BÖnh sëi

Ths BSCKII Ph¹m ThÞ Kh¬ng

Môc tiªu häc tËp
Sau khi häc xong bµi nµy häc viªn ph¶i cã kh¶ n¨ng :
1. ChÈn ®o¸n ®îc bÖnh sëi
2. Ph¸t hiÖn ®îc c¸c biÕn chøng cña bÖnh .
3. Tr×nh bµy ®îc ph¬ng ph¸p ®iÒu trÞ vµ phßng bÖnh sëi .
néi dung
1. §¹i c¬ng
- BÖnh sëi lµ mét bÖnh truyÒn nhiÔm cÊp tÝnh g©y dÞch l©y qua ®êng h«
hÊp do virus sëi g©y ra.
- BÖnh cã biÓu hiÖn sèt, ho, viªm kÕt m¹c vµ næi ban ®Æc trng.
- Khi bÞ sëi, søc ®Ò kh¸ng c¬ thÓ gi¶m sót nªn dÔ m¾c c¸c biÕn chøng, cã
thÓ nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng.
- Phßng bÖnh hiÖu qu¶ b»ng c¸ch tiªm phßng v¾c-xin.
2. T¸c nh©n g©y bÖnh
- Virus sëi lµ thµnh viªn nhãm Morbilivirus thuéc hä Paramyxoviridae.
- Virus sëi cã cÊu tróc h×nh cÇu, ®êng kÝnh 100 – 250 nm vµ gåm 6
protein. Bªn trong vá gåm chuçi xo¾n ARN vµ 3 protein. Vá bao bªn ngoµi
gåm protein g¾n 2 lo¹i glycoprotein nhá låi ra (hay cßn gäi lµ c¸c mÊu).
3. DÞch tÔ häc
3.1. Nguån bÖnh
- BÖnh nh©n sëi lµ æ chøa virus sëi.
- Virus sëi l©y m¹nh nhÊt tõ mét ®Õn hai ngµy tríc khi cã mäc sëi vµ tËn 4
ngµy sau khi cã triÖu chøng ph¸t ban.
3.2. §êng l©y truyÒn
- L©y trùc tiÕp vµ dÔ dµng qua ®êng h« hÊp.
3.3. C¬ thÓ c¶m thô
- PhÇn lín lµ trÎ em. TrÎ s¬ sinh khi míi lät lßng cã miÔn dÞch thô ®éng do
mÑ truyÒn vµ miÔn dÞch nµy tån t¹i kho¶ng 4 - 6 th¸ng.
- Sau khi bÞ sëi trÎ thu ®îc miÔn dÞch t¬ng ®èi bÒn vòng víi bÖnh nµy.
3.4. Ph©n bè bÖnh vµ tû lÖ m¾c
- BÖnh thêng gÆp vµo mïa ®«ng vµ mïa xu©n.

1
- Theo Tæ chøc y tÕ thÕ giíi (WHO) íc tÝnh vµo n¨m 1997, trªn thÕ giíi cã
kho¶ng 36 triÖu trêng hîp m¾c sëi trong ®ã cã 1 triÖu trêng hîp chÕt. HÇu
hÕt c¸c trêng hîp chªt ®Òu lµ trÎ nhá sèng ë c¸c níc ®ang ph¸t triÓn, chØ cã
10% lµ trÎ < 5 tuæi, cßn l¹i lµ trÎ < 1 tuæi.
- ë ViÖt Nam cã 11.942 trêng hîp m¾c sëi, tØ lÖ 15,18 trêng hîp trªn 100.000
d©n n¨m 2001, chØ cã 3 trêng hîp chÕt.
- Các trưòng hợp tử vong do sởi toàn cầu đã giảm 48%, từ 871000 trưòng hợp
năm 1999 xuống còn 454000 vào năm 2004 nhờ các hoạt động tiêm phòng
qui mô toàn quốc ở các quốc gia và sự tiếp cận tốt hơn với dịch vụ tiêm chủng
thường xuyên cho trẻ.
