Chuong3 - Daoham P1

CHƢƠNG 3: ĐẠO HÀM VÀ VI PHÂN
3.1 Đạo hàm hàm y=f(x), hàm ngƣợc, hàm cho bởi phƣơng
trình tham số
3.2 Đạo hàm cấp cao
3.3 Vi phân và ứng dụng. Vi phân cấp cao
3.4 Công thức Taylor – Maclaurint.
3.5 Quy tắc L’Hospital
3.6 Ứng dụng đạo hàm giải các bài toán tối ƣu.
3.7 Ứng dụng đạo hàm giải để khảo sát hàm cho bởi pt
tham số
Đạo hàm
Bài toán mở đầu 1:
Xét đƣờng cong y=f(x) với một điểm
P(a,f(a)) cố định trên đƣờng cong.
Cho điểm Q(x,f(x)) chạy trên đƣờng
cong tới điểm P.
Nếu cát tuyến PQ dần đến vị trí giới
hạn Pt (Q≡P) thì đƣờng thẳng Pt
đƣợc gọi là tiếp tuyến của đƣờng
cong tại P
Tiếp tuyến có hệ số góc:
f ( x )  f (a )
m  lim
x a xa
Hệ số góc của tiếp tuyến tại điểm nào lớn hơn thì độ biến
thiên của hàm số tại điểm đó lớn hơn
Đạo hàm
Bài toán mở đầu 2:
Xét một vật chuyển động trên đƣờng thẳng.
Tại thời điểm t0 nó ở vị trí M0 với hoành độ s0 = s(t0).
Yêu cầu tính vận tốc tức thời của vật tại thời điểm t0 .
Tại thời điểm t nó ở vị trí M với hoành độ s= s(t)
Ta tính đƣợc quãng đƣờng M0 M
Δs = s – s0 trong khoảng thời
gian Δt = t – t0.
t0 Δs
t
Vận tốc trung bình là tỉ số Δs/ Δt. Vận tốc này sẽ càng gần
với vận tốc tức thời tại t0 nếu khoảng thời gian càng nhỏ. Do
đó, vận tốc tức thời đƣợc định nghĩa bởi:
s s(t )  s(t0 )
v  lim  lim
t 0 t t t0 t  t0
Đạo hàm
Nhận xét:
Cho y=f(x) (y phụ thuộc vào x). Nếu x biến thiên từ x1 đến x2,
thì độ biến thiên của x (còn đƣợc gọi là số gia của x) là
∆x=x2-x1 và độ biến thiên tƣơng ứng của hàm y= f(x) là
∆f=f(x2)-f(x1).
Tỉ suất ∆f/∆x đƣợc gọi là tốc độ biến thiên trung bình của y
tƣơng ứng với x
Cả 2 bài toán trên đều dẫn ta đến việc tính giới hạn của tỉ
suất Δf/ Δx khi Δx→0, tức là tính tốc độ biến thiên tức thời
của y tƣơng ứng với x tại thời điểm x=x1. Trong giải tích,
ngƣời ta gọi tốc độ này là đạo hàm của hàm y=f(x)
Nhƣ vậy: đạo hàm của hàm f(x) tại 1 điểm x0 là tốc độ biến
thiên tức thời của hàm tại thời điểm x=x0 và là hệ số góc của
tiếp tuyến với đường cong y=f(x) tại điểm (x0,f(x0))
Đạo hàm
Định nghĩa: Cho hàm f(x) xác định trong lân cận của x0, đạo
hàm tại x0 của hàm f(x) là
f ( x)  f ( x0 ) f ( x0  x)  f ( x0 )
f ( x0 )  lim  lim
x  x0 x  x0 x 0 x
Nếu giới hạn trên là hữu hạn
df
Có 3 cách để kí hiệu đạo hàm f   x0    x0   Df  x0 
dx
Các quy tắc tính đạo hàm của tổng, tích, thƣơng
f  x   g  x    f  x   g x 

  f   x  . g  x   f  x  .g   x 
 f  x  . g  x  
 f  x   f   x .g  x   f  x .g   x 
  
 g  x   g 2
 x
Đạo hàm
Bảng đạo hàm các hàm cơ bản
 
1/ a x 
 
 a ln a  e  e x
x x 
9 /  arccos x  
1
1  x2

2 /  log a x  
1 
  ln x  
1
x ln a x 
10 /  arctan x  
1
  a 
3 / x  a.x a 1 1  x2
1

11 /  arccot x  
4 /  sin x   cos x 1  x2
5 /  cos x    sin x 12 /  shx   chx
6 /  tan x  
1
  13 /  chx   shx
2
2
1 tan x
cos x

14 /  thx   2
1
 1
7 /  cot x    2  (1  cot 2 x) ch x
sin x

15 /  cthx    2
1
8 /  arcsin x  
1 sh x
1  x2
Ý nghĩa của đạo hàm
Trong Khoa học Xã hội: Tỷ lệ ngƣời dân ở Mỹ là ngƣời nhập
cƣ (nghĩa là đƣợc sinh ra ở nơi khác) trong nhiều thập kỷ
khác nhau đƣợc trình bày dƣới đây.
Các tỷ lệ này đƣợc xấp xỉ
bởi hàm:
f  x   0.5 x 2  3.7 x  12
trong đó x là số thập kỷ
kể từ năm 1930
(VD x = 5, sẽ là tỉ lệ của
năm 1980).
a. Tìm f '(1) và giải thích kết quả.
b. Ƣớc tính tỷ lệ thay đổi của phần trăm ngƣời nhập cƣ trong
những năm 2000 đến 2010.
a. f  1  2.7 : trong thập kỷ 40, tỉ lệ ngƣời nhập cƣ giảm với
tốc độ khoảng 0.27% mỗi năm
Trong Khoa học Xã hội: Hai ngƣời chạy đua 100m có đồ thị
hàm vị trí đƣợc cho dƣới đây.
a/ Mô tả và so sánh cách chạy

của 2 ngƣời.
b/ Vào thời điểm nào khoảng
cách giữa 2 ngƣời lớn nhất?
c/ Vào thời điểm nào họ có
cùng vận tốc?
Chú ý: Nếu s(t) là hàm vị trí của 1 chất điểm di chuyển dọc
theo đƣờng thẳng thì s'(t0) là vận tốc của chất điểm tại thời
điểm t=t0.
Trong Kinh doanh: Bảng dƣới đây cho biết số lƣợng N thuê
bao điện thoại (triệu) tại Mỹ vào giữa mỗi năm thứ t
t 1996 1998 2000 2002 2004 2006

N 44 69 109 141 182 233
a/ Tìm mức tăng trƣởng trung bình của số lƣợng thuê bao
i. Từ 2002 đến 2006 ii. Từ 2002 đến 2004
iii. Từ 2000 đến 2002
b/ Ƣớc tính mức tăng trƣởng tức thời vào năm 2002 bằng
cách lấy trung bình cộng 2 tốc độ biến thiên trung bình.
Đơn vị tính là gì?
c/ Ƣớc tính mức tăng trƣởng tức thời vào năm 2002 bằng
cách đo hệ số góc của tiếp tuyến với đồ thị.
Trong Vật lý: Vị trí của 1 hạt đƣợc cho bởi phƣơng trình
s  t   t 3  6t 2  9t
Trong đó s tính bằng mét, t tính bằng giây
a/Tìm vận tốc của hạt tại thời gian t?
b/ Vận tốc hạt sau 2 giây, 6 giây là bao nhiêu?
c/ Khi nào hạt đứng yên?
d/ Khi nào hạt chuyển động về phía trƣớc?
e/ Tìm quãng đƣờng hạt đi đƣợc trong 5 giây đầu tiên.
f/ Tìm gia tốc của hạt tại thời gian t và sau 4 giây.
g/ Vẽ đồ thị các hàm vị trí, vận tốc, gia tốc của hạt với
0≤t≤5 trên cùng 1 hệ trục bằng 1 phần mềm tùy ý.
h/ Khi nào hạt tăng tốc? Giảm tốc?
a/ Vận tốc của hạt tại thời gian t: v  t   s  t   3t  12t  9
2
b/ Vận tốc hạt sau 2 giây là v(2)=-3 (m/s)

