1.

КУЛОНОВ ЗАКОН И ЕЛЕКТРОСТАТСКО ПОЛЕ ОД ПУНКТУАЛНО

НАЕЛЕКТРИЗИРАЊЕ

Ако две наелектризирања Q1 и Q2 се наоѓаат во воздух на растојание r, тогаш и

на едното и на другото наелектризирање ќе дејствуваат сили.

Q1
r120 Q2 Кулоновиот закон ги одредува
интензитетот, правецот и насоката на овие
F1 F2 сили. Векторската форма на силата што
r дејствува на наелектризирањето Q2 е :
Q1Q 2
F2  r120  N 
40 r 2
Q1Q2
На сличен начин силата што дејствува на наелектризирањето Q1 е: F1  r 210  N  .
40 r 2
-  0 e физичка величина што се нарекува диелектрична пропустливост на
вaкуумот.
- r 120 е единечен (бездимензионален) вектор (орт) насочен од првото кон второто
налектризирање.
Ако се дефинира правило дека Кулоновата сила дејствува во правецот на
линијата што ги соединува двете пунктуални наелектризирања, а насоката е одбивна за
истоимени и привлечна за разноимени наелектризирања, тогаш само интензитетот на
Q1 Q2
силата може да се добие од следната упростена формула F2  F1 
40 r 2
Појавата на електростатичка сила која дејствува на некое наелектризирање
физички се објаснува на следниот начин. Постоењето на некое наелектризирање
условува квалитативна промена на физичките особини на околниот простор.
Взаемнодејството меѓу електричното поле и наелектризирањето се манифестира како
електростатичка сила која дејствува на тоа наелектризирање. Се разбира дека важи и
обратното бидејќи и првото наелектризирање се наоѓа во полето што го создава
второто наелектризирање.
По ова толкување силата дадена со Кулоновиот закон може да се напише и во
Q1Q2 Q1
следниот облик F2  r120  Q2E1 при што E1  r120 . Величината E1 се
40 r 2
4o r 2
нарекува вектор на јачината на електричното поле. Тоа е физичка величина што го
карактеризира електричното поле од пунктуално наелектризирање Q1 на растојание r од
него.
Во општ случај пунктуалното наектризирање Q во просторот создава
електрично поле, а ова поле во различни точки во просторот може да се карактеризира
со вектор на јачина на електрично поле E.

A EA

r0
Q
r
Q
Векторот на јачина на електричното поле во точката A е EA  r0 .
40 r 2
 Q V
Интензитетот на векторот на електричното поле е E A  , правецот е по
40 r 2  m 
линијата што го соединува наелектризирањето и точката A, додека насоката е од
наелектризирањето према бесконечноста за позитивно или од бесконечноста према
наелектризирањето за негативно налектризирање.

ЗАДАЧИ

1. Три пунктуални наелектризирања се наоѓаат во темињата на рамностран триаголник

со страна a=10 cm. Количината електрицитет на секое од нив е Q  107 C. Да се
одредат силите што дејствуваат на секое наелектризирање по интензитет, правец и
насока.
 Q3
РЕШЕНИЕ: Според принципот
F ' 30 30 F''
o o
на суперпозиција, силата која
дејствува на секое конкретно
a F3 a наелектризирање е векторски
збир од силите кои дејствуваат на
F1 F''' F2
F''' него, а се последица од
60o 60o 60o поединечното влијание на сите
F'' Q1 a Q2 F' преостанати наелектризирања.

F1  F ''  F '''
F2  F'  F'''
F3  F'  F''

Компонентите на силите на секое наелектризирање се исти поради истите параметри:

QQ
F’=F’’=F’’’= F =  9 103  N
40a 2

F 1  Nm 2 
0  8,85 1012    9 109  2 
m 40  C 
F1  F2  F  9 103  N F3  2Fcos30o  9 3 103  N

2. На темињата на замислен квадрат се наоѓаат четири пунктуални

наелектризирања: q1  106 C , q 2  5 107 C, q 3  4 107 C и q 4  8 107 C . Во пресекот
на дијагоналите се наоѓа пунктуално наелектризирање q  10 7 C. Да се одреди силата
што дејствува на ова наелектризирање. Страната на квадратот е а=10 cm.
РЕШЕНИЕ: Растојанието од секое наелектризирање до центарот е определено со
 q1 q 2
d a 2
изразот: r   5 2cm
2 2
Износот на силите F1, F2, F3 и F4 се пресметани
q според Кулоновиот закон и изнесуваат:
qq qq
F1 F1  1 2  18 102 N ; F2  2 2  9 102 N
F2 4o r 40 r
F4
F23 qq qq
F3 F14 F3  3 2  7, 2 102 N ; F4  4 2 14, 4 102 N
q3 q 4 40 r 40 r