4. Sinh bÖnh häc vµ gi¶i phÉu bÖnh
Virus sëi x©m nhËp vµo niªm m¹c ®êng h« hÊp vµ lan theo m¸u ®Õn hÖ
thèng liªn vâng néi m«, tõ ®ã x©m nhiÔm vµo c¸c tÕ bµo b¹ch cÇu sau ®ã
nhiÔm trïng xÈy ra ë da, ®êng h« hÊp vµ c¸c néi t¹ng kh¸c. C¶ virus trong
m¸u vµ virus ë tÕ bµo ®Òu ph¸t triÓn. Tæ chøc lympho ®ãng vai trß øc chÕ
t¹m thêi miÔn dÞch tÕ bµo vµ g©y nªn bÖnh sëi. NhiÔm trïng më ®Çu ë ®-
êng h« hÊp víi ®Æc ®iÓm ho, ch¶y níc mòi, Ýt khi cã biÓu hiÖn viªm thanh
qu¶n, viªm phÕ qu¶n hay viªm phæi. Nguy c¬ thêng gÆp ë ®êng h« hÊp do
hËu qu¶ mÊt l«ng mao g©y ra béi nhiÔm vi khuÈn nh viªm phæi hay viªm
tai gi÷a.
Kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu kh«ng ph¸t hiÖn ®îc tríc khi ban xuÊt hiÖn. MiÔn
dÞch tÕ bµo (bao gåm tÕ bµo ®éc T vµ cã thÓ c¶ tÕ bµo diÖt tù nhiªn)
®ãng vai trß u thÕ b¶o vÖ vËt chñ vµ bÖnh nh©n lµ ngêi thiÕu hôt miÔn
dÞch cã nguy c¬ bÞ sëi nÆng.. Ph¶n øng miÔn dÞch ®èi víi virus ë tÕ bµo
néi m« hay ë mao m¹ch da ®ãng vai trß ®¸ng kÓ h×nh thµnh h¹t Koplick (néi
ban ®Æc trng) còng nh d¹ng ban kh¸c. Nh÷ng c¸ thÓ thiÕu hôt miÔn dÞch sÏ
bÞ sëi nÆng mÆc dï mÊt c¸c dÊu hiÖu ban trªn. Kh¸ng nguyªn sëi ®· ®îc
t×m thÊy trong tæn th¬ng da ë thêi kú khëi ph¸t cña bÖnh.
5. BiÓu hiÖn l©m sµng
5.1. L©m sµng thÓ ®iÓn h×nh
5.1.1. Thêi kú nung bÖnh
- Thêi kú nµy chõng 11 - 12 ngµy. TrÎ s¬ sinh phÇn nhiÒu kÐo dµi 14 - 15
ngµy.
5.1.2. Thêi kú khëi ph¸t
- Chõng 4 - 5 ngµy tõ lóc b¾t ®Çu sèt ®Õn lóc b¾t ®Çu mäc sëi.
- BiÓu hiÖn ®Æc biÖt cña thêi kú nµy lµ sèt vµ viªm long.
+ Sèt ®ét ngét 39 - 400C, Ýt khi sèt nhÑ, ë trÎ s¬ sinh cã thÓ cã co
giËt.

2
 + Viªm long: lµ dÊu hiÖu ®Æc biÖt thêng gÆp ë niªm m¹c m¾t, mòi.
 Viªm long niªm m¹c mòi: Ho, h¾t h¬i, ch¶y níc mòi, sau
cã thÓ cã viªm thanh qu¶n: ho khµn hoÆc ho «ng æng.
 Viªm long m¾t : M¾t ®á, ch¶y níc m¾t, viªm kÕt m¹c
®á, mi m¾t sng lªn, cã dö m¾t.
- Kh¸m miÖng häng thÊy c¸c h¹t Koplick. C¸c h¹t nµy thêng xuÊt hiÖn trªn
niªm m¹c miÖng phÝa m¸, quanh lç tuyÕn StÐnon, mµu tr¾ng.
5.1.3. Thêi kú toµn ph¸t (Hay thêi kú mäc sëi)
- Tríc thêi kú nµy c¸c triÖu chøng nÆng h¼n lªn, sèt cã thÓ lªn tíi 40 0C, ho
liªn tôc, cã thÓ co giËt, mª s¶ng.