c/ Hạt đứng yên khi v  t   0  t  1  t  3
d/ Hạt chuyển động về phía trƣớc khi:
v t   0  t  1  t  3
e/ Tìm quãng đƣờng hạt đi đƣợc trong
5 giây đầu tiên bằng cách vẽ hình.
s 1  s  0   s  3  s 1  s  5   s  3  28(m)
f/ Gia tốc của hạt là: a  t   v  t   6t  12
h/ Hạt tăng tốc khi vận tốc dƣơng và tăng lên hoặc âm và
giảm đi tức là v(t) và a(t) cùng dấu
Trong Vật lý: Một vật treo cuối 1 lò xo đƣợc kéo căng ra khỏi
vị trí đứng yên của nó (vị trí cân bằng) và thả 4cm vào thời
gian t=0 nhƣ trong hình, lƣu ý hƣớng của trục là hƣớng đi
xuống. Vị trí của vật tại thời gian t là
s  f  t   4cos t
a/ Tìm vận tốc và gia tốc của vật tại thời
gian t?
b/ Sử dụng kết quả trên để phân tích
chuyển động của vật
Vật dao động từ điểm thấp nhất (s=4cm) đến điểm cao nhất
(s=-4cm)
Vận tốc lớn nhất khi vật đi qua vị trí cân bằng và vận tốc
bằng 0 khi nó đi đến các điểm cao nhất và thấp nhất
Gia tốc đạt giá trị lớn nhất (vận tốc biến thiên nhanh nhất) tại
các điểm cao nhất và thấp nhất
Trong Kinh tế: Giả sử tổng chi phí để sản xuất x đơn vị hàng
hóa là C(x) thì hàm C(x) đƣợc gọi là hàm chi phí
Nếu số lƣợng hàng hóa sản xuất tăng từ x1 đến x2 thì chi phí
tăng thêm là ∆C=C(x2)-C(x1) và tốc độ biến thiên trung bình
của chi phí là:
C C  x2   C  x1  C  x1  x   C  x1 
 x  x2  x1
x x2  x1 x
Giới hạn của tỉ suất trên khi ∆x→0 là tốc độ biến thiên tức
thời của chi phí sản xuất theo số sản phẩm đƣợc sản xuất
Trong kinh tế chi phí đó đƣợc gọi là chi phí cận biên.
Lấy ∆x=1 và n lớn (sao cho ∆x<n), ta có: C  n   C  n  1  C  n 
Do đó:
Chi phí cận biên để sản xuất n đơn vị sản phẩm xấp xỉ bằng
chi phí sản xuất thêm 1 đơn vị sản phẩm thứ n+1 hoặc thứ n
VD: Doanh nghiệp có thể mua nhiều bản quyền (license) cho
phần mềm nén dữ liệu PowerZip với tổng chi phí xấp xỉ
2
C  x   24 x 3 đô la cho x bản quyền. Nguồn: Trident Software
1/ Tính C(1), C(2), C(5); từ đó tính giá mua bản quyền thứ 1,
2, 5, 64.
2/ Tính C'(8), nêu đơn vị tính và ý nghĩa của kết quả. .
3/ Tính C'(64), so sánh với kết quả câu trên. .
1
C  x   16 x 3
2/ C'(8)=8 (đô la/bản quyền), tức là mua bản quyền thứ 8
với giá 8 đô la
3/ C'(64)=4, tức là mua bản quyền thứ 64 chỉ với giá 4 đô la
C(64)-C(63)=4,01 tức là chi phí cận biên để có bản quyền
thứ 64 xấp xỉ với chi phí mua bản quyền thứ 64.
Trong Y tế dự phòng: Số ngƣời mới nhiễm bệnh đến ngày
thứ t của 1 đợt dịch cúm là hàm f  t   13t 2  t 3  0  t  13
Tính f'(t0) và giải thích ý nghĩa của nó khi t0=5, t0=10
Trong ngành quảng cáo: Ngƣời ta ƣớc tính rằng số ngƣời sẽ

xem 1 loại quảng cáo trên báo đã đăng trong x ngày liên tiếp
T
có dạng: N  x   T  trong đó T là số độc giả của báo
2x
Tìm xem số lƣợng khách hàng sẽ xem quảng cáo này tăng
nhƣ thế nào khi quảng cáo này đã đăng 5 ngày biết tờ báo
có lƣợng độc giả khoảng 400.000 ngƣời.
Nhiệt độ của 1 vùng ở bắc bán cầu là hàm T(x) (0C), trong đó
x là số ngày của mỗi năm tức là vào ngày 1.1 thì x=1.
a. Ý nghĩa và đơn vị tính của f '(35) là gì?
b. Cho biết T’(275)<0, ý nghĩa của b.đ.t này là gì?
Đồ thị của đạo hàm
Hàm số y=f(x) có đạo hàm

cũng là hàm số theo x
Hình bên cho ta mối liên
hệ giữa đồ thị của hàm số
y=f(x) và hàm số y=f’(x)
Ví dụ: Nhìn trong hình vẽ

bên và cho biết đâu là đồ
thị của hàm y=f(x), đâu là
đồ thị của hàm y=f’(x)
Đồ thị của đạo hàm
Ví dụ: Trong các hình dƣới đây và cho biết đâu là đồ thị của
hàm y=f(x) (từ a/ đến f/), đâu là đồ thị của hàm y=f’(x) (từ A/
đến F/)
Đạo hàm 1 phía
Đạo hàm 1 phía:

f (x  x0 )  f ( x0 )
Đạo hàm trái: f  ( x0 )  lim 
x 0 x
f (x  x0 )  f ( x0 )
Đạo hàm phải: f  ( x0 )  lim 
x 0 x
Định lý: Hàm f(x) có đạo hàm tại x0 khi và chỉ khi nó có đạo
hàm trái, đạo hàm phải tại x0 và 2 đạo hàm đó bằng nhau
Định lý: (Mối liên hệ giữa hàm có đh và hàm liên tục)

Hàm có đạo hàm tại x=x0 hàm liên tục tại x=x0
Đạo hàm 1 phía
Ví dụ: Tính đạo hàm và dùng phần mềm tùy ý để vẽ đồ thị

và các tiếp tuyến trái, phải của hàm sau tại các điểm hàm
không có đạo hàm. f ( x) | x 2  2 x  3 |
Ta viết lại hàm đã cho bằng cách bỏ dấu trị tuyệt đối
 x 2  2 x  3, x  (, 1]  [3, )

f  x  
 
 x 2

 2 x  3 , x   1,3
Tính đạo hàm tại 2 điểm x=-1, x=3
2 x  2, x  (, 1)  (3, )  f   1  4  f   3
f  x    
  2 x  2  , x   1,3  f   1  4  f   3
Tìm tiếp tuyến tại x=-1, x=3

x  1: y  4  x  1 ; x  3 : y  4  x  3
Đạo hàm 1 phía
f ( x) | x 2  2 x  3 |
Các tiếp tuyến:

y  4  x  1 ;
y  4  x  3
Đạo hàm 1 phía
Ví dụ: Cho hàm:

2  x 2 , x  0 Tìm tiếp tuyến trái, phải (nếu có)
 của hàm tại x=0, sau đó dùng
f ( x)   2
 ,x  0 máy tính vẽ đồ thị và các tiếp
 x 1 tuyến đó
Ta tính hệ số góc của tiếp tuyến trái, phải
2 x, x  0
 2
f ( x)  
,x  0
  x  1 2

 f   0   2.0  0

 2
    0 1 2
f 0  2
  
 tt tr¸i : y  2 ,tt ph¶i : y  2  2 x
Vi phân
Định nghĩa: Hàm y=f(x) đƣợc gọi là khả vi tại x=x0 nếu nó có
đạo hàm tại x0. Hàm khả vi trong khoảng (a,b) nếu nó khả vi
tại mọi điểm thuộc khoảng đó.
VD: Khảo sát sự khả vi của hàm f  x   3 x  x  1

2
tại x=0, x=1
Ta tính đạo hàm của hàm f tại x=0, x=1 bằng định nghĩa
f 1  x   f 1 1  x
f  1  lim  lim 3  
x 0 x x 0 x
f  0  x   f  0   x  1 
2
f   0   lim  lim 3    
x 0 x x 0  x 
Các giới hạn trên ra vô cực nên hàm không có đạo hàm tức là
hàm không khả vi
Dùng máy tính vẽ hình để trông thấy hình ảnh của hàm không
khả vi tại 1 điểm
Vi phân
Nhắc lại rằng đạo hàm của hàm f tại x=x0 còn đƣợc kí hiệu là
df
f  x0    x0 

dx
Định nghĩa: Hàm f(x) khả vi tại x=x0, ta gọi vi phân của biến x
là dx và đƣợc coi nhƣ 1 biến độc lập (dx có thể đƣợc cho 1
giá trị bất kỳ). Khi đó, ta có vi phân của hàm tại x=x0 đƣợc kí
hiệu và xác định bởi công thức df  x0   f   x0  dx
Ý nghĩa hình học của vi phân: R