F
Бидејќи силите F1 и F4 како и F2 и F3 се колинеарни, тие можат алгебарски да се
соберат: F14  F1  F4  32, 4 102  N и на исти начин: F23  F2  F3  16, 2 102  N

F  F14  F2 23 =36,2 102  N

2
Резултантната сила е:

3. Три пунктуални наелектризирања q1  4 1011 C , q 2 кое е непознато и

q3  1011 C распоредени се по права линија. Растојанието меѓу q 1 и q 3 е d=5cm. Да се
одреди местото на q 2 и неговата количина електрицитет, така да сите тела под дејство
на Кулоновите сили се во мирување.

F13 F12 F21 F23 F32 F31

 q1 q 2 q3

РЕШЕНИЕ: Само ако го избереме количеството q2 да биде во средината меѓу

двете наелектризирања и тоа со негативно наелектризирање, тогаш може да биде
исполнет условот : сите тела под дејство на Кулоновите сили да бидат во мирување.

F13  F12 ...(1) F21  F23 ...(2) F32  F31 ...(3)

q1q 2 qq q2 q
 1 32 =>  32 .................(1)
40 (d  x) 2
40d (d  x) 2
d
q1q 2 qq q1 q
 2 3 2 =>  32 ...............(2)
40 (d  x) 40 x (d  x) 2
x
q1q 3 qq q1 q 2
 2 32 =>  ........................(3)
40d 2
4 0 x d2 x2

Од равенката (2) следува: q1x 2  q3 (d 2  2dx  x 2 ) =>

x 2 (q1  q3 )  2q3dx  q3d 2  0
Решенијата на квадратната равенка се: x1  1, 66cm и x 2  5cm .Се зема само
реалното решение x=x1. Непознатото наелектризирање q2 ќе го определиме од
равенката (3).

q 2  0, 44 1011 C
 4.Да се одреди векторот на електричното поле E во точката A која е на средината
меѓу два пунктуелни наелектризирања +q и –q, ако е q  1010 C и растојанието меѓу
нив d=10cm.

РЕШЕНИЕ: Резултантниот вектор на јачина на полето

во точката А е збир од векторите на јачина на полињата
кои ги создаваат пунктуалните наелектризирања.
Бидејќи векторите на јачините на полињата се
колинеарни, тогаш можат алгебарски да се соберат.

q

q
EA  E ' E '' E '  E '' 
A
d E' E ''
40 (d2)2
V
E EА=E’+E’’=720  
m
q

5. Да се одреди електричното поле E во точката А што потекнува од три

пунктуелни наелектризирања. Бројните вредности се:
a=17,3сm b=10cm q1  2 109 C q 2  1,6 108 C q 3  5 109 C
РЕШЕНИЕ:
 q1 q2
a q1 V
E1   18 102
40 b 2
m
E1 d b
q1 q1 V
E E2    3, 6 102
x E3  40d 2
40 (a  b )
2 2
m
A q3
q3 V
E2 E3   15 102
40a 2
m
y
Резултантниот вектор во точката А е: E=Ex+Ey
Векторот на јачината на полето Е2 го разложуваме на x и y
компонентa : E2x и E2y .

E 2x  E 2 cos  ; E 2y  E 2 sin  =>

a V
E x  E3  E 2 cos   E3  E 2  46 102
a 2  b2 m
b
E y  E 2 sin   E1  E 2  E1  0
d

Интензитетот на резултантниот вектор на јачината на полето во точката А ќе

го определиме од x и y компонентите.