- Sau ®ã th× ban xuÊt hiÖn: Ban d¹ng d¸t sÈn, mµu ®á tÝa, sê mÞn nh
nhung, h×nh trßn hay bÇu dôc, xung quanh ban cã da b×nh thêng. Ban mäc
tuÇn tù tõ ®Çu ®Õn ch©n trong 3 ngµy
- Trong khi mäc sëi sèt lui dÇn, khi ban mäc ®Õn ch©n th× hÕt sèt nÕu
kh«ng cã béi nhiÔm vi khuÈn.
5.1.4.Thêi kú lui bÖnh (hay thêi kú bay ban)
- Ban b¾t ®Çu bay sau khi sëi ®· mäc kh¾p ngêi.
- Ban bay tuÇn tù nh lóc mäc.
- Sau khi ban bay ®Ó l¹i vÕt th©m trªn da, trªn mÆt cã phñ phÊn tr¾ng lµm
cho da trÎ gièng vÕt v»n da hæ.
5.2. C¸c thÓ l©m sµng ®Æc biÖt
5.2.1. Sëi ë trÎ s¬ sinh
- RÊt hiÕm gÆp ë trÎ s¬ sinh vµ trÎ díi 6 th¸ng tuæi v× cßn miÔn dÞch thô
®éng cña mÑ truyÒn sang.
- Thêi kú nung bÖnh kÐo dµi 13 - 16 ngµy.
- Sèt nhÑ, viªm long m¾t mòi nhÑ, sót c©n, t¨ng b¹ch cÇu trong m¸u. Sau ®ã
sèt cao 40 - 410C, da x¸m, lìi kh« vµ viªm long m¾t mòi rÊt nÆng, thë gÊp
nhng phæi b×nh thêng.
- ThÓ bÖnh nµy nÆng dÔ tö vong.
5.2.2. Sëi ¸c tÝnh
- BÖnh c¶nh nÆng, tiÕn triÓn nhanh, dÔ tö vong
- BiÓu hiÖn
+ Suy h« hÊp cÊp
+ Rèi lo¹n thÇn kinh nÆng

3
 + KÌm theo rèi lo¹n ®«ng m¸u
5.2.3. Sëi ë ngåi lín
- BÖnh sëi ë ngêi lín thêng nÆng h¬n ë trÎ em.
- Ngêi lín cã thÓ bÞ sëi do cha bao giê cã miÔn dÞch hay miÔn dÞch qu¸ Ýt
do miÔn dÞch thu ®îc bëi vac xin ®· suy yÕu nªn kh¸ng thÓ sinh ra Ýt
kh«ng ®ñ ®Ó b¶o vÖ c¬ thÓ.
6. BiÕn chøng
§îc chia thµnh 3 nhãm liªn quan ®Õn vÞ trÝ th¬ng tæn: ®êng h« hÊp, hÖ
thèng thÇn kinh trung ¬ng vµ ®êng tiªu ho¸.
6.1. BiÕn chøng ®êng h« hÊp
- ë trÎ nhá viªm tai gi÷a thêng gÆp. TriÖu chøng b¸o hiÖu lµ trÎ vÉn sèt khi
ban bay hoÆc sèt l¹i sau khi ban sëi bay.
- Viªm thanh qu¶n: trÎ cã thÓ xuÊt hiÖn khã thë thanh qu¶n cÊp
- Viªm phÕ qu¶n phæi: béi nhiÔm vi khuÈn, cã thÓ dÉn ®Õn suy h« hÊp.
- Viªm phæi cã thÓ bÞ tiªn ph¸t do virus sëi hoÆc béi nhiÔm thø ph¸t do vi
khuÈn: Liªn cÇu, PhÕ cÇu, Tô cÇu vµ mét sè vi khuÈn kh¸c.
6.2. BiÕn chøng thÇn kinh
- Thêng kh«ng cã triÖu chøng.
- C¸c biÓu hiÖn chØ lµ: sèt, ®au ®Çu, chãng mÆt, h«n mª, §éng kinh chØ
gÆp 1/1000 trêng hîp. Thêi gian xuÊt hiÖn biÕn chøng thêng sau khi mäc
ban hoÆc vµi tuÇn hoÆc muén h¬n.
- Tiªn lîng rÊt dÌ dÆt, diÔn biÕn nÆng, tØ lÖ tö vong do n·o viªm cÊp lµ
10%, sè cßn l¹i sÏ bÞ di chøng vÒ tinh thÇn hay ®éng kinh, rèi lo¹n néi tiÕt,
®¸i th¸o nh¹t.
6.2.1. BiÕn chøng thêng gÆp gåm
- Viªm n·o, mµng n·o vµ viªm mµng n·o- n·o vµ tuû
+ Khëi ®Çu sèt cao 39 - 400C víi nh÷ng biÓu hiÖn thÇn kinh phøc t¹p.
+ Rèi lo¹n tinh thÇn tõ h«n mª ®Õn ló lÉn, h«n mª cã thÓ kÐo dµi qu¸
15 ngµy mµ bÖnh nh©n cã thÓ khái ®îc nÕu kh«ng cã rèi lo¹n thÇn
kinh thùc vËt trÇm träng.
+ C¸c rèi lo¹n kh¸c nh b¼n tÝnh, tr»n träc, mª s¶ng, ¶o gi¸c, lo¹n híng
còng hay gÆp.
+ C¸c c¬n co giËt thêng më ®Çu, co giËt toµn th©n hoÆc khu tró.
+ Ngoµi ra cã thÓ gÆp ®ñ hÕt c¸c biÓu hiÖn thÇn kinh (liÖt nöa ng-
êi, liÖt mét chi, c¸c dÊu ngo¹i th¸p: run, t¨ng tr¬ng lùc c¬, móa giËt,

4
 móa vên, dÊu tiÓu n·o, cÊm khÈu, liÖt mét d©y thÇn kinh sä, rèi lo¹n
c¬ trßn v.v...). §Æc biÖt lµ rèi lo¹n ph¶n x¹: mÊt hoÆc t¨ng giËt rung
(clonus), dÊu Babinsky c¶ hai bªn, lu«n thay ®æi tõng lóc.
+ Héi chøng mµng n·o râ rÖt h¬n. DÞch n·o tuû cã thÓ cã tõ 10 ®Õn
500 tÕ bµo, phÇn lín lµ lympho bµo, albumin t¨ng kh«ng qu¸ 1,5g/
lÝt, ®êng t¨ng 0,75g/ l trong qu¸ nöa c¸c trêng hîp.
6.2.2. C¸c biÕn chøng hiÕm gÆp
- Viªm mµng n·o níc trong ®¬n thuÇn
- Viªm tiÓu n·o.
- Viªm tuû cÊp
- Viªm thÞ thÇn kinh
- Viªm mµng n·o mñ, ¸p xe n·o rÊt hiÕm gÆp
6.3. BiÕn chøng ®êng tiªu ho¸
- Viªm miÖng : Viªm loÐt c¶ m«i, miÖng lµm sèt vµ rèi lo¹n tiªu ho¸ tíi vµi
tuÇn ®«i khi cßn gÆp c¶ viªm ho¹i tö ë miÖng (bÖnh noma-cam tÈu m·).
- Viªm d¹ dµy ruét g©y Øa ch¶y cÊp dÉn ®Õn kiÖt níc cÊp.
- Vµng da hoÆc t¨ng c¸c men transaminase Ýt gÆp.
6.4. C¸c biÕn chøng hiÕm gÆp kh¸c
- Viªm c¬ tim, viªm ®µi bÓ thËn, xuÊt huyÕt gi¶m tiÓu cÇu sau nhiÔm
trïng, biÕn chøng vµo m¾t, g©y loÐt gi¸c m¹c.
- Sau sëi cã thÓ lµm ph¸t triÓn bÖnh lao cã s½n hoÆc xuÊt hiÖn bÖnh lao ë
nh÷ng ngêi suy gi¶m miÔn dÞch.
7. ChÈn ®o¸n
7.1. ChÈn ®o¸n x¸c ®Þnh
Ph¶i dùa vµo 3 yÕu tè dÞch tÔ, l©m sµng vµ x¸c ®Þnh virus sëi
7.1.1. DÞch tÔ
- Chó ý khai th¸c bÖnh nh©n cã tiÕp xóc víi bÖnh nh©n sëi tríc ®ã kh«ng ?