Cho đƣờng cong y=f(x) và 2 Q
dy
điểm P, Q trên đƣờng cong. y
Cho dx=∆x thì ∆y=SQ P S
Suy ra độ dài đoạn SR là dx  x
f   x  dx  f   x  x  dy
x0 x0  x
Vi phân
Vậy khi x biến thiên 1 lƣợng dx thì ∆𝑦 là độ biến thiên tương

ứng của đường cong, còn dy là độ biến thiên tương ứng của
tiếp tuyến.
Ta dùng vi phân để tính xấp xỉ và ƣớc tính sai số.
VD: Một hình cầu có chu vi đƣờng tròn lớn đo đƣợc là 84cm
với sai số cho phép là 0.5cm. Dùng vi phân để ƣớc tính sai
số, sai số tỉ đối của diện tích bề mặt và thể tích hình cầu.
4
Công thức tính diện tích, thể tích hình cầu: S xq  4 r 2 ,V   r 3
3
Sai số của x là ∆x thì sai số tƣơng ứng của hàm là ∆f đƣợc
tính xấp xỉ bằng vi phân df. Ta đƣợc:
S  dS  S .dr  8 r.dr , V  dV  V .dr  4 r 2 .dr
Vi phân
Trong đó, bán kính hình cầu và sai số của nó đƣợc cho trong
công thức tính chu vi đƣờng tròn lớn
C  2 r , C  dC  2 .r
C 84 C 0,5
Do đó: r    13,37; r    0,08
2 2 2 2
Vậy: S  8 . C . C  84  26,74
2 2 
C 2 C 1764
V  4 . 2 .  2  178,73
4 2 
Sai số tỉ đối: S 1
100%  100%  1,2%
S 84
V
100%  1,8%
V
Vi phân
Ta suy ra các quy tắc tính vi phân cũng nhƣ bảng vi phân
các hàm cơ bản giống nhƣ đạo hàm.
Ví dụ: Tính dy nếu y = arctan(x2+x)
Ta tính đạo hàm, sau đó thay vào công thức vi phân
2x  1 2x  1
y  2  dy  y.dx  dx
1  ( x  x)
2
1  ( x  x)
2 2
Ví dụ: Tính dy nếu y = ln(sinx+cosx)
cos x  sin x cos x  sin x

y   dy  y.dx  dx
sin x  cos x sin x  cos x
Vi phân
ax 2  4 x, x  2
Ví dụ: Tìm a, b sao cho hàm f ( x)  
sinh  x  2   2bx, x  2
k/vi và liên tục tại x=-2. Vẽ hình minh họa
Tìm đk để hàm liên tục trƣớc, k/vi sau (vì hàm k/vi thì liên tục)
f  x  lt t¹i x  2  lim  f ( x)  lim  f  x   f  2 

x 2 x 2
 4b  4a  8 1
f ( x) k / vi t¹i x  2  f  x  cã ®h x  2
 4a  4  2b  1  2
Từ 2 pt (1) và (2), ta có kết quả: a   1 , b  5
2 2
Đạo hàm hàm hợp

 f g  h  x     f  g  h  x    g   h  x    h  x 
   
 
Ví dụ: Tính đạo hàm các hàm : a. f ( x)  tan x3  x  

b.g  x   ln  sinh x 
2
( x3  x) 3x 2  1
f ( x)  
cos ( x  x) cos 2 ( x3  x)
2 3
   

  
 
2
2 x cosh x
g ( x)  ln sinh x 2  sinh x 2  x 2   2 x coth x 2
sinh x 2
Đạo hàm của các hàm hợp cơ bản
 f ( x)

1/ e f ( x)
 e
 f ( x)
. f ( x) 
7 /  cot f ( x)   2
sin f ( x)

2 /  ln f ( x)  
1
. f ( x) f ( x)
f ( x) 8 /  arcsin f ( x)  
1  f 2 ( x)
 

3 / f ( x)a  a. f ( x)a 1. f ( x)
9 /  arccos f ( x)  
 f ( x)
1  f 2 ( x)
4 /  sin f ( x)   cos f ( x). f ( x)
f ( x)
5 /  cos f ( x)    sin f ( x). f ( x) 10 /  arctan f ( x)  
1  f 2 ( x)
f ( x)
6 /  tan f ( x)   
11 /  arccot f ( x)  
 f ( x)
cos2 ( f ( x)) 1  f 2 ( x)
Ví dụ: Một thùng hình nón ngƣợc cao 6m, đƣờng kính tại
đỉnh là 4m đang bị chảy nƣớc với tốc độ 10.000cm3/phút.
Cùng lúc đó nƣớc đƣợc bơm vào thùng với tốc độ không
đổi. Nếu mực nƣớc tăng lên với tốc độ 20cm/phút khi độ
cao của nƣớc là 2m thì tốc độ nƣớc bơm vào là bao nhiêu?
Gọi mực nƣớc trong thùng là x (m) thì
thể tích nƣớc trong thùng là:
x/3
2
1  x
V  x   x.  
3 3 x
Tuy nhiên, mực nƣớc trong thùng lại phụ

thuộc vào thời gian t tức là x=x(t). Do đó,
ta có hàm V là hàm hợp
 x t  
2
V  x  t    x  t . 
1

3  3 

Tốc độ thay đổi của thể tích là: V   t   .3x  t .x 2  t  (1)
27
Tại thời điểm t=t0, độ cao và tốc độ thay đổi của mực nƣớc là:
x  t0   2  m  ,
x  t0   0,2  m / p 
Thay vào (1), ta đƣợc tốc độ thay đổi của thể tích tại mọi thời
điểm: 
V   t    0.2  22 m3 / phút
9
 
Suy ra, tốc độ nƣớc bơm vào là:

0,01 
9

 0.2  22 m3 / phút 
 
f x 2 1
Ví dụ: Tính đạo hàm của y  e
 .  1
f x 2 1
    
  
2
f x
y  e f x  1 . x  1  2 x. f  x  1 .e
2 2 2
Ví dụ: Mức carbon monoxide (CO) trong một thành phố đƣợc
dự đoán là 0.02 x3/2  1 phần triệu (ppm - parts per million ),
trong đó x là dân số (nghìn ngƣời). Trong t năm, dân số của
thành phố đƣợc dự đoán là x (t) = 12 + 2t nghìn ngƣời.
a/ Trong t năm , mức độ CO sẽ là bao nhiêu? (P(t)=?)
b/ Tìm tốc độ ô nhiễm CO vào năm thứ 2.
P  t   0.02 12  2t   1  P  t   0,02.2.1,5 12  2t 

3/2 1/2
 P  2   0,02.2.1,5 12  2.2 

1/2
 0.24
Ví dụ: Cho 2 hàm f(x) và g(x) có đồ thị trong hình dƣới đây.
Đặt h(x)=f(g(x)), khảo sát sự khả vi của hàm h(x) tại x0=1.
Giả sử có các đh cần
thiết, tức là:
h  x   f   g  x    g   x 
 h 1  f   g 1   g  1

 f  1  g  1
Trên hình vẽ, tại x0=1
hàm f(x) khả vi còn
hàm g(x) không khả vi
tức là không tồn tại g  1
Vậy không tồn tại h 1 tức là hàm h(x) không khả vi tại x0=1
Đạo hàm hàm ngƣợc
Giả sử hàm 1-1: y = f(x) có hàm ngƣợc là x = g(y).
Tại x = x0 hàm f(x) có đạo hàm hữu hạn khác 0 thì hàm
g(y) sẽ có đạo hàm tại y0 = f(x0) và
1 1
g ( y0 )  hay ta còn viết x( y ) 
f ( x0 ) y( x)
Ví dụ: Tìm đạo hàm của hàm y = arcsinx
Ta tính đạo hàm của hàm x = siny:  sin y   cos y
Áp dụng công thức đạo hàm hàm ngƣợc:
 arcsin x  
1 1 1
 
cos y 1  sin 2 y 1  x2
Ví dụ: Cho hàm f  x   2 x3  3x , đặt h  x   f 1  x  . Tính h’(5)
5  2 x3  3 x  x  1
1 1
f   x   6 x 2  3  h  x    2
f  x  6x  3
1 1
Vậy: h  5  
6 1  3 9
2
Đạo hàm hàm cho bởi pt tham số
Đạo hàm của hàm cho bởi phƣơng trình tham số

 x  x(t )
Cho hàm y=f(x) đƣợc cho bởi pt tham số 
 y  y (t )
Đạo hàm của hàm y đƣợc tính bởi:
dy dx dy y(t )
y  t   , x t  
  y  x 
 
dt dt dx x(t )
Ví dụ: Tính y’(x) biết y(t) = etcost, x(t) = etsint
y(t ) (et cos t ) et (cos t  sin t )

y( x)   t  t
x(t ) (e sin t ) e (sin t  cos t )
cos t  sin t
y( x) 
sin t  cos t
Đạo hàm hàm cho bởi pt tham số
Ví dụ: Khi bay thử nghiệm, một chiếc máy bay mô hình bay
theo quỹ đạo có phƣơng trình: x=t-3sint, y=4-3cost, trong đó
t là thời gian bay. Máy bay đã bị lỗi nên va vào tƣờng vào
giây thứ 10 và rơi xuống. Hỏi:
Máy bay bay theo phƣơng ngang vào những thời điểm nào?
Nó bay thẳng đứng vào những thời điểm nào?
Máy bay bay theo phƣơng ngang khi
dy  0 t  0
 dt sin t  0 t  
  
   
 dt  0
dx 1 3cos t 0
 t  2

t  3
Máy bay bay theo phƣơng thẳng đứng khi
dy  0
 dt
  cos t  1  t  arccos 13 , t  2  arccos 13
3
dx dt  0

