiÕp víi hÖ b¶n tÝnh, hay
phÇn c¶m xóc cña n·o mμ t¹o ra mïi ®Ó khuÊy
®éng ph¶n øng b¶n n¨ng cña con ng−êi.
Nh÷ng ph¶n øng nh− vËy ë phô n÷ lμ rÊt m¹nh
vμ râ h¬n ®μn «ng, nÕu hä kh«ng bÞ sæ mòi, hä cã
thÓ ph¸t hiÖn kho¶ng 4.000 mïi kh¸c nhau.
Qua nghiªn cøu, tiÕn sÜ Hirsch kh¸m ph¸ ra
r»ng c¸c mïi nhí l¹i thay ®æi tïy theo mét sè
nh©n tè. Trong ®ã ph¶i kÓ tíi gièng, n¬i sinh vμ
n¨m sinh.
¤ng thÊy r»ng ®μn «ng th−êng nhí mïi thÞt
n−íng, trong khi phô n÷ nhí mïi b¸nh n−íng.
Nh÷ng ng−êi sinh tr−íc n¨m 1930 nhí vÒ
nh÷ng mïi tù nhiªn nhiÒu h¬n, nh− mïi th«ng,
hoa hång, v.v.. Cßn nh÷ng ng−êi sinh kho¶ng
gi÷a n¨m 1930 vμ 1980 th−êng nhí nh÷ng mïi
nh©n t¹o.
Ngoμi mèi liªn hÖ víi c¶m xóc, c¶m nhËn vÒ
mïi cßn cã nh÷ng øng dông thùc tÕ. H·y bÞt mòi
vμ cè ¨n cho hÕt qu¶ t¸o. Mïi vÞ ¶nh h−ëng ®Õn
90% c¶m nhËn cña vÞ gi¸c.

136
 * Mμng lãt bÞ s−ng
Mét kÎ g©y phiÒn hμ kh¸c n÷a lμ b−íu thÞt mòi
(nasal polyp), mét lo¹i b−íu lμnh trong mμng
nhÇy cña mòi cã thÓ g©y viªm xoang vμ t¾c mòi.
Theo tiÕn sÜ David Zwillenberg: “nã lμ ph¶n øng
g©y viªm s−ng. Mμng lãt cña mòi bÞ s−ng nh− vËy
lμm nã tho¸t vÞ xuèng. Nã to, cã thÓ thÊy ®−îc,
treo ng−îc xuèng tõ sau häng”.
Thø lμm b−íu thÞt trÇm träng thªm lμ aspirin
hay nh÷ng lo¹i mμu hoÆc nh÷ng lo¹i thùc phÈm
nμo ®ã nh− t¸o, d−a vμ c¸c lo¹i cam quýt. V× thÕ
hä ph¶i dïng tylenol thay cho aspirin.
Th−êng th× cã thÓ trÞ b−íu thÞt b»ng steoid
chÝch th¼ng vμo chç b−íu mäc hoÆc cã thÓ phÉu
thuËt ®Ó c¾t bá, nh−ng víi thêi gian, kho¶ng 50%
l¹i mäc l¹i.

Bμi ®äc thªm: Mïi t¸c ®éng lªn cuéc sèng

ViÖc häc: h−¬ng th¶o méc lμm t¨ng gÊp ®«i

tèc ®é häc. V× thÕ nÕu b¹n ®ang ph¶i thu thËp
nhiÒu th«ng tin, h·y ®Æt ®Üa hçn hîp h−¬ng th¶o
trong phßng lμm viÖc.
T¨ng kÝch th−íc c¨n phßng: nÕu b¹n cã c¨n
phßng lμm viÖc hÑp hoÆc c¨n hé chËt chéi nh−ng
muèn ng−êi ta c¶m nhËn lμ nã réng, h·y thö
b»ng h−¬ng t¸o hay d−a chuét. V× lý do nμo ®ã,

137
 nh÷ng lo¹i h−¬ng nμy lμm cho c¨n phßng nh−
thÓ réng ra. Ng−îc l¹i, mïi thÞt n−íng l¹i lμm c¨n
phßng cã vÎ chËt ®i.
Gióp håi phôc: o¶i h−¬ng lμm gia t¨ng c¸c
sãng alpha ë sau n·o vμ gióp lμm gi¶m nhÑ
c¨ng th¼ng. Trong khi ®ã, h−¬ng hoa nhμi
khuÊy ®éng c¸c sãng beta ë tr−íc n·o vμ lμm
b¹n tØnh t¸o.
Gióp gi¶m c©n: liÖu h−¬ng cã lμm b¹n ¨n Ýt
®i kh«ng? TiÕn sÜ Hirsch nãi lμ cã thÓ. Trong
vßng 6 th¸ng, 3.193 ng−êi ®−îc cho ngöi
h−¬ng t¸o xanh, chuèi hay b¹c hμ bÊt cø khi
nμo hä thÊy ®ãi. Nh÷ng ng−êi hÝt tõ 18 lÇn ®Õn
285 lÇn 1 ngμy, hä gi¶m trung b×nh 2,5
kg/1th¸ng. Lý do nã cã t¸c ®éng nh− vËy lμ
n·o diÔn gi¶i l−îng mïi h−¬ng mμ b¹n hÝt vμo
lμ l−îng b¹n ®· ¨n.
Gióp viÖc luyÖn tËp: mïi h−¬ng cña d©u
t©y vμ báng b¾p trén b¬ lμm t¨ng l−îng calo
mμ b¹n ®èt trong kho¶ng thêi gian 3 phót. Cã
thÓ do chóng lμm b¹n sao l·ng hay gi¶m møc
mÖt mái cña b¹n. VÒ lý thuyÕt, b¹n cã thÓ ®Æt
mét t« d©u t©y vμ báng b¾p trén b¬ gÇn chç
tËp cña b¹n.
Gióp bít tr»n träc: o¶i h−¬ng lμm t¨ng c¸c
sãng alpha, nh÷ng sãng lμm cho con ng−êi
c¶m thÊy th− th¸i vμ gióp hä ch×m vμo giÊc ngñ
nhanh h¬n.

138
 Xoang
(sinuses)

HÖ h« hÊp nhê c¸c xoang lμ cÊu tróc n©ng ®ì -

mμ kh«ng cã sù n©ng ®ì Êy b¹n kh¸t kh«ng khÝ mÊt.
Dï t¸m khoang ®Çy kh«ng khÝ nμy - n»m sau
vμ quanh mòi, m¾t - lμ con ®−êng dμi tõ phæi,
chóng thùc sù lμ nh÷ng ng−êi b¶o vÖ cõ nhÊt
cña c¬ thÓ. Chóng ho¹t ®éng nh− nh÷ng bé läc,
b¶o vÖ phæi kh«ng ®Ó vi rót, c¸c dÞ øng nguyªn,
bôi ®Êt hay nh÷ng vËt nhá trong kh«ng khÝ x©m
lÊn. Xoang cßn lμm Èm kh«ng khÝ kh« g©y kÝch
thÝch phæi còng nh− lμm m¸t khÝ nãng vμ lμm
Êm khÝ l¹nh g©y sèc phæi.
Nh÷ng nhiÖm vô ®Æc biÖt kh¸c: chóng lμm
vang väng ©m giäng - v× chóng ®óng lμ nh÷ng
khoang - chóng lμm cho sä nhÑ h¬n. TÊt c¶ nh÷ng
hang trong sä khiÕn b¹n dÔ nhÊc ®Çu lªn.
C¸c xoang cßn lμ n¬i s¶n xuÊt dÞch nhÇy,
kho¶ng 0,59 lÝt mét ngμy. ChÊt nhÇy cïng víi c¸c
mao cã t¸c dông ng¨n chÆn c¸c vËt l¹ nh− bôi,
chÊt bÈn th©m nhËp vμo s©u trong mòi.

* LÌn ®Çy c¸c khoang

Khi b¹n xem xÐt hμng lo¹t c¸c tÖ h¹i cã thÓ
bÝt kÝn c¸c xoang cña b¹n th× nã l¹i s¹ch bong.

139
Ai trong chóng ta l¹i kh«ng cã lóc bÞ c¶m l¹nh
hoÆc khß khÌ, h¾t h¬i vμ ch¶y n−íc mòi v× mét
bÖnh dÞ øng.
Khi ®au ®Çu d÷ déi, ®Êy lμ do viªm xoang -
t×nh tr¹ng kh«ng dÉn l−u xoang b×nh th−êng
dÉn tíi ®au vïng mÆt, dÞch mòi h¬i xanh, rÊt
mÖt vμ nghÑt mòi.
Hμng triÖu tr−êng hîp viªm xoang lμ do c¶m
l¹nh, viªm phÕ qu¶n, suyÔn, dÞ øng, cóm hay
nh÷ng chÊt kÝch thÝch trong kh«ng khÝ lμm c¸c
khe hë tho¸t dÞch cña xoang s−ng hoÆc nghÏn.
ChÊt dÞch tÝch tô vμ c¸c vi sinh g©y ra viªm xoang.
Kho¶ng 80% tr−êng hîp viªm xoang lμ do vi
khuÈn, 20% lμ do vi rót.

Bμi ®äc thªm: Chóng n»m ë ®©u?

NÕu b¹n ®· tõng bÞ nhøc ®Çu do xoang b¹n

sÏ cã dÞp ®Þnh vÞ c¸c xoang s¶n sinh dÞch nhÇy.
C¸c xoang tr¸n (frontal sinus) n»m trªn m¾t vμ
mòi, tr¸n. B¹n cßn cã c¸c xoang hμm trªn
(maxillary), nh÷ng xoang cã h×nh chãp n»m hai
bªn x−¬ng m¸. C¸c xoang sμng (ethomoid) lμ
nh÷ng xoang nhiÒu ng¨n n»m sau c¸c xoang
hμm trªn vμ gi÷a c¸c hèc m¾t x−¬ng xÈu.

140
 .
Chó thÝch: c¸c xoang cña ®−êng mòi: nh×n nghiªng (h×nh
tr¸i) vµ chÝnh diÖn (h×nh ph¶i).

Thñ ph¹m kh¸c lμ thêi tiÕt. KhÝ hËu Èm th−êng

gia t¨ng viªm xoang. Khi ¸p suÊt khÝ h¹ thÊp -
th−êng x¶y ra tr−íc khi m−a b·o - ai ®· bÞ viªm
xoang sÏ khëi ph¸t bÖnh.
Khi b¹n bÞ c¶m l¹nh, c¸c vÊn ®Ò viªm xoang
cã thÓ khëi ph¸t khi ®−êng thë cña b¹n bÞ t¾c,
lμm cho mμng nhÇy mòi bÞ viªm s−ng. Vi rót
c¶m lμm cho mao cña mμng mòi kh«ng ho¹t
®éng khiÕn cho n−íc nhÇy trong mòi vμ c¸c
xoang tï ®äng chø kh«ng th«ng.
C¸c khe lμ nh÷ng èng dÉn l−u to b»ng ®Çu bót
ch×, nèi c¸c xoang víi c¸c ®−êng mòi bÞ t¾c nªn
kh«ng cßn dÉn l−u thÝch ®¸ng n÷a, c¸c xoang trë
thμnh chç sinh s«i cña vi khuÈn.
Mμng nhÇy vμ c¸c mao bÞ tæn th−¬ng vμ yÕu ®i
sau c¬n viªm xoang. §«i khi, nhÊt lμ ë chç kh«ng
khÝ « nhiÔm hoÆc kh« th× mμng kh«ng bao giê
b×nh phôc khiÕn nã cμng dÔ bÞ viªm nhiÔm.