T¹i gia ®×nh, nhµ trÎ, trêng häc.
- Bao giê còng lu ý ®Õn tiÒn sö tiªm chñng vac xin cña bÖnh nh©n, nÕu cha
tiªm th× cã nhiÒu kh¶ n¨ng m¾c bÖnh ®ã.
7.1.2. L©m sµng
* ChÈn ®o¸n bÖnh sëi chñ yÕu dùa vµo triÖu chøng l©m sµng nhng quan
träng lµ ph¶i ph¸t hiÖn ®îc sím ë thêi kú khëi ph¸t, ®Ó c¸ch ly tr¸nh l©y lan.
C¸c dÊu hiÖu l©m sµng lu ý ë thêi kú nµy gåm:

5
- Sèt ®ét ngét ë trÎ em løa tuæi mÉu gi¸o, nhµ trÎ kÌm
- Viªm long kÕt m¹c, ®êng h« hÊp trªn g©y m¾t ®á, ch¶y níc mòi.
- Kh¸m thùc thÓ ë häng thÊy dÊu Koplick.
* Khi bÖnh nh©n ®Õn viÖn muén vµo thêi kú toµn ph¸t chñ yÕu dùa vµo
dÊu hiÖu l©m sµng sau :
- Sèt ®ét ngét.
- KÌm viªm long ®êng h« hÊp trªn, m¾t.
- Vµ biÓu hiÖn ban kiÓu sëi víi c¸c tÝnh chÊt m« t¶ ë trªn.
- Kh«ng thÊy c¸c triÖu chøng kh¸c nÕu kh«ng xuÊt hiÖn biÕn chøng.
7.1.3. C¸c kü thuËt chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh
- Ph©n lËp virus sëi tõ dÞch tiÕt ®êng h« hÊp, níc hoÆc c¸c m«.
- HoÆc kü thuËt huyÕt thanh chÈn ®o¸n ë c¸c thêi kú cÊp vµ lui bÖnh.
+ Kü thuËt øc chÕ ngng kÕt chËm lµ thö nghiÖm miÔn dÞch men
(Enzyme immuno assay-EIA) thêng nh¹y c¶m vµ dÔ lµm h¬n. EIA ®îc
sö dông ph¸t hiÖn IgM ®Æc hiÖu, chØ cÇn dïng mét mÉu còng cã gi¸
trÞ chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh. Kh¸ng thÓ IgM ®îc ph¸t hiÖn trong 1 - 2
ngµy sau khi ph¸t ban vµ IgM t¨ng cao sau 10 ngµy.
7.2. ChÈn ®o¸n ph©n biÖt:
7.2.1. Thêi kú khëi ph¸t
- Thêng ph¶i ph©n biÖt víi c¸c bÖnh nhiÔm trïng h« hÊp nh viªm mòi häng,
viªm thanh qu¶n, phÕ qu¶n phÕ viªm...
7.2.2. Khi sëi ®· mäc (thêi kú toµn ph¸t)
Ph¶i chó ý ph©n biÖt víi c¸c nguyªn nh©n g©y ph¸t ban do virus kh¸c hay do
nguyªn nh©n kh«ng g©y nhiÔm trïng kh¸c.
7.2.2.1. C¸c nguyªn nh©n ph¸t ban do virus kh¸c
- ECHO 16 (Ph¸t ban ë Boston 1951) cã sèt trong 24 - 36 giê, häng h¬i ®á,
hÕt sèt th× næi ban d¸t côc 1-2mm ë mÆt, cæ, kh¾p ngêi, sau vµi ngµy lÆn
hÕt kh«ng ®Ó l¹i dÊu vÕt.