Đạo hàm (Tự đọc)
Đạo hàm dạng u(x)v(x):
Ta viết lại dạng uv thành u ( x)v ( x )  ev ( x )ln u ( x )
Suy ra :  u ( x)    e
v( x)  v ( x )ln u ( x )


 u( x) 
e v ( x )ln u ( x )
. v( x)ln u ( x)  v( x) 
 u ( x) 
v( x)  u( x) 
 u ( x)   u ( x)
v( x) 
 v( x)ln u ( x)  v( x) u ( x) 
 
Đạo hàm (Tự đọc)
x
Ví dụ: Tính đạo hàm y 
(ln x )
xln x
Viết hàm y thành dạng hàm ef(x)
e x ln ln x x ln ln x ln 2 x
y  ln x ln x  e
e
Tính đạo hàm hàm hợp:
y  e x ln ln x  ln 2 x
 x ln ln x  ln x 
2 
x ln ln x  ln 2 x  1 1
e  ln ln x   2ln x 
 ln x x
Đạo hàm cấp cao
Cho hàm y = f(x) có đạo hàm z = f ’(x). Lấy đạo hàm của
hàm z, ta đƣợc đạo hàm cấp 2 của hàm f(x) – kí hiệu là
f ( x)
Tiếp tục quá trình đó, ta gọi đạo hàm của đạo hàm cấp (n-1)
là đạo hàm cấp n
f ( n) ( x)  ( f ( n1) ( x))
Ví dụ: Tính đạo hàm cấp 1, 2 của hàm y = tan(x2+1)

2x 2cos( x 2
 1)  2.2 x.2 x.sin( x 2
 1)
y   y 
cos ( x  1)
2 2
cos3 ( x 2  1)
Ví dụ: Cho nƣớc chảy vào 1 cái bình nhƣ hình vẽ với tốc độ
không đổi. Nhận xét về tốc độ tăng của mực nƣớc, đặc biệt
khi đi qua chỗ thắt lại của cái bình.
Mực nƣớc tăng Cung lồi, y”<0,
nhanh dần do y’ giảm
chu vi miệng Điểm uốn là

Cung lõm, điểm giao
bình hẹp dần y”>0, y’ giữa cung lồi
tăng và cung lõm
Sau đó, mực
nƣớc tăng
chậm dần do chu vi miệng bình tăng dần
Tức là tốc độ tăng của mực nƣớc nhanh nhất khi đi qua chỗ
thắt của bình.
Nếu coi mực nƣớc là hàm theo thời gian và vẽ đồ thị..
Trên đồ thị điểm uốn tƣơng ứng với mực nƣớc khi qua chỗ
thắt của bình tức là tại điểm uốn hàm y’(t) đạt GTLN
Ví dụ: Một máy bay bắt đầu cất cánh và đạt độ cao 5 dặm
sau khi di chuyển quãng đƣờng 100 dặm theo chiều ngang
(nhƣ hình vẽ). Cho biết đƣờng bay có phƣơng trình là
y  0,00001x3  0,0015 x 2
Tìm điểm uốn của đƣờng
cong và giải thích lý do đó
là điểm đi lên dốc nhất
của máy bay
y  0,00006 x  0,003
y  0  x  50
Khi x<50: y  0, y  0 tức là máy bay đi lên với tốc độ biến
thiên tăng dần cho đến khi x=50 (ĐU) thì tốc độ biến thiên đạt
GTLN, sau đó khi x>50: y  0, y  0 tức là máy bay đi lên
với tốc độ biến thiên giảm dần
Do đó, ĐU là điểm mà tại đó máy bay đi lên dốc nhất
Đạo hàm cấp cao của hàm cho bởi pt tham số

Cho hàm y = y(x) xác định bởi x = x(t), y = y(t)
y(t )
Đạo hàm cấp 1: y( x) 
x(t )
Tức là đạo hàm cấp 1 cũng là hàm cho bởi pt tham số
y(t )
x  x(t ), y   g (t )
x(t )
g (t ) y(t ) x(t )  y(t ) x(t )
Đạo hàm cấp 2: y( x)  
x(t ) ( x(t ))3
Tƣơng tự, đạo hàm cấp (n-1) vẫn

là hàm cho bởi pt tham số nên
đạo hàm cấp n đƣợc tính theo y ( n)
( x) 
 y ( n 1) ( x) 

cách trên x(t )

Ví dụ: Tính y’, y’’ biết x = e2t sht, y = e2tcht
y(t ) e2t (2cht  sht ) 2cht  sht

y( x)   2t 
x(t ) e (2sht  cht ) 2sht  cht
 2cht  sht  (2sht  cht )  (2cht  sht )

2 2
   2
  2sht  cht   (2 sht cht )
y ( x) 
x(t ) e2t (2sht  cht )
3( sh t  ch t )
2 2
3
 2t   2t
e (2sht  cht ) 3
e (2sht  cht )3
Đạo hàm cấp cao của hàm hợp – CT Leibnitz
Cho hàm hợp h = f o g
Đh cấp 1: h  f .g 
Suy ra đh cấp 2: h( x)  ( f (u ).g ( x)).g ( x)  f (u ).g ( x)
Đạo hàm của tích
Bằng QUY NẠP, ta chứng minh đƣợc

n
CT Leibnitz: ( f .g )( n)   Cnk . f ( k ) .g ( n k )
k 0
Trong đó, ta quy ƣớc f(0) = f (đh hàm cấp 0 bằng chính nó)
Ví dụ: Tính đạo hàm cấp 3 của hàm y = sinx.ln(x+1)
Viết đúng công thức:

3
y (3)   C3k (sin x)( k ) (ln( x  1))(3k )
k 0
y (3)  C30 (sin x)(0) (ln( x  1))(3)  ...  C33 (sin x)(3) (ln( x  1))(0)
Tính đh hàm sinx từ trái qua phải, hàm ln(1+x) từ phải qua
trái :
2 1 1
y (3)
 sin x  3cos x  3sin x  cos x.ln( x  1)
( x  1) 3
( x  1) 2
x 1
Ví dụ: Tính đạo hàm cấp n của các hàm

a. y  x a
b. y  ln 1  x 
y  x a : y  ax a 1, y  a  a  1 x a  2 , …,
 n
y  n
 
 x a
 a  a  1... a  n  1 x a  n
Đặc biệt: khi a=-1, x=x+1 ta đƣợc
 n
 n  1 
  (1)(2)...(n) 1  x 
( 1 n )

 1 n!
n
y  n 1
 1  x  1  x 
1
y  ln(1  x) : y 
1 x
 n 1 n 1
y  n
  ln(1  x) 
 n  1 
 
 1  n  1!