141
 * C¸c dÞ øng: nh÷ng kÎ x©m l¨ng tõ bªn ngoμi
NÕu b¹n kh«ng bÞ sæ mòi nhiÒu vμo mïa kh«
hoÆc kh«ng bÞ h¾t h¬i khi «m chã, mÌo th× ph¶i kÓ
lμ b¹n may m¾n.
DÞ øng lμ thø r¾c rèi vμ chóng cã thÓ khëi ph¸t
ë bÊt kú tuæi nμo. Bôi bÆm ë phßng ngñ tr−íc ®©y
cã g©y phiÒn phøc g× cho b¹n ®©u vËy mμ giê ®©y
khiÕn b¹n sæ mòi vμ ho.
Dï dÞ øng th−êng lμ ®Æc ®iÓm l−u truyÒn
trong gia ®×nh, nguyªn nh©n vÉn ch−a râ nh−ng
h¼n lμ do hÖ miÔn dÞch ph¶n øng l¹i nh÷ng thø
bªn ngoμi x©m nhËp vμo. Nh÷ng ph¶n øng nμy
g©y ra c¸c triÖu chøng nh− ch¶y mòi, n−íc m¾t
vμ nghÑt mòi.
NÕu b¹n ho vμ h¾t h¬i mμ kh«ng râ nguyªn
nh©n, ®ã cã thÓ lμ do dÞ øng.

142
 M«i
(lips)

Theo tiÕn sÜ Diana Bihova: “M«i ®óng thùc lμ

da. §óng h¬n n÷a, chóng lμ mμng nhÇy bªn trong
miÖng. Da m«i cã Ýt líp h¬n c¸c da kh¸c trªn c¬
thÓ. Líp da m¶nh Êy cho ta thÊy râ h¬n c¸c m¹ch
m¸u nªn ta thÊy cÆp m«i lu«n ®á. Kh«ng nh−
phÇn da kh¸c, m«i kh«ng cã líp m« dμy ®Æc b¶o
vÖ. V× thiÕu líp b¶o vÖ (®−îc gäi lμ m« sõng) nªn
m«i dÔ bÞ tæn th−¬ng. M«i cßn dÔ bÞ kh« v× chóng
kh«ng cã tuyÕn dÇu, l¹i Ýt s¾c tè h¬n phÇn da kh¸c
®Ó b¶o vÖ chóng khái ¸nh mÆt trêi”.

* Nh÷ng lêi khuyªn gióp m«i c¨ng søc sèng

Cã lÏ b¹n tèn nhiÒu thêi gian ®Ó tÝnh to¸n vμ
ch¨m sãc phÇn da mÆt réng lín h¬n lμ ®«i m«i. Dï
kh«ng dÎo dai nh−ng ®«i m«i dÔ duy tr× vμ phôc
håi ®é Èm, hång hμo. C¸ch gi÷ ®«i m«i ë ®iÒu kiÖn
dÔ chÞu nhÊt lμ:
- Lμm mÒm vμ che ch¾n: h·y thoa m«i b»ng
dÇu chøa chÊt chèng n¾ng còng nh− lμm Èm. Tèt
nhÊt lμ thoa nã tr−íc khi b¹n ®i ra ngoμi vμ tr−íc
lóc ®i ngñ.
- §õng liÕm m«i: nhiÒu ng−êi bÞ nøt m«i chØ v×
hä hay liÕm nã, mét thãi quen v« thøc. V× mçi lÇn

143
b¹n liÕm m«i, ®é Èm mÊt ®i vμ m«i b¹n kh« cμng
kh« thªm.
- §õng c¾n m«i: ®©y còng lμ mét thãi quen
n÷a lμm m«i kh«. NÕu b¹n bÞ tËt nμy, h·y thoa
dÇu lªn m«i.
- Thoa thuèc mì lóc ®i ngñ: chÊt bÐo lμ
thμnh phÇn chÝnh trong dÇu th¬m ®Ó b¹n thoa lªn
m«i lóc ®i ngñ. Nã t¹o líp lãt ng¨n kh«ng ®Ó mÊt
n−íc vμ gi÷ ®é Èm.
* T« son m«i mét c¸ch th«ng minh
Son m«i kh«ng chØ lμ c¸ch ch−ng diÖn, nã cßn
ph¶i thao t¸c thËt khÐo. Dï lμ lo¹i nμo, nã còng
chøa c¸c thμnh phÇn lμm cho m«i kháe ®Ñp.
Nh÷ng thø b¹n cÇn t×m lμ:
- Dïng chÊt AHAs: alpha hydroxy acids
(AHAs) lμ nh÷ng acid lμm bong trãc líp bÒ mÆt
kh«, da chÕt ë m«i. Nã lμ chÊt nªn dïng ®Ó gi÷ Èm
cho m«i.
- T« cho h¬i bãng: nÕu b¹n muèn m«i tr«ng
−¬n −ít, b¹n sÏ ®−îc to¹i ý v× nay ®· cã lo¹i mì
(lμm tõ phã s¶n cña dÇu háa) ®−îc ®−a vμo thμnh
phÇn cña son m«i gióp khi t« m«i xong, m«i cña
b¹n bãng thªm, nã võa lμm cho m«i b¹n Èm võa
tr«ng cã vÎ dÔ th−¬ng.
Song, nh÷ng lo¹i son m«i bãng nμy th−êng khi
lμm ch¶y m¸u m«i. NÕu b¹n bÞ nh− vËy, h·y thoa
mét líp chèng nøt lªn m«i tr−íc khi t« m«i.
- Gi÷ son bÒn: khi b¹n ®äc thÊy qu¶ng c¸o
lo¹i son m«i “bÒn”, h·y xem thμnh phÇn chÝnh

144
®−îc dïng trong lo¹i son Êy: acideosine ®−îc
dïng ®Ó lμm son m«i bÒn, lμm m«i b¹n ®á lªn
khi thoa vμo.
* BÖnh herpes m«i
Gäi chóng lμ bÖnh herpes m«i, nh÷ng môn giép
g©y sèt hay nh÷ng lÇn béc ph¸t herpes simplex
lo¹i I. T−¬ng tù thÕ lμ chuyÖn m«i b¹n cø cã c¶m
gi¸c r©m ran, råi mét nhãm vÕt giép nhá ly ti tÊy
®á lªn. Sau vμi ngμy, nh÷ng môn giép nμy vì ra;
råi chóng kh« ®i, ®ãng v¶y, khái vμ hÕt trong vßng
mét tuÇn hay m−êi ngμy.
Lo¹i vi rót g©y ra sù tæn h¹i nμy th−êng n»m
yªn, ®eo b¸m quanh c¸c ®Çu mót thÇn kinh cho
®Õn khi c¬ thÓ trë nªn kiÖt søc hoÆc bÞ c¨ng th¼ng.
Khi søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ yÕu ®i, nh÷ng vi rót
ngñ yªn nμy b¾t ®Çu tÊn c«ng.
Nh÷ng c¸ch gióp b¹n lμm dÞu ®au khi bÞ herpes
m«i lμ:
- C¶n c¸c tia n¾ng: ¸nh n¾ng mÆt trêi cã
thÓ ng¨n kh«ng lμm khëi ph¸t herpes m«i nhê
thuèc chèng n¾ng. Thuèc chèng n¾ng kh¸c kem
chèng n¾ng mμ ng−êi ta hay lÇm. H·y xem
trong thμnh phÇn thuèc Êy cã oxide kÏm hay
dioxide titan kh«ng?
- §õng ch¹m vμo: herpes m«i l©y khi chóng
giép lªn, nÕu b¹n ch¹m vμo b¹n cã thÓ lμm l©y c¶
hai m«i, lªn m¾t.
- Kh«ng dïng chung ®å: còng v× lý do l©y lan
cña nã.

145
 - §õng coi th−êng c¸i m¶ng tr¾ng Êy:
nh÷ng vÕt giép tr«ng ghª nh−ng råi chóng sÏ hÕt.
Nh−ng nÕu b¹n thÊy cã m¶ng kh«, tr¾ng kh«ng
mÊt ®i, b¹n nªn ®i b¸c sÜ v× cã thÓ ®Êy lμ dÊu hiÖu
ung th− m«i.
TiÕn sÜ Koblenzer nãi r»ng: “Ung th− m«i
th−êng b¾t ®Çu nh− m¶ng v¶y ë bÊt cø chç nμo
trªn m«i d−íi. Trong nh÷ng giai ®o¹n ®Çu nã h¬i
tr¾ng trªn nÒn m«i ®á”.

146
 MiÖng
(mouth)

Gi¸o s− Richard H.Price nãi r»ng: “MiÖng thùc

ra lμ mét trong nh÷ng phÇn d¬ d¸y nhÊt cña c¬
thÓ. NÕu bÞ ng−êi c¾n th× qu¶ lμ nguy hiÓm”.
Thùc tÕ nghiªn cøu cho thÊy: trong miÖng con
ng−êi cã ®Õn trªn 3 t¸ c¸c lo¹i vi khuÈn c− tró ë
®ã; mét sè lo¹i lμ tèt cßn phÇn nhiÒu th× kh«ng. V×
thÕ c¸c b¸c sÜ ®−îc hiÓu vÒ toμn bé ho¹t ®éng cña
vi khuÈn vμ h¬i ng¹c nhiªn lμ hä ch−a biÕt thñ
ph¹m g©y ra bÖnh tËt th−êng gÆp nhÊt cña miÖng
lμ lë loÐt.

* Kh«ng ph¶i chç lë loÐt

Lë loÐt chØ lμ nh÷ng vÕt lë mμ b¹n thÊy ë bÊt
kú ®©u trong miÖng: ë l−ìi, trong m«i hay ë mμng
nhÇy cña m¸, ¶nh h−ëng ®Õn 20% sè ng−êi, phÇn
lín lμ n÷; mμ chØ cÇn c¾n ph¶i mét c¸i lμ cã thÓ bÞ
lë loÐt. Ngoμi ra, c¸c néi tiÕt tè, c¨ng th¼ng vμ
thiÕu dinh d−ìng (vÒ acid folic, chÊt s¾t vμ c¸c lo¹i
sinh tè B) còng cã thÓ sinh ra lë loÐt.
Mét sè c¸ch gióp lμm dÞu nh÷ng chç ®au lμ:
- Thö dïng lo¹i b¨ng miÖng: lo¹i orbase nμy
cã b¸n ë c¸c hiÖu thuèc. Nh÷ng thμnh phÇn cña nã
t¹o thμnh chÊt kÑo mÒm, ®Æt vμo miÖng vμi giê.

