Praktikum Med. Psihologija

Универзитет Медицински факултет
„Св. Кирил и Методиј“ Скопје

Скопје
Практикум по медицинска
психологија и социологија
Димитар Боневски
Андромахи Наумовска
Марија Ралева
2021 год
Практикум по медицинска
психологија и социологија
Димитар Боневски
Андромахи Наумовска
Марија Ралева
Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ Скопје
Медицински факултет
Катедра за психијатрија и медицинска психологија
Скопје 2021 година

ПРАКТИКУМ ПО МЕДИЦИНСКА ПСИХОЛОГИЈА И
СОЦИОЛОГИЈА
Автори:
Проф. д-р Димитар Боневски, невропсихијатар, редовен професор на
Катедрата за психијатрија и медицинска психологија, Медицински
факултет, УКИМ, Скопје
д-р сци. Андромахи Наумовска, специјалист по медицинска
психиологија, научен соработник на Катедрата за психијатрија и
медицинска психологија, Медицински факултет, УКИМ, Скопје
Проф. д-р Марија Ралева, невропсихијатар, редовен професор на
Рецензенти:
Проф. д-р Антони Новотни, невропсихијатар, редовен професор на
Проф. д-р Бранислав Стефановски, невропсихијатар, редовен професор
на Катедрата за психијатрија и медицинска психологија, Медицински
Лектор:
Митра Блажевска
СОДРЖИНА
ВОВЕД...........................................................................................................1
ПСИХОЛОШКИ ПРОЦЕСИ....................................................................2
Сознајни-когнитивни процеси....................................................................................2
Свест.................................................................................................................................2
Практична работилница на тема-свест.......................................................................3
Осети.................................................................................................................................4
Перцепција.......................................................................................................................5
Претстави.........................................................................................................................7
Практична работилница на тема-осети, перцепции, претстави..............................8
Внимание..........................................................................................................................8
Практична работилница на тема-внимание...............................................................10
Учење..............................................................................................................................10
Помнење.........................................................................................................................13
Заборавање.....................................................................................................................14
Практична работилница на тема-учење, помнење, заборавање..............................14
Мислење.........................................................................................................................14
Говор...............................................................................................................................16
Когнитивен развој и когнитивни аспекти на стареењето............................................18
Практична работилница на тема мислење................................................................20
Емоционални процеси................................................................................................ 21
Eмоции............................................................................................................................21
Афекти............................................................................................................................24
Расположение.................................................................................................................24
Практична работилница - Емоции...............................................................................25
Конативни процеси.................................................................................................... 26
Мотивација.....................................................................................................................26
Волја................................................................................................................................28
Нагони.............................................................................................................................29
Практична работилница на тема мотивација, волја и нагони.................................30
Психички особини...................................................................................................... 30
Способности...................................................................................................................31
Интелигенција................................................................................................................31
Темперамент...................................................................................................................33
Карактер..........................................................................................................................33
Практична работилница на тема интелигенција, темперамент, карактер...........34
АДАПТАЦИЈА-ФРУСТРАЦИЈА-КОНФЛИКТИ, МЕХАНИЗМИ
НА ОДБРАНА............................................................................................35
Адаптација.................................................................................................................. 35
Фрустрација................................................................................................................ 35
Фрустрациона толеранција..........................................................................................35
Последици од фрустрацијата......................................................................................36
Конфликти.................................................................................................................. 36
Конфликт на мотиви....................................................................................................36
Конфликт на улоги........................................................................................................37
Конфликт на неспоиви улоги.........................................................................................37
Конфликт на дифузни улоги..........................................................................................37
Реакции на фрустрации................................................................................................38
Неуспешни начини во совладување на препреките.....................................................38
Агресија...........................................................................................................................38
Повлекување...................................................................................................................39
Страв..............................................................................................................................39
Анксиозност...................................................................................................................39
Механизми на одбрана............................................................................................... 40
Структура на личност - психоаналитичка теорија (Зигмунд Фројд)....................40
Заеднички карактеристики на ОМ..............................................................................41
Развој на ОМ..................................................................................................................42
Негација..........................................................................................................................43
Репресија/потиснување.................................................................................................43
Проекција........................................................................................................................44
Рационализација.............................................................................................................44
Регресија.........................................................................................................................44
Реактивна формација...................................................................................................45
Фантазија......................................................................................................................45
Повлекување...................................................................................................................45
Идентификација со агресорот.....................................................................................46
Компензација..................................................................................................................46
Практична работилница на тема механизми на одбрана.........................................46
ПСИХОЛОШКИ ФАКТОРИ ВО ЗДРАВЈЕТО И БОЛЕСТА..........47
Биолошки основи на однесувањето (гените и однесувањето).................................47
МЕНТАЛНО ЗДРАВЈЕ И МЕНТАЛНА БОЛЕСТ.............................48
Психолошки фактори на унапредување на менталното здравје и превенција на

болести........................................................................................................................ 48
Практична работилница-значење на менталното и емоционалното здравје.........51
ПСИХОЛОГИЈА НА ФИЗИЧКА БОЛКА............................................53
Болка и нејзината перцепција...................................................................................53
Психолошки фактори во доживувањето на болката...............................................53

Контекст.......................................................................................................................53
Внимание........................................................................................................................53
Анксиозност...................................................................................................................54
Научена болка...............................................................................................................54
Очекувања......................................................................................................................54
Верувања и справување.................................................................................................55
Хронична болка.......................................................................................................... 55
Однесување.....................................................................................................................55
Психијатриска болест..................................................................................................56
Соматоформно болно растројство.............................................................................56
Нарушувања во расположението.................................................................................56
Анксиозно растројство.................................................................................................57
Психолошка евалуација на пациент со хронична болка..............................................57
Практична работилница-психологија на физичка болка...........................................57
ПСИХОЛОШКИ ОДГОВОР НА БОЛЕСТ..........................................59
Биомедицински модел на болест...............................................................................59
Биопсихосоцијален модел на болест.........................................................................60
Психички реакции на соматските болни.................................................................61

Патопсихички реакции на соматски болни.................................................................61
Психичка реакција на болен со тешка болест............................................................62
Практична работилница-психодинамика на адаптација на пациентот на болест63
ПСИХОЛОГИЈА НА БОЛНО ДЕТЕ.....................................................65
Краткорочно хоспитализирање деца........................................................................65
Долготрајна хоспитализација на деца......................................................................65
Реакција на семејството на болест на дете...............................................................66
ПСИХОЛОШКИ АСПЕКТИ НА РАЃАЊЕ НА ДЕТЕ СО

ПОПРЕЧЕНОСТ.......................................................................................67
Фази на реакција на родителите на раѓање на дете со попреченост......................67
Влијание на попреченоста врз партнерството........................................................67
Влијание на попреченоста врз социјалниот живот на родителите.......................67
Став на родителите кон детето со пречки................................................................68
Влијание на попреченоста врз децата......................................................................68

Стекнување вештини....................................................................................................68
Доживување на своето јас – телесна слика / телесна шема.....................................68
Самопочитвање.............................................................................................................69
Преваленца на психијатриски проблеми кај деца со попреченост............................69
Семејни фактори во развојот на дете со пречки.......................................................69
Справување со стрес на деца со попреченост............................................................69
Практична работилница-психологија на дете со попреченост................................70
ПСИХОЛОГИЈА НА ХОСПИТАЛИЗИРАНИ ПАЦИЕНТИ...........71
Анксиозноста предизвикана од болеста и улогата на болен...................................71

Причини за пренагласена анксиозност кај пациентот поврзани со неговата
личност...........................................................................................................................71
Причини за пренагласена анксиозност кај пациентот поврзани со однесувањето на
здравствените работници............................................................................................71
Искуства што влијаат на текот на заболувањето на пациентот за време на

неговиот престој во болница.....................................................................................72
Релација пациент – персонал........................................................................................73
Релации со другите пациенти......................................................................................73
Интерперсоналните релации на здравствените работници.....................................73
КУЛТУРА НА БОЛЕСТА ВО ДОМОТ НАСПРОТИ БОЛНИЦАТА

.......................................................................................................................75
Психолошки аспекти на приемот во болница..........................................................76
Психолошки аспекти на дијагностичките процедури.............................................76
Психолошки аспекти на третманот..........................................................................77
Психолошки аспекти на отпуштањето од болница.................................................77
ПСИХОЛОШКИ СТРЕС И ТРАУМА..................................................79

Теорија на стрес......................................................................................................... 79
Стресор..........................................................................................................................79
Генерални психосоцијални заштитни фактори..........................................................80
Дистанца од стресорот...............................................................................................80
Биолошки (психосоматски) аспекти на стресот (модел на Хенри 1977)................80
Физиологија на одговорот на организамот на стрес..............................................81

Кардиовскуларен ефект................................................................................................81
Респираторен ефект.....................................................................................................81
Потни жлезди...............................................................................................................82
Промена на големината на зениците..........................................................................82
Системот на варење.....................................................................................................82
Мускулен систем............................................................................................................82
Психолошка содржина на стресната реакција..........................................................82
Динамична рамнотежа принцип на економичност и принцип на сигурност........83

Нарушена рамнотежа-анксиозност............................................................................83
Доминантни психолошки симптоми во стресната состојба....................................83
Анксиознозста................................................................................................................84
Депресивниот афект.....................................................................................................84
Агресивноста.................................................................................................................84
Практична работилница на тема-анксиозност.........................................................85
Практична работилница на тема агресивност..........................................................86
РЕАКЦИЈА НА ТАГУВАЊЕ..................................................................87
Вовед........................................................................................................................... 87
Петфазната поделба на тагувањето..........................................................................87
Седумфазен модел на тагување.................................................................................88
Типови на тагување................................................................................................... 89
Антиципаторно тагување............................................................................................89
Нормално-вообичаено тагување..................................................................................89
Комплицирано тагување...............................................................................................89
Скриено тагување..........................................................................................................90
Најчести рекации на тага..........................................................................................90
Реакции на тагување во различни животни фази...................................................92

Деца, 3-5 години:............................................................................................................92
Деца, 6-12 години:..........................................................................................................92
Aдолесценти, од 13-19 години:.....................................................................................92
Mлади возрасни, 20-33 години:......................................................................................93
Зрели возрасни, 33-65 години........................................................................................93
Златно доба, над 65 години...........................................................................................93
Начини за подршка на лица во тагување................................................................94
Директни совети за справување со тагувањето......................................................94

Практична работилница на тема-реакција на тагување..........................................95
ПСИХОЛОШКО СОГОРУВАЊЕ „СОГОРУВАЊЕ“.......................96
Стрес наспроти согорување.......................................................................................96
Предупредувачки знаци и симптоми на „согорување“...........................................97
Типови на „согорување“ според Toмас Сковхолт (Thomas Skovholt)...................98
Клиничка слика на „согорување“............................................................................99
Причини за „согорување“........................................................................................100
Како може да се спречи појава на „согорување“..................................................101
Превенција на „согорување“...................................................................................103
Справување со „Согорување“ : Tри „R“ или Три „О“ пристап..........................104

Практична работилница на тема: согорување........................................................104
Прашалник за Согорување..........................................................................................105
Толкување на резултатите од прашалникот за согорување...................................106
КОМУНИКАЦИЈА.................................................................................108
Дефиниција на комуникацијата.............................................................................108
Цел на комуникацијата...........................................................................................108
Вербална комуникација........................................................................................... 108

Внатрешен говор.........................................................................................................108
Моќта на говорот.......................................................................................................108
Телесен говор (body language).....................................................................................109
Практична работилница-вербална комуникација.....................................................109
Практична работилница-невербална комуникација.................................................110
КОМУНИКАЦИЈА ЛЕКАР ПАЦИЕНТ.............................................113

Основни принципи во комуникацијата лекар-пациент........................................113
Модел на идеален пациент.......................................................................................113
Модел на идеален доктор......................................................................................... 113
Бариери во комуникацијата доктор-пациент........................................................113
Планирање на комуникацијата со пациентот........................................................114
Комуникациски вештини........................................................................................114
Креативни техники за подобрување на комуникацијата и појачување на

спонтаноста............................................................................................................... 115
Клучни елементи кои влијаат на комуникацијата лекар-пациент......................116
Чекори во комуникацијата......................................................................................116
Специфики на емпатична комуникација на лекарот со пациентот.....................116

Што е неопходно во емпатичната комуникација со пациентот?.........................117
Типови на прашања при комуникација со пациент...................................................118
ОСНОВНИ ПРИНЦИПИ ВО КОМУНИКАЦИЈАТА СО

ПАЦИЕНТ ДЕТЕ.....................................................................................120
Специфики на комуникацијата доктор-родител на болно дете............................120
Специфики на комуникација со трауматизирано дете.........................................121

Практична работилница-комуникација доктор-пациент.......................................122
РЕЛАЦИЈА ДОКТОР- ПАЦИЕНТ.....................................................123
Видови на релации доктор-пациент........................................................................123

Практична работилница-реалција доктор-пациент................................................124
ПСИХОЛОШКО СОВЕТУВАЊЕ........................................................125
Историја.................................................................................................................... 125
Главни разлики помеѓу советување и психотерапија...........................................125

Дефиниција на советување.........................................................................................125
Личноста на советникот............................................................................................125
Личноста на клиентот...............................................................................................126
Рационални наспроти ирационални емоционални одговори во животните ситуации
.......................................................................................................................................126
Десет основни поставки во советувањето..............................................................128
Цел на советувањето..................................................................................................128
Фази во советувањето................................................................................................128
Пречки во советувањето............................................................................................129
Техники на советување................................................................................................130
Видови советување......................................................................................................130
Практична работилница на тема: психолошко советување...................................132
МЕДИЦИНСКА СОЦИОЛОГИЈА......................................................133
Специфики на дихотомната поделба социологија на медицината и социологија

во медицината........................................................................................................... 133
Општествената природа на медицината................................................................133
Влијанието на општеството врз медицината.........................................................134
Влијанието на медицината врз општеството.........................................................134
Општествените детерминанти на здравјето и болеста..........................................134

Социјални детерминанти на здравјето (сл.31, сл.32)..............................................134
Цели на здравствената политика..............................................................................138
Превенција на болести од социолошки аспект.........................................................138
Влијанието на социјалните детерминанти врз здравјето.....................................139
Ментално здравје и ментална болест во социолошки контекст...........................140

Социјална биографија, норми, здрави животни стилови, самогрижа...................140
Теорија на етикетирање.............................................................................................141
Цели на здравствената политика..............................................................................141
Дефинирање на нормалност.......................................................................................141
Дефинирање абнормалност-медицински модел........................................................142
Дефинирање абнормалност во поширок контекст..................................................142
Девијација од социјални норми на нормалност.....................................................143
Здрав животен стил.................................................................................................. 144

Елементи на здрав животен стил.............................................................................145
Самопомош............................................................................................................... 146
Препознавање на загрозено здравје........................................................................146
Самогрижа и предности од неа................................................................................148
Принципи на самогрижа..........................................................................................148
Практична работилница на тема: медицинска социологија, социјална биографија,
норми, здрави животни стилови, самогрижа..........................................................148
ПСИХОСОЦИЈАЛЕН СТРЕС, СЕМЕЈНОТО НАСИЛСТВО,

ЗЛОУПОТРЕБА НА ДЕЦАТА, НАСИЛСТВОТО ВО
ЗАЕДНИЦАТА, МЕЃУОДНОСИ И ОДРЖУВАЊЕ.........................150
Генерални психосоцијални стресори......................................................................150
Генерални психосоцијални заштитни фактори.....................................................150
Нивоа на трауматизација........................................................................................150
Реакции на децата на стрес и траума......................................................................151

Предшколски деца........................................................................................................151
Училишни деца.............................................................................................................151
Адолесценти.................................................................................................................151
ПСИХОСОЦИЈАЛЕН СТРЕС И ТРАУМА, РЕПЕРКУСИИ НА

ИНДИВИДУАЛЕН, СЕМЕЕН И НА ПЛАН НА ЗАЕДНИЦАТА. .152
На индивидуално ниво............................................................................................. 152
На семејно ниво........................................................................................................ 152
На ниво на заедница................................................................................................. 152
Семејно насилство.................................................................................................... 152
Родово засновано насилство....................................................................................152

Типови на родово-засновано насилство.....................................................................153
Насилство од интимниот партнер...........................................................................153
Физичко насилство......................................................................................................153
Психолошко насилство................................................................................................153
Сексуално насислтво...................................................................................................154
Некои карактеристики на злоставените жени:......................................................154
Фактори на ризик: жртвата.....................................................................................155
Фактори на ризик: сторителите...............................................................................155
Последици.....................................................................................................................155
Превенција и третман................................................................................................156
Некои насочени прашања за откривање на семејно насилство:.............................156
Семејно насилство/злоупотреба на деца.................................................................157

Практична работилница на тема: психосоцијален стрес и траума семејното
насилство, родово засновано насилство, злоупотреба на децата, насилството во
заедницата...................................................................................................................158
ЛИТЕРАТУРА...........................................................................................160
ВОВЕД
Медицинската психологија историски е дефинирана како гранка на
психологијата која се занимава со примена на психолошки принципи во
медицинската практиката. Медицинската психологија ги расветлува
биолошките, психолошките и социјалните фактори кои влијаат врз здравјето,
односно кои доведуваат до појава на болест. Таа е многу значајна
дисциплина во процесот на здравствена заштита.
Психолошките теории и принципи, како дел од медицинската
психологија, имаат за цел да го подобрат здравјето и благосостојбата на
пациентите со физичко заболување. Користењето на психотераписки пристапи
во третманот на болните помага во модификација на нивното однесување, а
когнитивната, интерперсоналната и семејната терапија имаат за цел на
пациентите да им обезбедат подобро справување со физичките симптоми и
управувањето со емоционалните аспекти на нивната болест.
Медицинската психологија на прво место го става психолошкиот
аспект на меѓусебниот однос и интеракцијата меѓу докторот и пациентот и
важните луѓе од најблиското опкружување на пациентот. Главната нејзина
задача е да ги заштити и пациентот и лекарот од непожелните последици од
крутиот медикоцентричен пристап во здравствениот систем и да овозможи
користење на психолошките пристапи и процедури во холистичкиот пристап
во лекувањето.
Предуслов за тоа е психолошкиот пристап и ставот на лекарот кон
неговиот пациент. Главните карактеристики се градење на доверба, взаемна
почит, со целосно разбирање на пациентот и неговата позиција.
Медицинската психологија поддржува грижа за пациентот во длабока
човечка димензија, т.е. земање предвид на севкупната личност на пациентот,
лекарот и нивната меѓусебна врска. Медицината поддржана од психологијата
станува вистинска современа медицина, а активностите на лекарите и другите
медицински работници добиваат вистински длабока хумана димензија.
1
ПСИХОЛОШКИ ПРОЦЕСИ
Психoлошките процеси се делат во три големи групи:
1. Сознајни-когнитивни;
2. Емоционални;
3. Конативни.
Сознајни-когнитивни процеси
Во сознајните процеси спаѓаат:
- свест,
- осети,
- перцепции,
- претстави,
- внимание,
- учење,
- помнење,
- мислење,
- говор.
Свест
Иако се чини дека свеста како поим е сосем јасна, нејзиното
дефинирање како психолошка функција е особено тешко. Раковски (Janusz
Reykowsky) ја дефинира свеста како резултанта од низа интегративни
ментални процеси и како сеопшт психички простор, кој дозволува
систематско одржување на физичкиот, социјалниот, временскиот и
семантичкиот простор и активност во кој се одредуваат субјективниот модел и
моделот на активност. Еден од најголемите психолози (и филозофи) на XX
век, феноменологот Карл Јасперс (Karl Jaspers), вели дека свеста е актуелната
состојба на психичкиот живот на човекот и таа вклучува три елементи: реална
присутност на доживувањето, одвојување на субјектот од објектот и сознание
за свесност на самиот себе си.
Важно е да се обележи дека свеста е интегративна психолошка
функција, односно conditio sine qua non во психолошкото функционирање и во
нејзино отсуство е невозможно опстојувањето на која било друга психичка
функција.
Вообичаено свеста најчесто се поврзува со будноста, па оттаму и
степенот на свеста се мери квантитатовно. Според квантитавното ниво на
свесност разликуваме:
- максимална будност,
- будност,
2
- состојба на колебливо внимание,
- површен сон,
- подлабок сон,
- целосна загуба на свеста.
Нормалната свест се одликува со:
- Јасно доживување на себе си и сопственото искуство (автопсихичка

ориентираност);
- Јасна присутност во доживувањето на околината, времето и просторот

(алопсихичка и спациотемпорална ориентираност);
- Постојаност во синтезата, односно сознание за динамиката на сите

овие односи.
Испитувањето на состојбата на свеста може да е:

- индиректно, со опсервација на однесувањето на индивидуата, преку
што се проценува функционирањето на психичките процеси
(вниманието, перцепциите, сфаќањето, способноста за запаметување,
текот и содржината на мислите и квалитетот на емоциите) и
- директно, преку нејзините одговори на директните прашања од
испитувачот, а кои се однесуваат на доживувањето на себе си и на
околината и преку кои се вреднуваат свесноста на внатрешното
доживување, зачуваноста на его-границите и реалното доживување на
светот што ја опкружува.
Практична работилница на тема-свест

Цели на работилницата:
1. Разбирање на свеста како психичка функција;
2. Поттикнување на размислувања за нејзиното значење во севкупното психичко
функционирање.
Бура од идеи : Што е свест?
Објаснување на асистентот:
Теоретско објаснување за свеста и нејзиното значење како
интегративна психичка функција.
Работа во мали групи:
Испитување на свеста на еден од учесниците од страна на останатите
на индиректен и директен начин.
Работа во голема група:
3
Споделување на искуствата
Завршно резимирање од страна на асистентот.
Осети
Осет е елементарна психичка трансформација на енергијата на
дразбата и со него започнува процесот на сознание. Тој претставува свест за
дејствување на одредена дразба врз организмот и е всушност субјективен
одраз на објективната стварност. (сл.1)
Трансформација на физичката дразба во осет (Тјеплов)
1. Дразбата е физички процес (на рецепторите за допир-болка на прстот
на шемата (RP) делува одредена дразба-допир, боцкање од игла,
топлина и сл. што претставува физичка дразба, односно дејство на
одредена енергија.)
2. Надразбата е физиолошки процес (всушност физичката дразба како
нервен импулс оди по нервните патишта прикажани на шемата-I,II,III.)
3. Осетот е психички процес кој се случува во кората на големиот мозок
во центарот за допир-болка (IV) каде се врши анализа-декодирање на
имформацијата и нејзино интерпретирање што всушност го создава
осетот.
Сл.1 Шема за трансформација на физичката дразба во осет (Тјеплов)
Осетите му служат на човекот како основен извор на сите негови

сознанија за светот и му даваат материјал за другите посложени процеси на
осознавање: перцепција, претстави, чувства, процес на мислење, помнење и
др.
Ебингхаус тврди дека осетите се таква содржина на свеста која во себе
не содржи искуство бидејќи доколку осетот би бил поврзан со искуството
тогаш претставува посебен психички процес наречен перцепција.
Поделба на осетите во однос на рецепторите каде се прима дразбата:
- Екстерорецептори (сетило за вид, слух, мирис, вкус, допир);
4
- Интерорецептори (кинестетски осети од зглобови, мускули, тетиви,
статички осети од вестибуларниот апарат, органски осети од
внатершните органи).
Карактеристиките на осетите го чинат нивниот квалитет, интензитет,
траење и локализација (местото од каде доаѓаат).
Перцепција
Перцепцијата (забележување) е психичка функција, која овозможува
непосредно спознавање на сето она што се случува во и околу личноста.
Спознанието се одвива преку сензорните органи и процесите на мислењето,
кои го користат поранешното искуство. Сетилните органи ги примаат
надворешните дразби кои преку аферентните нервни патишта се пренесуваат
во одделни психосензитивни центри во централниот нервен систем, каде што
примената информација се претвора во осет. Кога ќе се поврзе осетот со
искуството, настанува перцепцијата, која го овозможува спознанието на сето
она што е примено (или перцепирано) преку сетилните органи.
Значи секоја перцепција има осет, на која всушност таа се заснова.
Секоја перцепција содржи низа осети, бидејќи секој предмет има повеќе
својства од кои секој предизвикува осет. На пр. пишуваме со молив, гледаме
боја, чувствуваме притисок, слушаме шум и сё се тоа различни осети (видни,
тактилни, слушни), но сепак сето тоа не е перцепција, ако првпат се среќаваме
со молив. Факторот искуство (претходното познавање на моливот) е фактор
без кој нема перцепција на моливот инаку би била некој шилест предмет кој
остава трага.
Влијание на перцепцијата на други психички процеси
Секоја перцепција предизвикува некоја емоција врзана за тој предмет
(цвеќе-убаво, страшна слика-страв, гадење). Освен тоа перцепцијата
стимулира и други психички процеси, особено вниманието и мислењето.
Карактеристики на перцепциите се ниваната целовитост, константност и
селективност. Перцепирањето се одвива според одредени законитости.
Законитости на перцептивната организација
Дразбите се перцепираат групирано во целини врз основа на нивната
близина, сличност, симетрија и континуитет.
Во перцепирањето на одредени објекти од особена важност е
околината во која е предметот. На долната слика кругот окружен со помали
кругови се перцепира како поголем од кругот окружен со поголеми кругови
иако се всушност идентични. (сл.2)
5
Сл. 2 Влијание на околината во перцепција на објект
Перцепирањето се одвива и по т.н. закон на добар облик, па на долната
слика, триаголникот, чии линии не се до крај затворени, сепак ќе биде
перцепиран како триаголник, исто како што се перцепира и кругот, кој е
целосен. (сл.3)
Сл.3 Закон на добар облик при перцепција

Перцепирање на фигура и позадина
При перцепирањето постои зона на јасно перцепирање, односно објект
на перцепирање, кој се нарекува фигура, а останатото е во позадината на
перцепираната содржина.
На долната слика е претставена Рубеновата фигура, во чие средиште
може да се перцепира вазна, а странично два човечки профила. Ако објект на
перцепција е вазната тогаш таа претставува фигура, додека профилите се
позадина или спротивно. (сл.4)
6
Сл. 4 Рубенова фигура
Постои индивидуална способност за издвојување на објектот од
подлогата на перцепцијата. Така на пр. остро уво ќе слушне фалш тон. При
перцепирањето, од значење е и афективната склоност. Мајката ќе го
перцепира тивкиот плач на детето и покрај бројните паралелни звуци кои се
многу посилни.
Перцепцијата зависи од бројни фактори:
- физичките карактеристики на дразбата (на пр. звук кој е преслаб или
прејак не може да се перцепира, брзината на перцепираниот објект –
куршумот на пр. е пребрз а стрелките на механичкиот часовник
пребавни за да бидат перцепирани);
- физиолошки фактори - состојбата на личноста која перцепира (во
состојба на глад или жед, фигура станува храната или водата);
- психолошки фактори- искуство, интереси, мотиви, емоции.
Претстави
Претстави се ментална слика на запомнетите перцепции, кои не се
актуелно присутни во нашите осети, но може да ги повикаме во нашето
сеќавање (енграми). При тоа нема објективна дразба и зависат од нашата волја
да ги повикаме. Разликата во однос на перцепциите се состои во помалиот
степен на живост, помалата јасност и богатство на детали, недоволната
постојаност и воопштеност.
Видови на претстави
- Претстави на помнење и на фантазија;
- Ејдетски претстави (специфичен вид на претстави кои имаат
извонредна јасност и деталност и кои се можни кај одреден број на
индивидуи, т.н. ејдетичари, кои поседуваат способност со
краткотрајна перцепција да извршат еден вид на скенирање на
објектот и при повикување на претставата да можат до најситни
детали да го екфорираат перцепираното);
7
- Хипнагогни претстави се специфичен вид на претстави кои се јавуваат
во хипнагогните состојби (помеѓу сонот и будноста).
Практична работилница на тема-осети, перцепции, претстави

1. Разбирање на концептот трансформација на осетот во перцепција
2. Разликување на осетот од перцепцијата и на перцепцијата од претставата
Бура од идеи: Што е осет, што е перцепција, што е претстава?
Теоретско објаснување и разјаснување на поимите осет, перцепција и
претстава
- Практично изведување на вежба за трансформација на физичката
дразба во осет преку нервен импулс (допир на прст, нервен импулс,
перцепирање на допирот);
- Практична вежба за потврдување на законитостите на перцепција
(законот за блискост, симетричност, добар облик, фигура и позадина –
Рубенова фигура);
- Практично изведување на вежба со обид за повикување на одредени
претстави на секој од учесниците со обид да се сети на сите детали и
воочување на разликата помеѓу претставите и актуелната перцепција.
Споделување на искуствата од работилницата.
Внимание
Вниманието претставува насоченост и сосредоточеност на сетилната и
менталната активност на некои посебни физички и ментални содржини. Тоа е
организатор на психичката активност, го овозможува одвивањето на
психичките процеси и сознанието на предметите и појавите, и затоа уште се
нарекува главна егзекутивна (извршна) функција.
Физиолошка основа на вниманието
Вниманието е поврзано за процес кој се состои во истовремено
надразнување на едни одредени нервни центри и инхибиција на други. Така
издвојуваме одредени надразби, на кои го насочуваме нашето внимание со
истовремено инхибирање на претходно надразнетите нервни центри. Колку е
интензитетот на новата дразба појак толку е поголема можноста за
инхибиција на претходната дразба и така јаките дразби ја придвижуваат
психичката активност во соодветната насока.
8
Од физиолошки аспект вниманието всушност се одвива според
Павловиот закон за индукција на нервните процеси.
Сл.5 Физиолошка основа на вниманието

Во секој момент во мозочната кора има некое огниште на зголемена
раздразливост. Кога примараната раздразнетост би светела во хемисферите на
мозокот кај секој човек што мисли, би виделе светлина со различна димензија
како шета окружена со сенка. Таа светлина би одговарала на зоната на најјака
раздразнетост и свест. Токму со таа зона дејствуваме со максимално
внимание. (сл.5)
Карактеристики на вниманието
Вниманието има насоченост, обем, интензитет, постојаност,
подвижност и флуктуација.
Тенацитет и вигилност на вниманието
Способноста за долго сосредоточување на вниманието на еден објект
до завршување на задачата се нарекува тенацитет на вниманието, а
способноста за пренасочување на нашето внимание на нови предмети или
појави се нарекува вигилност на вниманието.
Видови внимание, волево и неволево внимание

Насоченост и сосредоточеност на психичката дејност без наша воља,
т.е. неволево, без цел да бидеме внимателни (заради привлечноста на
дразбата, интерес, неочекуваност) е неволево-пасивно внимание.
Волево-активно внимание, е целно насочување на психичката
активност за да извршиме некоја задача, при што се сосредоточуваме на
задачата. Свесно си поставуваме цел, го насочуваме свесно вниманието на
избраната задача, будно ги следиме сите развојни ситуации и активно
настојуваме да ги отклониме сите надворешни дразби кои би влијаеле на
нашето активно внимание.
Бифокално внимание
Постои одредена контроверзност во сфаќањата за постоењето на т.н.
бифокално или мултифокално внимание, односно дека постои можност во
исто време еднакво да се внимава на повеќе активности (често се наведува
како пример способноста на Наполеон истовремено да диктира повеќе писма).
9
Денес се мисли дека не постои бифокално внимание, туку дека одделни луѓе
имаат поголема способност многу побрзо да го пренесуваат вниманието од
една на друга дејност. На споменатата Рубенова фигура, не е возможно во
исто време да се перцепираат и човечките профили и вазната, односно едното
мора да биде фигура, а другото позадина. Иако многумина се повикуваат на
паралелно изведување на две активности одеднаш на пр. зборување и одење,
или возење и зборување, сепак станува збор за тоа дека една од активностите е
целосно автоматизирана и не го апсорбира целосно нашето внимание.
Практична работилница на тема-внимание

1. Разбирање на вниманието како психичка функција
2. Увидувањето на неговото значење за останатите психички функции
Бура од идеи: Што е внимание?
Теоретско објаснување и разјаснување на вниманието, неговата
физиолошка основа, видовите на внимание и основните негови
карактеристики
- Практично изведување на групна активност со користење на пасивно и
со користење на активно внимание;
- Практично изведување на вежба на паралелни активности (на пр.
одење и разговарање), за увидување на автоматизираноста на едната
од нив;
- Вежба за утврдување на неможноста за бифокално внимание (гледање
на Рубенова фигура и обид истовремено да се гледаат и профилите и
вазната).
Учење
Учењето претставува свесна, намерна, насочена активност кон
стекнување знаења и вештини. Тоа создава трајни или релативно трајни
промени во личноста и нејзиното однесување како резултат на искуството и
доведува до хуманизација на човековата психа. Учењето е оспособување за
што поцелосно доживување и сфаќање на себе си, другите луѓе и светот кој не
опкружува.
Видови учење
- Со повторување;
10
- Хабитуација – детето со тек на време научува (се хабитуира) дека пред
секое јадење треба да ги измие рацете;
- Сензибилизација – детето се сензибилара да ја чисти масата или
собата кога е во неред;
- Асоцијативно – со помош на асоцијации (се објаснува преку теоријата
на асоцијациите, кои се довикуваат по одредени врски: по временски и
просторен допир, по смисла, по сличност, по контрасти, по звучност).
- Условување:
o Класично условување – законот на Павлов (кучето на кое му се
дава храна и истовремено се пушта звук со тек на време и при
пуштање само на звукот лачи плунка),
o Оперантно условување – делфинот научува дека после извесна
операција (скокање низ кругот од дресерот) добива награда
(храна) па истата ја изведува очекувајќи ја наградата.
- Со набљудување;
- По модел (децата најчесто учат по моделот кој им го нудат родителите
со своето однесување).
Според содржината учењето може да биде: вербално (сл.6, сл.7, сл.8)
или моторно (сл.9, сл.10, сл.11).
Сл.6 Сл.7 Сл.8

Вербално учење
Сл.9 Сл.10 Сл.11

Моторно учење
Успехот во учењето зависи од:

- Наследството;
- Созревањето;
- Дејството на околина – вревата пречи при учењето;
11
- Очекувањата на опкружувањето;
- Карактеристиките на материјалот што се усвојува;
- Психолошките елемнти (мотивација, активност при учење, способност
за учење, работни навики).
Методи на учење
- Распределба по време;
- Глобално и партитивно учење;
- Рационална организација на учењето.
Сл.12
Бројни истражувања упатуваат на тоа дека ефикасноста на учењето е
најголема во временски период со траење од 45 минути на што всушност е
заснована и должината на училишниот час, при што ефикасноста е најголема
на средина од тој период. (сл.12)
Сл.13
Ефикасноста на учење во текот на едно деноноќие е најголема околу
11 и околу 17 часот. (сл.13)
Пирамидата на учење го одредува процентот на просечна ретенција на
наученото при различни методи на учење. (сл.14)
12
Сл.14
Помнење
Помнењето е комплексна психолошка функција која овозможува
запомнување, задржување и репродуцирање на информации од претходните
искуства. Тоа се состои од:
 Прием и регистрација (или меморирање) на примените
(перцепираните) и сфатените (аперцепираните) впечатоци и содржини
на свеста и рекогниција, односно препознавање на веќе порано
примените содржини.
 Задржување или ретенција на запаметеното се одигрува преку неколку
фази:
- краткотрајна ретенција на сликите на сеќавањата или енграмите
(краткорочно помнење - неколку минути),
- долготрајна ретенција на енграмите, која се одигрува преку секундарна
обработка на задржаниот материјал (долгорочно помнење- часови),
- фиксирање и консолидација на сликите во сеќавањата, со чести повикувања
во свесниот дел на психата.
Нивото на процесирање кај помнењето може да се објасни едноставно преку
учењето на лекцијата и одговорање во врска со неа во креираниот тест:
- Рекогниција (препознавање на ученото, можност да се одговори на
прашања со заокружување),
- Ретенција (можност да се одговори тест со дополнување),
- Репродукција (можност да се раскаже лекцијата во есејска форма).
Видови помнење според намера
- Намерно,
- Ненамерно.
Според вид содржина
- Ментално,
13
- Моторно.
Заборавање
Комплементарен процес во однос на ретенцијата кој се состои во
потполно или делумно, трајно или привремено губење на она што е научено.
Практична работилница на тема-учење, помнење, заборавање

1. Разбирање на учењето, помнењето и заборавањето како психички
функции
2. Увидувањето на нивното значење во севкупниот когнитивен
(сознаен) процес
Бура од идеи: Што е учење, што е помнење, а што заборавање?
Теоретско објаснување и разјаснување на учењето, видовите на учење
и помнење, методите на зголемување на ефикасноста во учењето.
Се покажуваат 3 фотографии по 10-тина секунди една по друга (краткотрајно
помнење)
Работа во група:
На секоја група се дава една фотографија да ја разгледува 5 минути
(долготрајно помнење), при што во првата група секој самостојно се обидува
да ги запомни деталите од сликата, во втората група учесниците гласно ги
коментираат и прават асоцијации, дискутираат и ги запишуваат деталите од
сликата.
Потоа од учесниците се бара да се сетат на видените детали од
краткотрајно презентираните фотографии и од фотографиите кои во голема
група ги гледале подолг временски период.
Мислење
Мислењето е сложена психичка функција, т.е. процес кој овозможува
задоволување на биосоцијалните и сознајните човекови потреби. Мислењето
опфаќа проток на идеи и асоцијации што можат да доведат до логични
заклучоци. Тоа му помага на човекот да ги oсознае случувањата во реалниот
свет, да стекне нови сознанија, да создаде одредени заклучоци, да биде
способен за стекнување нови типови на однесување и да може да се
приспособува во нови ситуации. Во мислењето се вклучени повеќе
14
психолошки процеси, како што се: перцепциите, предвидувањето (што ќе се
случи ако...) и заклучувањето (принцип на каузалитет).
Мислењето го карактеризираат постојаност и континуираност („река
што тече“). Главно, се одвива со помош на поими што претставуваат одраз на
важните својства на предметите и појавите.
Процесот на заклучување е дел од мислењето, при што се служиме со
повеќе методи и операции, како што се:
- компарација (метод на споредување на сличностите и разликите на
предметите и појавите);
- анализа (мисловно разложување на една целина на нејзините составни
делови);
- синтеза (мисловно соединување на одделни делови или појави во
функционална целина);
- апстракција (мисловна операција, која има за цел издвојување или
запоставување на еден дел или особина од една сложена целина);
- конкретизација (размислување за некои конкретни појави, без
тенденција за воопштување);
- индукција (заклучување за една општа целина врз основа на
поединечни податоци). Пр. за индукција:
1. Механичките појави се појави на движење на телата.
2. Акустичните и топлинските појави се појави на движење на
молекулите.
3. Светлината е движење на фотоните.
4. Елекстромагнетизмот е движење на електроните.
5. Според тоа, сите физички појави се појави на движење.
- дедукција (заклучување за одредени поединечни својства врз основа
на општото сознание).
Пр. за дедукција:
1. Сите луѓе се заљубуваат.
2. Марко е човек.
3. Марко е заљубен.
Мисловниот процес се одликува со:
- способност да оперира со перцепциите, претставите, зборовите,
поимите и симболите;
- способност да ги насочи идеите кон одредена цел и решение на
задачата (детерминантни тенденции);
- способност да ги увиди (дотогаш невидливите) односи и претстави,
кои ќе придонесат за поуспешно решение на задачата.
Една од важните особини на мислењето е неговата непрекината врска
со говорот, кој, според повеќе автори, претставува облик и орудие на
15
мислењето, бидејќи придонесува за негово подобрување и збогатување.
Секако, сѐ што се мисли не се зборува, зашто постои внатрешен говор кој е
подготовка за она што гласно ќе се изговори.
Фази на мисловниот процес
- Поставување на проблемот;
- Стеснување на проблемот- дефинирање;
- Поставување хипотези - можни решенија;
- Проверка на хипотезите.
Видови мислење
Според вид на симболи:
- Конкретно,
- Апстрактно.
Според корисност на мисловната активност:
- Непродуктивно,
- Продуктивно,
- Творечко.
Според степен на реалистичност:
- Реалистично,
- Имагинативно,
- Творечко мислење.
Творечкото мислење се карактеризира со оригиналност,
флексибилност, флуентност, осетливост за проблеми, редефинирање и
елаборација.
Говор
Основен начин на комуникација помеѓу две човечки суштества е
соопштување по пат на зборови, преку гласно искажување, насочено кон
единка или група со која се воспоставува контакт. Вербалната комуникација е
создадена низ еволуцијата на човекот и се развивала низ неговиот
цивилизациски развој со тенденција да се усовршува сѐ повеќе. На вербалната
комуникација ѝ претходи т.н. внатрешен говор, кој е воедно и основа за
препознавање и освестување на внатрешните доживувања.
Развој на говор - Теории
Теорија на учење Феин од 1978година - говорниот репертоар на детето
се засновува на оние говорни облици кои ги наоѓа во околината.
Лингвистичка теорија - децата располагаат со вродени модели на
јазични структури.
Когнитивна теорија - имитацијата и симболичната игра се основите
на формирањето на говорот.
16
Општи точки во развојот на говорот независни од културата и
индивидуалните разлики:
- разбирањето на туѓиот говор се јавува пред продукцијата на
сопствениот;
- во еден јазик развојот на говорот тече со помалку или повеќе ист
редослед во поглед на употреба на некои граматички правила;
- сите деца прво користат реченици составени од само една, а дури
подоцна од повеќе зборови;
- граматичките правила се усвојуваат под влијание на средината
(родителите);
- бебињата почнуваат да гугаат на крајот од 2-от месец;
- почнувајќи од 5-тиот па во наредните 6-8 месеци доаѓа до нагол
пораст на количината и бројот на гласови кои бебето ги изговара
(бидејќи нема разлики во однос на различни култури се смета дека е
ова врзано со биолошкото созревање);
- во текот на втората година полека се зголемува активниот речник на
детето и на 24 месеци изнесува околу 50 зборови;
- комбинација од два збора е следниот чекор, за по извесно време да
следи формирање и на подолги реченици.
Раната реченичка продукција ги има следниве карактеристики:
- кратки и едноставни реченици-телеграфски говор;
- непочитување на граматичките правила;
- усвојување и почитување на основните граматички правила резултира
со појава на реченици кои се хиерархиски организирани, но и со први
грешки.
Ниту говорот е единствена комуникација, ниту пак комуникацијата е
исклучивата намена на говорот. Голем дел од говорната продукција на детето
не е врзана само за комуникација. Таа често е следбеник на моторна или
когнитивна активност која ниту вклучува ниту очекува соговорник. Чести се
всушност монолози т.е. т.н. егоцентрични рани говорни продукции..
Воведување на прашални и одречни реченици
Прво прашањата се поставуваат со повишување на
гласот/интонацијата на крајот, а потоа се воведуваат прашалните зборчиња
(што, како..) за на крај да се направи целата конструкција.
Сличен е развојот и на одречните реченици – најпрво е „нема“,
следува „не сакам“, потоа „не е“.
Основите на граматичките правила на мајчиниот јазик детето ги
совладува на 4-5 год., но дури во раната адолесценција говорно се проширува
фондот со својот распон на значење и смислата на говорот, говорните форми и
17
репертоарот и со речникот младиот говорител се доближува до нивото кое е
сосем близу до говорот на возрасните.
Когнитивен развој и когнитивни аспекти на стареењето

Когнитивен развој
Во развојот на когницијата (мислењето) се разликуваат три стадиуми:

1. Стадиум на синкретично мислење, кое е карактеристично за детскиот
период и кое се одликува со анимистичко објаснување на сето она што
се случува околу детето (на сите предмети што го опкружуваат, детето
им припишува живот).
2. Стадиум на конкретно мислење (или детско, примитивно, прелогично,
беспоимно...), кое се карактеризира со конкретност, сликовитост,
емотивност, симболичност, магичност и бесмисленост бидејќи
недостасува способноста за поимање и апстракција. Тоа е мислење на
примитивните народи и децата до шест-седумгодишна возраст.
3. Стадиум на апстрактно мислење, кое се заснова врз поимите што ги
одразуваат заедничките и важните карактеристики на предметите и
појавите. Апстрактното мислење се заснова врз претходното искуство
и богатството на поими.
Швајцарскиот психолог Пијаже (Piaget) разликува 4 стадиума во
развојот на мислењето и интелигенцијата кај децата:
1. Ран сензомоторен период (од 0 до 2 години), каде што однесувањето е
управувано од вродените, безусловни и условни рефлекси;
2. Преоперационален стадиум (од 2 до 7 години) во кој авторот
разликува две фази: рана фаза (од 2 до 4 години) кога мислењето е
егоцентрично и примитивно и интуитивна фаза (од 4 до 7 години) кога детето
веќе формира класи на објекти и оперира со бројки;
3. Фаза на конкретни операции (од 7 до 11 години) кога детето веќе се
служи со одредени логички операции; и
4. Фаза на формални операции (од 11 до 15 години) кога детето веќе
стекнува способност за апстрактно мислење.
Когнитивни аспекти на стареењето