V
E  E x  E y  E x  46 102
2 2

m
 2. СУПЕРПОЗИЦИЈА НА ВЕКТОРИ НА ЕЛЕКТРИЧНО ПОЛЕ

ЗАДАЧИ:
1. Да се одреди електричното поле во точката А на растојание а од
бесконечно долг праволиниски проводник наелектризиран со количина електрицитет q’
по единица должина.

q' D
C
dl dq  dL
B r

l
dE
dEy
  dEx
a A  dEx
O  E
dEy
dE
r
B
dl
dq
q'
РЕШЕНИЕ: Ако од бесконечниот проводник земеме елементарен дел dl кој е
наелектризиран со елементарно количество електрицитет dq дадено со формулата (1),
тогаш тоа количество на растојание r ќе создава елементарно поле dE дадено со
формулата (2).
dq q 'dl
dq  q'dl .... (1) ; dE  ....(2) . Со замена на (1) во (2) се добива: dE 
4 0 r 2
4 o r 2
Полето dE може да се разложи на x и y компоненти: dE x  dE cos  и dE y  dEsin  .
Аналогно, од некој друг симетричен елементарен дел dl исто така ќе имаме две
компоненти по x и y оската. Резултантното поле во точката А од сите елементи по
принципот на суперпозиција ќе биде : E   dE . Бидејќи симетричните y-компоненти
се поништуваат ( E y   dE y  0 ), резултантниот вектор на јачина на полето ќе биде
q 'dl cos  q ' cos 
E  E x   dE x  
40  r 2
само по x - оската:  dl ....(3)
40 r 2

a
Од триаголникот OAB => r  ....(4). Исто така за елеметарното растојание dL
cos 
dL
важи: dL  rd ....(5) (кружен исечок) . Од триаголникот BCD следува:  cos  =>
dl
dL  dl cos  ....(6). Левите страни на равенките (5) и (6) се исти, па можат десните
страни да се изедначат: dl cos   rd => dl  rd / cos  ....(7). Ако се замени изразот
за dl од (7) во (3), се добива интеграл само по една променлива d кој е табличен:
q ' cos  rd
40  r 2 cos 
E  Ex  

q ' d q' d / 2 q' q'


40 r 
40  a
  cos d 
 / 2 40a
sin  / 2/ 2 
20a
cos 
 2. Тенок кружен прстен со радиус r = 5 cm наелектризиран е рамномерно со
6
q  10 C . Да се одреди електричното поле во точката А по оската на прстенот на
растојание x од неговиот центар. Да се најде за кое растојание x полето е максимално, и
да се нацрта график на зависноста на интензитетот на полето во функција од x.
РЕШЕНИЕ:
B y
dq s
r
dE x
q O
r
O 
x  A
dE
q
dq s

Кружниот прстен може да го замислиме дека е составен од бесконечен број

елементарни наелектризирања dq. Секој од нив создава на произволно растојание s
елементарно поле dЕ дадено со изразот:
dq
dE 
40s 2
Компонентите на елементарното поле по x и y оската се дадени со изразите:
dE x  dE cos  dE y  dE sin 
Поради симетрија на системот, секое елементарно наелектризирање dq има симетрично
елементарно наелектризирање dq од другата страна. Нивните y-компоненти се
поништуваат а x-компоненти се собираат, па вкупното поле е само по x- оската.
E y   dE y  0
dq cos  cos  q cos 
E  Ex     dq  q
40s 2
40s 2 0 40s 2
x x
Од триаголникот OAB=> s  r 2  x 2 ; cos    , па ако се заменат =>
s r  x2
2

E r2  x2 q  xq
. Функцијата со која е опишано полето е:
40s 2
40 (r 2  x 2 )3/ 2
xq
E(x) 
40 (r 2  x 2 )3/ 2
За да најдеме на кое растојание оваа фунција има максимум, ќе го приравниме првиот
извод на фунцијата со нула, па ќе ги добиеме вредностите на x:
3 2
(r 2  x 2 )3/ 2  x r  x 2 2x
dE q 2
 0
dx 40 (r 2  x 2 )3
r
=> (r 2  x 2 )3/ 2  3x 2 r 2  x 2 => x  
2
Графикот на зависност на интензитетот на полето Е(x) е дадена на сликата.

y

x x1 x2 x
0
 3.Да се одреди елeктричното поле што површински рамномерно наелектризиран
метален прстен со површинска густина на електрицитет  , го создава во точките по
оската на прстенот. Прстенот има радиуси R 1 и R 2 .
РЕШЕНИЕ:
 
x
R1
X A
R2

Ќе замислиме дека металниот прстен е составен од бесконечно многу

елементарни прстени со елементарно наелектризирање dq. Секој од нив има
елементарна широчина dr. На произволно растојание r (R1<r<R2) елементарниот прстен
создава елементарно поле dE определено во претходниот пример.
dqx
dE  Резултантното поле ќе биде по x- оската и по принцип на
40 (x 2  r 2 )3/ 2
суперпозиција на векторите на електрично поле добиваме:
dqx x dq
E   dE     . Елементарнoто наелектризирање ќе
40 (x  r )
2 2 3/ 2
40 (x  r 2 )3/ 2
2