147
 - Sóc miÖng b»ng magnesia: nh÷ng chÊt
kh¸ng acid nμy cã thÓ lμm dÞu chç ®au.
- Thoa cån thuèc hay thuèc mì chøa
benzoin hoÆc benzocaine: benzoin gióp b¶o vÖ
mμng lãt, cßn benzocaine lμ mét lo¹i thuèc tª.

Bμi ®äc thªm: BÖnh h«i miÖng

H¬i thë h«i cã thÓ do bÖnh vÒ n−íu, cÇn ®i

nha sÜ ngay.
Hay cã thÓ do nh÷ng thø kh¸c. ChÊt chua
trong bao tö, viªm xoang, nhiÔm ®−êng h« hÊp
hoÆc do ¨n nh÷ng thø nÆng mïi nh− hμnh, tái.
NÕu b¹n lo l¾ng vÒ nã th× ®©y lμ mét sè c¸ch
lμm dÞu nã ®i:
- Sóc miÖng sau khi ¨n. V× th−êng bÖnh nμy lμ
do vi khuÈn vμ nh÷ng m¶nh thùc phÈm trong
miÖng. Tèt nhÊt lμ nªn ®¸nh r¨ng.
- Nhai lo¹i kÑo b¹c hμ kh«ng ®−êng. ChÊt
b¹c hμ kh«ng chØ lμm th¬m miÖng mμ cßn kÝch
thÝch sù bμi tiÕt n−íc miÕng lμ chÊt röa s¹ch
miÖng tù nhiªn.
- Nhai quÕ kh«ng ®−êng hay kÑo cao su b¹c
hμ, t¸c dông cña chóng gièng kÑo b¹c hμ
kh«ng ®−êng.

148
 TuyÕn n−íc bät
(salivary gland)

TuyÕn n−íc bät lμ mét thø mμ b¹n chØ thËt sù

nhí ra khi nã kh«ng cßn n÷a v× lóc ®ã chóng ta
míi thÊy nã lμ quan träng. Dung dÞch hãa häc ®Æc
biÖt nμy lμ thiÕt yÕu ®Ó b¶o vÖ r¨ng, chèng l¹i c¸c
viªm nhiÔm miÖng vμ lμm chóng ta cã thÓ nãi,
nuèt, nÕm vμ c¶ h«n n÷a.

* Uèng
N−íc miÕng ®−îc trén lÉn tõ ba tuyÕn n−íc
bät chÝnh víi c¶ tr¨m tuyÕn nhá kh¾p miÖng
n»m ë c¹nh mÆt, d−íi hμm d−íi vμ d−íi bÒ mÆt
cña l−ìi, mçi ngμy chóng ta tiÕt ra gÇn 2 lÝt
n−íc miÕng.
Nh−ng nÕu c¸c tuyÕn n−íc bät kh«ng s¶n xuÊt
®ñ n−íc miÕng, ta bÞ kh« miÖng (xerostomia).
Song chØ kh« th«i th× ch−a ®Õn nçi nμo, t×nh
tr¹ng bÞ c¸c bÖnh viªm miÖng míi lμm b¹n khèn
khæ khi nÕm vμ nuèt ®å ¨n, cã khi cßn lμm b¹n
khã nãi ®−îc râ rμng. N÷ th−êng bÞ viªm miÖng
nhiÒu h¬n nam.
Nguyªn nh©n chÝnh g©y kh« miÖng lμ c¸c lo¹i
d−îc phÈm, theo tiÕn sÜ Streebny th× cã tíi trªn
450 lo¹i thuèc cã kh¶ n¨ng g©y kh« miÖng.

149
 Nh−ng ®«i khi kh« miÖng cßn do héi chøng
sjogren, mét bÖnh tù miÔn (autoimmune disease),
nã ¶nh h−ëng ®Õn nhiÒu ng−êi (90% phô n÷ trªn
50 tuæi). BÖnh g©y ra t×nh tr¹ng kh« toμn th©n,
nghÜa lμ b¹n kh«ng chØ kh« miÖng mμ cßn kh«
m¾t, da, m«i, häng vμ m« ©m ®¹o.
Kh« miÖng cßn do t×nh tr¹ng mÊt n−íc vμ c¶ do
m·n kinh. Nh−ng dï lμ nguyªn nh©n nμo, b¹n
vÉn cã thÓ c¶i thiÖn t×nh h×nh b»ng c¸ch nhai kü
thøc ¨n, nhai kÑo cao su, uèng nhiÒu n−íc hoÆc
dïng thuèc phun häng nh− pro - flow.

150
 L−ìi
(Tongue)

* C¸c nhiÖm vô cña l−ìi

BÝ Èn vÒ sù tμi t×nh cña l−ìi n»m ë phÇn c¬ cña
nã. ThËt vËy, l−ìi hÇu nh− lμ mét khèi c¬ ®−îc
phñ líp mμng nhÇy. HÖ thèng nμy gióp chóng ta
thÌ dμi ra, lμm dμy lªn, thu ng¾n l¹i vμ lμm bÑt nã
ra. Cßn khi nha sÜ b¶o b¹n ®Ó l−ìi tù nhiªn, nã cã
thÓ cong lªn ngay trªn ®¸y miÖng.
Kh¾p bÒ mÆt cña l−ìi lμ c¸c gèc m¶nh, nh−
l«ng cña m« ®−îc gäi lμ gai vÞ gi¸c (gustatory
papillae). Chóng lμ mét phÇn c¬ chÕ mμ ng−êi ta
th−êng gäi lμ c¸c nô vÞ gi¸c (taste bud). ë ®Çu l−ìi
lμ nh÷ng tÕ bμo nhó cã h×nh d¹ng nh− h×nh nãn.
Nh÷ng tÕ bμo nμy lμm cho hai phÇn ba l−ìi tr−íc
cña chóng ta h¬i tr¾ng.
ë d−íi ®ã, v× sao ë ®ã l¹i cã mμu ®á san h«? V×
cã c¶ mét m¹ng c¸c m¹ch m¸u.
Trõ khi chóng ta bÞ ®au do lë miÖng, nÕu kh«ng,
l−ìi th−êng kh«ng cã vÊn ®Ò g× ®¸ng ph¶i quan
t©m, do kh¶ n¨ng kh¸ng viªm cña nã rÊt cao. N−íc
miÕng chøa c¸c ph©n hãa tè (enzym) ®Ó chèng l¹i vi
khuÈn. Nã chøa chÊt miÔn dÞch igA - globulin. Së
dÜ l−ìi cÇn c¶ mét binh ®oμn lÝnh t¸c chiÕn nh− vËy
lμ v× mçi tÕ bμo bÒ mÆt cã tíi 100 vi khuÈn.

151
 Bμi ®äc thªm: VÊn ®Ò vÞ gi¸c
Hai ng−êi b¹n cïng vμo tiÖm nh−ng ng−êi th×
chän mãn nμy, ng−êi th× chän mãn kh¸c. Ng−êi
thÝch vÞ cay xÌ, ng−êi l¹i kh«ng chÞu ®−îc cay v×
nã lμm r¸t l−ìi. C¸c nhμ nghiªn cøu cho r»ng
nh÷ng ai sμnh mïi vÞ cã ®Õn 10.000 nô vÞ gi¸c, v×
thÕ hä nÕm ®å ¨n nh¹y h¬n ng−êi b×nh th−êng
®Õn hai lÇn.
TÊt c¶ lμ do vÞ gi¸c tèt:
Râ rμng sè nô vÞ gi¸c ë mçi ng−êi kh¸c nhau.
Nh−ng nghiªn cøu cho thÊy, tÊt c¶ nô ë l−ìi ph¶n
øng kh¸c nhau, bÊt kÓ chóng lμ bao nhiªu.
C¸c thô thÓ n»m ë ®Çu vμ phÇn tr−íc l−ìi x¸o
®éng khi ch¹m ph¶i c¸c vÞ ngät vμ mÆn. C¸c thô
thÓ däc hai bªn l−ìi dóm l¹i khi ngöi thÊy vÞ chua.
Khi b¹n nh¨n mÆt lóc nÕm ph¶i chÊt cay, ®Êy lμ
v× thô thÓ ë ®¸y l−ìi c¶m nhËn sù cay.
Ngät, chua, mÆn vμ cay lμ nh÷ng vÞ c¬ b¶n rÊt
quen thuéc víi phÇn lín chóng ta. Ngoμi ra, cßn
cã mét vÞ chÝnh kh¸c n÷a mμ c¸c nhμ chuyªn
m«n gäi lμ unami, kh¸c víi vÞ cay (c©y c¶i ngùa
cña NhËt B¶n cã vÞ unami nμy). Nh−ng ®©u chØ
m×nh l−ìi nhËn biÕt c¸c mïi vÞ, mòi còng cã vai
trß trong ®ã.
L−ìi thμnh th¹o
Theo tiÕn sÜ t©m lý Linda Bartoshuk: xÐt vÒ
mÆt dinh d−ìng, vÞ gi¸c lμ gi¸c quan thμnh th¹o.

152
 §Ó nghiªn cøu hiÖn t−îng vÒ c¸ch con
ng−êi nhËn ra c¸c mïi vÞ, tiÕn sÜ Bartoshuk ®·
nghiªn cøu c¸c nhãm ng−êi gåm c¶ nam vμ
n÷ cïng trÎ em, trong ®ã cã nhãm sμnh mïi
vÞ, nhãm trung b×nh, nhãm kÐm. Bμ ph¸t hiÖn
ra r»ng n÷ giíi nh¹y vÒ vÞ gi¸c h¬n nam giíi
(3/4 nh÷ng ng−êi sμnh mïi vÞ lμ n÷). Song ®ã
kh«ng ph¶i ®iÒu h¹nh phóc g× v× b¹n ph¶i
kiªng kh¸ nhiÒu lo¹i thùc phÈm, cã khi lμ
nh÷ng lo¹i bæ d−ìng, nh−ng phiÒn nçi nã lμm
b¹n khã chÞu (cay, ®¾ng...).
C¶i thiÖn vÞ gi¸c:
Dï kh«ng thÓ c¶i thiÖn nô vÞ gi¸c, b¹n vÉn cã
thÓ lμm ngon miÖng mïi vÞ ®å ¨n b»ng nh÷ng
c¸ch sau:
- Ngay miÕng ®Çu tiªn cña b÷a ¨n, b¹n h·y
c¾n vμ nhai chËm ch¹p, kü l−ìng. ViÖc nhai
chËm gióp b¹n lμm nãng c¸c ph©n tö ®å ¨n vμ
gi¶m c¸c hîp chÊt mïi vÞ.
- NÕu ¨n socola, b¹n h·y nhai nã chø ®õng
mót. T¸c ®éng còng gièng nh− trªn.
- B÷a s¸ng bao giê còng lμ b÷a ngon miÖng
v× b¹n ®ang ®ãi. ChÝnh c¸i ®ãi gióp nhiÒu cho
vÞ gi¸c.
- Ly cam buæi s¸ng sÏ cã h−¬ng vÞ h¬n nÕu
b¹n ®¸nh r¨ng sau khi uèng.