 1  x  1  x  n
Đh cấp cao một số hàm thƣờng gặp
1 / ( x a )( n)  a(a  1)...(a  n  1) x a n
( n)
 1  a (1) n!
n n
  
 ax  1  ( x  1)n 1
2 / (eax )( n)  a neax
n 1
(1) (n  1)!
3 /  ln( x  1) 
( n)

( x  1)n

4 / (sin ax) ( n)
 a sin(ax  n )
n
2

5 / (cos ax) ( n)
 a cos(ax  n )
n
2
Ví dụ: Tính y(n) biết y = (2x2-x+3)sin(2x+1)
Đặt f(x) = 2x2-x+3, g(x) = sin(2x+1) thì y = f.g
Áp dụng CT Leibnitz với lƣu ý: với mọi k>2 thì f(k)=0

n
y ( n)   Cnk f ( k ) g ( nk )
k 0
 ( n1)  Cn2 f g ( n2)

 Cn0 f (0) g ( n)  Cn1 f g

 (2 x  x  3)2 sin(2 x  1  n )
2 n
2
n 1 
 n(4 x  1)2 sin(2 x  1  (n  1) )
2
n(n  1) n2 
 4.2 sin(2 x  1  (n  2) )
2 2
1
Ví dụ: Tính đạo hàm cấp n của hàm y 
2 x2  5x  2
1 1  2 1  1 1 1 
y       
 2 x  1 x  2  3  2 x  1 x  2  3  x  12 x  2 
  n
  n 
 n 1 1  1  
y      
3 x  1   x  2  
 2 
n 1  

 1 n!  1

1 
 n 1 
 
n 1
3
 x  1 2  x  2 

Phƣơng pháp tính đạo hàm cấp cao.
1. Phân tích thành tổng các hàm đã có công thức đh cấp n

và sử dụng công thức đh của tổng bằng tổng các đh.
2. Phân tích thành tích của hai hàm: f và g là các hàm đã có

CT tính đh cấp n sau đó sử dụng công thức Leibnitz
3. Sử dụng khai triển Maclaurint, Taylor (sẽ học)

Vi phân cấp cao (Tự đọc)
Vi phân cấp 2 của hàm f(x) là vi phân (nếu có) của vi phân
cấp 1: d2f = d(df)
d 2 f ( x)  d (df ( x))  d ( f ( x).dx)
 d ( f ( x))dx  f ( x).d (dx)
 f ( x)dx 2
Vi phân cấp n của hàm f(x) là vi phân (nếu có) của vi phân
cấp (n-1). Tƣơng tự nhƣ trên, ta đƣợc:
d n f ( x)  f ( n) ( x)dx n
Ví dụ: Cho hàm f ( x)  ln(e2 x  e x  1) . Tính df, d2f tại x=0
Ta tính đạo hàm rồi thay vào công thức vi phân

2e2 x  e x
f ( x)  2 x  x  f (0)  3
e  e 1
4e2 x  9e x  e x
f ( x)   f (0)  6
 
2
e2 x  e x  1
2e2 x  e x
Vậy: df ( x)  dx  df (0)  3dx
x
e  e 1
2x
x
4e 2x
 9e x
 e
d 2 f ( x)  dx 2
 d 2
f ( 0)  6 dx 2
 
x 2
e  e 1
2x
Ví dụ: Tính dy, d2y nếu y = f(ex)

Tính đạo hàm hàm hợp lần thứ 1:
y( x)  y(u ).u( x)  f (u ).e x
 dy  f (e x ).e x .dx
Tính đạo hàm hàm hợp lần thứ 2:
y( x)   f (u ).u( x) .u( x)  y(u ).u( x)
 f (u ).(e x )2  f (u ).e x
 f (e x ).e2 x  f (e x ).e x
 
 d 2 y  y( x).dx 2  f (e x ).e2 x  f (e x ).e x dx 2
Quy tắc L’Hospital
Định lý 1 (dạng 0 )
0
Cho 2 hàm f(x), g(x) khả vi trên khỏang (a,b) thỏa

1. lim f ( x)  0, lim g ( x)  0
x b x b
f ( x)
2.g ( x)  0, x  (a, b) Khi đó: lim A
x b g ( x)
f ( x)
3. lim A
x b g ( x)
Chú ý:
1. Định lý vẫn đúng khi x→a+
2. Định lý vẫn đúng khi b =+∞, a= -∞
3. Định lý vẫn đúng nếu ta phải tính đạo hàm k lần
Ví dụ: Tính các giới hạn

x  tan x ln cos 2 x
1.lim 2.lim
x 0 x3 x 0 sin2x
x  tan x 1  (1  tan 2
x)  tan 2
x
1.lim = lim
x 0 x 3 = lim
x 0 3x 2 x 0 3x 2
 x2
= lim 2   1
x 0 3 x
3
2sin2x
ln cos2 x
2.lim = lim cos 2 x 0
x0 sin2x x 0 cos2x

Định lý 2 (dạng )


Cho 2 hàm f(x), g(x) khả vi trên khỏang (a,b) thỏa
1. lim f ( x)  , lim g ( x)  
x b x b
Khi đó:
2.g ( x)  0, x  (a, b) f ( x)
lim A
f ( x) x b g ( x)
3. lim A
x b g ( x)
Chú ý:
1. Định lý vẫn đúng khi x→a+
2. Định lý vẫn đúng khi b =+∞, a= -∞ hoặc A=+ ∞
3. Định lý vẫn đúng nếu ta phải tính đạo hàm k lần

ln x chx
1. lim  (  0) 2. lim
x  x x  x
1
ln x  lim x 1 1
1. lim  (  0) x   x
= lim 
=0
x  x x   x
chx shx
2. lim  lim 
x  x x  1
Cách khử các dạng vô định bằng quy tắc L’Hospital

0
    (1  )
0 
1  0
 
0.   .ln1 .0
  1 e e
1  
 0
0.
0 e
0 0.ln 0
e
()0  e0ln( )  e0.
1 ln tan x
ln(tan x ) lim
x x x 
L1  lim  tan x   x  /4  lim
1

e 4 e 4 4
x
4 x 
4
1 tan 2 x
lim
x tan x
e 4
 e2
x cot x  1 x  tan x x  tan x

L2  lim  lim  lim
x 0 x2 x 0 x 2 tan x x 0 x 2 .x
 lim

1  1  tan 2 x   x2
 lim 2  
1
x 0 3x 2 x 0 3 x 3
1 1 1 2 x ln 2
 
ln( x  2 x ) lim
L3  lim x  2x x  lim ex e x x  2 x
x  x 
2 x ln 2 2 2 x ln 3 2
lim lim
e x1 2 x ln 2
e x 2 x ln 2 2
2
ln x
lim
x 0 1
L4  lim xsin x  lim esin x ln x  e x
x 0 x 0
1
lim x
x 0 1

2
1
e x
Các trƣờng hợp không dùng đƣợc quy tắc L’Hospital
x  cos x 1  sin x f ( x)
 lim  lim
lim x  g ( x)
x  x x  1
1  x2 x
lim  lim Sau khi dùng L’H thì vẫn chỉ
x x 
x 1  x2 đƣợc giới hạn ban đầu
x  sin x 0
lim
x0 cot x
Giới hạn dạng 0

Công thức Taylor - Maclaurint
x n 1   n  1 x  n x cos x  sin x
1.lim 2. lim
x 1  x  12 x0 x3
Nhận xét:
0
1. Các giới hạn trên đều có dạng và đều có kết quả khác 0
0
tức là khi x  x0 tốc độ dần về 0 của tử số và mẫu số như nhau
2. Trong lân cận của x0, liệu có tồn tại hàm đa thức Pn(x-x0) xấp
xỉ với hàm trên tử số hay không?
Bài toán: Hàm y=f(x) khả vi đến cấp (n+1) trong lân cận của
điểm x0. Tìm đa thức Pn(x) có dạng
Pn  x   a0  a1  x  x0   ...  an  x  x0 
n
sao cho :
Pn ( x0 )  f  x0  , Pn ( x0 )  f   x0  ,..., Pn n  ( x0 )  f  n   x0 
Sử dụng từng đẳng thức điều kiện, ta đƣợc:
a0  f  x0  , a1  f   x0  ,

a  1 f   x  , a  1 f   x 
 2 2 0 3
2.3
0
...

 an  1 f  n  x0 
n!
k 
n f  x0 
Vậy: Pn  x     x  x0  k
k 0 k!
Đặt R  x   f  x   Pn  x  và tính giới hạn

f ( k ) ( x0 )
n
f ( x)   ( x  x0 )k
R( x) k 0 k! 0
lim  lim dạng
x  x0 ( x  x ) n x  x0 ( x  x ) n
0
0 0
n
f ( k ) ( x0 )
f ( x)   ( x  x0 )k 1
k 1 ( k  1)! f ( n)
( x )  f ( n)
( x0 )
 lim 
 ...  lim 0
x x0 n( x  x0 ) n 1 x  x0 n!
f ( k ) ( x0 )
 
n
Suy ra: R( x)  f ( x)   k!
( x  x0 ) k  0 ( x  x0 ) n
k 0
Định lý Taylor: Cho hàm f(x) khả vi đến cấp (n+1) trong
khoảng (a,b). Khi ấy, ta có công thức:
f ( k ) ( x0 )
 
n
f ( x)   ( x  x0 )k  0 ( x  x0 ) n
k 0 k!