го изразиме преку површинското наелектризирање: dq  2rdr

x 2rdr x R 2 rdr x dy / 2 x x
E 
40 (x  r )
2 2 3/ 2
 
20 R1 (x  r )
2 2 3/ 2
 
20 (y) 3/ 2

2 0 y1/ 2
=
20 (x 2  r 2 )1/ 2
|RR12

x x
Решението на определениот интеграл е: E(x)  
20 (x  R1 )
2 2 1/ 2
20 (x  R 2 2 )1/ 2
2

x n 1
Напомена: Решение на табличниот интеграл:  x dx 
n

n 1
(притоа се користи смена x2+r2=y и 2rdr=dy)
Ако системот е кружен диск со радиус R, тогаш изразот за поле е:
( R1=0 ; R2=R)
x 1 x 1 x 1
R E R
  
  
0
E 2 0 x 2
 r 2 2 0 x 2 2 0 x 2
 R 2

x A  x 1   x 
    1 
 20 20 x 2  R 2 20  x2  R2 
 x
E(x)  
20 20 (x  R )
2 2 1/ 2

Ако системот е бескрајно голема плоча ( R1=0 ; R2 =R=  ) ,

тогаш изразот за поле е:

x 1  x 1 x 1 
E   
20 20 x 2 20 2 0
0
x2  r2 x2  


E Полето во секоја точка во близината на плочата не зависи од

x A растојанието до плочата, а по правец и насока е нормално на
плочата, што значи дека полето е хомогено.
 4. Два кружни метални диска со радиуси a, рамномерно се наелектризирани со
површинска густина на електрицитет  , но спротивна по знак. Дисковите се
паралелни, а растојанието меѓу нив е d. Да се одреди полето во точката A што се наоѓа
по оската на растојанието x од левата плоча.
РЕШЕНИЕ:
 

a E  E' E" E  E' E"

a
   (d  x)
E' E   
A 20 20 x 2  a 2 20 2 0 (d  x) 2  a 2
x
E" E
  x dx 
E(x)     
 0  0  x  a
2 2
(d  x) 2  a 2 
d
0 x

3. ГАУСОВ ЗАКОН

Елементарна површина dS не е вектор, но по дефиниција истата може да се

претстави како вектор dS чиј интензитет е еднаков на векторот на елементарната
површина dS, правецот е нормален на површината dS, а насоката е или од едната, или
од другата страна на површината. Ако површината dS е само еден елемент од некоја
затвoрена површина S тогаш dS како вектор е во насока од затворената површина
према надвор.
Ако во просторот постои електрично поле тогаш елементарен флукс на векторот
E низ некоја мала површина dS е d  EdS  EdScos 
Гаусовиот закон (1) покажува дека вкупниот флукс на векторите на
електричното поле E низ некоја затворена површина S е еднаков на алгебарскиот збир
на наелектризирањата опфатени со таа површина, поделен со  0

Q3
Q1 Q 2

 Q ....(1)
 s
EdS 
0
E S
dS

dS
Во конкретниот случај елементарен флукс низ елементарна површина dS е
Q  Q2
d  EdS , а вкупниот флукс низ целата површина S е    EdS  1 . И покрај
s 0
тоа што Гаусовиот закон покажува конкретна физичка содржина, најчесто ќе го
користиме за одредување на интензитетот на електричното поле E во различни системи
кои што се карактеризираат со одреден степен на симетрија.
ЗАДАЧИ:
1. Да се одреди интензитетот, правецот и насоката на векторите на
електричното поле на растојание r од пунктуално наелектризирање +q.
РЕШЕНИЕ:
E
E
dS dS Поради симетрија на системот
и поради q>0 заклучуваме дека
r линиите на E се симетрични и зрачно
распоредени од количеството
електрицитет q спрема бесконечност.
E q Од Гаусовиот закон добиваме:
Q
s EdS 
0
S
E(r)
q
 EdScos   
s
0
Бидејќи =0 и cos0=1

r
q
=>  EdScos 0  . Векторот Е е константен по целата површина S па може да се
s 0
q
извлече пред интегралот: E  dS  , а интеграл од сите елементарни
s 0
површини од затворената површина S е еднаков на нејзината површина (конкретно
топка):  dS  4r 2 =>
s
q q
E4r 2  , па се добива функцијата за промената на полето: E(r) 
0 4r0
2

Графички оваа функција е преставена на сликата.