153
 C¸c phÇn kh¸c
Chua Cay nhau cña l−ìi cã
®é nh¹y riªng víi
nh÷ng vÞ c¬ b¶n
Ngät MÆn

* Cã cÇn c¹o l−ìi kh«ng?

Toμn bé ®¸m vi khuÈn Êy ®· g©y nªn cuéc
tranh c·i s«i næi gi÷a c¸c chuyªn gia vÒ r¨ng
miÖng. TiÕn sÜ Shklar vμ mét vÞ cho r»ng n−íc
miÕng kh«ng thÓ lμm s¹ch l−ìi nÕu kh«ng cã sù
trî gióp thªm nh− viÖc ch¶i vμ c¹o l−ìi. Nh−ng
nh÷ng ng−êi kh¸c l¹i cho r»ng: nÕu cÇn trî
gióp thªm, th× viÖc ch¶i r¨ng mçi s¸ng còng
®ñ råi.
Dï b¹n cã c¹o l−ìi hay kh«ng, vÊn ®Ò lμ b¹n gi÷
sao cho miÖng vÖ sinh.
* Lμm sao biÕt ®−îc vÊn ®Ò cña l−ìi
Th−êng l−ìi kh«ng cã vÊn ®Ò g× lín ph¶i quan
t©m, nh−ng thØnh tho¶ng l−ìi cã thÓ biÕn thμnh
tr¾ng, ®en, xanh hoÆc ®á, tïy vμo lo¹i vi khuÈn vμ
thùc phÈm t¸c ®éng vμo.
Còng cã khi cã nh÷ng thay ®æi vÒ kÝch cì cña
c¸c nhó tr¶i kh¾p vÒ mÆt cña l−ìi. Ng−êi ta
biÕt lμ chóng cã thÓ ph¸t triÓn gÊp 20 lÇn so víi
b×nh th−êng.
Th−êng nh÷ng thay ®æi nμy Ýt ®¸ng ng¹i so
víi nh÷ng g× chóng ta quan s¸t. V× l−ìi kh«ng

154
thÓ mäc l«ng ®−îc, ®Êy ch¼ng qua lμ c¸c nhó
biÕn thμnh ®en nh− than, mμ nguyªn nh©n lμ do
nÊm hay c¸c vi khuÈn sinh ra bÞ ®æi mμu sau
khi bÞ kh¸ng sinh tiªu diÖt chóng. HiÖn t−îng
nμy sÏ tù hÕt.
Kh«ng chØ cã nÊm lμm l−ìi b¹n bÞ ®en, còng cã
khi do lo¹i thùc phÈm cã chÊt nhuém ®en nh− cam
th¶o hay c¸c lo¹i kÑo mμu ®en còng lμm b¹n bÞ d¬.
Mét sè t×nh tr¹ng l−ìi th−êng gÆp lμ:
L−ìi b¶n ®å: ®óng ®Êy, l−ìi cña b¹n cã c¸c
®−êng nÐt gièng nh− b¶n ®å víi nh÷ng m¶ng ®á
ph« bμy ra, lÉn lén víi nh÷ng vïng kháe m¹nh
b×nh th−êng. Nh÷ng vïng ®á ®ã chÝnh lμ chç c¸c
nhó biÕn mÊt khiÕn chóng rÊt nh¹y c¶m. Nh−ng
theo tiÕn sÜ Shklar, viÖc ®ã kh«ng cã g× lμ nguy
hiÓm. Nã chØ tån t¹i Ýt l©u råi hÕt.
Viªm l−ìi (glossitis): khi bÞ viªm l−ìi, toμn bé
l−ìi cña b¹n hÇu nh− ®á hÕt. Th−êng t×nh tr¹ng
nμy lμ do liªn cÇu khuÈn (streptococcal bateria)
g©y nªn, hoÆc do b¹n c¾n ph¶i l−ìi khiÕn l−ìi bÞ
tæn th−¬ng. Ngoμi ra, t×nh tr¹ng nμy cßn cã thÓ do
thiÕu sinh tè B hoÆc thiÕu s¾t. TÊt c¶ nh÷ng t×nh
tr¹ng nμy ®Òu dÔ ch÷a.
L−ìi bÞ nøt nÎ (fissured tongue): mét sè Ýt ng−êi
cã nh÷ng ®−êng r·nh ë l−ìi. Tuy gäi lμ l−ìi bÞ nøt
nÎ nh−ng ®©y lμ t×nh tr¹ng v« h¹i, ngoμi ®iÒu bÊt
tiÖn lμ c¸c m¶nh ®å ¨n hay b¸m vμo ®ã lμm l−ìi
cña b¹n bÞ d¬. B¹n chØ cÇn l−u t©m h¬n ®Ó vÖ sinh
l−ìi. B¹n cã thÓ dïng hydrogen peroxide (cã b¸n ë

155
c¸c hiÖu thuèc), pha mét phÇn dung dÞch nμy víi
hai phÇn n−íc ®Ó sóc miÖng thËt kü...
* TØnh t¸o víi ung th−
ë Mü, h»ng n¨m cã 30.000 ng−êi bÞ ung th− l−ìi.
Theo tiÕn sÜ Shklar: n÷ Ýt bÞ ung th− h¬n nam
v× nam lμ nh÷ng ng−êi nghiÖn r−îu vμ thuèc l¸
nhiÒu h¬n. Khi bÞ ung th− miÖng, l−ìi cña b¹n næi
nh÷ng khèi u lÉn víi nh÷ng chç bÞ loÐt mμ kh«ng
ch÷a lμnh ®−îc. Theo kinh nghiÖm, nÕu l−ìi cña
b¹n bÞ ®au h¬n hai tuÇn mμ kh«ng hÕt, b¹n nªn ®i
kh¸m b¸c sÜ ngay.

156
 Lîi/n−íu r¨ng
(gumus)

Khi c−êi toe toÐt lîi cña b¹n lé râ ra. Lîi lμ chç r¨ng
c¾m s¸t vμo vμ chÝnh nã b¶o vÖ vμ che kÝn c¸c ch©n
r¨ng, phÇn m« Êy ®−îc gäi lμ d©y ch»ng ch©n r¨ng.
Khi b¹n kháe m¹nh, lîi cã mμu hång hay n©u
x¸m, tïy theo da cña b¹n. Cßn khi lîi kh«ng kháe,
nã th−êng s−ng, bãng vμ ®á; dÔ ch¶y m¸u dï b¹n
cã ch¶i r¨ng thËt nhÑ.
Bùa r¨ng ë mçi ng−êi nhiÒu, Ýt kh¸c nhau. C¸c
nha sÜ thÊy r»ng ®iÒu nμy lμ do yÕu tè gia ®×nh (di
truyÒn). Nh−ng nÕu chóng ta chÞu khã ch¶i r¨ng
kü h»ng ngμy, lîi cña chóng ta sÏ s¹ch vμ hång.
Ng−îc l¹i, bùa sÏ ®ãng dÇy, thÊm vμo ch©n r¨ng,
däc theo lîi vμ kÝch thÝch lîi, lμm cho nã s−ng vμ
kh«ng cßn gi÷ ch¾c ch©n r¨ng n÷a.
BÖnh th−êng gÆp nhÊt ë lîi lμ viªm lîi
(gingeivitis), nh−ng bÖnh nμy cã thÓ tiªu diÖt ®−îc
nÕu b¹n ch¶i r¨ng kü.
* T×nh tr¹ng lung lay r¨ng
NÕu kh«ng trÞ bÖnh viªm lîi h¼n b¹n sÏ gÆp r¾c
rèi to. Lóc Êy, n−íc miÕng kÕt l¹i víi bùa r¨ng t¹o
thμnh nh÷ng vá cøng mμ chØ cã nha sÜ míi lÊy ®i
®−îc. Lîi cña b¹n bÞ bÖnh nguy hiÓm h¬n: viªm
nha chu (periodontitis). Vi khuÈn trong bùa r¨ng

157
b¾t ®Çu ¨n mßn c¸c d©y ch»ng nèi r¨ng víi x−¬ng,
thÕ lμ r¨ng bÞ lung lay. Tõ ®ã, vi khuÈn ¨n s©u
xuèng lμm hë x−¬ng vμ r¨ng bÞ rông.
Cßn t×nh tr¹ng tÖ h¹i n÷a, r¨ng vÉn c¾m ë lîi
nh−ng chóng bÞ s©u (tooth decay). C¸ch phßng tr¸nh
tèt nhÊt vÉn lμ ch¶i r¨ng h»ng ngμy vμ th−êng xuyªn
®i kh¸m r¨ng ®Ó ph¸t hiÖn sím bÖnh cña lîi r¨ng vμ
®iÒu trÞ dÔ dμng ngay. NÕu ®Ó qu¸, cã khi b¹n ph¶i
mæ ®Ó lÊy ®i m« bÖnh vμ ch÷a chç bÞ tæn h¹i.
HiÖn nay cã c¸ch ®iÒu trÞ míi lμ nhÐt vØ
tetracyline vμo gi÷a r¨ng vμ lîi ®Ó diÖt vi khuÈn.
Th−êng vØ nμy ®−îc lÊy ra kho¶ng 10 ngμy sau.
Còng cã nh÷ng thuèc mì kh¸ng sinh ®ang ®−îc
triÓn khai.
* VÊn ®Ò néi tiÕt tè
Theo Barbara J.Steinberg: “Phô n÷ cÇn biÕt
r»ng cã nh÷ng lóc vÊn ®Ò néi tiÕt tè lμm cho hä dÔ
bÞ bÖnh vÒ lîi r¨ng”.
Lîi r¨ng cña chóng ta cã nh÷ng thô thÓ néi tiÕt
tè (hoormone receptor). NÕu møc néi tiÕt tè n÷
cao, nã cã thÓ thÊm qua c¸c mμng lîi, lμm t¨ng
chÊt dÞch trong m« lîi khiÕn m« s−ng vμ ®á, rÊt
nh¹y c¶m víi bùa r¨ng, dï chØ Ýt th«i. Khi møc néi
tiÕt tè cao, lîi bÞ s−ng, nhÊt lμ ë tuæi dËy th×, tr−íc
kú kinh vμ lóc mang thai.
Nh÷ng nh©n tè kh¸c ¶nh h−ëng lîi r¨ng lμ
bÖnh tiÓu ®−êng vμ bÖnh ®éng kinh (epilepsy)
còng nh− viÖc hót thuèc, nh÷ng thø lμm suy yÕu
c¸c tÕ bμo kh¸ng khuÈn trong miÖng b¹n.

