PULAAREEJE

Gaynaako paaɓi
anndi laƴooru.
Les proverbes on langue peuhl

2
1. Ɗemngal e ñiiƴe koɗdi, kono ina
kaɓa sahaa e sahaa fof.

2. Ɗemngal ina waawi leɓtude joom

mum.

3. Ɗemngal, so ñallinaani wallinaani,

maa haal ko ina wi’ee “ittu!” (Walla:
Ɗemngal, so ñallinaani wallinaani, maa
haal ko ina yoola joomum.)

4. Ɗo jaambaraagal nawi mbaroodi fof,

maa yiɗde ñaamde naw toon fowru.

. Ɗo mbaroodi naatata ɗoo yalta so yiɗii

ɗoon ne heɓataa.

3
6. Ɗoo mbalndi baaba am wonnoo,
addantaa neɗɗo jullude.

7. Ɓe mbii jungo wooto foɓɓataa.

8. Ɓittee ɓiree ko mbeewa, so nagge

saliima ɓireede waaldat e kosam mum.

9. Ɓuri e ɓurani-mi wonaa gootum.

10. Ɓuri luuɓde e aduna ko neɗɗo

kutaaɗo.

11. Ɓuri muñde e aduna ko leydi.

12. Abbere heñiinde ko wakkere

laatotoo.
4
13. Aduna bonaani ɓooy.

14. Aduna wonaa kaset kono ko ari e

mum fof anndete.

15. Alaa baawɗo darodaade e duɓɓi.

16. Alaa mo waawi ŋaaɓodaade e

wowru.

17. Alaa mo waawi heɓtinde daaɗi

ndunngu.

18. Alla anndi ko mbaɗ-mi oo Pullo,

kono ko mbaɗ-mi gurel Fulɓe fof, ko e
maa woni.

5
19. Alla ina hutii jeccitagol gumɗo.

20. Alla wondaaka muynam ɓoti.

21. Barke nanndii e baamum.

22. Batula ɓuri Joomi mum bonde.

(Walla : Laamɗo bonataa ko batulo
mum bonata.)

23. Bawɗi so pi’ii, pi’tii, ko ko ɗi pi’noo

tan ɗi pi’ata.

24. Bula jamma, bula ñalawma, waɗde

baka ɓuri fooftinde.

6
25. Capaato majjiranooma ngelooba,
hippiti yulnde.

26. Cellal woni afo ngalu.

27. Dañde ko sikkaano, ɓuri ɗaminaade

ko dañataa.

28. Debbo so fooɓniima esum fiyii e

leydi, yaaɓanii nder suudu mum, woto
naamno ko o yahanta. O woni ko e
yaltinde kaake makko.

29. Desndal yonii e heƴataa, kono accu

mi yaltina kaake am naatnaa kaake maa
hoolnaaki.

7
30. Deƴƴu haa yumma maa ara yoo taw
ko o ƴoogoyɗo.

31. Doodi (kuudi) keccel accetee ko e

jungo ɓesɗo. (Walla : Accu kuudi e
junŋgo ɓesɗo.)

32. Doole ngañaaka ndoŋka.

33. Du’aawu ko barke.

34. Faaɓru wi’i ko ndiyam, kono wonaa

pasɗam.

35. Gawri e ñebbe puɗdi.

36. Gaynaako paaɓi anndi laƴooru.

8
37. Gorko baroowo worɓe ko rewɓe
mbarata ɗum

38. Guppoowo aandiino e hoore mum,

tuuti e juuɗe mum.

39. Haɓ e gooto, Alla wallu maa.

40. Hade maa rokkude neɗɗo liingu

ñande fof, ekkitin ɗum awde.

41. Hakkillaaji so njeeyaama, lammbat.

42. Hakkille soomdaama e lonngere.

43. Hol ɗo rewata haa ɓuutdi ɓuuta e

hoore laamɗo, tuppee e hoore miskiino?
9
44. Hooleede ɓuri horsineede.

45. Hoore ɓuutude, ɓuri mooƴnde.

46. Hul ko ese resi, ɓooydaa e gennde.

47. Jaabiiɗo gumɗo holli ɗum ko laawol.

48. Jaambaraagal ñemtinaangal ko hello

e hakkille ittata ɗum.

49. Jahɗo janayse, so hunuko mum

fusaama toon, o haaɗaani e yo Alla
yurmo maayɗo oo, yaafoo ɗum.

50. Jahoowo heewaani faaydeede e

garoowo.
10
51. Jam e boobo ko woyrude “Daa! Daa!”

52. Jamma ko gorko mawɗo.

53. Jawel gootel seŋlataa.

54. Jeyi gacce ko tawaaɗo e wiidnde.

55. Jombaajo ndaaraaka, ndaari.

56. Kala ɓiɗɗo caliiɗo ko yumma mum

haali, maa nan ko pobbi ladde kaalata.

57. Keccel laaɓa juuɗe, ko e mawɓe

ñaamdata.

11
58. Ko ɗaatɗe tati cellinta cehilaagal:
newre (ndokkondira), ɗemngal
(njeewtida), teppere (njahondira).

59. Ko ɓawli e kosam fof, jeyaaka heen.

60. Ko enndetee e lacciri kaangaandi

koo, enndetaake e laalo meho.

61. Ko feere fenndi fedannde, kono

ɓiraɗam haaɗaani.

62. Ko garaŋke sifotoo koo, nayi, e beyi

wonaa ganndal yiɗi ko dañde nguru
ɗatira talki mum. (Walla : Ko sakke si
fotee e nayi walla ɓeyi koo wonaa
ganndal yiɗi ko dañde nguru.)
12
63. Ko giɗo maa tan wasiytomaa.

64. Ko haaɗi warataa.

65. Ko haaletee e konu koo, so goonga

yoo boofo rutto.

66. Ko haaletee laawol maayo koo

yottintaake joom looɗe.

67. Ko joom boru loppata boru mum

kala ko saami hocca.

68. Ko nafata mbaroodi koo nafataa

fowru.

13
69. Ko neɗɗo huli reedu koo fof, maa
dote mum keedtu caggal.

70. Ko puuyɗo juɗata wiro. (Walla : Mo

anndaa goro juɗat.)

71. Ko saɗ maa fof, hollu Alla.

72. Ko tonngu daasi fof, maa artir e

teppere les koyɗe joom mum. (Walla :
Ko tongu daasi fof, artira e koyɗe
joomum.)

73. Ko uraa mbabba maayi, yottintaake

jombaajo.

14
74. Ko wela ɗemngel yoolata wela
teppel.

75. Ko weli warata mbuubu.

76. Kosam haaɗi ko e jullude e wooɓde.

77. Kulol reedu daɗndataa, wakkilaare

halkataa.

78. Kural ngal woorataa ma, teɗɗin

reedu maa ngal yana heen.

79. Laamɗo fotaani nanndude e

almuudo.

80. Ladde duñataa jibinat.

15
81. Majjere humi mbeewa e laaci.

82. Mawɗo ina anndi ko welaa.

83. Mawɗo ko Alla acci ɗum.

84. Mawɗo ko fetel, so a lelnaani, ɓaar.

85. Mawɗo weeɓi ko liɓde, kono

weeɓaani fuuntude.

86. Mbona memmaa na mettoo, so

heɓiima tan ñaamete. (Walla : Mo ina
memmaa metto saa maayii ñaamete.)

87. Meere woppaani wiige e winnde.

16
88. Meere wuppaani tuuba mawɗo
jamma.

89. Meere-meere mahataa huɓeere.

90. Mi naataani, ɓuri mi naatii mi

ɓamaani.

1. Mi woowii mi woppataa ko sawru

yaawri ɗum.

92. Miɗo maa yiɗi, mi yiɗaa maa, fof ko

hebbinde haala.

93. Miɗo yaha mi ara, ɗuum egginnoo

Fuuta.

17
94. Miskiino ko buubaa, so ɓittaaka
welataa.

95. Mo fitti, fottee.

96. Mo fotndi ko fotaani, ko ɓuri koo

tikkat.

97. Mo heppi arsuke mum, wujjoytu.

98. Mo taccaani ngoo too sengo e

maayo fotaani jalde joolotooɗo.
(Walla : Mo lummbaani, woto jal
jooliiɗo.)

18
99. Mooro ko moorii-mi cukuli potaani,
addata ko ɓoru hoore e ƴaggere
geenol.

100. Moƴƴude jikku, ɓuri moƴƴude

mbaadi.

101. Muñɗo jey aduna, jey laakara.

102. Nawde ko yiɗi wonaa e nguyka

jeyaa.

103. Naange wulataa joom haaju.

19
104. Naggel malangel piiɗe ngel, hay so
maayii neh nguru nguu ko buubaa
waɗetee. (Walla : Naggel malangel
piggal so maayi nguru mum waɗetee ko
buubaa.)