Ta gọi Rn  0 ( x  x0 )n  là phần dƣ Peano
Chú ý: Phần dƣ trong công thức Taylor của hàm f(x) còn có
các dạng khác nhƣ: dạng Lagrange, dạng tích phân. Tùy
thuộc vào việc ta sử dụng công thức Taylor để làm gì, ta sẽ
dùng phần dƣ dạng thích hợp.
Khi x0 = 0 thì CT Taylor đƣợc gọi là CT Maclaurint

n
f ( k ) (0) k
f ( x)   x  Rn
k 0 k!
f (0) 2
 f (0)  f (0).x 
2!
x  ... 
f ( n) (0) n
n!
 
x  0 xn
Không tính phần dư, ta có công thức xấp xỉ một hàm khả vi
đến cấp (n+1) trong 1 lân cận của điểm x0 với 1 đa thức bậc
n theo (x-x0)
Ví dụ: Khai triển Maclaurint hàm y=sinx đến bậc 3, 4

y (0)  0 y  cos x  y(0)  1
y   sin x  y(0)  0 y   cos x  y(0)  1
y (4)  sin x  y (4) (0)  0
Vậy:
0 2 1 3
sin x  0  1.x  x  .x  0 x3
2! 3!
 
 x
1 3
3!
 
x  0 x3 (bậc 3)
sin x  0  1.x 
0 2 1 3 0 4
2!
x  .x  x  0 x 4
3! 4!
 
 x
1 3
3!
 
x  0 x4 (bậc 4)
Công thức Maclaurint một số hàm cơ bản với phần dƣ Peano
1 2 1 3 1 n
e  1  x  x  x  ...  x  0( x n )
x
2 3! n!
1 3 1 5
sin x  x  x  x  ... 
(1) n
x 2 n 1  

0 x 2n 1 
3! 5! (2n  1)!
 
0 x 2 n  2

1 2 1 4
cos x  1  x  x  ... 
(1) 2 n 
x 
0 x 2 n
n  
2! 4! (2n)! 0 x 2n 1
  
1 3 1 5
shx  x  x  x  ... 
1
x 2 n 1  

0 x 2n 1 
3! 5! (2n  1)!
 
0 x 2 n  2

1 2 1 4
chx  1  x  x  ... 
1 2n 
x 
0 x 2 n  
2! 4! (2n)! 0 x 2n 1
  
x3 x5
arctan x  x   
3 5

(1)n 2n 1
2n  1
x 
 0 x 2n 1 
(1) n 1 n
1 2 1 3 1 4
ln(1  x)  x  x  x  x  ... 
2 3 4 n
x  0 xn  
 (  1)  (  1)...(  n  1)

(1  x)  1   x 
2!
x  ... 
2
n!
 
xn  0 xn
1
1 x
 1  x  x 2  x3  ...  (1)n x n  0 x n  
1
1 x
 1  x  x 2  x3  ...  x n  0 x n  
1
Ví dụ: Khai triển Maclaurint hàm f ( x)  2
x  3x  2
đến cấp 2, 5
1 1 1 1 1
f ( x)    . 
x  2 x 1 2 1  x 2 1  x
1 3 7 2
f ( x)   x  x  0( x 2 )
2 4 8
1 3 7 2 15 3 31 4 63 5
f ( x)   x  x  x  x  x  0( x5 )
2 4 8 16 32 64
Nếu bỏ phần dƣ trong 2 khai triển trên, ta sẽ đƣợc 2 hàm

xấp xỉ với hàm f(x) ban đầu.
Trong lân cận của 0, ta lấy x=0.001 và tính giá trị 3 hàm trên:
1
f ( x)  2  f  0,001  0.500750875938470
x  3x  2
1 3 7 2
g ( x)   x  x  g  0,001 =0.500750875
2 4 8
1 3 7 15 31 63
h( x )   x  x 2  x 3  x 4  x 5
2 4 8 16 32 64
 h  0,001 =0.500750875938481
Ta sẽ vẽ đồ thị lần lƣợt 3 hàm : f(x), g(x) và h(x) đến bậc 5

để so sánh trong lân cận x0=0
1/(x 2 - 3 x + 2)
8
0
y
-2
-4
-6
-8
-10
-3 -2 -1 0 1 2 3
x
Đa thức xấp xỉ bậc càng lớn thì sai số càng nhỏ

x3
Hàm y=tanx, khai triển Taylor đến bậc 3: x 
3
x3 2 x5 17 x7
Và khai triển Taylor đến bậc 7: x   
3 15 315
Ví dụ: Khai triển Maclaurint hàm f(x) = ln(x2+5x+4) và tính

f(10)(0)
f ( x)  ln( x  1)  ln( x  4)  ln( x  1)  ln 4  ln(1  x )

4
5 1 1  2 (1) n 1  1  n
 ln 4  x  1  2  x  ...   1  n
x  0( x n
)
4 2 4  n  4 
n(1)k 1  1  k
Vậy: f ( x)  ln 4   1  k  x  0( x n
)
k 1 k  4 
Theo CT Taylor:
f (10) (0)
là hệ số của x10 trong khai triển trên
10!
Suy ra: f (10) (0)  10! ( 1) 9

1 1  410
(1  10 )  9! 10
10 4 4
Ví dụ: Khai triển Maclaurint đến cấp 5 hàm y = sin2x

1  cos 2 x
f ( x) 
2
1 1 1 1 
  1  0.(2 x)  (2 x) 2  0.(2 x)3  (2 x) 4  0.(2 x)5  0( x5 ) 
2 2 2! 4! 
2 1 4
Vậy: f ( x )  x  x  0( x5 )
3
Chú ý: Vì hệ số của x5 trong khai triển trên là bằng 0 và yêu
cầu khai triển đến bậc 5 nên ta phải viết phần dƣ là 0(x5)
Nếu trong ví dụ trên, chỉ yêu cầu khai triển đến bậc
4 thì phần dƣ là 0(x4) :
1 4
f ( x)  x  x  0( x 4 )
2
3
Ví dụ: Khai triển Maclaurint đến cấp 3 hàm y=tanx
y  sin x.
1  1 3 3 
 x  x  0 x .   1
cos x  6 
 1  1 x 2  0.x3  0 x3
2  
X


1 3 
 
  x  x  0 x3  1  X  X 2  0 X 2
6 
 
1
Vậy: tan x  x  x3  0( x3 )
3
Ví dụ: Khai triển Maclaurint đến cấp 3 hàm y=arcsinx
 
2  2
   
1
1
 1 x  1
y   1      x2  0 x2
1 x 2  2
1
arcsin x  x  x3  0( x3 )
6
Công thức Taylor – Maclaurint
Cách khai triển Taylor hàm f(x) tại x=x0

Viết hàm f(x) thành đa thức theo (x-x0) đến bậc cho trước
Bước 1: Đặt X = X(x) sao cho X(x0)=0, đồng thời tính bậc
của X theo (x-x0) và viết lại hàm f theo X
Bước 2: Viết hàm f thành tổng hoặc tích, hoặc tính đạo hàm
hay tích phân hàm f (theo X) để xuất hiện các hàm đã có sẵn
khai triển Maclaurint
Bước 3: Khai triển Maclaurint hàm f theo X đến bậc cần thiết,
rút gọn, sắp xếp theo thứ tự bậc tăng dần.
Bước 4: Thay X theo x, ta được khai triển Taylor hàm f theo

yêu cầu
Công thức Taylor – Maclaurint (Đọc thêm)
Ví dụ: Tìm bậc của các VCB sau (khi x→0) so với x và kiểm
tra lại bằng MatLab
x2  2 ( x)  e x  x 1  x  1
1 ( x)  cos x   1
2
 3 ( x)  e x  1  2 x  2 x 2
Trong VCB đã cho có bao nhiêu hàm, ta sẽ khai triển

Maclaurint của bấy nhiêu hàm cùng bậc nhƣ nhau đồng thời.
Sau mỗi bƣớc ta cộng lại, nếu tổng bằng 0 thì làm tiếp; đến
khi tổng khác 0 thì dừng
x2 1 4 1 4
1 ( x)  cos x   1  x  0( x 4 ) x
2 4! 4!
Vậy bậc của α1(x) là 4 (so với x)
1 2 1 3
e  1  1  1  x  x  x 0( x3 ) 
x
2 3! 7 3
1 1 1 2  1 ( x) x
 x(1  x) 2  x (1  x  x 0( x 2
))  24
2 8
Đến bậc 1, tổng là 0; đến bậc 2, tổng là 0; đến bậc 3,
tổng khác 0 nên ta ngừng lại. Vậy bậc của α2(x) là 3

Công thức Taylor - Maclaurint (Đọc thêm)
e x  1  x  1 x2  1 x3 0  x3 
2 6
   
1
1
 1  2x  2x   1  2 x  2 x 2
2 2
2
1 1
 (2 x  2 x )  (2 x  2 x 2 )3 0 x3
8
2 2
16
 
= 1  x  x
1 2  1 x 3 0 x3
2 2
 
Đến bậc 3, tổng khác 0
2 3
 3 ( x) x Bậc 3
3
Ví dụ: Tính giới hạn L  lim

 
ln 1  x3  2sin x  2 x cos x 2
x 0 tan x  sin x
1 3 Nên trên tử số ta cũng khai triển các
Vì: tan x  sin x x
2 hàm đến x3.
ln(1  x )  x  0 x
3 3
 3  1 3 
2sin x  2  x  x  0( x3 ) 
 3! 
2

2 x cos x  2 x 1  0.x  0( x )
2 2

k.tr hàm cosx2 đến bậc 2 vì
đã có 2x nhân vào
L  lim
 x  0  x    2  x  1 x  0  x    2 x 1  0.x  0  x  
3 3
3!
3 3 2 2
x 0 1 x3
2
8

3
1  x cos x  1  2 x
x0 ln(1  x)  x
Dưới mẫu số, ta chỉ cần khai triển đến cấp 2 là khác 0 nên tử
số ta cũng khai triển đến cấp 2
 1 2 2  1 2
ln(1  x)  x   x  x  0( x )   x  x
 2  2
1  x cos x  1  2 x 
 1 1 ( 1  1)  1 2
 1  x 1  0.x  0( x)   1  2 x  2 2 (2 x) 2  0( x 2 )  x
 2 2!  2
 
1 x2
L  lim 2 2  1
x 0  1 x
2
arcsin x  sin x
x 0 e x  ln(1  x)  1
Khai triển tử số trước vì 2 hàm trên tử số chỉ có bậc lẻ
 1 3 3   1 3  1 3
arcsin x  sin x   x  x  0( x )    x  x  0( x3 )  x
 6   6  3
e x  ln(1  x)  1 
 1 1   1 1 
 1  x  x 2  x3  0( x3 )    ( x)  ( x)2  ( x)3  0( x3 )   1
 2 6   2 3 
1
 x3
6
1/ 3x3
L  lim  2
x 0 1/ 6 x 3
Ví dụ: Tính giới hạn lim e x

 e sin x
x 0 sin 3 x
Dƣới mẫu số, ta chỉ cần thay VBC: sin3x ~ x3.
Do đó, ta khai triển Maclaurint trên tử số đến bậc 3.
e e
x  1 2 1 3
 
3   1 2 3 
 1  x  x  x  0 x   1  x  x  0 x 
sin x
 2 6   2 
 
1 3
x
6
1 x3
e e
x sin x
6 1
Vậy: lim 3
 lim 3 
x 0 sin x x 0 x 6
Khảo sát hàm y=f(x) (Tự đọc)
Các bƣớc khảo sát và dựng đồ thị hàm y=f(x)
1. Tìm MXĐ, tính chẵn, lẻ, chu kỳ tuần hoàn (nếu có)
2. Tìm tiệm cận
3. Tìm cực trị, khoảng tăng giảm.
4. Tìm khỏang lồi, lõm và điểm uốn (nếu cần)
5. Lập bảng biến thiên
6. Dựng đồ thị
1. Tìm MXĐ, hàm chẵn lẻ, tính tuần hoàn
Hàm chẵn nếu f(x) = f(-x), khi đó đồ thị hàm nhận trục Oy là
trục đối xứng
Hàm lẻ nếu f(x) = -f(-x), khi đó đồ thị nhận gốc tọa độ O là

tâm đối xứng
Hàm tuần hoàn nếu tồn tại hằng số T sao cho f(x) = f(x+T).
Hằng số T>0 đƣợc gọi là chu kỳ tuần hoàn của hàm f(x) nếu
T là số dƣơng nhỏ nhất thỏa f(x)=f(x+T) và khi đó ta chỉ phải
khảo sát hàm trong 1 chu kỳ
Khảo sát hàm y=f(x)
2. Tìm tiệm cận
Với x0 là điểm không thuộc MXĐ của hàm,
Nếu: lim f ( x)   thì hàm có TCĐ x = x0

x x0
Nếu lim f ( x)  y0 Thì hàm có TCN y = y0

x
 lim f ( x)  
 x
Nếu  f ( x) Thì hàm có TCX y = ax+b
 lim a
 x x
 lim  f ( x)  ax   b
 x
2x
Ví dụ: Tìm tiệm cận của hàm y  2
x  5x  6
MXĐ: \ 2,3
2x
lim f ( x)  lim 2  Hàm có TCĐ: x = 2
x 2 x 2 x  5 x  6
2x
lim f ( x)  lim 2  Hàm có TCĐ: x = 3
x 3 x 2 x  5 x  6
2x
lim f ( x)  lim 2 0 Hàm có TCN: y = 0
x  x  x  5 x  6
2x
y 2
x  5x  6
x=3
x=2
y=0
Ví dụ: Tìm tiệm cận của hàm y  xe 1

2/ x
MXĐ: \ 0
2 2/ x
e2/ x  2
e
lim y  lim xe 2/ x
 1  1  lim  1  lim x
x 0 x 0 x 0 1 / x x 0 1
 2
x
 1  lim 2e2/ x   Hàm có TCĐ x = 0 từ bên phải,
x 0
lên trên
lim y  lim xe2/ x  1  1 Hàm không có TCĐ từ bên trái

x 0 x 0
y
lim y    lim  1  lim  y  x   3
x  x  x x 
Hàm có TCX y = x+3
Cách tìm TCX nhờ khai triển Maclaurint
2 2
Khi x   :  0  y  xe x  1  
x
2
 2  2  x 
y xe x  1  x 1   0     1   x3
 x  x 
Tức là khi x   thì đƣờng cong dần đến đƣờng thẳng

y = x+3
Vậy hàm đã cho có 1 TCĐ x = 0 và 1 TCX y = x+3

2
y  xe x 1
 1 2
Ví dụ: Tìm tiệm cận của hàm y  x  arctan  sin 
 x x 
MXĐ: \ 0
 1 2
lim y  lim  x arctan  x sin   0
x 0 x 0  x x
 1 2
Khi x   : y  x  arctan  sin   1 2   1
x  
 x x  x x
Tức là khi x   thì đƣờng cong dần đến đƣờng thẳng
y = -1
Vậy hàm đã cho có 1 TCN y = -1

Ví dụ: Tìm tiệm cận của hàm y  x3  x 2

3
MXĐ:
Khi x   : y x  
1
 1 3  1 1   1  1
y  x 1    x 1      0     x 
 x  3 x   x  3
Vậy hàm đã cho có TCX: y = x -1/3

x2  1 1
Ví dụ: Tìm tiệm cận của hàm y  arctan 
x2 x
MXĐ: \ 0,2
lim y   → Hàm có TCĐ x = 0
x 0
 1
lim y    → Hàm không có TCĐ x = 2
x 2  0 2 2
  
Khi x   : y arctan x     → Hàm có 2 TCN: y  
 2 2

Vậy hàm đã cho có 3 TC: x  0, y  
2
3. Tìm khỏang tăng giảm, cực trị - GTLN, GTNN trên 1 đoạn :
Tìm các điểm xi thỏa:

 y  xi   0 (điểm dừng)

(điểm tới hạn)   y  xi 
 y ®æi dÊu khi qua x  xi

 thì hàm đạt cực trị tại x=xi
 y  xi   0
y  0 : hàm tăng
Trong  a, b  :
y  0 : hàm giảm
Trªn a, b : Tính giá trị của hàm tại các điểm xi, a, b
và so sánh để tìm ymin, ymax
Ví dụ: Tìm cực trị của hàm y=|x|(x+2)

2 x  2, x  0
 x( x  2), x  0 
y 
 y  2 x  2, x  0 y  0  x  1
 x( x  2), x  0 
 , x  0
Nhƣ vậy, ta có 2 điểm nghi ngờ hàm đạt cực trị là x = 0 và
x = -1
Để xác định cực trị, khỏang tăng giảm, ta lập bảng biến thiên
x  -1 0 
y’ + 0 - + Vậy hàm có 2 cực trị :
1 ycđ=y(-1)=1,
y
0 yct=y(0)=0
y  x ( x  2)
Ví dụ: Tìm GTLN, GTNN của hàm y  x  4 x  5

2 3
trên đoạn [1;6]
2x  4  y  0  x  2
y 

x    y  5
2
33 2
 4x  5
Để tìm ymax, ymin ta tính giá trị của hàm tại 4 điểm :
y 1  2, y  2   3 9, y  5   0, y  6   3 7
Vậy : ymin  y  2    3 9, ymax  y  6   3 7

4. Tìm cung lồi lõm, điểm uốn của đồ thị của hàm y=f(x)
 y  xi   0
Tìm các điểm xi thỏa: 
  y  xi 

y ®æi dÊu khi qua x  xi thì hàm có ĐU xi , y  xi  
y  0 : đường cong lõm
Trong  a, b  :
y  0 : đường cong lồi
Đường cong lồi trên

cung OB: đường
cong nằm dưới tiếp
tuyến, trên dây cung
Tại điểm uốn D: tiếp
tuyến nằm về cả 2
phía của đường cong
Ví dụ: Tìm cung lồi lõm, điểm uốn của đồ thị của hàm y=x2lnx