158
 Bμi ®äc thªm: Nh÷ng c¸i tói ë s©u
Nh÷ng c¸i tói ë s©u gi÷a r¨ng vμ lîi Êy ®Òu
®−îc b¶o vÖ kü nh−ng vÉn cã khi gÆp r¾c rèi.
Lîi r¨ng kháe cã mét kho¶ng nhá mμ nha sÜ
gäi lμ r·nh (sulcus), n»m gi÷a ®−êng lîi vμ r¨ng.
Khi bùa lμm viªm lîi, lîi s−ng lªn, råi l¹i hÕt. Cø
nh− thÕ, r·nh nμy réng ra gi÷a lîi vμ x−¬ng, lóc
Êy nha sÜ gäi r·nh Êy lμ tói, mμ tói nμy cμng s©u
b¹n cμng khã vÖ sinh nã.
NÕu bùa r¨ng lan trμn kh«ng ngõng, nã trë
thμnh cao r¨ng, lîi rót xuèng vμ tói s©u h¬n, thÕ
lμ vi khuÈn cã thÓ ¨n mßn c¸c ch©n r¨ng vμ
x−¬ng n©ng ®ì chóng. T×nh tr¹ng nμy gäi lμ viªm
nha chu, cÇn ch¨m sãc l©u dμi.

Khi lîi kháe, NÕu bùa r¨ng ®ãng Vi khuÈn trong bùa
nã «m s¸t dµy quanh r¨ng, nã r¨ng cã thÓ lµm tæn
®¸y r¨ng cã thÓ lµm viªm ®au, h¹i x−¬ng vµ c¸c sîi
b−íc ®Çu cña bÖnh nÝu r¨ng. Tói lîi ph¸t
viªm lîi triÓn gi÷a r¨ng vµ lîi

159
 Quai hμm
(jaw)

Nh÷ng ng−êi thÝch nhai quμ vÆt hoÆc muèn

trao nô h«n ch©n t×nh, nång th¾m cho b¹n bÌ,
ng−êi yªu, hay c−êi vui víi b¹n cè tri sÏ kh«ng thÓ
lμm ®−îc nh÷ng ý thÝch Êy nÕu kh«ng cã hμm.
Nh−ng c¸i khíp lμm viÖc ch¨m chØ Êy cßn lμ
®iÓm dÔ bÞ ®au, c¶ khi chÝnh hμm kh«ng hÒ bÞ tæn
th−¬ng. Nã lμ thñ ph¹m ®»ng sau rèi lo¹n khíp
th¸i d−¬ng - hμm (temporomandibular joint disorder),
sù trôc trÆc trong c¬ chÕ hμm cã thÓ dÉn tíi nhiÒu
lo¹i ®au kh¸c chung quanh ®Çu, cæ vμ vai.
Khíp th¸i d−¬ng - hμm nèi x−¬ng hμm víi sä,
cho phÐp hμm më ra, ®ãng l¹i vμ chuyÓn ®éng qua
l¹i. Nh−ng thØnh tho¶ng, hμm bÞ trÑo. HËu qu¶ lμ
lμm cho hμm r¨ng trªn d−íi kh«ng ¨n khíp nhau,
cuèi cïng g©y ra sù co th¾t c¸c c¬ hμm. NhiÒu
bÖnh nh©n ®au hμm cßn than lμ bÞ nhøc ®Çu, ®au
cæ, vai, tai, häng hoÆc cho¸ng v¸ng.
B¹n cã thÓ nghe rμo r¹o ë hμm, ®Çy trong c¸c
xoang vμ ®au trong khi nhai.
§iÒu g× g©y ra nh÷ng rèi lo¹n khíp hμm - th¸i
d−¬ng? Th−êng lμ chÊn th−¬ng nÆng. Gåm hai
lo¹i: thø nhÊt lμ chÊn th−¬ng trùc tiÕp, nh− bÞ va
®Ëp vμo hμm do nh÷ng rñi ro khi ch¬i thÓ thao, tai
n¹n xe, v.v.. Thø hai liªn quan tíi chÊn th−¬ng
gi¸n tiÕp. Nh−ng ®«i khi nã do nh÷ng nh©n tè khã
nhËn ra h¬n nh− hμm d−íi bÞ nh« ra, cã khi do tËt
nghiÕn r¨ng l©u ngμy sinh ra.

160
 R¨ng
(teeth)

Mçi c¸i r¨ng kháe cã mét th©n r¨ng víi líp men
tr¾ng bãng, chÊt cøng nhÊt cña c¬ thÓ. Bªn d−íi mò
cøng b»ng men ®−îc nã che chë lμ tñy r¨ng sèng.
C¸c thÇn kinh vμ c¸c mao m¹ch ë ®Çy tñy r¨ng vμ
truyÒn vμo c¸c phÇn cña r¨ng mμ ta kh«ng thÓ thÊy
®−îc: c¸c ch©n vμ c¸c èng ch©n r¨ng g¾n vμo c¸c hèc
r¨ng n»m kh¾p hμm trªn vμ hμm d−íi.
Kh¾p c¸c hμo vμ èng cña th©n nμy lμ nh÷ng “kÎ
c−íp” mμ ta gäi lμ bùa r¨ng. §ã lμ líp m¶nh, dÝnh,
chøa c¸c vi khuÈn, dÞch nhÇy vμ c¸c m¶ng ®å ¨n bao
quanh r¨ng cña chóng ta. ThËt khã thÊy ®−îc viÖc
bùa r¨ng tÊn c«ng c¶ r¨ng vμ lîi cña chóng ta.
* Sù tÊn c«ng cña bùa r¨ng
NÕu b¹n kh«ng ch¶i r¨ng vμ dïng chØ lÊy bùa
r¨ng ®i, bùa r¨ng sÏ gi÷ nhiÒu vi khuÈn h¬n. Vi
khuÈn l¹i h¶o ngät, chÊt ®−êng trong thùc phÈm
mμ chóng ta ®−a vμo miÖng.
Sù phèi hîp cña vi khuÈn vμ thùc phÈm lμm ph¸t
sinh chÊt acid, chÊt cã thÓ ¨n xuyªn qua men r¨ng
råi ®μo lç qua líp r¨ng cøng n»m bªn d−íi, ®−îc gäi
lμ men r¨ng. NÕu acid xuyªn qua men r¨ng, nã sÏ
tÊn c«ng tñy r¨ng, thÕ lμ chóng ta cã c¸c lç hæng.
Lóc vi khuÈn lμm viªm tÊy tñy r¨ng, ta bÞ ®au r¨ng.
NÕu nã ¨n mßn qu¸ nhiÒu, r¨ng cña ta bÞ rông.

161
 Dï sao chóng ta còng cã thÓ tr¸nh ®−îc tÊt c¶
c¸c ®iÒu nμy chØ cÇn chÞu khã ch¶i vμ xØa r¨ng ®Ó
lμm s¹ch ®å ¨n vμ vi khuÈn.

Bμi ®äc thªm: Lμm s¹ch kÏ r¨ng b»ng chØ

Lμm s¹ch kÏ r¨ng vμ ch¶i r¨ng lμ hai c«ng
viÖc ®i ®«i víi nhau.
NÕu h»ng ngμy b¹n kh«ng lμm s¹ch kÏ r¨ng,
b¹n sÏ gÆp r¾c rèi vÒ lîi r¨ng. Vμ ®©y lμ c¸ch
lμm s¹ch kÏ r¨ng.

C¾t mét sîi chØ Dïng hai ngãn c¸i vµ trá NhÑ l−ít sîi chØ lªn
dµi kho¶ng 45 kÐo c¨ng mét ®o¹n chØ xuèng gi÷a r¨ng
cm, quÊn hai kho¶ng 2,5 cm gi÷a vµ lîi, s¸t tËn lîi.
®Çu vµo hai r¨ng. Uèn cong sîi chØ TiÕp tôc lµm nh−
ngãn tay gi÷a theo h×nh ch÷ C quanh vËy ë c¸c kÏ r¨ng
cña hai bµn tay r¨ng, ngay chç lîi kh¸c

§Æt bµn ch¶i nghiªng 450 so Còng lµm theo kü thuËt

víi lîi ®Ó ch¶i tíi lui, lµm trªn, ch¶i mÆt trong cña
s¹ch mÆt ngoµi cña r¨ng r¨ng

162
 * C¸ch ch¶i r¨ng
Ch¶i r¨ng lμ viÖc dÔ lμm cÈu th¶, luém thuém,
nh−ng nÕu thùc hiÖn h»ng ngμy chóng ta sÏ quen
vμ lμm thËt gän, ®óng kü thuËt.

Ch¶i Ch¶i theo chiÒu th¼ng ®øng Sau cïng lµ ch¶i s¹ch
mÆt nhai mÆt trong cña r¨ng cöa, tõ l−ìi, n¬i c¸c vi khuÈn
cña r¨ng lîi ®Õn c¹nh r¨ng, tõ trªn th−êng b¸m vµo lµm
xuèng råi tõ d−íi lªn miÖng b¹n cã mïi h«i

* Sö dông chÊt florur ®Ó lμm ch¾c r¨ng

ChÊt florur ®©u ph¶i chØ cÇn cho trÎ, c¶ ng−êi
lín còng cÇn.
Florur lμ hîp chÊt cña nguyªn tè hãa häc
florur, ng¨n ngõa s©u r¨ng rÊt hiÖu qu¶ nhê viÖc
lÊy l¹i c¸c kho¸ng chÊt cã gi¸ trÞ cho r¨ng. Ngoμi
nguån n−íc, phÇn lín kem ®¸nh r¨ng vμ n−íc sóc
miÖng cã chøa chÊt florur.
Cßn nÕu b¹n muèn r¨ng tr¾ng nh− r¨ng trÎ,
b¹n cã thÓ tÈy r¨ng b»ng chÊt lμm tr¾ng r¨ng.
B¹n cã thÓ thùc hiÖn t¹i nhμ sau khi ®−îc nha sÜ
h−íng dÉn c¸ch sö dông vμ thùc hμnh.

163
 C»m
(chin)

Cã thÓ b¹n cã nÐt nghiªng thËt hoμn h¶o nÕu

kh«ng cã c¸i c»m nh− thÕ. Êy lμ, theo nhμ phÉu
thuËt thÈm mü Harold Clavin th×: cßn tïy thuéc
vμo lμn da bªn d−íi cña nã thÕ nμo.
B¸c sÜ Clavin nãi r»ng: “Ng−êi ta kh«ng nhËn
ra tÇm quan träng cña chiÕc c»m”. Mét sè c¸ch
gióp chiÕc c»m b¹n tr«ng s¨n ch¾c ®ã lμ:
* Tr¸nh nh÷ng c¸ch tËp lμm gi·n cæ. Mét
sè ng−êi kinh doanh hμng mü phÈm khuyªn b¹n
tËp cæ ®Ó da bít xÖ. NÕu b¹n nghe lêi khuyªn nμy,
suèt ngμy b¹n t×m c¸ch r−ín cæ. ViÖc lμm qu¸ møc
nμy khiÕn cho lμn da d−íi c»m cña b¹n gi·n ra
theo vμ nh− vËy lμ sai.