Постарите луѓе со нормален развој се релативно успешни во решавањето на
рутинските задачи, но недоволно се успешни во решавањето на задачи за кои
е потребно да се користат информации добиени на нов начин или да се
извлечат нови заклучоци и апстракции од тие информации. Една од
когнитивните функции што бара употреба на овие механизми е меморијата.
Најчестото објаснување за промените во меморијата е дека постојат биолошки
18
промени во мозокот кои се случуваат при стареењето. Некои од овие
биолошки промени што предизвикуваат нарушена функција на меморијата
може да бидат намалување на бројот на невроните, губење на невронската
миелинизација и намалено дендритично разгранување. Севкупното
психофизичко здравје, мотивацијата и целите, исто така, можат да влијаат на
когнитивното функционирање. Примарната меморија, која не е засегната од
стареењето, се разликува од, секундарната меморија, во која е видливо
влијанието на возраста. Примарната, или краткорочната меморија, кодира
информации на кои им било посветено внимание поради некоја причина во
тек на покус временски период, додека секундарната меморија се однесува на
меморија која има практично неограничен капацитет, но заради големата
количина на зачувани информации, тешко е да се селектира она што е
потребно. Понатаму, многу важно за секојдневното функционирање е
потенцијалната меморија, односно меморијата што му е потребна на човек за
да изврши одредена задача во соодветно време во иднина. Потенцијалната
меморија е поделена на потенцијална меморија на времето (на пр. треба да
одиме на забар во одредено време), каде од испитаниците се бара да извршат
одредена задача во одредено време и потенцијална меморија на настани (на
пр. да вратиме нешто што сме го позајмиле), кога ќе биде потребно
однесување предизвикано од некаков надворешен знак. Потенцијалните
задачи на меморијата, кои бараат употреба на повисоки нивоа на
контролирани стратегии, се поврзани со значително повисоко влијание на
стареењето од потенцијалните задачи на меморијата поврзани со автоматски
процеси. Иако ефектите од стареењето се комплексни, истражувањата
покажаа дека дефицитите поврзани со стареењето се во: (1) задачите за
запомнување на локацијата каде што е претставен објектот, (2) запомнување
на начинот „како“ се случило нешто. Покрај менталните, значајни се и
ефектите од физичката активност и употребата на специфични хранливи
материи за забавување на „стареењето“ на мозочното ткиво, т.е.
неврохемиската деградација, при што овој пристап дава големи можности.
Вербалните способности, јазикот и вербалната изведба во зрелата
возраст, покрај сознанието, се исто така клучни за развој на социјалната
интеракција во текот на животот. Тешкотиите во разбирањето на изговорените
зборови или тешкотијата во изговарање на самите зборови кои се случуваат
кај старите лица, можат да ја намалат желбата и можноста за комуникација со
нив. Негативната самопроценка на вербалните способности кај постарите
лица, исто така ги спречува социјалните интеракции. Постојат различни
теории за појавата на промените во вербалните способности со возраста.
Некои од овие теории ги поврзуваат промените кај постарите лица со
дефицитетите на ресурсите предизвикани од стареењето, како што се
19
посиромашна работна меморија, опаѓање на сензорните и перцептивните
системи, пад на вербалните можности, т.е. вокабуларот што го користат.
Анализата на различни студии за влијанието на стареењето врз вербалните
способности укажува на тоа дека постарите возрасни имаат поголеми
потешкотии со задачите што активираат специфични когнитивни механизми,
при што најголем пад се забележува кај задачите за кои е потребна долгорочна
меморија, како што се аналогија и расудување. Едно од најголемите откритија,
што доследно ги објаснува промените во вербализацијата, е поврзаноста на
когнитивните промени при стареењето со промените во перцептивните
процеси, што се совпаѓа со моделите на опаѓање на вербалните способности
при стареење. Кога се соочуваат со меѓучовечки проблеми, постарите
возрасни претпочитаат да изберат стратегија за пасивно регулирање на
емоциите, како што се негирање и избегнување.
Практична работилница на тема мислење

1. Разбирање на мислењето како психичка функција
2. Увидување на значењето на мислењето во севкупниот когнитивен
(сознаен) процес
Бура од идеи: Што е мислење?
Теоретско објаснување и разјаснување на мислењето и видовите на
мислење
- Давање примери за конректно мислење (мислење кај мали деца) и за
апстрактно мислење со користење на апстрактни поими.
- Давање примери за компарација, анализа, синтеза, апстракција,
конкретизација, индукција, дедукција.
Емоционални процеси
Емоционалните процеси се доживувања на физиолошка надразнетост
на поголем дел или на целиот организам. Настануваат како последица од
влијанието на надворешни физички дразби или од други луѓе, или дразби од
внатрешноста на сопствениот организам.
20
Eмоции
Емоциите (чувствата) се субјективни доживувања на објективната
реалност, кои настануваат како последица од дејствувањето на материјалниот
свет врз нашите сензорни органи. Тие имаат субјективен карактер бидејќи се
непосредни доживувања на сопственото „Јас”, односно се однесуваат на
нашата личност и ги одразуваат нашиот став и однос кон перцепираните
доживувања.
Физолошка основа на емоциите се мозочните структури (сл.15):
- Хипоталамус,
- Лимбичка кора,
- Ретикуларна формација,
- АНС.
Сл. 15 Мозочни структури важни за емоциите

- Ексцитација,
- Експресија,
- Сознајна компонента,
- Субјективно доживување.
Изразување на емоциите (сл.16, сл.17, сл.18)

Мимика Движења на телото Промени на
гласот
21
Сл.16 Сл.17 Сл.18
Димензии на емоциите
- Интензитет,
- Ниво на тензија,
- Хедонистички тон,
- Степен на сложеност.
Развој на емоциите
- Наследство,
- Учење,
- Искуство.
Позитивни емоционални Негативни емоционални фактори

фактори
стимулација тензија
задоволство страв
забава губиток на контрола
среќа бес
љубов за други недопаѓање
љубов од други себичност
гратификација самонепочитување
љубов за себе срам
храброст несаканост
контрола тага
сигурност безнадежност
сензорно задоволство сенозорна депривација
Табела 1
Постојат четири основни (примарни) емоции (сл.19. сл.20, сл.21, сл.22):
22
1.Страв 2. Гнев
Сл.19 Сл20
3.Радост 4. Жалост
Сл21 Сл22
Сетилни емоции:
- Болка,
- Одвратност,
- Незадоволство,
- Задоволство.
Видови емоции според насоченост на чувствата
1. Кон сопствената личност:
- Успех,
- Гордост,
- Срам,
- Вина и каење.
2. Кон другите луѓе:
- Љубов,
- Љубомора,
- Завист,
- Омраза.
Видови емоции според содржината
- Интелектуални (љубопитност),
- Естетски (восхитување, воодушевување),
- Морални (одговорност, должност..).
Особини на емоциите
- Влијание врз свеста,
- Влијание врз логичкото размислување,
- Асоцијативна моќ,
- Го надживува настанот,
23
- Дополнително дејство,
- Губење на интензитетот,
- Ирадијација,
- Проекција,
- Амбиваленција,
- Инконтиненција.
Видови емоции според траење и интензитет
- Афекти,
- Расположенија,
- Страсти (емоционална врзаност со силен интензитет и долго траење),
- Сентименти (љубов, омраза, патриотизам- стекната сложена
диспозиција за емоционално реагирање).
Афекти
Афектите се интензивни и краткотрајни емоционални доживувања,
проследени со видливи телесни, вегетативни и ендокрини манифестации.
Афектите најчесто настануваат одеднаш, имаат бурен тек и чести бурни
празнења (абреагирање). Тие дејствуваат на многу психички функции преку
кои се одразува социјалното однесување на човекот. Од особена важност е
нивното влијание врз свеста (можат да доведат до стеснување на свеста) и
логичкото размислување (не само што го нарушуваат логичкото размислување
туку ја менуваат и мисловната содржина).
Од нив човекот се брани преку бројни одбранбени механизми:
- интелектуална обработка,
- абреакција (катарза),
- потиснување,
- одложување (за друга попригодна ситуација),
- ирадијација и
- проекција.
Најчести афекти се: афектот на бес, на страв, на лутина, на ужас и на
восхитување.
Расположение
Расположението (тимија) е трајна состојба на емоциите и тоа зависи од
карактерот на личноста и од состојбата на невроендокриниот систем. Било
пријатното, било непријатното расположение е предизвикано од дејствување
на пријатни и непријатни дразби врз нашите сензорни органи, задоволување
на нагонските пулсии и социјални чинители. Расположението влијае врз
целокупното човеково однесување и тоа зависи од активноста на лимбичкиот
систем.
24
Практична работилница - Емоции
1. Поттикнување размислувања за важноста од покажување на сопствените емоции и
соодветно препознавање на емоциите на другите;
2. Истакнување на важноста од невербална комуникација меѓу луѓето.
Игра за загревање:
Столици со емоции
Се редат столици во низа и водителот објаснува дека тие
претставуваат едно чувство, на пр. среќа, при што првата столица во низата го
означува чувството што е најсилно изразено, а последната чувството што е
најмалку изразено. Секој учесник одбира една столица во низата, во зависност
од тоа како се чувствува во моментот. Ако има повеќе учесници кои сакаат да
седнат на истата столица, на пр. на онаа со најизразено чувство, истото им се
овозможува така што се ставаат столиците една зад друга во друг правец од
поставената низа. На ваков начин се поминуваат сите основни чувства: среќа,
тага, лутина, страв и други ако бидат понудени од групата.
Тренирање на улоги (покажување на чувства) (10 мин.)
Учесниците се делат во повеќе групи од по 4 до 6.
Секоја група зазема еден дел од просторијата и ја добива следнава задача:
Еден од групата треба да влезе во средината на кругот кој другите го прават и
невербално да покаже одредена емоција, додека другите се обидуваат да
погодат за која емоција станува збор. Сите учесници треба да се најдат во
средината на кругот.
Работа во група/ потоа во парови:
Активност: „Што прави да се чувствувам . . . ?"
Големата група се дели на два дела.
Секој учесник во првата група добива задача да направи своја листа
како одговор на прашањето „Што прави да се чувствувам добро?" (На оваа
листа следат и наредните неколку констатации кои треба да се дополнат:
- Koгa ќе направам нешто добро јас...
- Koгa некој е навистина добар кон мене јас...
- Кoгa треба да донесам конечна одлука јас...
- Koгa сум опкружен со луѓе што ги сакам јас...
- Она што навистина ми се допаѓа кај мене е...
Секој учесник во втората група добива задача да направи листа како
одговори на прашањето „Што прави да се чувствувам лошо?" (На оваа листа
следат и наредните неколку констатации кои треба да се дополнат:
- Кога нештата не одат добро јас...
- Кога сум осамен/а јас...
25
- Кога треба да донесам тешка одлука јас...
- Koгa нештата околу мене се менуваат на полошо јас...
- Кога луѓето се ужасни кон мене јас...
Потоа секој со првиот со кого погледот ќе му се сретне формира пар.
Задачата на секој пар е да размени меѓу себе што придонесува да се чувствува
добро или лошо.
Двете групи се обединуваат и се презентираат разговорите како
одговор на прашањето „Што прави да се чувствувам добро?" и „Што прави да
се чувствувам лошо?".
Дискусија:
Бура од идеи, дискусија за важноста од покажување на емоциите.
Притоа се поставуваат и следниве прашање од страна на асистентот и
се бележат одговорите:
- Дали ги споделуваш своите чувства со некого?
- Со кого обично ги споделуваш своите емоции?
- Како ги покажувааш?
- Дали понекогаш имаш потешкотии да ги покажеш емоциите?
Работа во голема група
Споделување на искуствата од работилницата. Учесниците се
поттикнуваат да зборуваат за емоциите кои низ работилницата се „разбудиле"
кај нив. Се разменуваат сопствените искуства во покажувањето на емоциите.
Конативни процеси
Мотивација
Во психолошката науката процесот на мотивација се дели на три
подпроцеси: активирање, упорност и интензитет.
1. Активирање или иницирање на мотивирано однесување вклучува
преземање на првите чекори за да се постигне целта.
2. Упорност е одлучниот вложен напор за да се постигне одредена
цел.
3. Интензитет се однесува на фокусираната енергија и вниманието
што го применува поединецот за да ја заврши работата и да ја
постигне својата цел.
Постојат 4 вида мотивација (сл.23)
26
Сл.23
Во процесот на мотивација најголем дел отпаѓа на сонување за целта,

па потоа мислење за целта, планирање на целта, а најмал дел отпаѓа на
актуелната работа за остварување на целта. (Сл.24)
Сл24.
Фази на мотивациониот процес
- Активирање на потребата,
- Идентификација на потребата,
- Анализа на ситуацијата,
- Избор на една од целите,
- Планирање на патот,
- Остварување на целта,
- Попуштање и пад на напнатоста како резултат на задоволената
потреба.
Класификација на мотиви
27
Биолошки – за храна, вода, сон, одмор, сексуален, мајчински,
избегнување болка, потреба за движење и активност.
Социјални – грегариски (друштвен), афилијативен, за постигнување, за
стекнување имот, за агресивност.
Персонални:
- За самопотврдување,
- За самоактуелизација.
Хиерархија на мотиви според Абрахам Маслов (сл.25)
- Биолошки- жед, глад, секс;
- Социјални- сигурност, емотивна поврзаност;
- Лични- почитување, самоактуелизација.
Сл. 25 Пирамида на Маслов
Волја
Волјата претставува свесно насочување на психичката енергија кон
одредени активности кои се насочени да извршат смислен избор меѓу повеќе
цели и повеќе мотиви. До остварувањето на целта, таа минува низ еден
динамичен и етапен развој. Започнува со појава на свесна желба да се направи
нешто одредено, а желбата, пак, е детерминирана од виталните и социјалните
мотиви. Кога субјектот ќе заклучи дека желбата е во согласност со неговите
лични интереси и етичко-морални норми (и личните и општествените),
желбата ја претвора во намера и одлука и за нејзина реализација ги
28
мобилизира своите психички и телесни сили. Ако желбата е во спротивност со
социјалните интереси или општествените норми, настанува конфликт на
мотивите и свесното „Јас” може да ја отфрли или одложи, или, пак, да ја
прифати и да ја реализира, и покрај сите социјални забрани.
Карактеристики на волевата активност
- Знаење на целта;
- Знаење на можностите;
- Прифаќање на целта- доживување на одлуката;
- Пристап кон реализација на таа активност.
Нагони
Нагоните се движечка сила што го придвижуваат човекот кон
различни активности. Многу често, нагоните се изедначуваат со инстинктите.
Сепак инстинктите се карактеристични за животинскиот свет, тие имаат чисто
витален карактер (за одржување на видот), додека нагоните се специфични
само за човекот, па оттаму тие и се идентификуваат со мотивите, како
специфична движечка сила на целокупната човекова активност, проследена со
емотивно доживување. Нивната реализација, и покрај тоа што носи
задоволство, е под контрола на општествените социо-културни норми, кои
важат за таа средина и кои, на некој начин, ги обликуваат во нивната
реализација. Спречувањето на нивната реализација (од која било причина)
доведува до фрустрација, која личноста ја доживува како анксиозност и
нерасположеност. Присуството, пак, на два спротивставени мотиви (нагони)
доведува до конфликт, кој, исто така, предизвикува анксиозност и ја мотивира
личноста да изнајде адекватно (за неа) решение.
Нагоните можат да се поделат на: витални и социјални.
Витални нагони/мотиви
Виталните нагони се сложени наследни и ненаучени обрасци на
однесување, кои се услов за биолошка егзистенција. Од своја страна, и тие се
делат на неколку подгрупи:
1. Нагон за самоодржување, во кој се разликуваат:
а) нагон за живеење и
б) нагон за исхрана;
2. Нагон за одржување на видот, кој се состои од:
а) сексуален нагон и
б) родителски нагон.
Социјални нагони/мотиви
Социјалните нагони се стекнати и научени обрасци на однесување, кои се
градат во текот на човековата еволуција и нивното задоволување му служи на
човекот за негова подобра социјална адаптација. Во нив спаѓаат:
29
-мотивот за работа,
-мотивот да се живее во заедница,
-мотивот за афирмација и самопотврдување,
-мотивот за стекнување нови сознанија и
-мотивот за жртвување и сожалување.
Практична работилница на тема мотивација, волја и нагони

1. Разбирање на мотивацискиот и волевиот процес и значењето на нагонската
движечка сила.
Бура од идеи: Што е мотивација, што е волја?
Теоретско објаснување и разјаснување на мотивациониот, волевиот
процес и нагонската движечка сила.
- Работа на примери за четирите вида на мотивации (позитивни и
негативни од внатрешни и од надворешни фактори);
- Разработка на Масловата пирамида на хиерархија на мотиви;
- Разработка на нагонската движечка сила.
Психички особини
Психичките особини се релативно трајни карактеристики на личноста, тука
спаѓаат:
- Способности;
- Интелегенција;
- Темперамент;
- Карактер.
Способности
- Сензорни-разликување интензитет, квалитет, односи меѓу дразби.
- Психомоторни-точност, брзина, сила, флексибилност и координација.
- Интелектуални-ментални.
Интелигенција
Постојат многубројни дефиниции за интелигенцијата коишто ја
дефинираат од најразлични аспекти. Едни автори ја дефинираат како
„способност да се размислува и да се дејствува рационално и логично“, други
30
како „способност за решавање нови проблеми и снаоѓање во нови ситуации“.
Во некои дефиниции се истакнуваат способностите на индивидуата за
снаоѓање во нови ситуации и барање најадекватни решенија, други ја
апострофираат способноста за приспособување, учење и користење на
стекнатите искуства, трети, пак, ја издвојуваат способноста за апстрактно
размислување и разбирање на проблемите итн.
Самиот збор „интелигенција“ доаѓа од латинскиот збор inteligere, што
значи сфаќање или разбирање. Како сложена психичка функција, таа зависи
од функционирањето на другите психолошки функции, особено од состојбата
на свеста, перцепциите, памтењето и мислењето.
Интелигенцијата многу зависи од наследните фактори (вродена
предиспозиција) и од надворешните услови во кои субјектот се развива и учи.
Се мисли дека наследството го одредува можниот опсег на развојот на
интелигенцијата, додека социо-културните чинители ја детерминираат
мерката во која ќе се развие интелигенцијата, во дадениот наследен опсег.
Развојот на интелигенцијата достигнува најголем скок меѓу првата и
третата година и расте до 16 или 18 години, а според некои автори дури и до
25 години.
Видови интелигенција по Торндајк:
- aпстрактна,
- практична,
- социјална.
по Кател:
- флуидна,
- кристализирана.
Спирман врз основа на факторската анализа, ја дели интелигенцијата
на т.н. генерална (општа) или „Г” интелигенција, кај која Г-факторот му
овозможува на субјектот да се развива во сите правци и специфична или „С”
интелигенција, каде што С-факторот ги одредува специфичните способности
(или надареноста) на личноста.
- спацијален фактор,
- перцептивен фактор,
- нумерички фактор,
- вербален фактор,
- фактор за помнење,
- фактор за индуктивно заклучување.
Развој на интелигенција-Пијаже
1. Сензомоторна – до 2 години
- Нема поими,
31
- Нема постојаност на објектот; она што го гледа – го гледа, ако му се
скрие нешто, не го бара.
2. Предоперационална 2-7 години
- Сфаќа констатност,
- Ако сака да дофати нешо подалеку и ако има врвка ќе ја фати, но сам
нема да ја врзе,
- Сфаќа разлика поголемо-помало.
3. Конкретни операции 7-12 години
- Сваќа константност на волумен, тежина, величина, пр. тесто, вода во
чаши.
4. Формални операции
- апсракција,
- генерализација,
- индукција,
- дедукција
Мерење на интелигенција (Терман):
Интелигенцијата се мери со помош на повеќе стандардизирани
тестови, преку кои математички се пресметува количникот на интелигенција
(IQ): календарската возраст се дели со менталната возраст и се множи со 100.
Прифатено е нормалниот количник на интелигенција да се движи од 90 до
110. Над 120, интелигенцијата е мошне висока, додека под 70 спаѓа во групата
на ментална ретардација.
Под 70 изразена заостанатост (2% од популацијата)
70-80 тапост
80-90 подпросечна
90-110 просечна (82% од популацијата)
110-120 висока
120-140 високо надпросечна
Над 140 многу висока (1% од популацијата)
Темперамент
Темпераментот го означува начинот на емоционалното реагирање на
една личност. Значи пред сѐ, колку лесно, колку често, со кој интензитет и со
кое траење се јавуваат емоциите кај човекот. Под начин на емоционално
реагирање подразбираме не само емоции, туку и брзина, силина и траење на
сите активности на поединецот. Затоа би било поточно ако кажеме дека
темпераментот е карактеристичен начин на реагирање на единката на
различни дразби и ситуации.
Видови темперамент според Хипократ се:
- Колерик;
32
- Сангвиник;
- Меланхолик;
- Флегматик.
Карактер
Севкупност на особини на личноста кои се поврзани со нејзиното
однесување, дејствување и претставуваат психолошко јадро на личноста,
поврзано со нејзината морална страна, а се резултат на воспитувањето и
влијанието на средината.
Видови карактери
- Добар-лош карактер,
- Цврст-слаб карактер.
Карактерни црти
Волеви особини кои покажуваат со која сила се остваруваат поставените цели:
- Решителност-нерешителност;
- Упорност-неупорност;
- Дисциплинираност-недисциплинираност.
Однос кон општеството и другите луѓе:
- Хуманост-нехуманост;
- Себичност-несебичност;
- Внимателност-грубост;
- Искреност-неискреност.
Однос кон работата:
- Совеснот-несовесност;
- Работливост-мрзливост.
Однос кон самиот себе:
- Вообразеност-скромност;
- Самокритичност-несамокритичност;
- Сигурност во себе-несигурност во себе.
Практична работилница на тема интелигенција, темперамент,