2. Да се одреди полето на растојание r од бесконечно долг тенок проводник

C
наелектризиран со количина електрицитет по единица должина q'   .
m
РЕШЕНИЕ:
q ' dS Поради симетрија на системот
E и поради q'>0, линиите на Е ќе бидат
S1 паралелни и зрачно распоредени во
однос на проводникот. Тие ќе бидат
насочени од проводникот према
бесконечност (докажано со
E суперпозиција). Во овој случај
r
dS Гаусовата површина ќе биде
S0
A dS цилиндер. Ако го примениме
Гаусовиот закон ќе добиеме:
S2
h E
dS Q
 EdS 
s 0
r
0
 Интегралот по затворена површина S се разбива на три интеграли по
q 'h
површините S0, S1 и S2, па се добива:  EdS   EdS   EdS  каде  Q  q 'h .
s1 s2 s0 0
Бидејќи аголот меѓу векторите Е и dS на површините S1 и S2 се 90о а cos90о =0, тие
интеграли се поништуваат, и останува само интеграл по површина S0 :
q 'h q 'h
s1 EdScos90  s2 EdScos90  s0 EdScos 0  0 => E s0 dS  0
q 'h
E2rh 
0
So
q'
па изразот за поле се добива: E(r)  h
20 r
2r

3. Бесконечно голема тенка рамна плоча наелектризирана е рамномерно со

C 
површинска густина   2  . Да се одреди електрично поле во точката A на растојание
m 
x од плочата.

РЕШЕНИЕ:
dS S3
Поради симетрија на системот и поради >0,
S1 S0
E линиите на Е ќе бидат паралелни и
E S0 A dS нормални на плочата, а насочени од
dS S2 E плочата спрема бесконечност. Во овој случај
ќе земеме Гаусова површина која одговара за
S4
овој систем и е преставена со произволен
квадар составен од четри страни S1,S2,S3 и
S4 и две бочни страни S0. Ако го примениме
Гаусовиот закон, ќе добиеме:

Q
 EdS 
s 0
. Интегралот по затворена површина ќе го разбиеме на:

S0

s1
EdS   EdS   EdS   EdS  2 EdS 
s2 s3 s4 s0 0
S0
s1
EdScos 90   EdScos 90   EdScos 90   EdScos 90  2 EdScos 0 
s2 s3 s4 0 so

S S S 
=> 2  EdS  0 => 2E  dS  0 => 2ES0  0 => E(x) 
so 0 so 0 0 20
Електричното поле од бесконечна плоча е хомогено и не зависи од растојанието x.

4. Електричното поле меѓу две еднакви, спротивно наелектризирани рамни,

V
паралелни плочи со површина S  100cm2 и E  100 . Колкаво е наелектризирањето
m
на секоја плоча. Да се занемари ефектот на ќошињата, т.е. да се смета дека плочите се
многу големи во однос на нивното растојанние.
 РЕШЕНИЕ:
Во просторот помеѓу плочите : 0<x<d
   Q Q
E  E'  E'' ; E  E' E'' ; E '  ; E ''  => E  ;   => E 
20 20 0 S  0S

Q Q

E' E '' E '' E'

E0 E0
E' E
A
E ''

0 x

Q  ES0  100 8,85 1012 100 104  8,85 1012 C

Надвор од плочите полето е еднакво на нула. x<0 и x>d
 
E  E'  E'' E  E ' E"   0
20 20
5. Да се докаже дека полето надвор од наелектризираната метална сфера со
количина електрицитет Q и радиус R е исто како и полето од пунктуално
наелектризирање. Да се докаже дека металната сфера е површински наелектризирана.

РЕШЕНИЕ: Ако го примениме Гаусовиот закон

во просторот надвор од топката:
Q
 R<r< 
 Q

 s EdS  0 =>
A' R 
Q Q
 A dS  s
EdScos 0 
0
=> E  dS 
s 0
 r
r E
Q Q
 => E4r 2  ; E
 0 40 r 2
S
Внатре во топката: 0 < r < R

 Q
 s EdS  0
S Q  0 => E=0

Објаснување: