‫وزارة التعليم العالـــي والبحث العلمي‬

‫جامعة تكريت كلية االدارة واالقتصــاد‬

‫قسم ادارة االعمال‬

‫" دور المناعة التنظيمية في تعزيز الميزة التنافسية "‬

‫دراسة تحليلية في كلية االدارة واإلقتصاد – جامعة تكريت‬

‫بحث مقدم إلى قسم إدارة االعمال – كلية االدارة واالقتصاد – جامعة‬
‫تكريت كجزء من متطلبات نيل درجة البكالوريوس في علوم إدارة‬
‫االعمال‬
‫تقدمت به الطالبة‪:‬‬
‫عذراء محمود رشيد‬
‫بأشراف‬
‫م‪.‬د‪ .‬رياض شحاذة حسين شحاذة‬

‫‪2024‬م‬ ‫‪1445‬هـ‬
‫‌أ‬
 ‫ايه‌قرأنية ‌‬

‫بِسْمِ اللَّهِ اَلرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ‬

‫{قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الََّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالََّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنََّمَا يَتَذَكََّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ}‬

‫صدق اهلل العظيم‬

‫سورة الزمر اية (‪)9‬‬

‫‌‬
‫ب‬
‫اإلهداء ‌‬

‫‌‬
‫ت‬
 ‫الشكر‌والعرفان ‌‬
‫يسعدني ويشرفني أن أتقدم بجزيل الشكر إلى كل من ساندني ووقف بجانبي منذ‬
‫اللحظة التي بدأت بكتابته بحث التخرج في الجامعة المتميزة جامعة تكريت إلى أن‬
‫أتممت هذا البحث بحمد اللة وعونه وأخص بالذكر والشكر استاذي الدكتور رياض‬
‫شحاذة الذي قدم لي المساندة والنصح والدعم الكبير وكان لمالحظاتة وإرشاداته‬
‫االثر الكبير في إثراء هذ البحث ‪.‬‬
‫كما أتقدم بالشكر إلى السادة أعضاء لجنة المناقشة على مالحظاتهم وتوجيهاتهم‬
‫التي سوف تسهم في إغناء هذا العمل ‪.‬‬
‫والشكر الجزيل ايضا العضاء الكادر التدريسي وكافة الموظفين في جامعة تكريت‬
‫والشكر الجزيل أيضا على جهودهم المبذولة ومساندتهم ودعمهم وتقديم كل ما‬
‫يلزم لنجاح العملية التعليمية ‪.‬‬
‫والشكر الجزيل لمن لم يتسنى لي ذكرهم وكان لهم االثر والجهد الكبير في تقديم‬
‫المساعدة واالرشاد والخبرة التمام هذا البحث‬

‫‌‬
‫ث‬
 ‫اقرار المشرف العلمي‬

‫‌‬
‫اقر‌ان‌البحث‌الموسوم‌"دور المناعة التنظيمية في تعزيز الميزة التنافسية"‌ ‌‬
‫والذي‌تقدم‌به‌طالب‌( عذراء محمود رشيد )‌‌تم‌تحت‌اشرافي‌وبذلك‌ارشحه‌‬
‫للمناقشة‌‪‌ .‬‬
‫‌‬
‫‌‬
‫‌‬
‫‌‬
‫‌‬
‫‌‬
‫‌‬
‫‌‬
‫‌‬
‫‌‬
‫‌‬
‫‌‬
‫‌‬
‫توقيع المشرف‪:‬‬
‫االسم‪:‬‬
‫التاريخ‪:‬‬

‫‌‬
‫ج‬
 ‫الفهرست‬
‫الصفحة‬ ‫‌ت الموضوع‌‬
‫ب‬ ‫االية‬ ‫‪.1‬‬
‫ت‬ ‫االهداء‬ ‫‪.2‬‬
‫ث‬ ‫الشكر والعرفان‬ ‫‪.3‬‬
‫ج‬ ‫إقرار المشرف العلمي‬ ‫‪.4‬‬
‫ح‬ ‫الفهرست‬ ‫‪.5‬‬
‫خ‬ ‫المستلخص‬ ‫‪.6‬‬
‫‪1‬‬ ‫المقدمة‬ ‫‪.7‬‬
‫المبحث األول ‪ :‬منهجية البحث‬ ‫‪.8‬‬
‫‪2‬‬ ‫مشكلة واهمية واهداف ومنهج البحث‬ ‫‪.9‬‬
‫‪3–4‬‬ ‫مخطط البحث الفرضي وفرضيات البحث‬ ‫‪.11‬‬
‫‪4‬‬ ‫وصف ميدان البحث‬ ‫‪.11‬‬
‫المبحث الثاني‪ :‬المناعة التنظيمية‬ ‫‪.12‬‬
‫‪5–6‬‬ ‫مفهوم واهداف وفوائد و الوظائف االساسية للمناعة التنظيمية‬ ‫‪.13‬‬
‫‪6‬‬ ‫أبعاد المناعة التنظيمية‬ ‫‪.14‬‬
‫المبحث الثالث‪ :‬الميزة التنافسية‬ ‫‪.15‬‬
‫‪.16‬‬

‫‌‬
‫ح‬
 ‫المستخلص‬

‫‌‬
‫خ‬
 ‫المقدمة‬

‫‌في‌سياق‌األعمال‪‌،‬تأخذ‌المناعة‌التنظيمية‌دورا ً‌أساسيا ً‌في‌تحقيق‌التوازن‌والتناغم‌في‌بيئة‌الشركات‪‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌.‬‬

‫تتعلق‌المناعة‌التنظيمية‌بقدرة‌الشركات‌على‌التكيف‌واالستجابة‌بشكل‌فعّال‌للتحديات‌والتغييرات‌في‌‬
‫البيئة‌الخارجية‌دون‌التأثير‌السلبي‌على‌أدائها‪‌ .‬‬
‫تشمل ‌عناصر ‌المناعة ‌التنظيمية ‌في ‌مجال ‌األعمال‪‌ ،‬مثل ‌التنظيم ‌الدقيق ‌للهياكل ‌التنظيمية ‌والعمليات‪‌،‬‬
‫وفعّالية ‌استراتيجيات ‌التسويق ‌واالبتكار‪‌ .‬هذا ‌التنظيم ‌يسهم ‌في ‌تعزيز ‌قدرة ‌الشركة ‌على ‌التكيف ‌مع‌‬
‫المتغيرات‌في‌السوق‌والتحديات‌االقتصادية‪‌ .‬‬
‫تأثير‌المناعة‌التنظيمية‌في‌الميزة‌التنافسية‌للشركات‌يظهر‌من‌خالل‌تحقيق‌توازن‌بين‌الكفاءة‌التشغيلية‌‬
‫والقدرة‌على‌االبتكار‪‌.‬يمكن‌للشركات‌التي‌تمتلك‌هذا‌النوع‌من‌المناعة‌التنظيمية‌أن‌تتكيف‌بسرعة‌مع‌‬
‫التغييرات‪‌،‬وبالتالي‌تحقيق‌تفوق‌تنافسي‌في‌سوق‌األعمال‪‌ .‬‬
‫و ‌فهم ‌كيفية ‌تعزيز ‌المناعة ‌التنظيمية ‌يعزز ‌استدامة ‌الشركات ‌وقدرتها ‌على ‌االستمرار ‌في ‌مواجهة‌‬
‫التحديات‌والمنافسة‪‌ .‬‬
‫بناء ‌على ‌ما ‌تقدم ‌جاءت ‌هذه ‌الدراسة ‌للتعرف ‌على ‌مدى ‌تأثير ‌المناعة ‌التنظيمية ‌على ‌تعزيز ‌الميزة‌‬
‫التنافسية‪‌,‬تهدف‌هذه‌الدراسة‌لتشخيص‌مستوى‌تبني‌المناعة‌التنظيمية‌في‌كلية‌االدارة‌واالقتصاد‌وتم‌‬
‫تقسيم‌هذا‌البحث‌الى‌اربعه‌فصول‌الفصل‌االول‌يتحدث‌عن‌‪‌ ...‬‬

‫‪1‬‬
 ‫المبحث االول‪ :‬منهجية البحث‬
‫البحث‪‌ :‬‬ ‫اوال‪ :‬مشكلة‬
‫‌شهد‌العصر‌الحالي‌تغيرات‌متسارعة‌‪‌،‬فعالم‌األعمال‌اليوم‌يزداد‌تعقيداً‌نتيجة‌التغيرات‌التكنلوجية‌‬
‫واالقتصادية‌واالجتماعية‌التي‌سيشهدها‌العالم‌والتي‌القت‌بظاللها‌على‌اداء‌المنظمات‌وأثرت‌سلباً‌على‌‬
‫قدراتها‌في‌تحقيق‌ميزة‌تنافسية‌فريدة‌‪،‬ومن‌هنا‌انبرعت‌العديد‌من‌الباحثين‌في‌التصدي‌لهذة‌المشكلة‌‬
‫ومعالجتها‪‌,‬وقدموا‌العديد‌من‌االدوات‌واالساليب‌وامتداداً‌لهذه‌الجهود‌البحثية‌تبنى‌البحث‌الحالي‌‬
‫المناعة‌التنظيمية‌كمتغير‌قد‌يساهم‌في‌تحقيق‌ميزة‌تنافسية‌للمنظمة‌‪‌،‬وبنا ًء‌على‌ما‌تقدم‌يمكن‌أختزال‌‬
‫مشكلة‌البحث‌بالتساؤل‌األتي‪:‬‬

‫– هل‌تساهم‌المناعة‌التنظيمية‌في‌تحقيق‌ميزة‌تنافسية‌في‌كلية‌االدارة‌واالقتصاد‪/‬جامعة‌تكريت؟ ‌‬

‫ثانيا‪ :‬اهمية البحث‪:‬‬

‫تكمن‌اهمية‌البحث‌في‌االتي‌‪‌ :‬‬

‫‪ .1‬دراستها‌للعالقة‌بين‌متغيرين‌مهمين‌(المناعة‌التنظيمية‌‪‌,‬الميزة‌التنافسية) ‌‬