карактер
1. Разбирање на психичките особини кои ја карактеризираат личноста како
трајна појава.
Бура од идеи: Што е интелигенција, што е темперамент, што е карактер?
Теоретско објаснување и разјаснување на трајните психички особини
на личноста (интелегенција, темперамент, карактер).
33
- Работа на примери за различните видови темперамент и карактер;
- Разработка на факторите за интелигенција и нејзините развојни фази.
АДАПТАЦИЈА-ФРУСТРАЦИЈА-КОНФЛИКТИ,
МЕХАНИЗМИ НА ОДБРАНА
Адаптација
Главна функција на задоволувањето на потребите и остварувањето на
мотивите на секоја индивидуа e редукцијата на напнатоста, што води до
заштеда на психолошката енергија и можност за нејзина инвестиција во друга
активност. Напорите за задоволување на своите потреби и мотиви се со цел за
воспоставување на баланс меѓу сопствените потреби и околината, (меѓу себе и
социјалната средина). Ваквото однесување се нарекува адаптивно однесување
(т.е. приспособување на личноста).
Фрустрација
Фрустрација е спречување на задоволување на мотивите или на
потребите на една индивидуа, а фрустративна состојба е психолошката
34
состојба во која таа индивидуа се наоѓа. Изворите на фрустрацијата, т.е.
препреките за задоволување на целта можат да бидат:
- објективни, да произлегуваат од условите на средината, од социјална
природа, кога средината или општествените вредности и норми на
однесување претставуваат препрека за оставрување на целите и
- во самата личност, кога причините за фрустрација се од преголема
амбицозност во поставување на целта и во неможноста таа цел да ја
реализира.
Фрустрациона толеранција
Поимот фрустрациона толеранција ги одбележува индивидуалните
разлики во способноста на реагирањето на фрустрации. Розенцвајг (Frantz
Rosenzweig) ја дефинира како „способност на личноста да се справи со
одлагањето и спречувањето на задоволувањето на потребите, или со
конфликтот на потребите, без да манифестира маладаптивни облици на
однесување (неприспособено однесување)“, т.е. без да се намали неговата
ефикасност во работата и без појава на високо и долготрајно ниво на
напнатост.
Индивидуалните разлики во способностите на личноста да се
спротистави на фрустрации од најразличен вид, најчесто потекнуваат од
најраниот развоен период и од семејната средина. Родителската несигурност
и вознемиреност, доминацијата и агресивноста кон децата или пак нивно
отфрлање најчесто се причина за базичната несигурност и за ниската
отпорност на незадоволените потреби и цели. Постојат значајни
индивидуални разлики во степенот на толеранција (отпорност) на
фрустрациите, како и во способноста една иста личност да се спротистави на
фрустрација во разни временски (развојни периоди) и во однос на разни
извори на фрустрации. Децата кои растат во хармонична, топла семејна
средина најчесто се развиваат во емоционално топли и зрели личности.
Резултатите од истражувањата за влијанието на семејните односи врз детскиот
развој укажуваат дека отсуството на еден од родителите може да доведе до
развој на личност кај која доминираат несигурност, склоност кон
повлекување, вознемиреност. Нехармоничните семејни односи (семејства во
кои се среќава семејно насилство, агресија и алкохолоизам) најчесто создаваат
депресивни, уплашени или агресивни личности склони кон асоцијални облици
на однесување.
Од ова можеме да заклучиме дека иста незадоволена потреба кај зрела
личност ќе активира потенцијали кои овозможуваат реалистичен пристап и
оптимално решавање на проблемот.
35
Депресивната личност избегнува да се соочи со проблемот, додека
агресивната се обидува да го реши со конфликт во односите со луѓето, при
што проблемот станува уште потежок.
Последици од фрустрацијата
Последица од фрустрација предизвикана од кој било извор е појавата
на внатрешна напнатост (анксиозност) од неодредено потекло, како и
намалена ефикасност во извршувањето на професионалната активност и во
воспоставувањето хармонични односи со луѓето во околината.
Конфликти
Конфликтите се извор на најсилни фрустрации, со најтешки последици
по личноста, а настануваат како резултат на борбата на два мотива. Бидејќи
кај човекот постојат голем број различни мотиви кои го поттикнуваат на
активност, неизбежно е да постои борба меѓу нив. Конфликтите во различен
степен се наоѓаат кај сите луѓе.
Конфликт на мотиви
1.Пријатност наспроти казна - кога личноста ја придвижуваат многу
мотиви кои средината ги контролира и ги пригушува или кои се забранети и
општествено казниви (сексуалниот и агресивниот нагон), а при тоа се морално
неприфатливи. Единката доживува поголем број основни конфликти меѓу
своите желби за различини активности и стравот од критиката на средината и
од непосредната казна.
2. Лична корист наспроти принципи - кога општествените стандарди
се солидно интернализирани (вградени во личноста) во вид на морални и
етички принципи, можат да се јават конфликти меѓу желбата за лична корист
(себичност) и потребата да се избегне чувството на престап и кршење на
принципите и вредностите со што би се нарушила сликата за себе.
3. Успех наспроти казна од неуспех - кога човекот има потреба да
создава, да успева, да постигнува. Потребата за впуштање во активност која
би можела да го доведе до успех може да биде во сериозен конфликт со
стравот од неуспех во тие напори, што би можело да доведе до губење на
самопочитта и на угледот во очите на другите.
4. Независност наспроти припаѓање - кога човекот има потреба од
независност и автономија, од планирање, од градење и изразување на своите
ставови, но во исто време тој чувствува и силна потреба да биде член на
некоја група, на некоја заедница, да биде сакан и прифатен од другите.
36
Конфликт на улоги
Прифаќањето и хармонизирањето на различните улоги кои
општеството ѝ ги наметнува на индивидуата, претставува еден од најкризните
периоди во развојот речиси на секоја личност.
Процесот на приспособување на улогите и нивното интегрирање е полн со
конфликти (пр. адолесценција). Доколку барањата на улогата не се во
согласност со способностите на индивидуата, може да се генерира токму
ваков вид на конфликт.
Конфликт на неспоиви улоги

Сериозен извор на конфликт може да претставува барањето
индивидуата во краток временски интервал да се вклопи во многу различни
улоги. Во поедноставни, традиционални општества и култури ваквите барања
речиси не постојат. Улогите се одредени со обичаите и со традицијата кои се
типични за таа култура, па луѓето лесно ги исполнуваат. Во посложени
општествени заедници, каква што е нашава, на пример, неспоивоста со
улогите може да биде значајна. Од една индивидуа во ист период од животот
може да се бара да исполнува различни улоги. Типичен е примерот со
образована жена (super women).
Конфликт на дифузни улоги

Барањето да игра дифузни улоги е сериозен конфликт за индивидуата.
Тоа може да оневозможи развој и стабилизација на постојан и цврст идентитет
на личноста.
Формирањето на идентитетот кај една личност, Ериксон го опишува
како процес во кој различните улоги со кои адолесцентот се идентификувал
постепено се хармонизираат и се организираат во кохерентен склоп на
верувања, способности, вредности и мотиви. На тој начин индивидуата се
идентификува себе си и станува личност, а не само збир на дифузни улоги и
идентификации од минатото.
Реакции на фрустрации
1. Успешни начини во совладување на препреките:
а) активирање на силите на личноста и зголемување на напорот во решавање
на конфликтната ситуација;
б) промени во личноста (промена во мотивацијата која го менува односот кон
целта);
в) замена на целта со друга цел со иста или со повисока вредност;
37
Според Фенихел, сите успешни обиди за совладување на
фрустрациите имаат две битни карактеристики:
1. Проблемот се решава на тој начин што како последица не се појавува
анксиозност.
2. Проблемот се решава на тој начин што не се намалува ефикасноста во
извршувањето на основните животни активности.
За Фенихел и за психоаналитички ориентираните истражувачи,
успешен начин за решавање на проблемите е по пат на сублимација. За овој
механзиам карaктеристично е дека конфликтот не се потиснува во несвесното
и не доаѓа до блокирање на психичката енергија. Кога ќе престане да влијае
изворот на фрустрацијата, целата енергија може да се ангажира во решавање
на друг проблем.
Неуспешни начини во совладување на препреките

Во ситуации кога личноста не успева да ја реши фрустрирачката
ситуација на задоволителен начин, напнатоста се манифестира низ друг облик
на однесување. Личноста реагира со агресија, повлекување, страв или
анксиозност.
Агресија
Агресијата е чест облик на реагирање на фрустрации и обично
претставува најнепосреден резултат од фрустрацијата. Се појавува во два
вида:
- манифестна агресија (физички или вербален напад),
- и латентна (се појаваува агресивниот имулс, но личноста успева да го
спречи-контролира неговото манифестирање во сопственото
однесување).
Агресивноста како израз на незадоволство најчесто се гледа во
најраната возраст. Co созревањето и со социјалниот развој агресијата се
социјализира и се појавува поретко. Кај возрасните агресијата во манифестен
облик се појавува кај личности кај кои процесот на социјализација не е
успешно завршен, кај социјално и емоционално незрели личности, во
ситуации на ненадеен психички стрес, кај ментално недоволно развиени
личности и кај некои стари лица (дементни состојби). Bo прикриена
(латентна) форма секогаш е присутна и кај најприспособените и
социјализирани личности. Во извесни ситуации и кај одредени личности,
агресивните реакции можат да се појават и во експлозивна форма (acting out)
како ненадеен напад.
38
Повлекување
Деца или возрасни, кои како личности се несигурни во себе,
поверојатно е на фрустрација да реагираат со повлекување отколу со агресија.
Страв
Стравот е чувство кое се појавува како реакција на силни, ненадејни,
неочекувани и опасни ситуации. Стравот е нормална човечка реакција на
реална опасност. Ако чувството на страв е несообразено на ситуацијата
(стравот е посилен од реалниот интензитет на опасноста) и ако се појавува
често, можеме да зборуваме за стравот како патолошка реакција (чувство).
Развојно гледано, стравот е најчеста емоција кај малите деца поради чувството
на беспомошност. Некои форми на страв се појавуваат на рана возраст и кај
голем број луѓе остануваат за цел живот, како што се стравот од губењето на
подлога и интензивен звук. Другите стравови се стекнуваат во текот на
животот по пат на учење (условување) - страв од змија, од електрична струја,
од автомобил и сл.
Анксиозност
Анксиозноста е чувство на вознемиреност и напнатост кое се појавува
како последица на опасноста која е во очекување. Тоа е реакција на
антиципација на настан кој може да ја загрози личноста во целина или некоја
негова значајна потреба. Анксиозната личност се чувствува загрозено, иако не
ја знае причината што може да ја загрози. Чувствува напнатост, немир,
незадоволство и неодреден страв. Анксиозноста како реакција се појавува во
ситуации на неуспех во остварување на целта, губење на самопочит, страв од
сопствените агресивни импулси и како резултат на чувство на вина.
Анксиозноста ја поттикнува личноста да најде начини да се ослободи од
непријатното чувство. Bo ситуации кога не е можен реален избор на решение
на проблемот, личноста активира разни одбранбени реакции кои служат да се
намали или да се избегне анксизноста и непријатното чувство, наречени
одбранбени механизми.
Механизми на одбрана
Структура на личност - психоаналитичка теорија (Зигмунд Фројд)

Суперего: интернализирани (прифатени) родителски и општествени
стандарди за „добро“, „лошо“, „правилно“ и „погрешно“ однесување.
Его: посредник помеѓу ид-от и суперего-то кој тежнее кон
компромисно помирување и на обата.
39
Ид: себичен, примитивен, детинест, кон задоволство насочен дел од
личноста, без способност за одложување на задоволувањето.
Имулсите на ид-от не се соодветни за цивилизираното општество, па
затоа општеството врши притисок да се промени принципот на задоволство во
корист на принципот на реалност-остварливост, што ќе рече, на барањата на
надворешниот свет.
Создавање на суперего-то
Суперего-то се создава како што детето расте и ги учи родителските и
општествените стандарди. Суперего-то се состои од два дела: совеста, која
препознава што е „лошо“ и казниво, и его-идеалот, којшто препознава што е
„пожелно“ и што треба да се прави или да се биде.
Во личноста се одвиваат два тековни процеси:
- примарен (несвесен) процес, во кој мислите не се организирани во
складен тек, чувствата се променливи, спротивставеностите не се во судир
или пак, судирот не се согледува како таков и има само зачетоци на
смисленост. Нема логички и временски тек. Нагоните и желбите се составен
дел од овој процес.
- секундарен (свесен) процес, во кој има цврсти граници и во кој
мислите се организирани и усогласени. Оттука потекнува најголем дел од
свесните мисли.
Одбранбените механизми (ОМ) први ги опишале Бројер и Фројд.
Луѓето тешко, а некогаш и воопшто не се во состојба да се соочат со
емоционално болните искуства. Тие се бранат од внатрешните конфликти и од
анксиозноста, елиминирајќи ги таквите содржини од свеста. Фројд забележал
дека пациентите во еден момент се спротивствуваат на психоаналитичкиот
процес (освествувањето на несвесните содржини) што го нарекол отпор, а
сметал дека причината за тоа е создавањето на анксиозноста при ваквото
освестување. Според него одбранбената обработка преку ОМ е одговорна за
недостапноста на овие содржини во свеста. При успешно освестување на овие
содржини се случувале трајни промени во личноста (доказ за трајното
влијание на потиснатите психолошки содржини врз личноста на пациентот).
ОМ се психолошки процеси кои му овозможуваат на егото да го контролира
идот, да ги елиминира неговите импулси, барања и потреби и да ги задоволи
во ситуација кога тие можат да се задоволат на реален начин.
Современата психологија смета дека механизмите на одбрана
претставуваат начин на одбрана на личноста во ситуација на фрустрација или
во очекување на опасност од фрустрација. Всушност, механизмите на
одбрана ја штитат личноста во целост, а не само егото. Со ОМ личноста се
обидува да ги разреши конфликтите меѓу нагонските тенденции, чувствата и
надворешната реалност. ОМ се активираат во ситуација кога егото или
40
личноста во целост се загрозени и се наоѓаат во сериозен емоционален
конфликт.
Основни функции на ОМ според Лафлин (1970 год) се:
- Разрешување на емоционалните конфликти;
- Одржување на интегритетот на личноста;
- Одржување на емоционалната стабилност;
- Спречување на потиснатите содржини да се вратат во свеста;
- Намалување на анксиозноста;
- Одржување и зголемување на самопочитта;
- Овозможување контрола и трајно задоволување на неприфатливите
импулси;
- Влијание врз развојот на цртите на личноста.
Заеднички карактеристики на ОМ
Тоа се нормални психолошки процеси кои стануваат симптоми само
при нивно користење во претерана мера. Станува збор за воглавно несвесни
процеси (функционираат во претсвесниот дел на личноста) или
автоматизирани постапки, навики кои се користат во ситуација на зголемена
анксиозност и при други последици од фрустрации. Кои ОМ ќе бидат
активирани во одредена ситуација зависи од ситуацијата и од
карактеристиките на личноста.
Лепезата на ОМ кои доминираат кај една личност ја определува
специфичноста на нејзината структура. ОМ може да влијаат на
приспособувањето на личноста на два начина:
1. На негативен начин:
- Долготрајно повлекување како резултат на дејствувањето на ОМ ја
спречува индивидуата да се бори со проблемите.
- Долготрајно потиснување како резултат на дејствувањето на ОМ
можно е да ја направи индивидуата слепа за согледување на природата
на проблемите.
- Несоодветниот избор на ОМ за елиминирање и справување со
анксиозноста може да доведе до сериозни тешкотии во однесувањето
на индивидуата, дури и до сериозни психолошки нарушувања.
2. На позитивен начин:
- Придонесуваат за намалување на анксиозноста;
- Ја одржуваат и зголемуваат самопочитта;
- Го зајакнуваат интегритетот на личноста;
- Имаат можност да ја заштитат индивидуата од идни извори на
загрозеност.
41
Развој на ОМ
OM се разликуваат според значењето кое го имаат за индивидуата во
одреден животен период. Децата во својот развој рано почнуваат да се бранат
со едноставни OM, на пр. негација на неприфатливите импулси. Со развојот се
вклучуваат сложени OM, на пр. сублимација на импулсите во социјално
корисни цели.
Примитивни и зрели OM според Ана Фројд
Примитивни (незрели) OM се јавуваат веќе во првата година на
животот, несвесни се и автоматизирани:
- Инкорпорација (кај доенчиња, мали деца);
- Негација (кај мали деца, предшколска возраст);
- Интроекција;
- Проекција (школска возраст, адолесценција);
- Фиксација;
- Регресија.
Зрели – комплексни OM се јавуваат подоцна и постепено во животот,
влијаат на поконкретни ситуации, влијаат од површинските до длабоките
слоеви на личноста, не се апсолутно несвесни и автоматизирани:
- Рационализација;
- Компензација;
- Интелектуализација;
- Сублимација;
Класификација на ОМ.
Суштината на OM е да ѝ овозможат на личноста да ја совлада
анксиозноста, кога степенот на органзираноста на нејзините потенцијали не е
доволен за да го реши настанатиот проблем.
Некои OM се обид на личноста да го реши проблемот со користење
неадекватни методи во ситуации кога не успева да ги сфати вистинските
причини за настанување на проблемот (потиснување, рационализација,
проекција, реактивна формација). Некои OM се научени механизми на
однесување со кои личноста на проблемот реагира со бегство од ситуацијата
која не успева да ја реши (изолација, негативизам, регресија, репресија,
фантазија).
Негација
Негација е OM кој помага во разрешување на емоционални конфликти
и релаксирање на анксиозноста. Функционира несвесно со одбивање да се
сфати непријатниот аспект на реалноста.
Ана Фројд ја класифицирала во примитивни OM. Според неа,
негацијата е застапена кај малите деца, но со созревањето Его-то не
42
продолжува со нејзина честа употреба бидејќи и негацијата е во конфликт со
способноста да се препознае и критички да се тестира реалноста. Во
околности на стрес, повеќе луѓе прибегнуваат кон негација, на пр. смрт на
блиска личност.
Според Киблер-Рос (Elisabeth Kübler-Ross), прва фаза во прифаќањето
на смртта кај терминално болните е негацијата, што има адаптивна улога во
процесот на тагување. Во моментот кога негацијата ќе добие квалитет на
делузивност (налудничавост) истата станува маладаптивна (пр. мајката
психолошки ја негира смртта на детето, на почетокот на адаптацијата на
болната реалност, но кога ќе продолжи упорно и ќе предизвика и халуцинации
дека го слуша или гледа умреното дете, веќе состојбата добива психотични
димензии што е маладаптивна компонента).
Репресија/потиснување
Потиснувањето на содржините, доживувањата и искуствата од свеста
е главен одбранбен механизам на егото или личноста кој е основен за
настанување на другите OM. Овој OM директно го оневозможува
појавувањето на забранети сексуални и агресивни импулси во свеста на
личноста.
При неговото дајствување личноста не е свесна за изворот на
напраноста/конфликтот и не може да се сети на содржината на настанот.
Потиснатите импулси не можат да дојдат во свеста отворено. Тие се
задоволуваат на пр. со појава во сон, во грешки при зборувањето (лапсус).
Репресијата ја ослободува личноста од напнатост, но потиснатите импулси и
понатаму се активни, а нивното одржување во несвесното троши психичка
енергија. Оттаму, кај личности кај кои доминира репресијата како OM за
справување со проблемите во животот има малку слободна психичка енергија
за конструктивни активности, креативност и развој.
Проекција
Несвесен психолошки процес при кој на другите им се припишуваат
сопствените нерпифатливи импулси, ставови, мислења, верувања и
однесување. Механизам кој овозможува другите да ги обвиниме за своите
недостатоци. (Пр.1: млада девојка без свесност за своите сексуални импулси и
потреби, силно потиснати, ги обвинува момчињата за сексуално заведување.
Пр.2: студент кој не го положил испитот го смета професорот за необјективен.
Пр.3: Социјалните, етничките, расните предрасуди.
Пр. 4: Не го мразам јас него туку тој мене.
Пр. 5: За скржавиот сите се скржави.
Пр. 6: Поради Никола го мрази св. Никола.
43
Рационализација
За оправдување на своето однесување, неуспех или погрешен суд
личноста изнесува исконструирани, лажни причини наместо вистинитите:
Пр.1: Кисело грозје (ме одби, но не ја бива).
Пр. 2: Сладок лимон (не ме пуштаат со момчето, но и така треба да учам).
Регресија
Тоа е несвесно враќање на начините на реагирање кои биле
каракретистични за некој ран, веќе надминат период на развојот. Враќање на
примитивни форми на однесување.
Пр. 1: Дете кое е големо, при незадоволена желба плаче, при стрес мокри ноќе
во кревет, има страв да се одвои од најблиските.
Пр. 2: Возрасна жена при кавга со сопругот бега кај родителите.
Личноста обично регредира на оној стадиум на развој на кој е
фиксирана. На пр. кај лице со орална фиксација, при стрес почнува да пие.
Овој OM ја истакнува неадекватната зрелост на сите особини на личноста.
Реактивна формација
Овој ОМ овозможува несвесно да се замени импулс или чувство кое
создава напнатост со сосем спротивно чувство.
Пр. 1: Омраза – љубов, агресија – љубезност, потреба за валкање –
претерана педантност.
Пренагласеност на одредена карактеристика на личноста во
социјалното комуницирање укажува на користење на овој ОМ.
Поместување
Поместувањето е ОМ при кој личноста ја пренасочува негативната
емоција предизвикана од некој извор кон помалку заканувачка цел. Класичен
пример за овој ОМ е поместената агресија.
Пр. 1: Ако едно лице е налутено, а при тоа не може да го насочи својот
гнев кон изворот на својата лутина без последици, тоа може да го „отстрани“
својот гнев врз друго лице или предмет што претставува помал ризик.
Сублимација
Кај овој механизам на одбрана, егото канализира неприфатливи и
забранети импулси во социјално дозволени и вреднувани активности. Тоа е
здрав и корисен ОМ, нема инхибиција на импулси, енергијата се врзува
директно за позитивен објект или акција. Значи станува збор за супституирана
активност за примарен импулс или нагон. (Пр.: Младо момче своите
44
сексуални нагони ги канализира во спорт, учење). Според Фројд, западната
култура е настаната со сублимација на сексуалниот нагон и енергија.
Фантазија
Дневно сонување, често се откриваат начините како да ја одржиме
самопочитта, да ги задоволиме желбите и да се одбраниме од различни
ситуации кои не загрозуваат (постигнување успеси, подвизи, справување со
некои претходни неуспеси во животот). Во блага форма е адаптивна функција,
ја намалува анксиозноста, овозможува нов обид за решавање проблеми.
Постојаната употреба на овој ОМ е маладаптивна, ја оддалечува личноста од
реалноста.
Повлекување
Најнеплоден OM. Личноста целосно се откажува од целта и ја
избегнува конфликтната ситуација исклучувајќи можност за решавање. Пр.:
Бегање од испит.
Идентификација со агресорот
Идентификување со поединци или групи кои ја загрозуваат личноста,
па личноста, т.е. жртвата станува агресор. Пр.: Затвореници кои се однесуваат
насилно со другите затвореници.
Компензација
OM кај кој целта која е тешко остварлива, се заменува со полесна цел.
Пр. Наместо да студира, решава да се бави со фудбал.
Надкомпензација (според Алфред Адлер)
Надпросечни постигнувања и успех во област во која личноста била
подпросечна и се чувствувала инфериорно. Се постигнува со вложување на
извнореден напор.
Пр.: Бетовен, еден од најпознатите светски композитори, бил глув.
Пр.: Грчкиот филозоф и говорник Демостен имал говорна мана.
Практична работилница на тема механизми на одбрана