MX§ :
y  2ln x  3, x¸c ®Þnh x  0
y  0  x  1
e3
Suy ra:
Đồ thị lồi trong khỏang  0, 1 

1
x  y  0
e3 3
 e 
1  1 
x 
 y  0 Đồ thị lõm trong khỏang  ,  
3 3
e  e 
 1 3 
Và có điểm uốn là  3
,
6
 e 2 e 
Ví dụ: Tìm a, b để (1,3) là điểm uốn của hàm y  ax3  bx 2
MX§ :
b
y  6ax  2b y  0  x  
3a
 b  b 
Dễ thấy y” đổi dấu khi qua điểm M   , y  
 3a  3a  
Tức là điểm uốn duy nhất là M
Suy ra: a, b thỏa yêu cầu đề bài chính là thỏa hpt
 b    3
  1  a
2
 3a  
a  b  3 b  9 2
Ví dụ: Khảo sát và dựng đồ thị hàm y  e x

1/ x
MX§ : \ 0
Tiệm cận:
1
lim  y  x   lim e x 1


x  x 
TCX: y=-x+1
 lim y   x  1
x 

→ TCĐ: x=0
1
lim y  lim (e x  x)  
x0 x0
1
lim y  lim (e x  x)  0
x0 x0
y  e1/ x  x
1
Cực trị: y   e1/ x  1   e1/ x
 x 2
x2 x2
y  0, x  *
x  0  
y’ 
y  
0 
1
ye x  x , y  1  x, x  0
Ví dụ: Khảo sát và dựng đồ thị hàm y  3

x ( x  1) 2
MX§ :
Tiệm cận: lim y  lim 3 x ( x  1)2  
x x
y 3
x ( x  1)2 ( x  1)2
lim  lim  lim 
x x x x x 3
x2
Hàm không có tiệm cận
1
Cực trị: y  3 2 ( x  1)  2 x ( x  1)
2 3
3 x
x  1
y  0  
 x  1/ 7
Và y’(0)=+∞
1
y  ( x  1)2  2 3 x ( x  1)
3
x2
Vì đạo hàm cấp 2 phức tạp nên ta sẽ không tính
Bảng biến thiên
x  0 1/7 1 
y’ + + 0 - 0 +
y 
0.3841
0 0

Tiếp tuyến thẳng đứng Tiếp tuyến nằm ngang

Đồ thị
Tiếp
tuyến Tiếp tuyến nằm ngang
thẳng
đứng
Ví dụ: Khảo sát và dựng đồ thị hàm y  3 x( x  1) 2
MX§ :
2 2
  1   1 3
Tiệm cận: Khi x   : y  x. x 1     x 1  
3
  x   x
 21  1  2
 x 1   0   x
 3x  x  3
2
Hàm có TCX: y  x 
3
Cực trị:
y 
x 1
3 

 
 y 1  0
3
3 3 x 2  x  1   y 1 , y  0 
2
y  0 x0
x  x  1
5 4
93
x  0 1/3 1 
y’ + + 0 - +
y” + - - -
y 3

4
0 3
0

Tiếp tuyến nằm ngang
y  x  x  1 ,
3 2
2
y  x ,
3
3
4 1/3
y
3
x2  1
Ví dụ: Khảo sát và dựng đồ thị y 
x2
(HK161)
MX§ : \ 2
x
Tiệm cận: Khi x   : y 1
x 1
lim y   Hàm có 2 TC: y  1, x  2

x 2
Cực trị:  2 x  1
 ,x  2
  x  2  2
x 2
1
y  
 2x  1 
 y  1
2 0
,x  2
  x  2 x2  1
2

x  -1/2 2 
y’ - 0 + -
 
1
y
5 1
2
Khảo sát hàm y=f(x)(Tự đọc)
-1/2
3
x
Ví dụ: Tìm tiệm cận, cực trị hàm y 
x 1
| x  1|
Ví dụ: Tìm khoảng lồi lõm, ĐU của hàm y 
x2
Ví dụ: Khảo sát và dựng đồ thị (đề thi CHK171)
 3 x3  3 x 2 , x  0
x3  2 
y y x
x arctan ,x  0
 x 1

Chuong3 - Daoham P1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chuong3 - Daoham P1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CHƢƠNG 3: ĐẠO HÀM VÀ VI PHÂN

a/ Mô tả và so sánh cách chạy

t 1996 1998 2000 2002 2004 2006

b/ Vận tốc hạt sau 2 giây là v(2)=-3 (m/s)

s 1  s  0   s  3  s 1  s  5   s  3  28(m)

f/ Gia tốc của hạt là: a  t   v  t   6t  12

Trong ngành quảng cáo: Ngƣời ta ƣớc tính rằng số ngƣời sẽ

Hàm số y=f(x) có đạo hàm

Ví dụ: Nhìn trong hình vẽ

Đạo hàm 1 phía:

Định lý: (Mối liên hệ giữa hàm có đh và hàm liên tục)

Ví dụ: Tính đạo hàm và dùng phần mềm tùy ý để vẽ đồ thị

Tìm tiếp tuyến tại x=-1, x=3

Các tiếp tuyến:

Ví dụ: Cho hàm:

VD: Khảo sát sự khả vi của hàm f  x   3 x  x  1

Ý nghĩa hình học của vi phân: R

Vậy khi x biến thiên 1 lƣợng dx thì ∆𝑦 là độ biến thiên tương

Ta dùng vi phân để tính xấp xỉ và ƣớc tính sai số.

Ví dụ: Tính dy nếu y = arctan(x2+x)

Ta tính đạo hàm, sau đó thay vào công thức vi phân

Ví dụ: Tính dy nếu y = ln(sinx+cosx)

cos x  sin x cos x  sin x

f  x  lt t¹i x  2  lim  f ( x)  lim  f  x   f  2 

Đạo hàm hàm hợp

Ví dụ: Tính đạo hàm các hàm : a. f ( x)  tan x3  x  

Tuy nhiên, mực nƣớc trong thùng lại phụ

P  t   0.02 12  2t   1  P  t   0,02.2.1,5 12  2t 

 P  2   0,02.2.1,5 12  2.2 

 h 1  f   g 1   g  1

Ta tính đạo hàm của hàm x = siny:  sin y   cos y

Áp dụng công thức đạo hàm hàm ngƣợc:

Ví dụ: Cho hàm f  x   2 x3  3x , đặt h  x   f 1  x  . Tính h’(5)

Đạo hàm của hàm cho bởi phƣơng trình tham số

Ví dụ: Tính y’(x) biết y(t) = etcost, x(t) = etsint

y(t ) (et cos t ) et (cos t  sin t )

Ta viết lại dạng uv thành u ( x)v ( x )  ev ( x )ln u ( x )

Ví dụ: Tính đạo hàm cấp 1, 2 của hàm y = tan(x2+1)

chu vi miệng Điểm uốn là

Đạo hàm cấp cao của hàm cho bởi pt tham số

Tƣơng tự, đạo hàm cấp (n-1) vẫn

cách trên x(t )

Ví dụ: Tính y’, y’’ biết x = e2t sht, y = e2tcht

y(t ) e2t (2cht  sht ) 2cht  sht

 2cht  sht  (2sht  cht )  (2cht  sht )

Đạo hàm của tích

Bằng QUY NẠP, ta chứng minh đƣợc

Ví dụ: Tính đạo hàm cấp 3 của hàm y = sinx.ln(x+1)

Viết đúng công thức:

Ví dụ: Tính đạo hàm cấp n của các hàm

Ví dụ: Tính y(n) biết y = (2x2-x+3)sin(2x+1)

Đặt f(x) = 2x2-x+3, g(x) = sin(2x+1) thì y = f.g

Áp dụng CT Leibnitz với lƣu ý: với mọi k>2 thì f(k)=0

 ( n1)  Cn2 f g ( n2)

Phƣơng pháp tính đạo hàm cấp cao.

1. Phân tích thành tổng các hàm đã có công thức đh cấp n

2. Phân tích thành tích của hai hàm: f và g là các hàm đã có

3. Sử dụng khai triển Maclaurint, Taylor (sẽ học)

Ví dụ: Cho hàm f ( x)  ln(e2 x  e x  1) . Tính df, d2f tại x=0

Ta tính đạo hàm rồi thay vào công thức vi phân

Ví dụ: Tính dy, d2y nếu y = f(ex)

 f (u ).(e x )2  f (u ).e x

 f (e x ).e2 x  f (e x ).e x