‫‪‌.2‬تطبيقها‌في‌ميدان‌مهم‌وهو‌كلية‌االدارة‌واالقتصاد‌والتي‌تعد‌من‌اهم‌الكليات‌في‌جامعة‌تكريت‌ ‌‬

‫ثالثا‪ :‬اهداف البحث‪‌ :‬‬

‫يهدف‌البحث‌الحالي‌الى‌تحقيق‌االهداف‌االتية‪‌ :‬‬

‫‪ .1‬التعرف‌على‌دور‌المناعة‌التنظيمية‌في‌تعزيز‌الميزة‌التنافسية‌في‌كلية‌االدارة‌واالقتصاد‪‌ .‬‬
‫‪ .2‬تقديم‌مجموعة‌من‌المقترحات‌التي‌من‌شأنها‌ان‌تساهم‌في‌تعزيز‌الميزة‌التنافسية‌من‌خالل‌‬
‫المناعة‌التنظيمية‌في‌المنظمة‌المبحوثة‌‪‌ .‬‬
‫‪ .3‬بناء‌اطار‌نظري‌لمتغيرات‌الدراسة‌(المناعة‌التنظيمية‌و‌الميزة‌التنافسية‌)‪‌ .‬‬

‫رابعا‪ :‬منهج البحث‬

‫اعتمد‌البحث‌على‌منهج‌وصفي‌تحليلي‌‪،‬كونه‌يتمتع‌بنظرة‌شمولية‌والنه‌األنسب‌الي‌معرفة‌الواقع‌‬
‫لجوانب‌البحث‌‪‌،‬وأن‌الغرض‌منه‌وصف‌وتشخيص‌متغيرات‌البحث‌وتحديد‌قوة‌العالقات‌والتأثير‌بين‌‬
‫المناعة‌التنظيمية‌كمتغير‌مستقل‌‌والميزة‌التنافسية‌كمتغير‌تابع‌ويتم‌هذا‌عن‌طريق‌بحث‌وتحليل‌‬
‫‌‬ ‫الظاهرة‌المبحوثة‌لغرض‌التأكد‌من‌صحة‌أو‌عدم‌صحة‌الفرضيات‌ووضع‌النتائج‌وتقديم‌التوصيات‌‪.‬‬
‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‪2‬‬
 ‫خامسا‪ :‬مخطط البحث الفرضي‬
‫‌‬

‫‌‬

‫المناعة التنظيمية‬
‫‌‌‬

‫‌‬
‫الذاكرة‌‬ ‫الحمض‌النووي‌‬ ‫‌‬
‫التعلم‌التنظيمي‬
‫التنظيمية‬ ‫التنظيمي ‪DNA‬‬
‫‌‬

‫‌‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫الميزة التنافسية‬ ‫‌‬

‫‌‬

‫عالقة ارتباط‬ ‫االبداع‬ ‫التكلفة‬ ‫عالقة تاثير‬

‫الجودة‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ ‌‬

‫‌‬

‫الشكل(‪‌)1‬مخطط‌البحث‌الفرضي ‌‬

‫المصدر‌من‌اعداد‌الباحثة ‌‬

‫سادسا‪ :‬فرضيات البحث‬

‫الفرضية‌الرئيسية‌االولى‪‌ :‬‬

‫(يوجد‌تأثير‌ذات‌داللة‌معنوية‌للمناعة‌التنظيمية‌على‌الميزة‌التنافسية) ‌‬

‫وتتفرق‌عن‌هذه‌الفرضية‌الرئيسة‌فرضيات‌فرعية‌منها‪‌ :-‬‬

‫‌أ‪‌ -‬يوجد‌تأثير‌ذات‌داللة‌معنوية‌للتعلم‌التنظيمي‌على‌الميزة‌التنافسية‌بابعادها‪‌ .‬‬

‫ب‪‌ -‬يوجد‌تأثير‌ذات‌داللة‌معنوية‌للحمض‌النووي‌التنظيمي‌على‌الميزة‌التنافسية‌بابعادها‪‌ .‬‬ ‫‌‬
‫ت‪‌ -‬يوجد‌تأثير‌ذات‌داللة‌معنوية‌للذاكرة‌التنظيمية‌على‌الميزة‌التنافسية‌بابعادها‪‌ .‬‬
‫‌‬
‫‌‬

‫‌‬

‫‪3‬‬
 ‫الفرضية الرئيسية الثانية‪:‬‬

‫(توجد‌عالقة‌ارتباط‌بين‌المناعة‌التنظيمية‌والميزة‌التنافسية) ‌‬

‫وتتفرق‌عن‌هذه‌الفرضية‌الرئيسة‌فرضيات‌فرعية‌منها‪‌ :-‬‬

‫‌أ‪‌ -‬توجد‌عالقة‌ارتباط‌بين‌التعلم‌التنظيمي‌والميزة‌التنافسية‌بابعادها‪‌ .‬‬

‫ب‪‌ -‬توجد‌عالقة‌ارتباط‌بين‌الحمض‌النووي‌التنظيمي‌والميزة‌التنافسية‌بابعادها‪‌ .‬‬ ‫‌‬
‫ت‪‌ -‬توجد‌عالقة‌ارتباط‌بين‌الذاكرة‌التنظيمية‌والميزة‌التنافسية‌بابعادها‪‌ .‬‬
‫‌‬

‫سابعا‪ :‬وصف ميدان البحث‬

‫تأسست‌كلية‌االدارة‌واالقتصاد‌جامعة‌تكريت‌في‌عام‌‪‌2000‬وتضم‌ستة‌أقسام‌علمية‌هي‪‌:‬قسم‌‬
‫االقتصاد‪‌،‬قسم‌إدارة‌األعمال‪‌،‬قسم‌المحاسبة‪‌،‬قسم‌العلوم‌المالية‌والمصرفية‪‌،‬قسم‌االدارة‌العامة‌وقسم‌‬
‫ادارة‌التسويق‪‌.‬وتمنح‌الكلية‌شهادات‌البكالوريوس‌والماجستير‌والدكتوراه‌والدبلوم‌العالي‌في‌مختلف‌‬
‫التخصصات‌المرتبطة‌بميدان‌البحث‌االداري‌واالقتصادي‌والمحاسبي‌والمعلوماتي‪‌.‬بالنسبة‌لعدد‌‬
‫موظفي‌الكلية‌تضم‌‪‌156‬تدريسياً‌و‪‌51‬موظفاً‌إدارياً‪‌،‬باإلضافة‌إلى‌‪‌14‬موظفاً‌في‌الخدمات‌الفنية‌‬
‫والصحية‌واألمنية‪‌.‬وبذلك‌يصل‌عدد‌موظفي‌الكلية‌إلى‌‪‌ .221‬‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‌‬

‫‪4‬‬
 ‫المبحث الثاني‬
‫االطار النظري ‪ :‬المناعة التنظيمية‬
‫مفهوم المناعة التنظيمية‪:‬‬
‫أن‌نظم‌المناعة‌التنظيمية‌تمثل‌مجموعة‌من‌اإلجراءات‌والسياسات‌التي‌تتبناها‌المنظمة‌حيث‌تشكل‌‬
‫شبكة‌مترابطة‌من‌األفراد‌والعمليات‌لتكوين‌جدار‌منيع‌ومتماسك‌يحمي‌القيم‌الجوهرية‌للمنظمة‌من‌‬
‫االختراق‌داخلياً‌بالعمل‌على‌حل‌مشاكل‌العمل‌وتصحيح‌اي‌انحرافات‌في‌األداء‌لتقليل‌حدوث‌‬
‫األزمات‪‌،‬والوقاية‌من‌تهديدات‌األخطار‌الخارجية(عبد‌المجيد‌‪)20:2016،‬وعرفت‌ايضا‌على‌انها‌‬
‫منهج‌عمل‌متكامل‌ويعمل‌على‌تشخيص‌كافة‌التهديدات‌والعقبات‌ونقاط‌الضعف‌والمخاطر‌التي‌تحيط‌‬
‫بالمنظمة‪‌،‬وتعمل‌على‌إيجاد‌العالج‌المناسب‌لها‪‌،‬لتكون‌بمثابة‌القوة‌التي‌تحمي‌المنظمة‌حال‌تعرضها‌‬
‫لتلك‌المخاطر‌والعقبات‌(السمان‌والدباغ‌‪‌)73‌:2020،‬‬
‫وترى‌الباحثة‌ان‌المناعة‌التنظيمية‌هي‌القدرة‌على‌تشخيص‌المخاطر‌الداخلية‌والخارجية‌للمنظمة‌‬
‫وبالتالي‌يصبح‌لديها‌استعداد‌لمواجهة‌هذه‌المخاطر‪.‬‬

‫اهداف المناعة التنظيمية‪‌:‬‬

‫‪ .1‬حمايه‌الكيان‌االداري‌من‌كافه‌العوامل‌والعناصر‌الخارجية‌التي‌قد‌تؤدي‌الى‌اصابته‌‬
‫بازمة‌‌وهي‌حمايه‌تتراوح‌ما‌بين‌وجود‌انظمه‌اساسيه‌وبديله‌وفرعيه‌او‌وجود‌حمايه‌‬
‫متعددة‌ومزدوجة‌‌‪‌ ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌.‬‬
‫‪ .2‬حمايه‌الكيان‌االداري‌من‌كافه‌العوامل‌والعناصر‌الداخلية‌التي‌قد‌تسبب‌ازمة‌للمنظمة‌‬
‫وبصفه‌خاصه‌من‌حدوث‌حاالت‌عدم‌التنسيق‌بين‌اقسام‌المستويات‌مجتمع‌المنظمة‌‪‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌.‬‬
‫‪ .3‬تعمل‌كخط‌الدفاع‌االول‌ضد‌المخالفات‌وسوء‌تصرف‌المدراء‌داخل‌المنظمة‪.‬‬