- Разбирање на суштината на механизмите на одбрана и нивната функција.
Бура од идеи: Што се механизми на одбарана и кои ОМ ги знаете?
Теоретско објаснување и разјаснување на поеднечните механизми на
одбрана и нивната функција.
Разработување на поважните механизми на одбрана:
45
Регресија: Објаснување и примери.
Проекција: Објаснување и примери.
Реактивна формација: Објаснување и примери.
Идентификација: Објаснување и примери.
Рационализација: Објаснување и примери.
Негација: Објаснување и примери.
Интелектуализација: Објаснување и примери.
Сублимација: Објаснување и примери.
Работа во мали групи- Разговор за ситуации во кои учесниците користеле
одредени одбранбени механизми за кои сега стануваат свесни.
ПСИХОЛОШКИ ФАКТОРИ ВО ЗДРАВЈЕТО И БОЛЕСТА
Биолошки основи на однесувањето (гените и однесувањето)

Набљудувањето на човековото однесување низ призмата на
Дарвиновиот еволутивен пристап нè тера да се запрашаме како настанале
различните однесувања, како тие се развиле и за што служат. Постојат
варијации кај единките од сите видови, па и од човечкиот вид. Всушност нема
две идентични индивидуи. Единките кои поседуваат прилагодливи
карактеристики во однесувањето, поверојатно е да преживеат и да се
репродуцираат во околината во која се раѓаат, а адаптивните разлики меѓу нив
се наследни. Единките кои преживуваат и се репродуцираат, ги пренесуваат
своите прилагодливи карактеристики во однесувањето на нивните потомци.
Со текот на многу генерации, овој процес резултира во создавање на нови
обрасци во однесувањето што е всушност биолошка еволуција на
однесувањето.
Многу аспекти за тоа кои сме и како се однесуваме се вкоренети во

нашето генетско наследство. Идентичните близнаци ја наследуваат истата
генетска шема. Ова прави нивните личности и начини на однесување да бидат
повеќе слични, отколку другите браќа и сестри. Споредбата на човековото
однесување со однесувањето на другите видови овозможува понатамошен
увид во еволуцијата на однесувањето. Паралелата меѓу човековото агресивно
однесување и агресијата кај другите видови упатува на заклучок дека нашата
агресија ја поттикнуваат генетските сили кои дејствуваат на сите видови
вклучувајќи го и човечкиот.
Еволутивниот пристап во објаснувањето на човековото однесување се

води од претпоставката дека повеќето однесувања се вродени, но сепак
46
улогата на средината (културните фактори) врз човековото однесување и
неговото модифицирање е несомнено важно.
МЕНТАЛНО ЗДРАВЈЕ И МЕНТАЛНА БОЛЕСТ

Менталното здравје се дефинира како психолошка благосостојба или
отсуство на ментална болест. Тоа е состојба на задоволително ниво на
емоционално функционирање и прилагодено однесување. Од гледна точка на
позитивната психологија, менталното здравје вклучува способност на
поединецот да ужива во животот и да создаде рамнотежа помеѓу животните
активности и напорите за постигнување психолошка стабилност. СЗО
дефинира дека благосостојбата на една личност зависи од остварувањето на
нејзините способности, справувањето со нормалните стресови во животот,
продуктивната работа и придонесот во општеството.
Холистичкиот модел на ментално здравје вклучува концепти
засновани врз антрополошки, психолошки, религиозни и социолошки
перспективи.
Трипартитниот модел на ментална благосостојба ја дефинира како
благосостојба составена од три компоненти (емоционална, социјална и
психолошка благосостојба). Емоционалната благосостојба се дефинира како
високо ниво на позитивни емоции, додека социјалната и психолошката
благосостојба се дефинираат како присуство на психолошки и социјални
вештини и способности кои придонесуваат за оптимално функционирање во
секојдневниот живот.
Терминот ментално заболување се однесува севкупно на сите
дијагностички ментални нарушувања - здравствени состојби кои се
карактеризираат со промени во размислувањето, расположението или
однесувањето поврзано со вознемиреност или нарушено функционирање.
Менталното здравје и менталната болест се два континуирани концепти.
Луѓето со оптимално ментално здравје, исто така, можат да имаат ментално
заболување и луѓето кои немаат ментално заболување, исто така, можат да
имаат лошо ментално здравје.
Ментални здравствени проблеми може да се појават како резултат на
стрес, осаменост, депресија, вознемиреност, проблеми во релациите, смрт на
47
близок, самоубиствени мисли, тага, зависност, растројство на внимание,
самоповредување, разни нарушувања во расположението или други ментални
заболувања од различен степен.
Психолошки фактори на унапредување на менталното здравје и

превенција на болести
Според СЗО едно лице на секои четири е погодено од ментално
нарушување во некоја фаза од неговиот живот. Спречувањето на менталните
нарушувања и унапредувањето на менталното здравје е од огромен интерес.
Менталните нарушувања влијаат врз функционирањето на поединецот, што
резултира не само со огромно емоционално страдање и намален квалитет на
живот, туку и отуѓување, стигма и дискриминација. Овој товар се протега
понатаму во заедницата и во општеството како целина, со далекусежни
економски и социјални последици. Менталните нарушувања честопати се
поврзани со продолжени периоди на лекување, отсуство како резултат на
болест, невработеност (за долги или куси периоди) и губење на
продуктивноста што доведува до зголемени вкупни трошоци. Покрај тоа,
бидејќи менталните нарушувања траат многу години, тие водат до огромна
загуба на емоционалната и социоекономската благосостојба на членовите на
семејството, кои се грижат за луѓето кои страдаат од ментални нарушувања.
Овој товар е особено тежок за родителите на хронично болни млади лица. За
да се намали товарот на менталните нарушувања, неопходно е да се посвети
поголемо внимание на превенцијата и унапредувањето на менталното здравје
на ниво на дефинирање на политики, законодавство, донесување одлуки,
распределување ресурси во целокупниот систем на здравствена заштита.
Превенцијата на ментални нарушувања се смета за една од целите и
резултатите од пошироката стратегија за унапредување на менталното здравје.
Превенцијата и унапредувањето, иако се посебни ентитети, имаат граници
што се преклопуваат. Спречување на ментални нарушувања „Да се спречи“
буквално значи „да се спречи нешто да се случи“. Сепак, постојат различни
поими за тоа „нешто“ и тие се идентификуваат како инциденца на
нарушување, негови рецидиви, инвалидност поврзана со тоа или ризици за
нарушување. Историски гледано, концептот на јавното здравје за превенција
на болести сметаше дека превенцијата е примарна, секундарна или терцијарна
во зависност од тоа дали стратегијата ја спречува самата болест, сериозноста
на болеста или придружната инвалидност. Овој систем работи добро за
медицински нарушувања со позната етиологија. Менталните нарушувања, од
друга страна, често се јавуваат како резултат на интеракција на животната
средина и на генетските фактори во одредени периоди од животот.
Превентивните стратегии обично се насочени против факторите на ризик,
48
затоа треба да се спроведат во специфични периоди пред почетокот на
нарушувањето за да бидат максимално ефикасни. Меѓутоа, откако ќе се развие
нарушувањето, сè уште е можно да се намали неговата сериозност, текот,
времетраењето и придружната попреченост со преземање на превентивни
мерки во текот на нарушувањето.
Идентификувани се следниве три категории на примарна превенција:
- Универзална превенција: таргетирање на пошироката јавност или
цела група на население.
- Селективна превенција: таргетирање на лица или подгрупи на
населението чиј ризик од развој на ментално нарушување е
значително поголем од оној на остатокот од популацијата.
- Индицирана превенција: насочување кон лица со висок ризик за
ментални нарушувања.
Секундарната превенција се однесува на интервенциите преземени за
да се намали преваленцата, т.е. сите специфични стратегии поврзани со
третманот и терциерната превенција вклучуваат интервенции кои ја
намалуваат инвалидноста и сите форми на рехабилитација, како и спречување
на релапси на болеста.
Промоцијата на менталното здравје СЗО ја дефинира унапредувањето
на здравјето како „процес кој им овозможува на луѓето да ја зголемат
контролата и да го подобрат своето здравје“ (СЗО, 1986). Промоцијата на
менталното здравје честопати се однесува на позитивно ментално здравје.
Позитивното ментално здравје е посакуваниот резултат од интервенциите за
унапредување на здравјето. Менталното здравје е дефинирано од гледна точка
на отсуство на ментална болест, но треба да се редефинира од гледна точка на
позитивно ментално здравје во различни контексти и култури. Стратегиите за
унапредување на менталното здравје се поврзани повеќе со подобрување на
квалитетот на животот и потенцијалот за здравјето отколку со подобрување на
симптомите и дефицитите. Овие треба да бидат препознаени, не како
стратегии за терцијарна превенција, туку како унапредување на менталното
здравје во нејзина најпозитивна смисла. Промоција на менталното здравје е
секоја акција преземена за да се зголеми менталното здравје и благосостојбата
меѓу населението и поединците. Превенцијата се занимава со избегнување на
заболувања, додека унапредувањето е за подобрување на здравјето и
благосостојбата. Со идентификување на позитивните аспекти на менталното
здравје, може да се потенцираат или таргетираат областите за промовирање и
целите што треба да се постигнат. Детерминантите на менталното здравје
вклучуваат не само фактори поврзани со активности на поединци, како што се
однесување и начин на живот, вештини за справување и добри меѓучовечки
односи, туку и социјални и еколошки фактори како приход, социјален статус,
49
образование, вработување, домување и услови за работа, пристап до
соодветни здравствени услуги и добро физичко здравје. Спречување на
ментални нарушувања не само што вклучува таргетирање на факторите на
ризик и раните симптоми на болеста, туку може да вклучи и промовирање на
поврзани активности кои го подобруваат целокупниот квалитет на живот на
луѓето и нивното општество. На пример, откриено е дека злоупотребата на
децата, сексуалната злоупотреба и употребата на супстанции се поврзани со
голем број ментални нарушувања. Промотивни и превентивни активности
насочени кон подучување на родителски вештини во основните и во средните
училишта и поддршка на семејствата може да ги намалат злоупотребата и
занемарувањето на децата и да ги спречат идните проблеми со менталното
здравје.
Практична работилница-значење на менталното и емоционалното

здравје
- Разјаснување на значењето на менталното и емоционалното здравје;
- Поттикнување на размислување што значи менталното и емоционалното
здравје во контекстот на работа со пациенти
Дефинирање на менталното здравје, неговите елементи и неговото
значење во севкупното здравје.
Работа во мала група:
Учесниците се претставуваат според имињата и месецот на раѓање (и
хороскопскиот знак). Целата група се дели на мали групи од по 5-6 члена врз
основа на ист хороскопски знак (група водолии, јарци, скорпии, близнаци и
т.н.). Еден член од групата е во својство на набљудувач.
На сите мали групи, им се даваат по девет мали ливчиња.
Групата добива задача да испише ставови, на секој од малите листови,
околу тоа што секој член подразбира да се биде ментално и емоционално
здрав. Како група треба да се договорат да ги подредат констатациите по
важност, при што најважната е на врвот, a најневажната на основата. Листата
што ќе ја добијат по подредувањето на малите ливчиња се претставува.
По завршувањето на работата во малите групи по еден претставник од
секоја група ги презентира ставовите до кои е дојдено во групата за она што
значи да се биде ментално и емоционално здрав. Претставникот од секоја
група треба да се осврне на следново:
Се осврнува на најважниот исказ; Се осврнува на најмалку важниот
исказ; Се осврнува на хиерархијата на ставовите;
50
Набљудувачот од секоја група се осврнува на процесот на договарање
во групата и на меѓусебната соработка. Што треба да се набљудува:
- Распоредувањето на членовите на групата - кој стои, кој седи, дали е некој
надмоќен со својата позиција и сл.
- Положбата на телото - како кој седи, дали е наведнат напред, свртен со грб,
свртен со глава на друга страна и сл.
- Движење - колку има движење наоколу и во место, кој колку гестикулира.
- Контакт со поглед - колку се гледаат учесниците додека се договараат, кој
гледа на страна.
- Покажување поддршка и одобрување - како луѓето се поддржуваат меѓу
себе, како одобруваат, или спротивното - како негодуваат.
- Ориентација кон задачата - колку секој член од групата учествува во
задачата, колку е мотивиран за соработка.
- Вербална комуникација - кој зборува малку, кој зборува многу, кој воопшто
не зборува, дали учесниците се слушаат еден со друг.
- Донесување на решенија - кој донесува решенија, дали сите заедно се
договараат, дали еден пресекува и донесува решение, дали се јавува конфликт
и како се разрешува.
51
ПСИХОЛОГИЈА НА ФИЗИЧКА БОЛКА
Перцепцијата на болката вклучува многу повеќе од eдноставна
сензација. Афективните и когнитивните компоненти на болката се честопати
исто толку важни како и создавањето и преносот на сигналот за болка. Овие
емоционални аспекти се најистакнати кај пациенти со хронична болка, но
познавањето на психологијата на болка може во голема мерка да го подобри
третманот и на акутна болка.
Болка и нејзината перцепција

Лимбичкиот систем, каде што се обработуваат емоциите, ја модулира
количината на болка што се чувствува од одреденa болна дразба. Болката
може да се дефинира како сигнал дека нешто не е во ред некаде во телото, сѐ
додека сигналот не дојде во психосензорниот центар за болка во кортекстот
каде сигналот станува осетот што ние го нарекуваме болка. Емоционалниот
одговор на болка го вклучува предниот цингуларен гирус и десниот вентрален
префронтален кортекс. Овие центри се активираат и од социјалното
отфрлување. Серотонинските и норепинефринските кола се исто така
вклучени во модулацијата на сензорните стимули, што веројатно влијае на тоа
како депресијата и антидепресивните лекови влијаат на перцепцијата на
болката.
Психолошки фактори во доживувањето на болката
Контекст
Перцепцијата дури и на акутната болка е многу зависна од контекстот
во кој се јавува. Во лабораториските студии за експериментална болка во која
се контролира контекстот (стравот и вознемиреноста) болката е послаба.
Внимание
Фокусирањето на вниманието на болката ја појачува самата болка.
Пациентите кои имаат соматска преокупација или хипохондријаза се
преосетливи на телесните сензации. Најдено е дека присуството на
вообичаените телесни сензации кај нив се засилува до тој степен што ги
чувствуваат болно.
52
Спротивно на тоа, оттргнувањето на вниманието на пациентите е
многу ефикасно во намалувањето на нивната болка. Пациенти кои се
подложуваат на болна интервенција чувствуваат помала болка ако нивното
внимание при интервенцијата е окупирано на пр. со видео игра.
Анксиозност
Анксиозноста, стравот и чувството за губење на контролата го
зголемуваат доживувањето на болката. Докажано е дека третирањето на
анксиозноста и обезбедување психолошка поддршка ја намалува болката и ја
намалува употребата на аналгетици. Подобрување на чувството за
самоконтрола кај пациентите и овозможување да се вклучат во сопствената
нега е исто така корисно во намалување на доживената болка. Од тука многу е
важно да се даде објаснување на пациентот пред секоја дијагностичка,
тераписка и хируршка интервенција која предизвикува болка. Во
објаснувањето на болноста во постапката пожелно е да се користат изрази
како што се „блага непријатност“, наместо „болка“.
Научена болка
Болката може да биде повеќе научен одговор, отколку чисто физички
проблем. Исто како што пациентите со карцином можат да развијат гадење
како научен одговор на третманот и да го искусат тоа дури и пред
администрација на хемотерапија, пациентите можат да научат да имаат болка
дури и во отсуство на физичка дразба. Во некои случаи, болката може да биде
во целост „само во умот“. Пациентите можат да научат да чувствуваат
различен квантитет на болка само со гледање на други луѓе.
Очекувања
Очекувањата на пациентите за тоа колку болка треба да имаат, исто
така, влијаат на тоа колку болка чувствуваат, нивниот одговор на третман и
дали состојбата станува хронична. Исти повреди предизвикуваат различно
ниво на болка во различни културни средини што се припишува на локалните
култури и очекувања. Било каква порака од лекарот за пациентот во правец на
драматизирање на состојбата поврзана со болка, па и самото давање на
терапија за болка и особено боледување, влијае на нејзиното доживување во
поголем интензитет. Од друга страна на пациентите на кои не им е дозволено
боледување, не им е препишан аналгетик и им е кажано дека „треба да се
однесуваат вообичаено“, имаат помало чувство на болка.
Ефектот на плацебо, исто така, е под влијание на очекувањата на
пациентите и лекарите. Може да се претпостави дека ефектот „ноцебо“ (т.е.
перцепцијата на штетата што произлегува од верувањето на пациентот) може
53
да биде резултат на пораки кои ненамерно ја зголемуваат вознемиреноста на
пациентот и очекувањата за болка.
Верувања и справување
Пациентовите верувања за нивната болка, нивните вештини за
справување, нивната тенденција да имаат „катастрофични очекувања“,
самоефикасноста и нивната внесеност во „улогата на болен“ имаат влијание
врз тоа колку чувствуваат болка и како таа влијае врз нив. Во успешното
враќање на работа на пациентите со болки во грбот, најважниот фактор е
намалување на субјективните чувства на инвалидитет. Пациентите кај кои е
дијагностицирано фибромијалгија треба да престанат со катастрофични
очекувања за да се подобрат и мора да бидат убедени дека имаат капацитет да
бидат пофункционални. Пациентите треба да разберат дека тие самите имаат
важна улога во пренасочувањето на вниманието и дека можат да го
минимизираат влијанието на болката врз нивните животи.
Хронична болка
Пациентите со хронична болка обично имаат проблеми со
психолошките и емоционалните аспекти на болката. Се покажа дека
базичните психолошки фактори се многу важни во развојот на хронична
болка по операцијата, тензичните главоболки и фибромијалгијата.
Идентификувани се шест фактори кои се поврзани со неуспехот во третманот
на долногрбната болка и сите шест се психосоцијални. Дури и кај хроничната
епизодична долногрбна болка од големо значење се психолошките влијанија.
Постои еден маѓепсан круг во кој болката предизвикува попреченост и
стрес, што пак ја влошува перцепцијата на болката. Нездравиот начин на
живот, недостатокот на социјална поддршка, депресивното заболување и
злоупотребата на супстанции се предиспонирачки фактори за хронична болка.
Хроничната болка се нарекува „сложена“ кога има интеракции на
психолошки, семејни и правни проблеми.
Однесување
Неактивноста е сериозна пречка за подобрување на хроничната болка.
Откриено е дека многу пациенти со фибромијалгија имаат магепсан круг на
погрешно однесување кон болката, што резултира во понатамошно губење на
кондицијата, социјална дисфункција и последователно влошување на болката.
Дебелината е исто така проблем во хроничната болка.
Некои пациенти со хронична болка демонстрираат однесување на
болка само пред околината, а го намалуваат ваквото однесување кога мислат
54
дека никој не ги гледа. Елиминирањето на ваквото однесување доведува до
подобрување на состојбата со хроничната болка.
Болката може да резултира од условени реакции на страв, кои
опстојуваат дури и по разрешување на болката, фобични реакции на болка и
посттрауматско стресно нарушување. Некои пациенти имаат подобрување на
нивната болка со терапија за десензибилизација.
Психијатриска болест
Севкупно, некои психијатриски морбидитети се присутни кај 67% од
пациенти со хронична болка. Нарушувања на личноста се откриени кај 31% до
59% од пациентите со хронична болка. Кај пациенти со нискогрбна болка 70%
имаат хистерично нарушување, а 8% имаат социопатско нарушување на
личноста.
Соматоформно болно растројство

Тоа е состојба на физичка болка за која нема медински докази.
Психолошките фактори имаат главна улога во појавата, изразеноста,
одржувањето или влошувањето на ова растројство. Епидемиологијата на оваа
состојба не е позната, но необјаснетата хронична болка која предизвикува
инвалидитет е честа појава во општата пракса.
Повеќето пациенти со соматоформно растројство имаат болка што се
шири на нови зони од местото на повредата, додека тоа не е случај кај
пациентите кои имаат објективни знаци на повреда. Споредено со пациентите
кои имаат сериозни повреди кои вклучуваат долготрајна болка, кај пациентите
со соматоформна болка има повеќе од пет пати поголема веројатност да
користат опиоидни аналгетици, па оттука тие се под зголемен ризик за
злоупотреба на опиоиди.
Хипохондријазата е, друг вид на соматоформно растројство што
подразбира страв од болест која не постои, исто така идентификувана и кај
пациенти со хронична болка.
Нарушувања во расположението
Постои несомнена поврзаност на болката со депресијата. Во една
студија на пациенти со хронична болка на опиоиди, откриено е дека 61%
имаат мајор депресија. Се чини дека болката предизвикува депресија барем
толку често колку што депресијата предизвикува болка. Во депресија со
доживување на болка, пациентот се чувствува полошо. Со лекување на
депресијата често може да се реши и хроничната болка. Без разлика дали
депресијата се смета за причина или последица на хронична болка, треба да се
третира како коморбидна состојба која бара истовремен третман.
55
Анксиозно растројство
Анксиозното растројство е откриено кај 10,6% од хронични пациенти
со мускулно-скелетни болки. Животниот ризик за анксиозно растројство е два
пати поголемо кај пациенти со хронична долногрбна болка од останатата
популација.
Психолошка евалуација на пациент со хронична болка

Поради влијанието на психолошките фактори врз хронична болка
неопходно е севкупно соматско и психолошко психијатриско иследување на
сите пациенти со хронична болка.
Резиме
Емоционалните проблеми се многу важни во проценката и третманот
на болката. Лекувањето само на физичката болка може да ги остави нерешени
овие проблеми и, можеби, да ги влоши преку засилување.
Разбирањето на влијанието на стравот, очекувањата и вниманието
може да им помогне на лекарите поефикасно да се справат со болката.
Психолошките проблеми се особено истакнати кај хроничната болка. Иако
лекарите за акутна нега не ги третираат овие психолошки состојби, тие можат
да помогнат при упатување на пациентите на соодветно психолошко или
мултидисциплинарно иследување и третирање.
Практична работилница-психологија на физичка болка

- Разбирање на значењето на психолошките фактори во
доживувањето на физичката болка кај пациентите;
- Разлики и специфики на акутната и хроничната болка и влијание
на психолошките фактори врз нив;
- Сфаќање на неопходноста на проценка и третирање на
психолошките фактори кои влијаат на доживувањето на физичката
болка при нејзин третман.
Дефинирање на болката како сензитивен феномен, физиологија на
нејзината перцепција, психолошките фактори кои влијаат на доживувањето на
болката, специфики во психолошкото справување со хроничната болка,
значењето на психолошката евалуација на пациент со хронична болка.
Работа во мала група:
Разработка на физиолошките аспекти на перцепирањето на физичка
болка предизвикана од различни причини (повреда, болест).
56
Разработка на психолошките фактори кои влијаат на доживувањето на
болката.
Разработка на спецификите во психолошкото справување со
хроничната болка.
Разработка на значењето на психолошката евалуација на пациент со
хронична болка и третирањето на психолошките аспекти од нејзиното
доживување при лекување на физичката болка.
57
ПСИХОЛОШКИ ОДГОВОР НА БОЛЕСТ
Здравјето и болеста се крајни точки на континуумот низ кој постојат
застои, динамика помеѓу постојано променливиот организам и бројните
патогени агенси, развој и адаптација на факторите од надворешната средина.
Биомедицински модел на болест

 Болеста доаѓа надвор од телото и го напаѓа предизвикувајќи
внатрешни физички промени или пак доаѓа од самиот организам
(хемиски дисбаланс, бактерии, вируси, генетска предиспозиција).
 Поединецот не е одговорен за својата болест, која е поради биолошки
промени кои се надвор од негова контрола, т.е. болните луѓе се жртви.
 Лечењето се состои од вакцини, лекови, хируршки интервенции,
хемотерапија, радиотерапија...., од кои секоја метода има за цел
промена на физичката состојба на телото.
 Одговорноста за лекувањето ја има докторот.
 Здравјето и болеста се квалитативно различни состојби - поединецот е
или здрав или болен и помеѓу тие две крајни точки нема континуум.
 Психичкото и телесното функционирање се независни едно од друго,
апстрактното психичко се однесува на чувствата и мислите кои не
можат да влијаат на физичката материја.
 Болеста може да има психолошки последици, а не психолошки
причинители.
Овој модел не може да објасни:
 Зошто исти надворешни услови не водат до болест кај сите индивидуи
кои се изложени на нив;
 Зошто имунолошкиот систем кај некој е подобар, кај друг послаб;
 Зошто ист модел на лекување на иста болест не дава исти резултати
кај различни индивидуи;
 Како предоперативната психолошка подготовка (вклучувајќи и
редукција на анксиозноста) може да влијае на подобрување на
стапката на опоравување и излеченост;
 Поврзаност помеѓу перцепцијата на симптомите и нивната контрола,
како ставовите можат да влијаат на текот и прогнозата, особено при
хронични болести (СИДА, карцином, гојазност, срцеви болести);
 Енормни разлики во доживување/ толеранција на болка кај различни
пациенти.
Современи концепти:
58
 На настанокот, текот и резултатот на болеста не влијае само еден
патоген агенс, туку и постојаната интеракција помеѓу организмот (на
болната индивидуа) и околината, којашто воедно е и променлива;
 Местото кое поединецот го зафаќа на континуумот здравје-болест,
зависи од бројни, внатрешни (генетика, развој) и надворешни услови
(вработување, сиромаштија, маргинализација...);
 Здравјето е во врска со однесувањето на поединецот, животниот стил,
психолошките и социјалните фактори, на кои може да влијае директно
со сопствената волја.
Холистички пристап:
 Човечкото суштество е комплексен, целовит, единствен систем;
 Го увидува значењето на психосоцијалните фактори;
 Е во основата на биопсихосоцијалниот модел на здравјето и болеста,
со сфаќање дека тие зависат од биолошките, психолошките и
социјалните фактори
Биопсихосоцијален модел на болест

БИО (генетика, вируси, бактерии, лезии, структурни дефекти).
ПСИХО (когниција-очекувања од здравјето, емоции-страв од лекувањето,
однесување-пушење, исхрана, стрес, болка).
СОЦИЈАЛЕН (норми за однесување, притисок за промени, вредност на
здравјето, социјална класа, етничка припадност, вработеност).
Импликации од биопсихосоцијалниот модел на болеста:
 И болеста и здравјето се последица на различни фактори, кои и самите
предизвикуваат различни ефекти;
 Здравјето не е однапред дадено, до него се доаѓа со задоволување на
биолошки, психолошки и социјални потреби;
 За одржување на здравјето, настанокот и текот на болеста одговорна е
интеракцијата на процесите на макро ниво (социјална поддршка,
депресија...) и микро ниво (пореметување на ниво на ткива, клетки,
биохемиски пореметувања...);
 Планирање на специфично лекување за секој поединечен случај;
 Од докторот се очекува да ги разбира социјалните и психолошките
фактори кои придонесуваат за развој/одржување/излекување на
болеста, за да ги опфати во лекувањето.
Психолошкото доживување на соматската болест содржи:
1. Однос на пациентот кон болеста;
2. Однесување во текот на болеста;
3. Ставот кон барање медицинска помош, прифаќање или не на помошта.
59
Перцепцијата на болеста се заснова на:
 Квалитетот и нтензитетот на сензацијата од непријатен карактер
(болката).
 Првата процена на изворот на болката, т.е. кој дел од телото е заболен.
 Фаза на „неорганизираност” на болеста ја карактеризира:
- загриженост,
- страв,
- нејасни претпоставки за природата и значението на болеста.
 Фаза на “организираност” на болеста се реализира со поставување на
дијагноза од страна на доктор, по што следи тренд на смирување на
емоционалните реакции кои се под влијание на механизмите на
одбрана.
Психички реакции на соматските болни

1. Нормопсихички реакции - кои квалитативно се разликуваат од
патопсихичките, но се клиничкофеноменолошки слични,
2. Патопсихички реакции.
Нормопсихичките и патопсихичките реакции во многу случаи се
комбинираат и делуваат синергично.
Патопсихички реакции на соматски болни

1. Депресивни: мисловна преокупираност со болеста, со мрачни
претпоставки за иднината и крајната цел, со преиспитување на
минатото и барање причина во себе за настанатата болест,
самообвинување, загриженост дали поради сопствената немоќ
околината ќе му помага, страв од смрт, суицидални мисли, желба за
умирање.
2. Хипохондрични: преувеличување на тежината на сопствената болест
со песимистичка процена на крајниот резултат или цел.
3. Параноидно-кверулантски: проекција на чувството на вина и
обвинување на другите за настанување на болеста, најчесто членовите
на семејството и медицинскиот персонал.
4. Еуфорични: повишено основно расположение, како резултат на
бегство од неподносливата реалност.
5. Инфантилни: пасивно-рецептивна позиција, егоцентризам,
беспомошност, постојано очекување и изнудување внимание од
другите, барање од другите да ја прифатат болеста како „чесна
причина” за избегнување на обврските и одговорностите кон
фамилијата и општеството.
60
Важноста на идентификување на психичките реакции кај соматските
болни - му овозможува на докторот да:
- го оспособи и придобие болниот за корисна соработка во процесот
на лекување,
- го поттикне и поддржи активирањето на корисните механизми на
одбрана,
- ги спречи можните автоагресивни постапки.
Психичка реакција на болен со тешка болест

Што се случува со болен на хемодијализа?
Хемодијализата е еден од третманите кои носат најмногу психолошки
стрес. Каплан Де Нур (Kaplan De-Nour) наведува три основни извори на стрес
при овој третман:
1. Многу ограничувања кои се составен дел од третманот;
2. Зависност од машините и фактот дека машината е контролирана од
други;
3. Бројни фрустрации во секојдневниот живот.
Што се случува на психолошки план кај овие пациенти?
- Појава на анксиозност – може да биде егзистенцијална и
сепарациона. Најизразена е во првите 3 месеци, најчесто низ форма
на нозофобија и танатофобија.
- Слабеење на егото – напуштање на зрелите начини на контрола на
импулсите и афектот, склоност кон агресивни манифестации,
користење примитивни механизми на одбрана.
- Измена на концептот за телесната шема и прераспределба на
либидонозната енергија – преку концентрација на либидинозната
енергија на делот од телото кој се доживува како проблематичен,
каде што е жариштето на проблемот се бубрезите.
- Реактивација на интрапсихичките конфликти, нагласување на
постоечките црти на личноста – ананкастична, уретрална,
пасивно-зависна, анксиозна.
- Слабеење на механизмите на одбрана – негација, регресија,
изолација, поместување, проекција и интелектуализација.
- Осиромашување на фантазмите - сиромашни, еднолични, врзани
со ситуацијата, со дијализата.
- Нарушен егзистенцијален модел – живот на машина, промена на
социјалните улоги.
Прифаќање на болеста
Тоа зависи од многу фактори:
- сериозноста на болеста,
61
- сфаќањето на болеста и опасноста што ја носи,
- психолошката структура и искуствата на пациентот.
Адаптација на дијализа
Периодот на прилагодување кон дијализата е долг процес поделен во три фази
(Рајхман и Леви):
1. период на „меден месец“,
2. период на разочарување и обесхрабрување,
3. период на долгорочно прилагодување.
1. „Меден месец“
Чувството на задоволство и надежта по примената на првата дијализа
доведува до намалување на симптомите на уремична "псевдоневрастенија"
(апатија, замор, раздразливост..).
2. Периодот на разочарување и обесхрабрување
Овој период е условен од техничките ограничувања на дијализата, потребата
да се вратат социјалните улоги во семејството и општеството и
компликациите на основната болест.
3. Период на долгорочно прилагодување
Започнува приближно 3-12 месеци по првата хемодијализа и се карактеризира
со флуктуации во расположението и општата состојба:
- Помалку адаптирани и кооперативни пациенти најчесто се
интровертни, се доживуваат себеси како „очајни“ луѓе, имаат
ниска толеранција на фрустрации во својата животна историја,
имаат импулсивно и неодговорно однесување и не ја прифаќаат
улогата на пациенти.
- Подобро прилагодени и кооперативни пациенти, најчесто се
екстровертни и оптимисти, со надпросечна интелигенција, ја
прифаќаат улогата на пациенти и имаат поддршка од семејството.
Како да се помогне?
Неопходна е тимска работа и социјална поддршка со земање предвид
сложеноста на сите психосоцијални фактори кај овие пациенти и
интеракциите на психолошките фактори и успехот во третманот.
Практична работилница-психодинамика на адаптација на пациентот на

болест
Цели на работилницата: Сфаќање на психолошките реакции на
болеста од страна на пациентот.
Бура на идеи: Како болниот ја доживува болеста, како загуба, како
казна, како сепарација?
Објаснување на асистентот: Различни модели на објаснување на
болеста, содржина на психолошкото доживување на соматската болест, на
62
што е заснована перцепцијата на болеста, нормопсихичките и патопсихичките
реакции на соматските болни, психичките реакции и фази на прифаќање на
тешка болест.
- дискусија за моделите на болест, психолошките реакции на болеста и фазите
на нејзинот прифаќање.
Играње улоги:
Пациент во момент на соопштување на дијагноза од страна на лекар
(определување на возраст, пол, социјален. статус...).
Улоги: - пациент, лекар, медицинска сестра, членови на семејството.
Да се распределат различно: како би било да е пациентот постар,
помлад, да има семејство, да нема семејство, итн. Секоја група поднесува
извештај за својата работа.
Дискусија за впечатоците од работилницата.
Завршно резимирање на работилницата од страна на асистентот.
ПСИХОЛОГИЈА НА БОЛНО ДЕТЕ
Краткорочно хоспитализирање деца

Реакцијата на краткорочните хоспитализации најмногу зависи од тоа
дали родителот е со детето или не и колку е различна болничката атмосфера
од дома. Ако детето е со родителот, неговите играчки се до него, ако може да
63
продолжи со стандардни активности и доколку персоналот е близу до него,
реакцијата на хоспитализацијата е минимална (Браун 1979).
Помалите деца се навикнуваат да бидат на одделот, можат да
воспостават добри односи со персоналот и минимално да реагираат на
заминувањето на мајката.
Децата на училишна возраст обично се грижат за приемот, но
генерално не покажуваат значителен гнев или безнадежност кога се
раздвојуваат.
По враќањето од хоспитализација, помалите деца може да покажат
промени во однесувањето и имаат потреба родителите да им потврдат дека сè
уште ги сакаат.
Долготрајна хоспитализација на деца

Деца кои се хоспитализирани рано и често покажуваат емотивни
проблеми и проблеми со однесувањето во адолесценција.
Фактори кои придонесуваат за ова се;
- Возраста – децата по првата година, колку што се помали, толку
повеќе имаат видливи последици;
- Стабилноста на семејното и социјалното опкружување;
- Соодветни подготовки за хоспитализација;
- Услови во кои детето е хоспитализирано;
- Број на потребни болни процедури;
- Автентичноста на блиските луѓе;
- Претходно искуство во болницата;
- Односи дете-родител;
- Темпераментот на детето;
- Когнитивниот стил што го има детето;
- Простор и активности што ги има болницата;
- Односот на болничкиот персонал;
- Организациската структура на одделот и степенот на ориентација
кон детето.
Реакција на семејството на болест на дете

За време на акутната фаза на болеста, семејствата покажуваат
тенденција кон поголема кохезивност.
Ако болеста стане хронична, постојат две екстремни реакции на
надминување - два различни начини на кои семејствата можат да се
организираат околу хроничното заболување на детето:
64
1. Семејството задржува зголемена блискост. Тоа се фокусира на болеста
и инвалидитетот, што влијае на независноста на секој од членовите,
кои ја преземаат одговорноста од пациентот да се грижи за себе.
2. Семејството се разделува, еден родител влегува во симбиоза со
болното дете, а другиот родител го напушта семејството.
ПСИХОЛОШКИ АСПЕКТИ НА РАЃАЊЕ НА ДЕТЕ СО

ПОПРЕЧЕНОСТ
Фази на реакција на родителите на раѓање на дете со попреченост

Почетна фаза – фаза на шок и чувство на неверување. Во тој период
доминира стравот, така што дури и наједноставните информации дадени на
најблаг начин е тешко да се прифатат.
Фаза на негирање – кога се доведува во прашање сериозноста на
штетата (тогаш се очекува детето да се излечи и тие често одат од лекар до
лекар во потрага по „вистинското“).
65
Фаза на тага и лутина – во која преовладува депресивно
расположение и вина. Во таа фаза, тие можат да ја обвинат судбината, да се
обвинуваат едни со други, но и детето или лекарите.
Фаза на прилагодување – кон состојбата проследена со реорганизација
на однесувањето, вообичаено е да поминат неколку месеци за оваа фаза, иако
осцилациите се значајни и можат да траат пократко, но да траат и неколку
години.
Влијание на попреченоста врз партнерството

Обично партнерите не поминуваат низ фазите на прилагодување во
исто време. Татковците остануваат подолго во фаза на негација и со тоа се
спречуваат да влезат во фаза на тага, додека мајките остануваат подолго во
периодот на тага и вина. Поминување низ одредени фази со различна
динамика ја отежнува комуникацијата меѓу партнерите и доведува до
натамошно продлабочување на кризата. Иако не постојат показатели од
истражувања за поголема стапката на разводи кај овие семејства, искуството
упатува дека ризикот од тоа е зголемен. Она што е неспорно е дека овие
парови имаат проблем во блискоста, со процесот на донесување одлуки, како
и со начинот на донесување на одлуките. Во целина, овие парови имаат
повисок степен на незадоволство и вознемиреност во меѓучовечките односи.
Влијание на попреченоста врз социјалниот живот на родителите

Покрај значајниот финансиски проблем, особено кај самохраните
родители, дополнителни се проблемите во смисла на намалување на
слободното време, проблеми за мајката да продолжи да работи доколку е
вработена, како и проблем за планирање на раѓање на друго дете.
Став на родителите кон детето со пречки

Повеќето родители успеваат да воспостават топла врска со своите
деца со пречки и покрај фактот дека тие можат објективно да имаат многу
побарувања и да бидат напорни, пред сѐ поради бавната способност за учење,
проблемите во однесувањето или други дополнителни барања што можат да
ги имаат. Мал број родители може да имаат проблеми. Потценувањето на
способностите на овие деца доведува до нивна прекумерна заштита и
инфантилизам, нивно отфрлање или занемарување. За повеќето родители,
здравото дете кое добро се развива е дел од нивниот систем за самопочит и
сопствено чувство на вредност, така што можат да се јават психолошки
проблеми кај оние родители кои немаат други деца.
66
Влијание на попреченоста врз децата
Стекнување вештини
Некои телесни пречки дефинитивно доведуваат до доцнење во
стекнувањето одредени вештини, но може да се појават и одложувања поради:
а) недостаток на родителска стимулација,
б) несоодветно образование,
в) отсуство од училиште,
г) ниска самодоверба.
Доживување на своето јас – телесна слика / телесна шема

Телесната слика е систем на меѓусебно поврзани претстави и идеи за
сопственото тело и неговите органи, што ја сочинува менталната мапа на
телото. Менталната репрезентација на телото е субјективна и не мора да се
поклопува со стварноста. Има важна улога во развојот на его-то и идентитетот
на единката. Децата се гледаат себеси онака како што на нив гледаат
возрасните (родителите), така што честопати постои диспропорција па може
да се минимизираат големите дефекти или да се пренагласуваат малите. Како
што растат децата, нивните врсници сѐ повеќе влијаат на нивната
самоперцепција.
Англискиот невролог Хенри Хед (Henry Head) ја дефинирал телесната
шема како постурален модел на телото којашто активно ги организира и
модифицира „впечатоците произведени од сензорните дразби, на тој начин
што конечното доживување на позицијата на телото, т.е. локализацијата, се
воспоставува како свесност за нешто што се одвивало претходно“. Телесната
шема подразбира и централни (мозочни процеси) и периферни (сензорни,
проприоцептивни) системи. Така, телесната шема може да се смета за збир од
процеси кои ја регистрираат позицијата на деловите на телото на единката во
простор.
Самопочитвање
Секоја личност се вреднува себеси когнитивно и емотивно. На
когнитивно ниво, детето се гледа себеси како паметно или помалку паметно,
поубаво или помалку убаво, а на емотивно ниво може да биде тажно со
негативен став кон себе и склоност кон самокритичност. Во помлада возраст,
негативен став се развива под влијание на родителите, а подоцна и врсниците
имаат многу големо влијание.
И искуството од телесната шема и самодовербата се од многу
поголема важност во адолесценцијата, кога се решаваат проблемите со
идентитетот, идната професионална ориентација или сексуалноста.
67
Преваленца на психијатриски проблеми кај деца со попреченост
Децата со телесна попреченост имаат малку повеќе емоционални
проблеми и проблеми во однесувањето од општата популација деца (12%
наспроти 6%), при што оваа разлика е поголема кога станува збор за
дисфункции на мозокот (епилепсија 28%).
Семејни фактори во развојот на дете со пречки

Развојот на децата со или без пречки, во голем степен зависи од
основните односи во семејството. Семејства кои се склони на прекумерна
заштита, ја влошуваат состојбата.
Справување со стрес на деца со попреченост

Дете со попреченост е соочено со специфичен стрес што предизвикува
силна вознемиреност. Добро раководење со стресот значи способност
одредена количина на стрес да се обработи во одреден временски интервал.
Хамбург и Хамург (1980) ги наведуваат следниве механизми на
одбрана што ги користат децата со попреченост:
- Негација
(негирање дека постои проблем);
- Рационализација на проблемот,
(Се чувствувам лошо поради тоа-сите се чувствуваат лошо со тек на времето);
- Проекција,
(Мама се чувствува лошо затоа што имам напади);
- Регресија,
(Мама треба да биде од моја страна постојано);
- Потиснување,
(Јас навистина немам никакви сексуални желби);
- Поместување,
(„Се чувствувам лошо со егземот и не знам зошто“ се поместува на „мојата
соба е хаос и се чувствувам лошо затоа што е таква“).
Практична работилница-психологија на дете со попреченост

Цели на работилницата: Сфаќање на психолошките реакции на
родителите на дете со пречки, влијанието на попреченоста врз семејството,
врз развојот на детето.
Бура на идеи: Кои се реакциите на родителите при раѓање на дете со
пречки? Како влијае попреченоста на релациите помеѓу родителите, на
нивните релации со детето? Кои се влијаниата на попреченоста врз
севкупниот равој на децата?
68
Објаснување на асистентот: Психолошките реакции на родителите
на раѓање на дете со попреченост, психолошките фази низ кои поминуваат,
влијанието на попреченоста врз интрасемејните релации, специфики на
психолошкиот равој на детето со попреченост.
Разработка на психолошките фази на прифаќање на родителите на
попреченоста на нивното дете.
Играње улоги:
Посебни сценарија за секоја од фазите на прифаќање од страна на
родителите на детето со попреченост, кои бараат лекарска помош за детето.
Поделба на улогите (татко, мајка, дете, лекар, медицинска сестра).
Одигрување на сценаријата.
Дискусија за впечатоците од работилницата.
Завршно резимирање на работилницата од страна на асистентот.
ПСИХОЛОГИЈА НА ХОСПИТАЛИЗИРАНИ ПАЦИЕНТИ

Во последниве децении фокусот на професионалците во здравството
од ексклузивна посветеност кон дијагностицирање и лекување на
заболувањето на пациентите се поместува на третманот на заболените лица во
целина, односно севкупна грижа за сите аспекти на болеста, на техничките и
психосоцијалните компоненти поврзани со болеста, односно нејзиниот
третман.
Пациентите кои се хоспитализирани не се само болни, тие честопати
имаат и проблеми, понекогаш сериозни психолошки и социјални проблеми.
Покрај чувствителната природа на здравствените работници и вработените во
болниците, овој проблем е најчесто запоставуван и ставан во втор план во
секојдневната рутина на згрижување на голем број пациенти.
Анксиозноста предизвикана од болеста и улогата на болен

Сите пациенти пристигнуваат во болница со одреден степен на
анксиозност. Дијагностичките постапки создаваат страв поради стравот од
69
непознатото и што ќе биде откриено при тоа. Секој престој во болница е
трауматско искуство за пациентот. За оние пациенти кои имаат потреба од
долготраен третман, болничкото искуство честопати е поврзано со силен
страв и безнадежност заради чувство на болка, хируршки интервенции, закана
од инавлидност или смрт. Од друга страна позитивната прогноза не гарантира
целосно ослободување од анксиозноста поради опстојување на грижата за
понатамошниот тек на болеста.
Причини за пренагласена анксиозност кај пациентот поврзани со

неговата личност
Можни се пренагласени реакции на анксиозност и страв кај пациенти
со релативно банални заболувања и потреба од рутински операции кои можат
да се должат на некои неповолни лични искуства, или од блиското
опкружување, или поради самата психолошка структура на пациентот.
Пренагласената манифестација на анксиозност и страв кај пациентот, која
нема да биде суштински разбрана од здравствените работници, може да
доведе до недоволно внимание кон тој пациент, што во крајна линија ја
влошува и потенцира анксиозноста.
Причини за пренагласена анксиозност кај пациентот поврзани со

однесувањето на здравствените работници
Пренагласената анксиозност кај пациентите може да биде
предизвикана и од несоодветно постапување на здравствените работници:
- Подложеност на прегледи и тестови чија цел пациентот не ја разбира;
- Добиени резултати од испитувања кои не му се доволно објаснети;
- Несоздавање атмосфера во која пациентот ќе се чувствува слободен да
поставува прашања за својата состојба и постапките кои се преземаат
во неговиот третман.
Друг аспект на хоспитализација што претставува сериозна психолошка
траума е неминовноста од преземањето на „улогата на болен“. Да се биде
болен во болничка постела подразбира губење на вообичаените права,
привилегии, задоволства и симболи на личниот статус и преоѓање од улога на
личност со одреден статус во позиција на анонимен пациент. Ваквата позиција
е сериозна траума за егото. Од субјект кој имал целосна слобода на
одлучување за себе станува предмет на третман за кој целосната одговорност
ја преземаат здравствените работници, па едноставно му се наложува кога да
јаде, кога да спие, кога и какви лекови да зема итн. Всушност пациентот се
соочува со психолошка регресија на ниво на мало дете во која состојба е
тешко да ја одржи позитивната слика за себе.
70
Во овој контекст од исклучителна важност е индивидуализираното
внимание за секој од пациентите како би се максимизирале придобивките од
медицинските интервенции и третмани. Телото, умот и емоциите се
единствена целина, па оттука лекувањето на телесната болест со
запоставување на личноста не креира атмосфера за целосно лекување, дури и
при најсофистициран третман во строго медицинска смисла.
Секоја соматска болест може да доведе до длабоки психолошки
промени. Несомнената психолошка регресија која се случува при соматската
болест кај хоспитализирани пациенти може да оди до степен тие манифестно
да се однесуваат како деца, со чести поплаки и инсистирања кои се однесуваат
на различни барања, како и видливо задоволство при топло персонализирано
внимание насочено кон нив од страна на здравствените работници.
Искуства што влијаат на текот на заболувањето на пациентот за

време на неговиот престој во болница
1) Релацијата пациент - персонал;
2) Релациите со другите пациенти;
3) Интерперсоналните релации на здравствените работници.
Овие односи можат поволно, или неповолно да влијаат на клиничката
состојба на пациентот.
Релација пациент – персонал

Лекарите и медицинските сестри, за пациентот ја играат улогата на
семоќни родители. Ако искуствата со примарните објекти од детството
(родителите) биле неповолни за пациентот, тие можат да влијаат негативно
врз актуелните односи со медицинскиот персонал.
Многу пациенти се нагласено загрижени за односот на здравствените
работници од кои се зависни така што ги задушуваат своите чувства и не ги
изразуваат за да не ја нарушат релацијата со нив. Задушувањето на овие
интензивни чувства може да има неповолен ефект на севкупната состојба и
текот на болеста. Може, на пример, да предизвикаат астматичен напад,
интензивирање на хипертензијата, зачестување на нападите на ангина
пекторис итн. Поради наведеното, неопходно е на пациентот да му се даде
можност слободно да разговара за неговите чувства на страв, срам, лутина.
Релации со другите пациенти

Пациентите кои се хоспитализирани подолг временски период,
неизбежно, ќе бидат изложени на најразлични меѓусебни односи, кои можат
да бидат корисни или да бидат штетни. Од позитивната страна, пациент со
силни родителски инстинкти може да воспостави близок однос со друг
71
пациент на кого му годи таквото внимание, па и двајцата можат да имаат
корист од таа релација. Од друга страна, кога и двајцата пациенти во иста
просторија имаат сериозни проблеми на ривалство во психолошката позиција
на деца, секој може да реагира негативно на кое било посебно внимание што
може да го прими другиот од докторот или медицинската сестра.
Разновидноста на меѓусебните односи на кои е подложен пациентот, може да
влијае на неговите веќе изменети физиолошки функции.
Интерперсоналните релации на здравствените работници

Пациентите честопати се чувствителни на односите меѓу членовите на
персоналот. Видливата нетрпеливост помеѓу членовите на медицинскиот тим
може да предизвика вознемиреност кај пациентот, затоа што тој тогаш мора да
се справи со прашањето на неговата лична лојалност кон секој член на тимот.
Од друга страна несогласувањето меѓу вработените може да има уште
посериозни последици во смисла на намалување на ефикасноста на грижата за
пациентот и да го спречи напредокот на пациентот. Со цел да се решат некои
од овие меѓучовечки тешкотии, редовните состаноци на членовите на
персоналот се корисни за решавање на некои од неизбежните меѓучовечки
конфликти помеѓу вработените, што можат да влијаат на напредокот на
пациентот.
Најчесто пациентот се чувствува изгубен. Тој има минимум
информации и знаење за значењето на работите поврзани со неговата болест.
Најголем дел од времето при хоспитализацијата пациентот нема што да
направи што промовира еден вид напната досада. Болничката околина е
студена и безлична, со недостаток на внимание за секоја личност како човечко
суштество. Резултатот од сето ова е дека пациентите во болниците честопати
се чувствуваат осамени, исплашени и депресивни. Големата фреквенција на
луѓе (пациенти и персонал) не го намалува чувството на осаменост.
Согледувањата укажуваат дека голем дел од времето и енергијата на
болничкиот персонал е посветено на одржување во функција на сложениот
систем, отколку да прават нешто директно за или со пациентот.
72
КУЛТУРА НА БОЛЕСТА ВО ДОМОТ НАСПРОТИ
БОЛНИЦАТА
Постои голема разлика дали пациентот е во кревет дома или во
болница. Пропишаната медицинска помош може да биде иста, но има огромен
контраст во интерперсоналните односи.
Според традициите, домот на човекот е негова тврдина, па покрај тоа
што тој станува „пациент“ таму, тој сè уште има соодветно чувство за своите
права и привилегии и може да инсистира на тоа да се лекува според неговите
услови. Постои збир на обичаи што би можеле да се наречат „култура на
болест“ во домот. Дома болниот ја задржува облеката и своите лични
предмети што му даваат чувство на приватност, компетентност и
самостојност.
Во болницата целата негова опрема и придружните симболи на моќ се
одземени од него и се заклучуваат надвор од неговиот поглед и допир или
дури и се испраќаат дома. Социјалното опкружување се менува уште
порадикално. Луѓето во бела униформа сега започнуваат навистина да
управуваат со животот на овој човек, а не ретко, се чини дека го држат
неговиот живот, ако не и неговата смрт, во свои раце. Докторот може да стане
скоро семоќен, (или најмалку блиску до Бога), а медицинската сестра е без
сомнение личноста со најголема моќ во собата, а таква моќ во очите на
пациентот поседува и другиот помошен персонал.
Социјалните карактеристики на болницата (нејзината култура) имаат
тенденција да стимулираат значителен степен на страв кај пациентот. Било
кои од дијагностичките и тераписките постапки, при недоволна психолошка
73
подготовка на пациентот, може да бидат непотребно голем психолошки стрес
и тие може да бидат доживеани како недоволно оправдани и насилни што
може да влијае на текот на лекувањето.
Постои сериозен суштински контраст во психолошката позиција на
пациентот дома и во болница. Во болницата пациентот ѕвони на ѕвончето и
чека помош од сестрата и докторот кои се на свој терен, додека во неговиот
дом тој е домаќин, а сестрата и докторот ѕвонат за да влезат. Во домот,
здравствените работници доаѓаат и си одат додека пациентот останува, но во
болницата тоа е спротивно.
Неопходно е здравствените работници да се свесни за тоа што се
случува во телото, но и во душата на нивните пациенти, како и за важноста на
добрите меѓучовечки односи во високо контролираната болничка средина.
Психолошки аспекти на приемот во болница

Приемот на пациентот е особено важен. Првиот впечаток на пациентот
за болницата каде го донела болеста или повредата се создава токму на
местото за прием. Ова кратко искуство може да влијае на севкупниот однос
кон хоспитализацијата и третманот кои следуваат.
Секој пациент доаѓа во болница со одредено ниво на очекувања за
грижа и внимание и посакува пријателско место за тој престој. Нема
сомневање дека начинот на кој пациентот е примен кога влегува во болница
може да има големо влијание врз неговата перцепција дали е добредојден како
човечко суштество, или е само носител на некоја болест што треба да се
лекува. Односот на лицето кое го прима, тонот и внаманието со кои му се
обраќа треба да му создадат чувство дека тој е навистина добредојден. За жал,
ваквите симболи за гостопримство често недостасуваат, а самиот прием го
засилува стравот на пациентот.
Колку и да е сето ова добро познато на сознајно ниво, сепак е
неопходен континуиран тренинг и сензибилизација на лицата кои се
задолжени за прием на пациентите во болниците за да се надмине рутинското
секојдневие означено со занемарување на индивидуализираниот пристап кон
секој пациент поединечно.
Психолошки аспекти на дијагностичките процедури

И во болничката околина и во рамките на амбулантското лекување,
пациентите мора да се подложат на дијагностички процедури кои се често за
нив чудни и непознати и, следствено на тоа зачудувачки и застрашувачки.
Лекарите понекогаш забораваат дека, иако овие медицински техники се
рутински дел од нивната секојдневна пракса, тие можат да бидат силно
застрашувачки за пациентот.
74
Некои дијагностички процедури се навистина непријатни, други се
непријатни затоа што нивното исчекување предизвикува одредени фантазии.
Екстремно непријатната биопсија на коскената срцевина на пр. може да биде
помалку болна за пациент кој е детално запознаен со постапката. Од друга
страна, еден целосно неинформиран пациент може да биде прилично
трауматизиран од правење на целосно безболен електро-кардиограм затоа што
очекува болна и опасна процедура од залепените елекрододи. Цистоскопското
испитување ќе биде потрауматично за маж со сериозна вознемиреност од
кастрација отколку што е за повеќето други лица. Биопсијата на дојка ќе биде
потешка за жената со прекумерна загриженост за нејзината женственост.
Во секој случај, важно е да се има предвид дека одговорите на
пациентот на дијагностичките процедури може психолошки делумно да се
предвидат. Затоа, исклучително е важно лекарот да ја објасни постапката што
е можно појасно. Ова нема целосно да ги отстрани стравовите на пациентот,
но може да ги намали и секако, ќе го подобри односот лекар-пациент.
Психолошки аспекти на третманот

Во голема мерка, психолошките аспекти на третманот на болеста
зависат од односот на лекарот со неговиот пациент (трансфер и пренесување).
Всушност, овој однос претставува еден од најмоќните терапевтски алатки што
му се достапни на лекарот. Сепак, за жал, ова честопати се занемарува, не
само на штета на пациентот, туку и на штета на лекарот, кој може погрешно
да ги припише терапевтските ефекти на лековите или процедурите, наместо на
сопствената релација со пациентот, односно на атмосферата на оптимизам и
доверба што тој ги креира.
Севкупноста на физиолошката активност на организмот на пацинетот
(крвниот притисок, гастричните секрети, активноста на дебелото црево,
реакцијата на кожата и др.) може да биде показател меѓу другото и на
адекватноста на односот на медицинскиот персонал и пациентот.
Фармаколошките ефекти на лекот можат да бидат засилени или намалени исто
така во зависност од воспоставената позитивна или негативни релација
здравствен работник-пациент. Мора да се потенцира дека се лекува пациентот,
а не заболениот орган или самата болест, па колку и тоа да делува како фраза,
сепак е суштина на успешноста на третманот.
Психолошки аспекти на отпуштањето од болница

Многу пациенти доживуваат стравувања кога ја напуштаат болницата,
иако честопати не се свесни за тоа. Како резултат на тоа, таков пациент може
да доживее минливо или сериозно влошување на неговата болест, да развие
нови физички симптоми или да доживее вознемиреност и други психолошки
75
потешкотии. Враќањето во секојдневниот живот и напуштање на улогата на
целосна зависност понекогаш може да биде стрес за пациентите кои
пренагласено се адаптирале на улогата на болен, или имаат латентни
тенденции за зависност во структурата на својата личност.
Сеопфатниот медико-психолошки пристап кон пациентот во
болниците при што ќе биде третирана болеста, но и севкупноста на личноста
е неопходен за унапредување на успехот на третманот во целина.
Кои се пречките во постигнување на оваа цел?
Пристапувањето на медицинските работници од две крајности кои,
или веруваат дека знаат сѐ за човекот (пациентот), или пак дека таков
индивидуализиран пристап за секој пациент поединечно со респектирање на
севкупната личност, е нешто што не може да се постигне, укажува на тоа
дека и двата пристапи не се соодветни.
Друга тешкотија која се појавува, се однесува на тоа што многу лекари
и други здравствени работници се преоптоварени со своите должности и итни
задачи, што им го отежнува релаксираниот однос со нивните пациенти. Тие
страдаат од она што се нарекува „преоптовареност во можноста за сопствено
вложување во комуникацијата“ (според експертите за комуникација).
Третата пречка се екстремностите во пристапот, било да станува збор
за емоционална прекумерна вклученост, или пак нагласена дистанцираност.
Она што е потребно е сочувствително разбирање на пациентот,
неговата севкупна состојба во контекст на болеста заради која е дојден на
лекување.
76
ПСИХОЛОШКИ СТРЕС И ТРАУМА
Теорија на стрес
Во средината на 30-тите години на 20-тиот век Сели ја поставува
својата теорија на стрес во која го проширува неговото значење од физички и
на психички инсулти. Тој вели дека зборот стрес не треба да се преведува
бидејќи неговото значење се насетува.
Стресор
Стресор е секој агенс кој го загрозува психофизичкиот интегритет
(болест, војна, земјотрес), но има голем број на индивидуални стресори кои се
специфично штетни само за одредени индивидуи.
Стресна ситуација е објективно случување кое ја поттикнува или
предизвикува појавата на стресот, односно кризата, а стресот (стресната
состојба) пак е субјективна реакција на ситуацијата на стрес, односно криза.
Стресната ситуација (во психолошка смисла) е ситуација предизвикана со
промена во надворешната средина, која до тој степен ја нарушува
индивидуалната динамичка психосоцијална рамнотежа на сите поединци кои
се изложени на неа, така што поединецот не е во состојба да ја воспостави за
вообичаено време.
Низ животот, поединецот често се среќава со ситуации кои ја
нарушуваат оваа рамнотежа, но најчесто му треба кратко време повторно да ја
воспостави. Тие ситуации кои само површно ја нарушуваат индивидуалната
динамична рамнотежа, вообичаено се нарекуваат проблеми. Проблемите не
предизвикуваат подлабоко нарушување на рамнотежата ниту пак
придвижуваат позначајни промени во личноста.
Повторното воспоставување на рамнотежата по состојбата на стрес, за
разлика од постоење на некаков „проблем“, не е можно без ангажирање на
дополнителни когнитивни и емоционални потенцијали на личноста во подолг
период (сл.26).
77
Стресните ситуации имаат ваков ефект на индивидуален психолошки
план поради нивната ненадејна појава и заради назначените, понекогаш
драстични промени во амбиенталната ситуација.
Сл.26
Природни стресори се природните несреќи, физичкото и
психолошкото насилство, војната, губиток на дом/земја/семејство/пријатели,
опасност, несигурност за иднината, социјални нарушувања (одвојување од
семејство, исчезнување на член од семејство, губење на социјалната улога).
Генерални психосоцијални заштитни фактори

- Индивидуални способности за справување;
- Семејна сила и единство;
- Социјална мрежа.
Дистанца од стресорот
Примарна трауматизација е кога жртвата е директна цел. (Пр. обид за
убиство, убиство, тортура, силување..).
Секундарна трауматизација е кога секундарно трауматизираниот има
блиски врски со директната цел. (Пр.роднини или блиски пријатели на убиен,
исчезнат, силуван, малтретиран..).
Терциарна трауматизација (сведоци, помагачи, терапевти..).
Влијанието на стресорите, односно трауматските ситуации мора да
бидат сфатени во однос на зачестеноста, во однос на контекстот на
опкружувањето, како и во однос на културниот и индивидуалниот контекст на
жртвите. (Пр.способност за справување, семејно единство и сила, социјална
поддршка, идеолошки/религиски верувања).
78
Биолошки (психосоматски) аспекти на стресот (модел на Хенри 1977)
Хенри смета дека човекот при воочување на опасноста (стрес) може да
развие:
- борбено однесување (fight-or-flight),
- повлекувањето од борбата – рефлекс на умртвување (fight-flight-or-
freeze).
Борбеното однесување (fight-or-flight) е однесување кое има за цел
промена на околината, на која и се спротивставува со мобилизираност,
активација на амигдалниот комплекс и активирање на адренално-
медуларниот систем, пораст на адреналинот, норадреналинот и тестостеронот,
додека кортикостероидите остануваат исти.
Повлекувањето од борбата – рефлекс на умртвување (fight-flight-or-
freeze) е проследено со инхибиција, блокирање на мотилитетот и тежнение
кон конзервација на енергијата. Анатомски супстрат е хипокампусoт. При тоа
се активира кортексот на надбубрегот, доаѓа до пораст на лачење на АЦТХ и
кортикостероидите, додека нивото на адреналинот и норадреналинот се
нормални, а лачењето на тетстостернот е снижено.
Симпатикусот е за итни одговори при ситуации на итност „борба или
бегство“. Тој ослободува енергија и го подготвува организмот за акција,
додека парасимпатикусот е систем за чување кој го враќа организмот во
нормална состојба. Важно е да се одбележи дека симпатикусот воглавно
реагира по систем „сѐ или ништо“ односно или е надразнет, па се чувствуваат
сите симптоми предизвикани од него, или нема ниеден симптом. Ако
симпатикусот се надразни тој ја продолжува и зголемува својата активност
(лачење на адреналин и норадреналин) извесен временски период. Активноста
на симпатикусот се запира на два начина:
- адреналинот и норадреналинот се разградени од други супстанции во
организмот, или
- се активира парасимпатикусот кој всушност има спротивни ефекти од
симпатикусот и се постигнува релаксирана состојба.
Физиологија на одговорот на организамот на стрес
Кардиовскуларен ефект
Се случува срцебиење (забрзано и силно негово чукање) што е од
витално значење за подготовка за акција, при истовремено менување на
крвниот притисок и прераспределување на крвта од периферијата (кожата,
прстите и сл.). Заради ова често при стресната ситуација кожата е бледа и
студена, а прстите се исто така студени и се чувствуваат трпки или треперење
во нив.
79
Респираторен ефект
Доаѓа до забрзување на дишењето (организмот се подготвува за акција
и му треба повеќе кислород). Ваквата состојба може да предизвика чувство на
недостаток на воздух и гушење, дури и болка во градите. Физиолошка
реакција е намалување на протокот на крв низ мозокот со вртоглавица, матно
гледање, конфузност итн.
Потни жлезди
Активирањето на одговорот на стресот предизвикува зголемено
потење чија функција е да го излади организмот.
Промена на големината на зениците

Може да дојде до ширење на зениците, чија примарна цел е да го
прошири видното поле за да се воочи полесно опасноста, но истото може да
доведе до пречувствителност на светлина или до појава на светли дамки пред
очите.
Системот на варење
Сушењето на усните и на цел дигестивен тракт може да предизвика
стомачна неугодност, па и болка.
Мускулен систем
Се случува затегнување на севкупната мускултаура со примарна цел
да се подготви организмот за акција, па тоа може да предизвика чувство на
напрегнатост на мускулите, болка, треперење во поединечни мускулни групи
или на сите мускули.
Целиот овој итен одговор на организмот резултира со активација на
севкупниот телесен метаболизам и зголемена осетливост на стимулација од
надвор, со последователно чувство на топлина и замор, заради големата
потрошувачка на енергија.
Психолошка содржина на стресната реакција