105. Ñawu bonnat innde mum kono

nayeewu ina yona mawɗo.

106. Ndiyam meham lammataa.

107. Ndunngu alaa gaño.

108. Neɗɗo ina waawi ñaamde teewu

tawa ŋolaani ƴiyal.

109. Neɗɗo so nafaani tan, lorlat.

20
110.Neene am wonnoo, Baaba am
wonnoo, wonnoode tan ɓurnoo.
(Walla: Neenam ko boɗeejo, baabam ko
boɗeejo, wojjan hoore maa ɓuri.)

111. Ngorba latba kaake mum tongooɓe

ngoɗɗoto ɗum.

112. Ngulndi waawi jiiroowo, keewngal

waawi deereero.

113. Nguurndam daañaa wonataa.

114. Nii poɗ-mi heɓataa debbo.

115. Penaale luumo, ko laasara njaltata.

21
116. Pulaar wii ɗaminiiɗo maayata ko e
damal suudu penoowo.

117. Rawaandu warooru kooba, laaci

mum daroto. (Walla : Rawaandu
warndu kooba diwii ƴaa toon.)

118. Roŋkere ɓiɗɗo yumma mum,

muyninta ɗum e taanum. (Walla : Mo
roŋki yummum muyna e taanum.)

119. Sadak yiɗande ɗo surga sakkii

mboomri cengelal gawri.

120. Sammba liɓa daroo e Sammba

liɓetaake, so kawrii e boowel yani
maaya porli keewat.
22
121.Seeɗa ko joote.

122. Sinno ñaaƴoowel ñallatno e goddol,

maa ñaamoowo oo joftoy
laakara. (Walla : Sinno ñaaƴeede ñallano
e goddol maa ñaamoowo waaltoy
laakara.)

123. Sinno teewu fof wa’i ko no heeñere

nii, laɓi noddetaake. (Walla :

So teewu fof wayi no heeñere jammbere

nelantaake.)

124. So ɓiɗɗo fiyii jinnaaɗo mum, anndu

laartaani duwaawu.

23
125. So a fonndii ŋguru ɗo yottotaako,
maa taƴii, maa seekiima.

126. So a soggii be’i maa, haaɗnu e

wasorde, woto a wi’ ko maa naatnaa e
gaɗa gaynaako.

127. So a tawii jaynge ina huɓɓa e nder

maayo, woodan maa tan ko ɓeydude
heen leɗɗe, kono wonaa wiyde maa nge
ñifa.

128. So a wiyi puuyɗo miɗo nel maa

jango, yahata ko gila weetaani.

24
129. So a ƴamii debbo o reedii, oon dey
hollima jikku mum.

130. So a yi’ii teewu, won ko maayi.

131. So aɗa laartoyatnoo ko weli, so a

dañii beñuwaar njuumri aɗa haannoo
ruttaade.

132. So aɗa yeeya baaba ma, yeey mo

gannduɗo baaba mum.

133. So aɗa yeeyatnoo ɓuuɓri, so jamma

arii wantir.

134. So arii debbo nafaani, so ariino

gorko nafata.
25
135. So baasal addii laamɗo haa e
jeeygol goro yoo warɗum tan ɓuri.

136. So baasal naatii e nokku, yiɗde

doga yaltira oya baŋŋe.

137. So bone jaggiima, lummino! So

acciima, tam teppe!

138. So cumu taccitii maayo ñippirtee ko

ƴiiƴam sagataaɓe.

139. So duko helii paabi, so goɗɗi ina

mahee, ko muumɓe noddetee.

140. So feere bonii, Alla ɓaaree.

26
141. So fowru heɓii ga’i ko teŋi, ƴakkat.

142. So fowru riddii sagata yiyi ko e

jaɓɓal mum.

143. So gacce natti, ko wuurdetee

weeɓat.

144. So ɓiraɗam rufii, ketungol bonii,

kosam bonii, nebam bonii.

145. So haala ñawii, yoo nanɗe cellu.

146. So hakkille jiiɓiima ko deeyre yiitata

ɗum.

147. So hoddiro yontii, paddal alaa.

27
148. So junngo ina e goddol, ɗeɗɗere
yawtaani.

149. So kaŋŋe waɗaama e mbeɗu ko

laaree dañaama.

150. So kuljinaali ndewaani e jombaajo

potaani rewde e barɗo hoore.

151. So laawol juutii, gujjo njooɓaari

anndete.

152. So lootoowo aandii e hoore mum

tuutat e juuɗe mum. (Walla: So
guppoowo aandi e hoore mum tuutat e
juuɗe mum.)

28
153. So maayɗo wii ngaska mum ina
famɗi, anndi ko nde iwata toon.

154. So maayɓe piyaaka, wuurɓe

kulataa.

155. So mallol sañcii jubbol tiinde,

yaaɓanii hoƴƴundu, so joom mum
hulaani, jaaboto.

156. So mawɗo ajjitiima soofii, yoo

anndu ko e becce mum artata.

157. So mawɗo jooɗiima haa ɓooyi

woyii, anndu wonaa meere woyni ɗum.

29
158. So mawɗo leliima ko yiyata koo, so
suka ŋabbii e duɓɓe, jeeɗiɗi yiyataa
ɗum.

159. So mbabba maayii, diiɗe ngasii.

160. So mbabba wiyi ina diwa ngelooba

hay so maayaani diiɗe mum ŋgasat.

161. So naange fuɗii, jungo muɓɓataa.

Ɗuum firti ko so ganndal naatii e
hakkille yaltataa.

162. So neɗɗo muñaani cuurki, dañataa

ƴulɓe.

30
163. So neɗɗo wi’iima yo a ñaw, huɗii
ma.

164. So puuyɗo arii e kelal piice, toni

ɓooroto.

165. So puuyɗo heɓii cengelal tekteki,

ko buubi keɓtata.

166. So puuyɗo yiɗii ma, aannii ma.

167. So rawaandu wofaani, ŋuuraani,

laaci mum yaɓɓete.

168. So reedu saawani gooto, ko e jam

woni.

31
169. So saati arii safaara alaa.

170. So sagata remaani haa naange

muti, maa teŋku haa lewru yana.

171. So sagata remaani, yaha ko ɓuri

casol mum.

172. So tagoowo tagii, baylo waylataa.

173. So ullundu haari, wi’a gaɗa

doomburu ina sicca.

174. So waandu wiyi ina dartoo

rawaandu ko maayde mum yii.

32
175. So wi’aama colel fottataa wuro, yoo
taw ngel waɗaaka e boowal yimɓe
ndaara mema.

176. Tampinta fowru ko miijaade teewu.

Payɗo mbo jogoraani heɓde.

177. Tampu ndañaa, ɓuri jooɗo

mbaasaa.

178. Tekku ko tekkere.

179. Timminde aadi ɓuri fof tiiɗde.

180. Tuuba njamndi, dufol ŋguru hay so

yooɗaani tiiɗii. (Walla : Tuuba nguru
duhol ɓoggol hay so yooɗaani tiiɗat.)
33
181. Uddu haa ñaamen e uddu woto en
ñaame nanndaani.

182. Un ñaamen, wonaa mottu kaddo-

ɗen.

183. Waɗnoo kufune e hoore ko

alsilamaagal, kono so watti ɓuucaade
ngaanndi yo itte.

184. Wallam mi wallu maa yoo taw ko

jam mbaɗɗon.

185. Wanaa foondu fof waawi ko ciilal

koo.

186. Warñeende nder toɓo yiyetaake.

34
187. Weli jinngande ko duudotooɗo.

188. Wirtata maayɗo ko ɗalde dono

bonɗo.

189. Wofata nagge ceeɗu ko miijaade

guufe mum ndunngu ɗee.

190. Won mo ina wallu maa e coggu

puccel mawna deerel, wallataa ma e
gubbal mum.

191. Wonaa ko ranwi kala muuɗetee.

192. Woppu, mi woppataa, wonaa

jayŋge.

35
193. Yiɗan bannda ko njiɗan-ɗaa hoore
maa koo.

194. Yiitere roondotaako, kono ina anndi

ko hoore hattani.

195. Yo Alla sur hunuko e yitere ɓuri so

o mawnii maa nattu. Walla – So wuuri
maa naf, ɓuri so mawni maa nattu.

196. Yoo batula reeno ñamlude Laamɗo

mum.

197. Yoo haaɗi haaɗa (ma) haaɗ ɗo gure

kaaɗi.

36
198. Yurminii ko maayiraaɗo wonaa
biyɗo yiɗaa joom galle mum.

199. Yoo taw henndu ari ko sammude

jaaɓe.

200. Yoo yawre ɓooy baasal leela.

37
38
39
 So goonga haalaama,
bahe daneeje ndimmboo.

Les proverbes en langue Peulh

2004, Bamako. Mali
2014, Kayes, Mali

40