- Virus Coxsackie g©y ph¸t ban gièng bÖnh Rubella h¬n sëi
- NhiÔm trïng t¨ng b¹ch cÇu ®¬n nh©n (sèt cao, cã ban nhÊt thêi, næi h¹ch
toµn th©n)
7.2.2.2. Ph¸t ban do vi khuÈn vµ ký sinh trïng
- Liªn cÇu (g©y bÖnh tinh hång nhiÖt) sèt, ®au häng, ban ®á 1 - 2mm toµn
th©n

6
- Xo¾n trïng
- Toxoplasma
- Rickettsia
7.2.3. Ph¸t ban dÞ øng thuèc
Thêng dÔ chÈn ®o¸n, v× ban xuÊt hiÖn sau khi uèng thuèc, ban ®a d¹ng,
cïng mét lóc mäc toµn th©n, cã ngøa, ban sÈn, xÐt nghiÖm m¸u cã t¨ng b¹ch
cÇu a a xÝt.
8. §iÒu trÞ
- HiÖn cha cã thuèc ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu
- §iÒu trÞ hç trî:
+ H¹ sèt khi sèt cao
+ VÖ sinh r¨ng-miÖng-m¾t
+ Dïng corticoid khi viªm n·o
+ §iÒu trÞ kh¸ng sinh thÝch hîp khi cã béi nhiÔm vi khuÈn
+ Dinh dìng vµ vitamine A
9. Phßng bÖnh
9.1. Phßng bÖnh kh«ng ®Æc hiÖu
- Ph¶i ph¸t hiÖn bÖnh nh©n sím tõ khi cßn ë thêi kú khëi ph¸t chØ cã ho vµ
viªm long m¾t mòi ®Ó c¸ch ly vµ tr¸nh l©y lan ra céng ®ång vµ ®iÒu trÞ
kÞp thêi ®Ó tr¸nh c¸c biÕn chøng nÆng.
- Víi nh÷ng trÎ em vµ ngêi lín qu¸ nh¹y c¶m víi bÖnh sëi nh trÎ nhá díi mét
tuæi hoÆc nh÷ng ngêi lín cã suy gi¶m miÔn dÞch mµ tiÕp xóc víi bÖnh
nh©n sëi trong vô dÞch.
+ Ph¶i tiªm ngay Globulin miÔn dÞch chuÈn chËm nhÊt trong vßng 6
ngµy tÝnh tõ khi tiÕp xóc, tiªm b¾p, tiªm cµng sím cµng tèt.
+ LiÒu: 0,25ml/ kg cho ngêi khoÎ
0,5ml/ kg cho ngêi suy gi¶m miÔn dÞch víi liÒu tèi ®a lµ
15ml
9.2. Phßng bÖnh ®Æc hiÖu
- Vac xin hiÖn ®ang dïng lµ lo¹i vac xin sèng tèi gi¶m ho¹t Schawarz (1962)
chØ tiªm mét lÇn, miÔn dÞch tèt 97,1% ph¶n øng nhÑ h¬n (30%) cïng c¸c
vac xin t¬ng tù nh cña Anh (Beckenham 20 vµ 31)
- ChØ ®Þnh tiªm vac xin

7
B¾t ®Çu tiªm cho trÎ em tõ 8 -9 th¸ng tuæi, sau tiªm nh¾c l¹i mét lÇn n÷a
khi trÎ 2 tuæi, cho miÔn dÞch suèt ®êi.
- C¸ch tiªm : tiªm díi da
- Chèng chØ ®Þnh :
+ TrÎ ®ang sèt
+ BÞ lao tiÕn triÓn
+ Míi ®îc tiªm Gamaglobulin hoÆc truyÒn m¸u (3 th¸ng)
+ BÞ dÞ øng víi trøng
+ Phô n÷ ®ang cã thai
+ C¸c ngêi cã bÖnh m¸u
+ C¸c ngêi ®ang ®iÒu trÞ Corticoit, x¹ trÞ, ho¸ liÖu ung th
- KÕt qu¶ : chØ cã 5% thÊt b¹i
- Tai biÕn khi dïng vac xin : ch¸n ¨n, n«n, Øa ch¶y, viªm mòi häng rÊt hiÕm
vµ cã kho¶ng 10% trÎ cã ph¸t ban kiÓu sëi nhÑ ë mÆt, trªn ngùc vµo ngµy
thø 10, ban tån t¹i chõng 48 giê.