‫(صالح‌عادل‌ومنقذ‌محمد‪)137:2000‌،‬‬

‫فوائد المناعة التنظيمية‪:‬‬

‫حدد‌الطائي(‪‌)2009‬مزايا‌وفوائد‌المناعة‌التنظيمية‌بعدة‌نقاط‌تتلخص‌باالتي‪:‬‬

‫‪ .1‬السيطرة‌على‌االخطار‌البيئية‌ومحاولة‌تجنبها‌وتحصين‌دفاعات‌المنظمة‪.‬‬
‫‪ .2‬تمكين‌المنظمة‌من‌مواجهه‌الكوارث‌التنظيمية‌واالزمات‪.‬‬
‫‪ .3‬العمل‌باستمرار‌لمتابعه‌االداء‌ومراقبه‌البيئة‌الخارجية‌الجل‌بناء‌سيناريوهات‌مستقبليه‌قادره‌‬
‫على‌مواجهه‌العقبات‌المحتملة‪.‬‬

‫التنظيمية‪‌ :‬‬ ‫الوظائف االساسية للمناعة‬

‫‪ .1‬اإلدراك‌المناعي‌التنظيمي‌‪:‬هو‌وظيفة‌منهجية‌يقصد‌بها‌تحديد‌دقيق‌ومنتظم‌وديناميكي‌‬
‫لعوامل‌البيئة‌الخارجية‌التي‌تؤثر‌بشكل‌سلبي‌على‌المنظمة‌وكذلك‌العوامل‌الداخلية‌التي‌‬
‫تضر‌بالمنظمة‌وعوامل‌هرم‌المنظمة‌الداخلية ‌‬
‫‪ .2‬الدفاع‌المناعي‪‌:‬إن‌الدفاع‌المناعي‌هو‌وظيفة‌المنظمات‌للتخلص‌من‌العوامل‌الخارجية‌التي‌‬
‫تضر‌بها‌أو‌العوامل‌الداخلية‌التي‌تؤثر‌سلباً‌عليها‌إنه‌عملية‌تناسخ‪‌،‬تغير‪‌،‬اختيار‪‌،‬تنسيق‌‬
‫وإزالة‌على‌أساس‌إدراك‌المناعة‌التنظيمية ‌‬
‫‪5‬‬
‫‪ .3‬ذاكرة‌المناعة‌التنظيمية‪‌:‬ذاكرة‌المناعة‌التنظيمية‌هي‌وظيفة‌التسجيل‌والحفظ‌والنشر‪‌،‬إذ‌يتم‌‬
‫تذكر‌التجارب‌الناجحة‌والفاشلة‪‌،‬وهو‌تذكر‌ليس‌فقط‌بالطريقة‌المفتوحة‌(مثل‌مراجعة‌‬
‫وتحسين‌الهيكل‌التنظيمي‌والقواعد‌واللوائح‌والوسائل‌التقنية‪‌،‬ولكن‌أيضاً‌في‌الطريقة‌الخفية‌‬
‫(مثل‌زيادة‌الوعي‌بالمخاطر‌التي‌يتعرض‌لها‌الناس‪‌،‬وتحسين‌درجة‌النضج‌في‌القيم‌‬
‫وطرق‌التفكير‌والعاطفة‪‌،‬إذ‌سيؤثر‌الخطأ‌أو‌فقدان‌ذاكرة‌المناعة‌التنظيمية‌على‌الكفاءة‌‬
‫المستقبلية‪‌ ‌.‬‬
‫‪ .4‬وظيفة‌االستقرار‪‌:‬وتقصد‌إلى‌استطاعة‌نظام‌مناعة‌المنظمة‌في‌تمييز‌وإزالة‌العوامل‌‬
‫المتخلفة‌والباطلة‌وغير‌المالئمة‌في‌داخل‌المنظمة‌ويحفظ‌النشاط‌والتنسيق‌والتوازن‌داخل‌‬
‫المنظمة‌وبعبارة‌بسيطة‌أن‌وظيفة‌االستقرار‌هي‌الضبط‌الداخلي‌للمنظمة‌وينسق‌‬
‫التناقضات‌الداخلية‌من‌ناحية‌ومن‌ناحية‌أخرى‌يضاد‌عدم‌االنسجام‌داخل‌المنظمة‪‌ ‌.‬‬
‫‪ .5‬وظيفة‌المراقبة‪‌:‬بسبب‌التغير‌الطارئ‌أو‌السريع‌في‌الظروف‌داخل‌وخارج‌المنظمة‌يؤدي‌‬
‫ذلك‌إلى‌تغيير‌طارئ‌داخل‌المنظمة‪‌،‬عادة‌للتغير‌تأثيرات‌كبيرة‌على‌المنظمة‌وربما‌يأتي‌‬
‫بتأثير‌ضار‌و‌دون‌جدوى‪‌،‬لذلك‌تحتاج‌المنظمة‌إلى‌رصد‌هذه‌التغيرات‌وهي‌وظيفة‌‬
‫المراقبة‌للمناعة‪.‬‬

‫‌(‪‌ )AlKalkawi & Qasim,2021:34‬‬

‫أبعاد المناعة التنظيمية‪:‬‬

‫‪ .1‬التعلم‌التنظيمي‪‌:‬هو‌مجموعة‌من‌األنشطة‌والعمليات‌التي‌يتطلبها‌المنظمة‌المواكبة‌التطورات‌‬
‫الحاصل‌وكيفية‌الحصول‌على‌المعرفة‌واالبتعاد‌عن‌مقاومة‌التغير‌لبقاء‌المنظمة‪‌ .‬‬
‫‪ .2‬الذاكرة‌التنظيمية‌‪:‬هي‌شبكة‌من‌البيانات‌والمعلومات‌التي‌يتم‌فيها‌جمع‌البيانات‌وخزنها‌وجعلها‌‬
‫متداول‌أثناء‌الحاجة‌إليها‌من‌قبل‌األفراد‌ذوي‌العالقة‌واالختصاص ‌‬
‫‪ .3‬الحمض‌النووي‌التنظيمي ‪: DNA‬هو‌جملة‌من‌المميزات‌الذي‌يتصف‌بها‌المنظمة‌التي‌تميزها‌‬
‫عن‌باقي‌المنظمات‌والتي‌من‌خاللها‌يستطيع‌المنظمة‌مواجهة‌التهديدات‌والبقاء‌على‌قيد‌الحياة‪‌ .‬‬
‫)البكدلي‌‪(457:2023،‬‬

‫‪6‬‬
 ‫المبحث الثالث‬
‫الميزة التنافسية‬
‫مفهوم الميزة التنافسية‪:‬‬
‫يعرف‌(حسن‌الزعبي‌‪‌)138:2005،‬الميزة‌التنافسية‌بأنها‌خاصية‌أو‌مجموعة‌خصائص‌نسبية‌تنفرد‌‬
‫بها‌المؤسسة‌ويمكنها‌االحتفاظ‌بها‌لمدة‌طويلة‌نسبياً‌نتيجة‌صعوبة‌محاكاتها‪‌،‬أو‌التي‌تحقق‌خالل‌تلك‌‬
‫المدة‌المنفعة‌لها‌وتمكنها‌من‌التفوق‌على‌المنافسين‌فيما‌تقدمه‌من‌خدمات‌أو‌سلع‪.‬‬
‫وعرفها‌(خليل‌‪‌)129:2019،‬بأنها‌التوظيف‌األمثل‌إلمكانات‌الجامعة‌وخبراتها‌ومواردها‌المختلفة‌في‌‬
‫إنجاز‌أنشطتها‌ببراعة‌وبأفضل‌فاعلية‌وأقل‌تكلفة‪‌،‬وبشكل‌يحقق‌منافع‌متنوعة‌وقيمة‌مضافة‌لمخرجاتها‌‬
‫نسبة‌إلى‌منافسيها‪‌،‬بما‌يعكس‌ثقة‌المجتمع‌فيها‌ويؤدي‌لتفردها‌بصورة‌كفؤة‌ومتجددة‌ومستدامة‪.‬‬
‫اهمية الميزة التنافسية‪:‬‬
‫ويمكن‌إيجاز‌أهمية‌الميزة‌التنافسية‌للجامعات‌فيما‌يلي‌(خليل‪‌:)123:2019،‬‬
‫تمثل‌الميزة‌التنافسية‌مؤشرا‌إيجابيًا‌نحو‌توجه‌الجامعة‌الحتالل‌موقع‌قوي‌بين‌منافسيها‌‪.‬‬
‫ً‬ ‫‪.1‬‬
‫تعد‌الميزة‌التنافسية‌عامالً‌جوهريا‌لعمل‌المؤسسات‌والجامعات‌على‌اختالف‌أنواعها‌وإنتاجها‪.‬‬ ‫‪.2‬‬
‫تكون‌الميزة‌التنافسية‌مهمة‌من‌خالل‌اعتبارها‌سالحاً‌تنافسياً‌أساسيًا‌لمواجهة‌تحديات‌الجامعات‌‬ ‫‪.3‬‬
‫المنافسة‪.‬‬
‫تمثل‌الميزة‌التنافسية‌معياراً‌مهماً‌لتحديد‌الجامعات‌الناجحة‌عن‌غيرها‪.‬‬ ‫‪.4‬‬
‫أهمية‌موقع‌الميزة‌التنافسية‌إذ‌ال‌تخلو‌الدراسات‌واألبحاث‌ضمن‌االستراتيجية‌من‌مفهوم‌‬ ‫‪.5‬‬
‫الميزة‌التنافسية‪‌،‬وهو‌ما‌دعا‌إلى‌دفع‌العديد‌من‌الباحثين‌إلى‌القول‌بأنه‌يمكن‌تعريف‌اإلدارة‌‬
‫االستراتيجية‌على‌أنها‌الميزة‌التنافسية‪.‬‬
‫ابعاد الميزة التنافسية‪:‬‬
‫يمكن‌للمؤسسة‌تحقيق‌الميزة‌التنافسية‌من‌خالل‌المزايا‌أو‌القدرات‌األساسية‌التي‌تمتلكها‌وإنجاز‌‬
‫أنشطتها‌بطريقة‌متفردة‌وكذلك‌قدرتها‌على‌تقديم‌خدمات‌ومنتجات‌تلبي‌احتياجات‌وتوقعات‌المستفيدين‌‬
‫بطريقة‌تفوق‌المنافسين‌لها‌في‌نفس‌النشاط‌عندما‌تنفرد‌ببعد‌أو‌أكثر‌من‌أبعاد‌الميزة‌التنافسية‌وعلى‌‬
‫المؤسسة‌أن‌تختار‌البعد‌أو‌األبعاد‌المناسبة‌التي‌تحقق‌لها‌الميزة‌التنافسية‌تناولت‌العديد‌من‌األدبيات‌‬
‫السابقة‌أبعاد‌الميزة‌التنافسية‌فمنها‌من‌أطلق‌عليها‌األسبقيات‌التنافسية‌ومنها‌من‌أطلق‌عليها‌مصادر‌‬
‫تحقيق‌الميزة‌التنافسية‌ويمكن‌عرض‌أبعاد‌الميزة‌التنافسية‌في‌ضوء‌األدبيات‌السابقة‌للجامعات‌فيما‌يلي‌‬
‫(خليل‪:)133:2019،‬‬
‫‪ .1‬الجودة‌حيث‌يرتبط‌مفهوم‌الجودة‌بالتميز‌ارتباطا‌وثيقاً‌فالجودة‌في‌التعليم‌تعني‌بالجهود‌المبذولة‌‬
‫من‌قبل‌العاملين‌لرفع‌مستوى‌المنتج‌التعليمي‌وصوالً‌إلى‌التميز‌بما‌يتناسب‌مع‌متطلبات‌‬
‫المجتمع‌وذلك‌بتطبيق‌مجموعة‌من‌المعايير‌والمواصفات‌التعليمية‌والتربوية‪‌،‬بدرجة‌تالئم‌‬
‫خصائص‌الخدمات‌والمخرجات‪.‬‬
‫‪ .2‬التكلفة‌تعد‌التكلفة‌المنخفضة‌العامل‌الحاسم‌في‌مدى‌استمرار‌وبقاء‌ونجاح‌الجامعة‪‌،‬إذا‌أنه‌البد‌‬
‫من‌سعى‌الجامعة‌لتحقيق‌ميزة‌تنافسية‌من‌خالل‌خفض‌الكلفة‌مقارنة‌بكلفة‌الجامعات‌األخرى‌‬
‫المنافسة‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫‪ .3‬المرونة‌تتعلق‌المرونة‌بمدى‌تكيف‌الجامعة‌مع‌التغيرات‌الحاصلة‌في‌البيئة‌الداخلية‌والخارجية‌‬
‫وقدرة‌الجامعة‌على‌تنويع‌خدماتها‌ومنتجاتها‌في‌الوقت‌المناسب‌بما‌يتالءم‌مع‌التغير‌في‌‬
‫احتياجات‌المستفيدين‪‌.‬‬
‫‪ .4‬التسليم‌بعد‌التسليم‌بمثابة‌القاعدة‌األساسية‌للمنافسة‌بين المؤسسات‪‌،‬من‌خالل‌التركيز‌على‌‬
‫خفض‌المدة‌الزمنية‌والسرعة‌في‌تقديم‌الخدمات‌بأقصر‌وقت‌ممكن‪.‬‬
‫‪ .5‬يُعد‌اإلبداع‌من‌أهم‌ركائز‌بناء‌المزايا‌التنافسية‌على‌اعتبار‌أنه‌يمثل‌عملية‌فكرية‌منفردة‌تجمع‌‬
‫بين‌المعرفة‌المتألقة‌والعمل‌الخالق‌في‌شتى‌مجاالت‌الحياة‌تتعامل‌مع‌الواقع‌وتسعى‌نحو‌‬
‫األفضل‪.‬‬
‫متطلبات تحقيق الميزة التنافسية‪:‬‬
‫إن‌تحقيق‌الميزة‌التنافسية‌في‌المؤسسات‌التعليمية‌يتطلب‌ما‌يلي‌(صالح‪‌:)353:2022،‬‬
‫نشر‌ثقافة‌الوعي‌بمفهوم‌الميزة‌التنافسية‌وأهميتها‌بين‌أعضاء‌المؤسسة‬ ‫‪.1‬‬
‫التعليمية‌وبين‌الطالب‌من‌خالل‌ندوات‌تعريفية‌ومحاضرات‪‌.‬تحديد‌احتياجات‌العاملين‌‬ ‫‪.2‬‬
‫والطالب‌الحالية‌وتلبية‌توقعاتهم‌وتقديم‌الخدمات‬
‫لجميع‌المستفيدين‌تقديم‌حوافز‌مادية‌ومعنويه‌للعاملين‌والطالب‪‌،‬ومشاركتهم‌في‌عمليات‌صنع‌‬ ‫‪.3‬‬
‫القرار‌وعقد‌دورات‌وورش‌عمل‌لهم‌من‌أجل‌التعامل‌مع‌التغيرات‌االجتماعية‌الطارئة‌‬
‫واستيعاب‌أهمية‌تحقيق‌الميزة‌التنافسية‌لمؤسساتهم‪.‬‬
‫التقييم‌المستمر‌ألداء‌العاملين‌لتفادى‌األخطاء‌قبل‌وقوعها‌ومعرفة‌نقاط‌الضعف‌ومعالجتها‪.‬‬ ‫‪.4‬‬
‫سعى‌المؤسسة‌الى‌تخفيض‌التكلفة‌وتقديم‌خدمات‌ومنتجات‌بتكلفة‌أقل‌مع‌مراعاة‌التميز‬ ‫‪.5‬‬

‫‪8‬‬
 ‫المصادر‬
‫عبد‌المجيد‪‌،‬عثمان‌(‪‌.)2016‬نظم‌المناعة‌التنظيمية‌وأثرها‌في‌استراتيجيات‌إدارة‌األزمات‌اختبار‌الدور‌الوسيط‌أنظم‌‬ ‫‪.1‬‬
‫المعلومات‌االستراتيجية‌دراسة‌ميدانية‌على‌شركات‌الصناعات‌الغذائية‌األردنية‪‌،‬رسالة‌ماجستير‌غير‌منشورة‌جامعة‌‬
‫الشرق‌األوسط‪.‬‬
‫السمان‌ثائر‌والدباغ‪‌،‬زهراء‪‌،‌2020‌،‬إدارة‌الرشيق‌األخضر‌مدخل‌لتعزيز‌نظام‌المناعة‌التنظيمية‌دراسة‌استطالعية‌‬ ‫‪.2‬‬
‫آلراء‌عينة‌من‌العاملين‌في‌الشركة‌العامة‌للسمنت‌العراقية‪‌،‬مجلة‌تنمية‌الرافدين‪‌،)125(‌39‌،‬ص‪86-63‬‬
‫صالح‌عادل‌ومنقذ‌محمد‪‌2000‌،‬نظريه‌المنظمة‌والسلوك‌التنظيمي‌دار‌اليازوري‌للنشر‌والتوزيع‌االردن‌صفحه‌‪137‬‬ ‫‪.3‬‬
‫الطائي‪‌،‬يوسف‌حجيم‌(‪‌.)2009‬الشراكة‌ودورها‌في‌تحقيق‌المناعة‌التنظيمية‪‌:‬دراسة‌تحليلية‌اآلراء‌عينة‌من‌مديري‌‬ ‫‪.4‬‬
‫القطاع‌الصناعي‪‌.‬المجلة‌العراقية‌للعلوم‌اإلدارية‪‌)1(‌28‌،‬جامعة‌الكوفة‌كلية‌اإلدارة‌و‌االقتصاد‌العراق ‌ ‌‬
‫البكدلي‌‪،‬صبحي‌عادل‌خليل‌‪،‌2023‬ممارسة‌ادارة‌الموارد‌البشرية‌مدخالً‌لتعزيز‌المناعة‌التنظيمية‌دراسة‌تحليلية‌في‌‬ ‫‪.5‬‬
‫دائرة‌صحة‌نينوى‌‪،‬مجلة‌اقتصاديات‌االعمال‌المجلد‌(‪)5‬العدد(‪‌ )3‬‬
‫حسن‌على‌الزعبي‌(‪‌.)138:2005‬نظم‌المعلومات‌االستراتيجية‌مدخل‌استراتيجي‪‌.‬عمان‌األردن‌دار‌وائل‌للنشر‌‬ ‫‪.6‬‬
‫والتوزيع ‌‬
‫ياسر‌محمد‌خليل(‪،‌)129:2019‬استراتيجية‌مقترحة‌لتحقيق‌الميزة‌التنافسية‌لمؤسسات‌التعليم‌العالي‌بمصر‌‪،‬مجلة‌االدارة‌‬ ‫‪.7‬‬
‫التربوية‌العدد‪‌ 23‬‬
‫شريف‌محمد‌توفيق‌مختار‪‌،2022،‬متطلبات‌تحقيق‌الميزة‌التنافسية‌بمدارس‌التعليم‌اإلبتدائي‌بمحافظة‌دمياط‪‌،‬مجلة‌كلية‌‬ ‫‪.8‬‬
‫التربية‌‪‌-‬جامعة‌دمياط‌‪،‬المجلد‌(‪‌)37‬العدد‌(‪‌)85‬الجزء‌(‪‌ .)3‬‬

‫‪9‬‬
 :‫المصادر االجنبية‬
1. Al Kalkawi, A.H.K. & Qasim, Z.N., 2021, The Impact of the Knowledge Management processes
in the Organizational Immune Systems, Al-Qadisiyah Journal for Administrative and
Economic Sciences, 23 (1), 29-42.

10
11