* §õng ¨n uèng khiÕn t×nh tr¹ng thÓ träng

lªn xuèng thÊt th−êng. §iÒu nμy chØ lμm da
c»m cña b¹n kh«ng æn ®Þnh.

* Tr¸nh kÐo da c»m. Lμm vËy b¹n sÏ lμm da

c»m ch¶y xÖ.

164
 H¹ch h¹nh nh©n
(tonsils)

Khi b¹n cßn nhá, cã thÓ b¹n liªn t−ëng h¹ch

h¹nh nh©n víi mét mãn tr¸ng miÖng l¹nh vμ mÞn
mμ b¹n ¨n kh«ng bao giê biÕt ch¸n.
Giê b¹n ®· lín, b¹n ®· hiÓu vμ viÖc c¾t bá h¹ch
h¹nh nh©n (tonsillectomy) hÇu nh− lμ chuyÖn
b×nh th−êng, chø kh«ng nh− tr−íc ®©y ng−êi ta
vÉn nghÜ lμ chuyÖn lín, cã thÓ g©y c¸c biÕn chøng.

* Nh÷ng c¸ch gi¶i quyÕt míi

HiÖn nay, c¸c b¸c sÜ c¾t h¹ch h¹nh nh©n v×
nhiÒu lý do riªng: h¹ch h¹nh nh©n th−êng bÞ s−ng
viªm hoÆc lín h¬n bÊt th−êng. H¬n n÷a, b¸c sÜ cã
thÓ xem xÐt c¾t bá nÕu bÖnh viªm cã kh¶ n¨ng lan
ra c¸c vïng kh¸c cña häng hoÆc ®é lín cña nã g©y
khã thë.
H¹ch h¹nh nh©n cã kÝch cì b»ng qu¶ h¹nh,
cong vμo trong nh− hai nöa b¸n nguyÖt, m¶nh ë
hai bªn ®¸y häng. Chóng lμ mét phÇn nhá cña hÖ
b¹ch huyÕt, mét hÖ thèng phøc t¹p gåm nh÷ng tÕ
bμo chuyªn biÖt vμ m« n©ng ®ì ®ãng mét vai trß
quan träng trong viÖc b¶o vÖ c¬ thÓ chèng l¹i sù
viªm nhiÔm. MÆc dï c¸c nhμ khoa häc vμ c¸c nhμ
nghiªn cøu kh«ng minh ®Þnh chÝnh x¸c vai trß

165
cña h¹ch h¹nh nh©n trong hÖ b¹ch huyÕt nh−ng
hä biÕt r»ng h¹ch h¹nh nh©n cã thÓ bá ®i khi
chóng ta ®· lín. V× cã qu¸ nhiÒu m« b¹ch huyÕt
trong häng ngoμi h¹ch h¹nh nh©n nªn trÎ em
còng nh− ng−êi lín ®Òu vÉn sèng an toμn mμ
kh«ng cÇn ®Õn chóng.

Bμi ®äc thªm:

Theo tiÕn sÜ Michael Bennnger “NÕu h¹ch
h¹nh nh©n lμ chç tËp trung vi khuÈn g©y viªm
nhiÔm, c¾t bá chóng ®i sÏ lμm gi¶m ®¸ng kÓ c¸c
chøng ®au häng. Nh−ng nÕu b¹n thØnh tho¶ng
míi bÞ ®au häng, Êy lμ do c¶m cóm, vi rót ¶nh
h−ëng c¸c m« kh¸c trong häng chø ch¼ng riªng
g× h¹ch h¹nh nh©n”. DÇu sao, nhiÒu ng−êi ®· c¾t
bá h¹ch h¹nh nh©n th× thÊy dÔ chÞu h¬n.

L−ìi giµ
Chó thÝch: ë ng−êi bÞ
viªm h¹ch h¹nh nh©n
nµy, hai h¹ch h¹nh
nh©n s−ng lªn lµm bÝt
®−êng thë.

Hai h¹ch
h¹nh nh©n
viªm s−ng

166
 * H×nh d¸ng g©y trë ng¹i
Theo tiÕn sÜ Godley, h×nh d¸ng cña h¹ch h¹nh
nh©n ®· lμ ®iÒu g©y trë ng¹i. VÒ mÆt gi¶i phÉu
häc, chóng lμ n¬i ®Ó vi khuÈn tró ngô ë c¸c nÕp
gÊp bÒ mÆt. KÕt qu¶ lμ b¹n bÞ viªm h¹ch h¹nh
nh©n, lμm s−ng ®á vμ ®au häng mμ c¸c triÖu
chøng cña nã gièng nh− viªm häng do liªn cÇu
khuÈn beta.
Còng nh− viªm häng do liªn cÇu khuÈn, viªm
h¹ch h¹nh nh©n th−êng tÊn c«ng ng−êi trÎ (gÊp
20 lÇn ë ng−êi lín). VËy khi nμo cÇn c¾t bá ®Ó
tr¸nh phiÒn phøc. NÕu b¹n th−êng bÞ, b¹n nªn c¾t
bá chóng ®i. Nh−ng tr−íc khi quyÕt ®Þnh, b¹n cÇn
®i kh¸m, v× nÕu lμ viªm häng do liªn cÇu khuÈn,
b¹n cã thÓ dïng kh¸ng sinh ®Ó ch÷a. NÕu ®au
häng do vi rót th× dï cã c¾t bá h¹ch h¹nh nh©n
còng kh«ng hÕt ®−îc.

167
 Cæ häng
(throat)

Cø kho¶ng 15 phót b¹n l¹i nuèt mét lÇn, dï

b¹n cã ý thøc viÖc ®ã hay kh«ng. §Êy lμ hμnh
®éng ph¶n x¹. Trõ lóc b¹n nuèt thøc ¨n, cßn
th−êng th× b¹n kh«ng nhËn ra lμ cæ b¹n ®ang
ho¹t ®éng.
Cæ häng lμ mét èng c¬ cã líp mμng nhÇy nèi tõ
®¸y miÖng vμ mòi tíi thùc qu¶n, èng ®−a ®å ¨n tõ
häng ®Õn bao tö. V× lμ bé phËn chuyÓn thùc phÈm
vμ kh«ng khÝ nªn chóng ta kh«ng thÓ sèng ®−îc
nÕu thiÕu nã.
ChØ cã mét ®iÒu chóng ta kh«ng muèn, ®ã lμ
bÖnh ®au häng.

* C¶m l¹nh vμ liªn cÇu khuÈn

Mét sè bÖnh ®au cæ lμ do nh÷ng chÊt g©y
s−ng, nh− x−¬ng c¸ lμm x−íc mμng lãt häng,
nh−ng th−êng th× häng cña b¹n bÞ ®á vμ s−ng
tÊy do b¹n nhiÔm vi rót, th−êng lμ rhinovirus
g©y ra c¶m l¹nh.
Mét thñ ph¹m kh¸c lμ liªn cÇu khuÈn beta
(beta -streptococcus) g©y ra viªm häng.
ë trÎ, liªn cÇu khuÈn cã khi dÉn ®Õn sèt thÊp
(rheumatic fever), c¨n bÖnh viªm s−ng nÆng cã

168
thÓ ¶nh h−ëng c¸c khíp vμ tim. ë ng−êi lín ch−a
thÊy cã bÖnh nμy.
Cã ®iÒu, b¹n kh«ng thÓ tù m×nh biÕt bÖnh ®au
cæ do c¶m l¹nh vμ ®au cæ do liªn cÇu khuÈn. C¶
hai ®Òu cã cïng c¸c triÖu chøng: ®au, ®á vμ s−ng,
cã khi khã thë. NÕu b¹n bÞ ®au cæ kÐo dμi trªn 2
ngμy, b¹n h·y ®i b¸c sÜ ®Ó xÐt nghiÖm xem cã
khuÈn liªn cÇu kh«ng. NÕu bÞ, b¹n sÏ ®−îc ®iÒu trÞ
b»ng kh¸ng sinh.

Bμi ®äc thªm: §au vμo buæi s¸ng

NÕu cø s¸ng dËy b¹n h¬i bÞ ®au cæ vμ nh− cã

côc g× ë häng. Nã th−êng hÕt sau khi b¹n uèng ly
s÷a. Nguyªn nh©n cã thÓ do mét Ýt chÊt acid tõ
bao tö cña b¹n trμo ng−îc lªn thùc qu¶n vμ
thanh qu¶n.
NÕu nã g©y phiÒn phøc cho b¹n, b¸c sÜ
Benniger khuyªn b¹n ®õng nªn ¨n g× tr−íc khi
ngñ. B¹n còng cÇn tr¸nh uèng r−îu, cμ phª vμ
nªn ¨n thμnh nh÷ng b÷a nhá, dïng thuèc kh¸ng
acid nh− rolaids, malanta hay tums.
Mét nguyªn nh©n kh¸c g©y ®au cæ nhÑ buæi
s¸ng lμ m«i tr−êng trong nhμ, nhÊt lμ vμo mïa
®«ng, kh«ng khÝ trong phßng ngñ kh«. B¹n nªn
lμm Èm phßng vμo ban tèi.

169
 * Nh÷ng c¸ch lμm gi¶m ®au
Dïng thuèc sóc miÖng: hßa 1,14 lÝt n−íc Êm hay
l¹nh víi mét th×a canh muèi vμ thuèc sóc miÖng.
V¾t n−íc chanh vμo miÖng: chÊt chanh gióp
b¹n tiÕt ra n−íc miÕng, chÊt Èm häng tù nhiªn.
B¹n cã thÓ dïng lo¹i trμ chanh.
Nªn uèng trμ th−êng xuyªn: trμ cã chÊt cafein
vμ acid tanic gióp lμm tr¬n häng.
Ch−êm Êm häng vμ dïng viªn ngËm: nh− cepacol
gióp gi¶m ®au vμ kÝch thÝch tiÕt n−íc miÕng.

170
 Thùc qu¶n
(esophagus)

Thùc qu¶n lμ mét èng ®¬n gi¶n cã chøc n¨ng

nh− c¸i m¸ng ®Ó chuyÓn ®å ¨n qua ®ã tíi d¹ dμy.
Cã mét c¸i cöa sËp ë chç nèi víi d¹ dμy, thùc
qu¶n cã mét c¬ vßng (sphincter). C¬ nμy më ra khi
®å ¨n ®i xuèng, sau ®ã ®ãng l¹i kh«ng ®Ó ®å ¨n ®i ra.
* î nãng
NÕu c¬ vßng më khi nã kh«ng nªn më, acid cña
d¹ dμy cã thÓ rß ng−îc lªn thùc qu¶n lμm cho ngùc
®au r¸t mμ ta th−êng gäi lμ î nãng (heartburn).
C¸c s¶n phô th−êng bÞ î nãng h¬n, nh−ng ®ã lμ
v× nh÷ng thay ®æi néi tiÕt tè. Møc progestorone
t¨ng lμm yÕu c¬. T×nh tr¹ng nμy x¶y ra ®èi víi
nh÷ng phô n÷ dïng thuèc ngõa thai viªn cao
progesterone, hoÆc d¹ng viªn thuèc ngõa thai chØ
cã progesterone nh− Norplant hay depo - provera.
Dï b¹n î nãng v× bÊt kú lý do g×, c¸c b¸c sÜ
khuyªn b¹n nªn tr¸nh nã nh− sau:
- ¡n thμnh nh÷ng b÷a nhá, ¨n sím: thay v×
¨n hai hay ba b÷a mét ngμy, h·y ¨n thμnh n¨m
hay s¸u b÷a. D¹ dμy cña b¹n sÏ tiÕt ra Ýt acid h¬n.
Thªm n÷a, nh÷ng ng−êi ¨n muén vμo buæi tèi
th−êng còng bÞ î nãng, v× vËy h·y ¨n sím, tr−íc
lóc ®i ngñ vμi giê.

171
 - ¡n cã chän läc: nh÷ng thùc phÈm cao bÐo cã
thÓ kÝch thÝch sù î nãng v× d¹ dμy cña b¹n kh«ng
tiªu hãa nhanh ®−îc. Lo¹i ®å ¨n tÖ h¹i nhÊt ph¶i
kÓ lμ hμnh cñ, sau ®ã lμ n−íc cam, cμ chua, nh÷ng
thùc phÈm cã gia vÞ vμ cμ phª.
- Gi¶m bít thÓ träng: nÕu b¹n qu¸ bÐo, h·y
gi¶m bít thÓ träng.
- Kª cao gèi khi n»m ngñ: lμ c¸ch tr¸nh
kh«ng ®Ó acid trμo ng−îc vμo thùc qu¶n.
- KiÓm tra c¸c lo¹i thuèc uèng: nÕu b¹n
dïng thuèc suyÔn hay thuèc cao huyÕt ¸p mμ bÞ î
nãng, h·y hái b¸c sÜ ®Ó ®−îc chØ dÉn.
- Thö dïng thuèc kh¸ng acid: nÕu b¹n ®au
ngùc v× bÞ î nãng, h·y dïng thuèc kh¸ng acid v×
thuèc nμy quyÖn víi n−íc miÕng thμnh chÊt nhùa
dÝnh lãt thùc qu¶n cña b¹n.

Bμi ®äc thªm: î nãng hay c¬n ®au tim

NÕu b¹n c¶m thÊy ®au ngùc bÊt th−êng kÐo
dμi trªn 15 phót nh−ng uèng thuèc kh¸ng acid
mμ kh«ng ®ì, h·y ®i b¸c sÜ ngay, v× ®ã cã thÓ lμ
®iÒu kiÖn liªn quan ®Õn tim h¬n lμ bÞ î nãng.

172
 Thanh qu¶n vμ d©y thanh ©m
(larynand vocal cords)

MÆc cho ©m giäng cña b¹n cã thÓ ph¸t ra nghe

nheo nhÐo, khμn khμn nh− cña Bette Midler hay
nh− trÎ con th× chñ yÕu lμ vÊn ®Ò sinh häc, nhê hai
d¶i mμng nhÇy máng, ®−îc gäi lμ d©y thanh ©m.
Thanh qu¶n, hay hép ©m, ®−îc nèi víi c¶ khÝ
qu¶n vμ häng. Nã ho¹t ®éng nh− ®iÓm chuyÓn
chÝnh ®Ó dÉn kh«ng khÝ vμ thùc phÈm vμo c¸c èng
®óng cña nã. ë ®Ønh thanh qu¶n lμ c¸c d©y thanh
©m. Khi chóng ta kh«ng nãi, nh÷ng phiÕn m« nh−
c¸i l−ìi gμ nμy lín ch−a b»ng mãng tay c¸i, ®−îc
t¸ch ra, lμm thμnh khe gièng h×nh ch÷ V cã tªn lμ
thanh m«n (glottis).
Khi chóng ta
nãi, kh«ng khÝ
®−îc ®Èy qua c¸c
d©y, lμm cho
N¾p
chóng khÝt s¸t l¹i thanh
vμ rung lªn. KÕt D©y thanh
qu¶n
qu¶ lμ: mçi ng−êi ©m
Thùc qu¶n
cã mét ©m giäng
KhÝ qu¶n
riªng biÖt gièng
Thanh qu¶n (hay hép ©m)
nh− dÊu v©n
lµ vïng ë ®Ønh khÝ qu¶n -
ngãn tay. ®−êng chuyÓn kh«ng khÝ

173
 Sôn
C¸c d©y thanh ©m gièng
nh− nh¹c cô h¬i. Sù rung
cña c¸c d©y lμ thø t¹o ra D©y
thanh
©m thanh. Khi chóng ta
©m
lμm thay ®æi h×nh cuèng
häng, l−ìi vμ vßm miÖng,
chóng ta còng lμm thay ®æi
KhÝ qu¶n
©m giäng, t¹o ra c¸c ©m
giäng kh¸c nhau.
Thùc thÕ, c¸c d©y nμy D©y thanh ©m ®−îc tr¶i
rÊt nh¹y víi sù thay ®æi, ngang qua thanh qu¶n
gi÷ ë ®óng chç nhê c¸c
¶nh h−ëng ©m thanh cña d¶i sôn
giäng. Mét sè phô n÷ thÊy
r»ng giäng cña hä h¬i trÇm hoÆc khμn lóc tr−íc
khi hμnh kinh hay vμo nh÷ng ngμy ®Çu hμnh
kinh. Giäng cña phô n÷ còng h¬i trÇm ë ®é tuæi
tiÒn m·n kinh do sù thay ®æi néi tiÕt tè.

* ViÖc hßa hîp nh¹c cô cña b¹n

ViÖc hßa hîp nμy phô thuéc nhiÒu c¬ nh− c¬
hoμnh vμ c¸c b¹n sö dông nh÷ng c¬ Êy. Hay cã thÓ
mòi cña b¹n bÞ nghÏn hoÆc kÝch cì lç mòi cña b¹n
còng lμm ¶nh h−ëng ©m giäng cña b¹n.
Nh−ng sù thay ®æi ©m giäng cßn do ¶nh h−ëng
cña vi rót nh− khi b¹n bÞ c¶m l¹nh hoÆc do b¹n
l¹m dông nh− khi b¹n r¸ng hß hÐt mét håi l©u
gi÷a ®¸m ®«ng.

174
 HËu qu¶ lμ b¹n bÞ viªm thanh qu¶n (laryngitis),
nghÜa lμ d©y thanh ©m cña b¹n bÞ s−ng - lμm cho
giäng b¹n trÇm ®ôc, nghe nh− rÝt. Dï chØ h¬i s−ng
vÉn cã thÓ lμm thay ®æi ®é dμy cña thanh ©m vμ
giäng nãi cña b¹n, gièng nh− b¹n c¨ng d©y chiÕc
t©y ban cÇm tíi møc nhá nhÊt, nã lμm thay ®æi
thanh ©m.
§Ó phôc håi t×nh tr¹ng “l¹c giäng” nμy, b¹n h·y:
- NghØ nãi vμi ngμy: nÕu cÇn ph¶i nãi, b¹n chØ
nªn thñ thØ ®ñ nghe th«i.
- Uèng thªm n−íc: nªn uèng Ýt nhÊt 6 tíi 8 ly
n−íc mçi ngμy ®Ó “t−íi n−íc” cho d©y thanh ©m
“kh« queo” cña b¹n. C¸c chÊt dÞch kh«ng ch¹m
vμo d©y thanh ©m nh−ng chóng ®Ó cho n−íc
miÕng l−u chuyÓn nh»m b«i tr¬n hÖ thèng ©m
giäng cña b¹n. Tèt h¬n n÷a lμ b¹n uèng n−íc trμ
chanh, nã gióp c¸c tuyÕn s¶n sinh dÞch nhÇy Ýt ®Æc
h¬n vμ kÝch thÝch viÖc tiÕt n−íc miÕng.
- Kh«ng hót thuèc: hót thuèc lμ c¸ch b¹n hÝt khãi
nãng trùc tiÕp vμo d©y thanh ©m, l©u dÇn cã thÓ
t¹o ra c¸c b−íu dÔ dÉn tíi ung th− thanh qu¶n.
- Tr¸nh h¾ng giäng th−êng xuyªn: v× khi lμm
vËy b¹n còng lμm mßn d©y thanh ©m. Cμng hay
h¾ng giäng b¹n cμng cã thãi quen nμy. Tèt h¬n
nªn nhÊp mét chót n−íc.
- Tr¸nh sö dông nh÷ng chÊt lμm t¨ng nång ®é
acid cña bao tö: nh÷ng thø Êy gåm cμ chua,

175
s«c«la, b¹c hμ cay, chÊt cã cafein vμ kh«ng nªn ¨n
vÆt lóc ®i ngñ.
- Lμm Èm kh«ng khÝ: viÖc hÝt kh«ng khÝ Èm
gióp lμm Èm d©y thanh ©m.
- NgËm mét côc kÑo: tuy viÖc nμy kh«ng ch÷a
khái bÖnh viªm d©y thanh qu¶n cña b¹n nh−ng nã
gióp b¹n tiÕt n−íc miÕng.
- H·y n©ng niu ©m giäng cña b¹n: nghÜa lμ
tr¸nh hß hÐt, ®ã lμ mét c¸ch hμnh h¹ d©y thanh
©m cña b¹n.

176
 Bê vai
(shoulders)

NÕu b¹n cho r»ng phô n÷ kh«ng thÓ nÐm

bãng, mêi b¹n h·y nh×n xem Birmingham,
Alabama hay Lee Anne Ketcham... nh÷ng cÇu
thñ bãng chμy cã h¹ng.

* Bªn trong vai

Vai vμ c¸nh tay cã thÓ nÐm qu¶ bãng víi vËn
tèc trªn 100 km/h, h¼n ph¶i lμ nh÷ng phÇn ho¹t
®éng tuyÖt h¶o. §iÓm trung t©m cña c¬ chÕ nμy lμ
khíp h×nh cÇu vμ hèc ®Ó ®Çu x−¬ng c¼ng t¨ng trªn
(humerus) cã h×nh cÇu tra vμo võa vÆn hèc h×nh
chÐn ®−îc gäi lμ khoang ch¶o (glennoid cavity).
Khíp vai lμ mét qu¶ bãng g«n n»m ë ®iÓm ph¸t
bãng. PhÇn hè cña khíp n«ng khiÕn ®Çu x−¬ng
c¸nh tay h×nh cÇu cã thÓ xoay tho¶i m¸i trong
khoang Êy vμ vai cã thÓ chuyÓn ®éng mét ®é réng.
V× khoang cña hè n«ng vμ phÇn “cÇu” cña khíp
vai chuyÓn ®éng kh¾p h−íng nªn nã cã thÓ trËt ra
nÕu kh«ng ®−îc ch»ng b»ng c¸c d©y ch»ng vμ g©n.
NÕu vai bÞ tæn th−¬ng, ®ã lμ do nh÷ng cÊu tróc
nμy ®· lμm viÖc qu¸ møc g©y x¸o ®éng c¸c g©n c¬
quanh khíp, nhÊt lμ nhãm 4 c¬ mμ c¸c b¸c sÜ gäi
lμ ®ai c¬ xoay (rotator cuff).

177
 * Khuy ®ai
VÊn ®Ò th−êng gÆp nhÊt vÒ vai ë nh÷ng phô
n÷ løa tuæi tõ 30 ®Õn 45 lμ viªm g©n ®ai c¬ xoay
(rotator cuff tendinittis), cßn ®−îc gäi lμ héi
chøng va ch¹m (impingement syndrome). Tæn
th−¬ng nμy x¶y ra khi mét trong c¸c g©n cña ®ai
c¬ xoay bÞ bã chÆt gi÷a hai phÇn x−¬ng vai, nhÊt
lμ nh÷ng ®éng t¸c vung tay qu¸ ®Çu nh− khi ch¬i
quÇn vît, b¬i.
Lμm sao biÕt lμ m×nh bÞ nh− thÕ? Lo¹i viªm
g©n ®ai nμy th−êng xuÊt ph¸t khi thÊy vai bÞ ®au,
cã thÓ ®au c¶ phÇn ngoμi phÝa trªn vai. Lóc xu«i
tay cã thÓ b¹n kh«ng c¶m thÊy ®au, nh−ng khi gi¬
tay cao khái ®Çu b¹n c¶m thÊy nhãi; hoÆc cã khi
b¹n c¶m thÊy ®au lóc ngñ. NÕu thÊy m×nh bÞ vËy,
b¹n nªn ®i kh¸m b¸c sÜ.
- §õng cè víi cao qu¸: nÕu ph¶i víi, nªn
dïng bôc ®Ó ®øng lªn.

Bμi ®äc thªm: Cñng cè ®ai c¬ xoay

ChØ cÇn tËp mét sè cö ®éng vai mang tÝnh
ch÷a bÖnh lμ cã thÓ gióp b¹n dÞu c¬n ®au ®ai c¬
xoay. Nh÷ng bμi tËp nμy võa t¨ng søc dÎo dai vμ
c¸c c¬ quanh vai, tr¸nh ®−îc sù tæn th−¬ng sau
nμy. H×nh tõ 1 ®Õn 4 lμ nh÷ng ®éng t¸c cã thÓ
tËp víi sîi d©y cao su quÊn vμo n¾m ®Êm cöa.
Sau khi tËp ®éng t¸c ®ã råi, b¹n tiÕp tôc tËp c¸c
®éng t¸c duçi ë hai h×nh cuèi.

178
1. N¾m lÊy mét ®Çu d©y 2. Xoay bµn tay sao cho
cao su, ®Çu kia buéc vµo ngãn tay c¸i quay xuèng
tay cÇm cöa. vµ vµo trong.

3. §æi vÞ trÝ ®Ó kÐo c¨ng sîi 4. Xoay bµn tay cña b¹n ra
cao su ngay phÝa tr−íc b¹n. ngoµi, ngãn c¸i xoay lªn.

5. Bµi tËp duçi phÝa sau b»ng 6. C¸ch thø hai lµ b¸m lÊy ®Ønh
chiÕc kh¨n t¾m ®−îc kÐo thanh ngang cöa, n¾m chÆt råi
chËm r·i lªn xuèng hai ba lÇn. bu«ng láng. LÆp l¹i tõ hai ®Õn
ba lÇn.

179
 - §Ó ý biÕn ®æi cña c¬ thÓ: khi v−¬n tay lμm
viÖc g× trªn cao nh− lau chïi trÇn nhμ, nÕu thÊy
vai b¾t ®Çu ®au, ®õng v−¬n thªm n÷a.
- Ch−êm ®¸: nÕu vai bÞ ®au, b¹n nªn ch−êm
®¸ ®Ó bít ®au, mçi lÇn ch−êm ®¸ kho¶ng 10 ®Õn
20 phót.
- Uèng thuèc: b¹n cã thÓ dïng inbuprofen ®Ó
gi¶m s−ng vμ bít ®au.
* Khi bÞ ®au khiÕn khã cö ®éng
Cμng ®au nhiÒu b¹n cμng kh«ng muèn cö ®éng
mμ cø gi÷ tay yªn mét chç. Nh−ng nÕu vËy l¹i
sinh ra vÊn ®Ò kh¸c: vai bÞ tª cøng do t×nh tr¹ng
viªm bao nang (capsulitis), t×nh tr¹ng bao nang
quanh khíp cøng l¹i. V× vËy, c¸c b¸c sÜ khuyªn dï
cã ®au, b¹n vÉn nªn cö ®éng trong chõng mùc nμo
®ã. NÕu b¹n ®· n¨ng tËp cö ®éng nh−ng vÉn ®au
vμ kh«ng thÓ duçi tay nh− b×nh th−êng, b¹n nªn
®i b¸c sÜ.

* §au ë ®©u vμ sù hßa hîp t− thÕ

Mét sè phô n÷ c¶m thÊy vai vμ cæ ®au cïng víi
c¶m gi¸c yÕu c¸nh tay trªn vμ l−ng, råi c¸nh tay cø
rÇn rÇn. NÕu b¹n thÊy cã mét vμi triÖu chøng nμy,
b¹n nªn ®i b¸c sÜ ®Ó xem cã bÞ héi chøng tho¸t vÞ
ngùc (thoracic outlet) kh«ng? Héi chøng nμy
th−êng gÆp ë n÷ h¬n ë nam, nhÊt lμ khi b¹n cã cæ
dμi nh− cæ thiªn nga vμ vai xu«i xuèng hoÆc c¸c
vÊn ®Ò vÒ t− thÕ. B¹n còng cã thÓ bÞ nh− vËy nÕu
mét vμi c¬ cæ cña b¹n qu¸ c¨ng. Nh÷ng triÖu chøng

180
nμy cã thÓ do sù kÐo c¨ng hay søc Ðp cña c¸c thÇn
kinh quanh cæ hay søc Ðp cña c¸c m¹ch m¸u.

T− thÕ ngåi lµm

viÖc tho¶i m¸i.
GhÕ cña b¹n
cÇn ®−îc ®iÒu
chØnh sao cho
khi b¹n ngåi
l−ng vµ vai b¹n
®−îc th¼ng,
bµn ch©n võa
ch¹m trªn nÒn
nhµ vµ khuûu
tay cña b¹n
lµm thµnh mét
gãc 900.

Sau ®©y lμ mét sè c¸ch gióp b¹n gi¶m søc Ðp:

- §øng ngåi ngay ng¾n: tr¸nh ngåi sôp xuèng
ghÕ. Nh÷ng ng−êi lμm viÖc ph¶i ngåi nhiÒu dÔ bÞ
héi chøng nμy khi hä ngåi vai khom cßn cæ nh« ra
tr−íc. Ngåi ®óng t− thÕ gióp b¹n tr¸nh ®−îc vÊn
®Ò. Riªng viÖc ngåi lμm viÖc víi m¸y vi tÝnh, b¹n
ph¶i ®iÒu chØnh ®é cao cña ghÕ vμ bμn sao cho phï
hîp víi b¹n, nghÜa lμ cæ vμ l−ng th¼ng hμng lóc
lμm viÖc.
- Ngåi th¼ng khi l¸i xe: ®iÒu chØnh tay l¸i thÊp
võa tÇm hoÆc n©ng ®é cao ghÕ lªn ®Ó tr¸nh søc
c¨ng lªn cæ vμ vai.

181
 Môc lôc

Trang

Lêi nhμ xuÊt b¶n 5

PhÇn I: Giíi thiÖu chung 7

HÖ b¹ch huyÕt (lymphatic system) 7
HÖ c¬ (muscular system) 10
HÖ h« hÊp (respiratory system) 12
HÖ néi tiÕt (endocrine system) 15
HÖ thÇn kinh (nervous system) 18
HÖ tiÕt niÖu (uranary system) 21
HÖ tiªu hãa (digestive system) 23
HÖ tuÇn hoμn (circulatory system) 24
HÖ x−¬ng (skeletal system) 26
M¸u (blood) 29
TuyÕn må h«i (sweat gland) 35
Vãc d¸ng (body type) 37
Mòm mÜm (fat) 47
Sinh lùc (energy) 56
Dinh d−ìng (nutrition) 62
Khíp (joints) 79

182
PhÇn II: Giíi thiÖu mét sè c¬ quan trong
c¬ thÓ ng−êi phô n÷ 83
Tãc (hair) 83
L«ng c¬ thÓ (body hair) 85
Da (skin) 87
Da ®Çu (scalp) 103
Sä (skull) 106
N·o (brain) 108
Tai (ear) 118
M¾t (eyes) 123
èng lÖ (tear ducts) 130
Mòi (nose) 133
Xoang (sinuses) 139
M«i (lips) 143
MiÖng (mouth) 147
TuyÕn n−íc bät (salivary gland) 149
L−ìi (tongue) 151
Lîi/n−íu r¨ng (gumus) 157
Quai hμm (jaw) 160
R¨ng (teeth) 161
C»m (chin) 164
H¹ch h¹nh nh©n (tonsils) 165
Cæ häng (throat) 168
Thùc qu¶n (esophagus) 171
Thanh qu¶n vμ d©y thanh ©m (larynad
vocal cords) 173
Bê vai (shoulders) 177

183
 ChÞu tr¸ch nhiÖm xuÊt b¶n
TS. NguyÔn Duy Hïng

ChÞu tr¸ch nhiÖm néi dung

TS. KhuÊt duy kim h¶I - l−u xu©n lý

Biªn tËp néi dung: TS. ®ç Quang Dòng

Ths. Ph¹m thÞ kim huÕ
NguyÔn minh huÖ
b¹ch mai ph−¬ng
Tr×nh bμy b×a: ®−êng hång mai
ChÕ b¶n vi tÝnh: trÇn thÞ ph−¬ng hoa
Söa b¶n in: phßng biªn tËp kü thuËt
§ Éu: NguyÔn minh huÖ

184