Промената и губитокот се суштински аспекти на стресната ситуација,
а незадоволувањето или недовлното задоволување на потребите кај
поединецот создава напнатост-анксиозност.
Анксиозноста е основен елемент на психолошката содржина на
стресната состојба
80
Динамична рамнотежа принцип на економичност и принцип на
сигурност
Сигурноста и чувството на смиреност во секојдневниот живот кај
човекот се должат на воспоставените обрасци на односи со околината и со
самиот себе, односно на динамичната рамнотежа во која тој егзистира.
Стабилниот, па донекаде и стереотипниот вид на односи на човекот
кон средината и кон самиот себеси е заснован на принципот на економичност
и принципот на сигурност, кон кои човекот спонтано тежнее.
Нарушена рамнотежа-анксиозност
Анксиозноста алармира дека нешто се нарушило во односот на
поединецот со средината:
- Изгубениот ориентир (шема на односи) во кои се одвива
комуникацијата со средината;
- Недоволно задоволување на основните потреби (сигурност,
рамнотежа);
- Нарушување на индивидуалната контрола на потиснатите и
незадоволените инстиктивни потреби.
Последица од сѐ е преплавување со ексицитараност и чувство на
загрозеност и беспомошност, односно состојба на анксиозност. Ургентната
состојба го води поединецот кон барање поефикасни начини за одново
воспоставување на рамнотежата и контрола на ексцитираните пулзии, што
само по себе е повторно извор на анксиозност и го соочува со страв од
неизвесност. Во ваквите состојби, делотворен е уште еден аспект на стравот,
стравот од исчезнување на реалноста (онаква како вообичаено се доживува)
т.н. сепарационен страв. Секоја стресна ситуација претставува закана од
губиток на објектот.
Сепарациониот страв го дефинирал Фројд во 1926 година. Стравот кај
детето се јавува кога: останува само, во мрак, или со непозната личност. Во
сите три случаи суштината е недостиг на објектот на љубов (мајката), што е
клуч за разбирање на анксиозноста. Човекот по својата природа е врзан за
некого или за нешто и можноста за одвојување од објектот за кој е приврзан
секогаш го исполнува со страв. Приврзувањето треба да биде сфатено како
еден од важните системи на однесување како на пр. земање храна,
сексуалното однесување и сл.
Доминантни психолошки симптоми во стресната состојба

- Анксиозност,
- Депресија.
81
Анксиознозста може да се јави во вид на:
- загриженост,
- преплашеност,
- чувство на неизвесност и
- чувство на загрозеност.
Депресивниот афект може исто така да има различен израз:
- пад на виталните динамизми,
- повлекување во себе,
- пад на социјалната функционалност (неизвршување на обврските),
- тажно, мрзоволно, плашливо расположение,
- несоница,
- депресивни соматски еквиваленти: (функционални нарушувања на
органите, хипохондриски однос кон сопствената положба).
Агресивноста која исто така може да се појава е силно поврзана со
анксиозноста и депресивноста.
Во состојби на стрес доаѓа до развој на акутни реакции на стрес,
посттрауматското стресно растројство, а при долготрајност на
симптоматологијата се јавува растројство на прилагодувањето.
Неуспехот за надминување на стресот може да доведе до
хронифицирани маладаптивни реакции на личноста со трајно нарушување на
телесното и психичкото здравје (во смисла на хронифицирани состојби на
анксиозност, депресија и други невротски манифестации – зависно од
структурата на личноста). (сл.27)
Сл. 27
82
Практична работилница на тема-анксиозност
1. Разбирање на анксиозноста и изворите на нејзиното појавување при различни
фрустрации.
2. Препознавање и детектирање на анксиозноста, видови на анксиозност,
соматизација на анксиозноста.
Бура од идеи : Што е анксиозност и кога се јавува?
Теоретско објаснување на анксиозноста, физиолошките и психолошки
извори, начини на манифестација. Состојба на вознемиреност, страв,
беспомошност и назаштитеност. Тоа е состојба на внатрешна напнатост,
загриженост, очекување дека нешто страшно ќе се случи. Анксиозноста е
несвесно доживување, личноста не знае од каде доаѓа тоа чувство.
Според интензитетот на анксиозноста може да се диференцираат неколку
нивоа:
Хронична анксиозна реакција (може да трае долго време и да доведе
до психосоматски нарушувања).
Акутна анксиозна реакција (акутна епизода на нелагодност и страв
која може да се одрази на внатрешните органи и да доведе до реакции на
кардиоваскуларниот систем, гастроинтестиналниот систем, респираторниот
систем).
Соматизација на анксиозноста и појава на соматски симптоми
Според објаснувањето за анксиозноста во секоја група да се разговара
за искуството на секој од членовите во однос на овие видови на анксиозност.
Секоја група да изготви заедничка листа на тоа што е причина за анксиозноста
во нивните искуства и да се подредат по степенот на интензитет на
анксиозноста што ја предизвикуваат.
На пример: сепарација, лекување во болница, загуба на близок и сл.
Секоја група ја презентира својата листа. Се утврдуваат некои заеднички
причини и се договара листа на целата група.
Правење листа на групи на симптоми поврзани со анксиозноста.
Играње улоги: (две или повеќе сценарија) ,
1.Дете на возраст од 8 години кое се загубило во непозната средина и неговите
реакции.
2. Адолесцент кој играјќи кошарка паѓа и ја повредува ногата.
3.Возрасен човек кому му соопштуваат дека има нејасна сенка на КТМ.
83
Практична работилница на тема агресивност

1. Разбирање на агресивноста, извори, видови на манифестација.
2. Справување со агресивноста во улога на здравствен работник.
Бура од идеи : Што е агресивност, како се манифестира?
Облици на агресија,
Отворена агресија – манифестна низ моторика, насилство,
Автоагресија – Хетероагресија,
Потекло на агресивноста,
Несвесни агресивни импулси или желби,
Агресивност и страв.
Споделување искуства на сопствените свесни и несвесни агресивни реакции
-Несвесни агресивни импулси и желби; примери: (улоги: реакција на 4
годишно дете на раѓање на помало дете: можни улоги).
-Поместена агресија; примери: (улоги: возрасен човек кој дома ја растоварува
својата агресивност наместо како одговор на шефот).
-Отворена агресија и насилство: изложеност на долготрајно насилство кај
деца, злоупотреба на деца, семејно насилство.
-Автоагресија; примери (улоги: адолесцентка која држи диета и гладува).
-Суицидалност (примери).
-Хомицидалност (примери).
Бура од идеи: Видови агресија кон здравствени работници, причини за
агресија.
Работа во мали групи - правење листа на ситуации на можна агресија кон
здравствени работници.
Техники за справување при пријава на агресија – суицидалност,
хомицидалност, семејно насилство, булинг.
Техники за справување при агресија кон здравствени работници.
РЕАКЦИЈА НА ТАГУВАЊЕ
Вовед
Тагувањето е субјективна состојба на емоционални, физички и
социјални одговори на загуба, на пр. смрт на некој близок, губење на личен
имот, но и загуба која може да се согледа само од поединецот без да може да
84
биде споделена или идентификувана од други. Повеќето реакции се
вообичаени додека други можат да развијат комплексна реакција на тагување.
Тагувањето е збир на когнитивни, емоционални и социјални тешкотии
што следуваат по смртта на некој близок. Тоа е серија на интензивни физички
и психолошки реакции на загубата чија функција е прилагодување на загубата
и создавање и прифаќање на новата реалност. Всушност тоа е манифестација
на бројни реакции кои вклучуваат и можни растројства во душевниот живот
на личноста. Всушност станува збор за цела лепеза на манифестации кои се
случуваат во склоп на вообичаена или нагласена реакција на било која случка
која претставува трауматично искуство на загуба за личноста. На скалата на
трауматичните случувања на загуба највисоко е поставена загубата на близок
сродник која има најсилно влијание на севкупното психолошко
функционирање.
Тагувањето се јавува кај сите лица кои биле во некаква емотивна врска
со починатиот, но секако најизразено кај оние од најблиското семејно
опкружување. Иако тагувањето за блиска особа се разликува во својот
интензитет па и квалитет од личност до личност и зависи како од структурата
на личноста, степенот на близина, возраста итн., сепак мора да се напомене
дека таа е неизбежна во својата појавност.
Вообичаените психолошки реакции после губиток на блиска личност
се движат низ повеќе фази кои всушност го сочинуваат т.н. процес на
тагување.
Петфазната поделба на тагувањето

Оваа поделба ги разликува следните фази:
1. Непосредно соочување со умирањето (низ изблик на емоции и барање
помош од другите);
2. Фаза на одрекување (со социјално повлекување, намален интерс и
волја, емоционално затапување, одбегнување размислување за
слученото и фокусирање на нешто друго);
3. Фаза на наметнувачки мисли (со наметнувачки доживувања
вклучително и спомени за негативни доживувања со покојникот, лоши
соништа, намалена концентрација, компулсивни изведувања);
4. Фаза на психолошка разработка (редуцирање на наметнувањата на
сеќавања и фантазии, покачување на рационалното прифаќање,
намалување на емоционалната затапеност и избегнување);
5. Фаза на комплетирање (редукција на емоционалните разнишувања со
чувство на сопствена целосност, подготвеност за нови релации и
способност за доживување на позитивни состојби на духот).
85
Седумфазен модел на тагување
Овој модел на тагување ги има следните фази:
1. Психолошки шок и негирање.
Непосредната реакција најчесто е психолошки шок со негирање на
реалноста на загубата на одредено ниво, со цел да се избегне болката. Ова
обезбедува емоционална заштита од целосно преплавување со загубата и
може да трае со недели.
2. Душевна болка и чувство на вина.
Со попуштање на шокот, тој се заменува со страдање од силна
душевна болка која мора целосно да се искуси без сокривање, избегнување и
намалување на несоодветни начини (алкохол, супстанци). Често е чувство на
вина поради работите што биле или не биле направени за саканата личност.
Животот е хаотичен и страшен во текот на оваа фаза.
3.Бес и нагодување.
Фрустрацијата му отстапува место на гневот, а лицето во оваа фаза
може да ја пренесе вината за смртта на некој друг.
4. Депресија и осаменост.
Ова е нормална фаза на тага, кога се сфаќа вистинската големина на
загубата што води до депресија, изолација, постојани мисли за загубената
личност и спомените за неа.
5. Фаза на пресврт.
Со постепеното прилагодување на загубата животот станува малку
помирен и поорганизиран, симптомите се намалуваат, а депресијата се
повлекува.
6. Реконструкција и разработка.
Како што лицето станува пофункционално, умот започнува повторно
да работи и е во потрага по реални решенија за проблемите поставени од
животот без саканата личност. Период во кој се отпочнува со работење на
практични и финансиски проблеми и реконструирање на себеси и
сопствениот живот без изгубената личност.
7.Прифаќање и надеж
За време на оваа, последна фаза во овој модел на тагата, реалноста се
прифаќа, но тоа не мора да значи моментална среќа. Со оглед на болката и
превирањата што се доживеани, никогаш не може да се врати целосната
состојба како пред загубата, но сепак се наоѓаат сили за продолжување
напред.
86
Типови на тагување
Антиципаторно тагување
Антиципаторното тагување се дефинира како цел сет на когнитивни,
афективни и културно специфични реакции на очекуваната смрт што ја
чувствува пациентот и семејството.
Тоа содржи:
- депресија,
- засилена загриженост за умирањето,
- обиди за прилагодување на последиците од смртта.
Антиципаторното тагување им обезбедува на членовите на
семејството постепено да ја апсорбираат реалноста на загубата, да завршат
недовршени активности со лицето што умира (на пр. велејќи ..„ збогум “, „ те
сакам “ или „ти простувам “).
Нормално-вообичаено тагување
Нормалната или вообичаена рекација на тага се манифестира со
постепено движење кон прифаќање на загубата и иако секојдневното
функционирање може да биде многу тешко, личноста успева да продолжи со
основните дневни активности. Нормалната тага обично вклучува некои
вообичаени емоционални реакции емоционална вкочанетост, шок, неверување
и / или негирање на смртта, што често се случува веднаш по смртта, особено
ако смртта е неочекувана. Кај 85% од лицата кои претрпуваат загуба се следи
овој тип на тагување кое е временски ограничено, започнува веднаш по
загубата и во голема мерка се завршува за период од една до две години.
Комплицирано тагување
Овој тип на тагување е одбележан со манифестации кои се разликуваат
од нормалното тагување:
- Инхибирана или отсутна тага.
Кај овие лице не се забележуваат очекуваните манифестации на
тагување.
- Одложена тага.
Манифестациите на тагување се јавуваат многу подоцна, отколку што
е типично.
- Хронична тага.
Продолженото траење на симптомите на тага.
- Видоизменета тага.
Маниефстација на екстремно интензивни атипични симптоми.
87
Скриено тагување
Скриено тагување е термин што ја опишува тагата која не е
вообичаена за културниот контекст. Тоа е тагување кое другите не го
препознаваат и признаваат.
Најчести рекации на тага

Реакција на тагување е збир на психолошки и соматски (телесни)
симптоми што е резултат на екстремна тага или загуба. Овие реакции прпаѓаат
во четири различни категории:
1. Мислење;
2. Физички сензации;
3. Емоции;
4. Однесување.
1. Мислење
Неверување - Ова е често нашата прва мисла кога слушаме за смртта,
особено ако смртта е ненадејна.
Збунетост - Ова се манифестира како проблем со концентрирање,
заборавање, доживување на збунето размислување.
Преокупација – постојано размислување за починатиот.
Чувство на присуството на починатиот - Ова вообичаено се случува
веднаш по смртта. Халуцинации - Тоа е прилично вообичаен и нормален
симптом да се види или да се слушне некој близок, обично во рок од неколку
недели по смртта.
2. Физички сеназации
Напнатост во главата, грлото, градите, сува уста, глад за воздух,
преосетливост на бука, недостаток на енергија, слабост.
3. Емоции
Шок - Ова се случува најчесто во случај на ненадејна смрт, но може да
се случи и по очекувана смрт.
Затапеност - Ова обично се доживува рано во процесот на тага.
Тага - Ова е најпознатата реакција на тагата
Раздразливост и гнев - Овој гнев доаѓа од два извора. Прво, се
чувствуваме фрустрирани што не можеме да ја спречиме смртта, второ,
нормално е регресивното искуство да чувствуваме лутина на лицето што нè
„напуштило“. Многу е вообичаено да се премести гневот кон друга цел, како
што се лекари, медицински сестри или друг здравствен персонал. Ако гневот
се сврти кон себе, тоа може да прерасне во самоубиствено однесување.
Вина-тоа е многу чест симптом, особено во случај на самоубиство.
88
Анксиозност - Ова може да се движи од лесна вознемиреност до силен
напад на паника. Извор на оваа вознемиреност е стравот дека нема да можеме
сами да се грижиме за себе и зголемено чувство за сопствената смртност.
Осаменост - Ова е особено проблем за преживеаните сопружници или
во други блиски секојдневни врски.
Замор – Тагата е емоционално исцрпувачка. Овој замор може да биде
изненадувачки и вознемирувачки за активна личност.
Беспомошност - Стресот е засилен со фактот дека нема ништо што
можеме да сториме за да ја одбегнеме смртта.
Копнеж – Болното недостасување на починатиот е нормален одговор
на загубата.
Ослободување – Ова е позитивно чувство што може да се појави после
смртта, особено во тешка или многу конфликтна врска.
Олеснување – Многу луѓе чувствуваат олеснување после смртта, особено
кога саканиот починал со големо страдање.
4. Однесување
Нарушувања на сонот – Некогаш бара медицинска интервенција, но
во нормално тагување обично се надминува. Може да симболизира разни
стравови, како што се стравот од сонување, стравот од самостојно легнување
во кревет и стравот од не разбудување.
Соништа за починатиот – И соништата и кошмарите се многу чести.
Нарушувања на апетитот – Губењето на апетит е честа појава.
Отсуство на концентрација – Ова може да биде опасно ако на пример
не се внимава при преминување улица.
Социјално повлекување – ова е обично краткотрајно и се корегира.
Може да вклучува и губење на интерес за надворешниот свет, како што се
откажување од ТВ и весници.
Избегнување на сѐ што потестува на починатиот – Места или
работи што предизвикуваат болни чувства на тага. Кога ќе се ослободиме од
предметите веднаш, тоа може да доведе до комплицирано ужаснување.
Посета на места или носење на предмети кои потсетуваат на
починатиот – Честопати зад тоа стои стравот од губење на спомените за
починатиот.
Плачење – Постои потенцијална лековита вредност на плачењето.
Фактори кои влијаат на тагата
 Когнитивниот развој;
 Религиозниот и културниот контекст;
 Односот со починатиот;
 Причината за смртта.
Траење на тагувањето
89
Должината на процесот на тага е различна за сите. Не постои
предвиден распоред за тага.
Процесот на тага не може да се забрза и понекогаш е многу болен.
Реакции на тагување во различни животни фази
Деца, 3-5 години:

Дете на оваа возраст е егоцентрично, верувајќи дека светот се врти
околу него, не ја разбира иреверзибилноста на смртта. Смртта на некој близок
се доживува преку себе особено кога детето верува дека е одговорно за
смртта, но очекува починатата личност да се врати. Можна е реакција на
повлекување и нагласено приврзување кон другите блиски поради страв од
напуштање. Процесот на тагување може да ги прекине соодветните
активности за возраста и да го натера детето да се справува со проблемите за
кои тоа не е подготвено. Емоциите можат да варираат многу, од тага, лутина,
вознемиреност и вина.
Деца, 6-12 години:

За децата на училишна возраст полека почнува да се развива
когнитивниот концепт за иреверзибилноста на смртта, но сеуште не е сосем
воспоставен. Како и помалите деца, тагувањето може да ги прекине
соодветните активности својствени за возраста и да се поставуваат прашања
за кои детето не е созреано. Децата на оваа возраст може да веруваат дека
одредено однесување ќе го врати назад починатиот, преокупирани се со страв,
тага, гнев, вознемиреност и вина.
Aдолесценти, од 13-19 години:

Адолесцентите веќе развиваат реалистичен однос кон смртта и
умирањето и јасна им е иреверзибилната природа на смртта. Во тагувањето би
можеле да се чувствуваат виновни заради она што можеле да му го кажат, или
да сторат за лицето пред да умре, а не го сториле тоа. Адолесцентите исто така
може да доживеат прекин на активности соодветни на возраста. Тие честопати
ги изразуваат своите доживувања врзани за тагата и загубата преку говорот на
телото и однесувањето, со училишна неефикасност и сл.
Mлади возрасни, 20-33 години:

Нивните емоции можат да вклучуваат осаменост, тага, неверување,
лутина, вознемиреност, итн. Младите возрасни лица кои губат сопружник или
партнер може да почувствуваат празнина и изолација и нивните социјални
врски може да се променат. Губењето на партнерот значи не само да тагува,
90
туку и да ги преземе (честопати непознатите) обврски и улоги на починатиот
партнер и да обезбеди помош на децата во тагувањето.
Зрели возрасни, 33-65 години

Лицата на оваа возраст, возрасните лица, слични на младите возрасни,
може да бидат лошо погодени од ненадејната загуба на некој близок за време
на катастрофа или кризен настан. Можеби ќе ја жалат загубата на своите деца
и потенцијалните идни внуци. Можеби се чувствуваат виновни што не
успеале да ги заштитат своите деца. Губењето сопружник или партнер за
време на катастрофа или кризен настан може да ги остави со (честопати
непознати) одговорности и улоги, да доживеат финансиски тешкотии и / или
да се справуваат со тагувањето на децата. Возрасните средовечни може да
жалат за идните планови за заедничко пензионирање.
Златно доба, над 65 години

Постари возрасни лица, / честопати имаат искусено повеќекратно
загуби, како што се работно место, здравје, независност, социјални улоги,
позната околина за живеење и најблиски. Иако загубата се очекува во текот на
оваа возраст, неочекуваните загуби на деца и / или сопружници или партнери
за време на катастрофа или кризен настан можат да бидат штетни, бидејќи
децата честопати се и старатели. Губењето на сопружник или партнер може да
резултира во чувство на поголема зависност од другите. Честопати на
постарите возрасни лица им недостасува потребна социјална поддршка, што
може да биде штетно за ова време.
Иако тагувањето е индивидуално и се манифестира на различни
начини со фази со различно траење и интензитет, сепак т.н. нормално
тагување останува во рамките на изнесеното со основна нишка на душевно
трпење и очајување, манифестирани низ реактивна депресивност со пад на
волево-нагонските динамизми кои се провлекуваат во целиот период се до
завршување на процесот на тагување, кога тагата иако сѐ уште присутна,
поприма форма која дозволува нормализирање и хармонизирање на
психолошките функции кај личноста.
За разлика од наведеното, при т.н. пренагласена реакција на тагување
низ фазите на тагување може да се следат разни манифестации на
психијатриски нарушувања. Пренагласената реакција на тагување може да
биде условена пред сѐ од самата психолошка структура на личноста од една,
како и од пренагласената емотивна близина со починатиот од друга страна. Во
суштина и тука следиме основна нишка на пренагласено душевно трпење и
очајување манифестирани низ лепеза на психијатриски синдроми кои
досегнуваат подлабоко ниво на растроајтво, (некогаш и ниво на психотичност
91
– губиток на адекватен контакт со реалноста). Со тоа се оневозможува
завршување на процесот на тагување што е услов за нормализирање и
хармонизирање на психолошките функции кај личноста.
Начини за подршка на лица во тагување

 Бидете добар слушател.
 Прашајте за нивните чувства.
 Седнете со нив.
 Споделете ги вашите чувства.
 Прашајте за нивната загуба.
 Остварете телефонски повици.
 Потврдете ја болката.
 Дозволете да се чувствуваат тажни.
 Бидете достапни кога можете.
 Не ја минимизирајте тагата.
 Поддржете самоизразување.
 Поддржете емоционална грижа за себе.
 Дозволете емоционално празнење.
 Помогнете за социјална поддршка.
 Работете на когнитивно редефинирање.
Директни совети за справување со тагувањето

 Барајте советување.
 Вклучете се во социјални активности.
 Добра исхрана.
 Побарајте духовна поддршка.
 Одвојте време да се опуштите.
 Придружете се на група за поддршка.
 Бидете стрпливи.
 Дозволете да чувствувате тага.
Практична работилница на тема-реакција на тагување

1. Разбирање на процесот на тагување низ различни фази.
2. Стекнување на искуства за советување на лица во процес на тагување.
Бура од идеи: Како се манифестира тагувањето при загуба, кои се најчестите
симптоми, од што зависи, колку долго трае?
92
Објаснување на суштината на рекацијата на тагување при загуба, видови на
тагувања, разлики на тагувањето во различни животни фази, основи во
советувањето на лица во процес на тагување.
Разработка на фазите на тагувањето.
Разработка на тагувањето во различни животни фази.
Разработка на потребните пристапи при контакт и советување на лица во
процес на тагување.
Завршни излагања и заклучоци на асистентот.
ПСИХОЛОШКО СОГОРУВАЊЕ „СОГОРУВАЊЕ“

Согорувањето може да биде резултат на тежок и продолжен стрес, но
тоа не е иста состојба. Стресот вклучува премногу притисоци кои поставуваат
премногу физички и психички барања. Луѓето под стрес сѐ уште може да
замислуваат, да мислат. Ако можат да стават сè под контрола тие ќе се
чувствуваат подобро. Кај „согорувањето“ тоа не е доволно.
Да се биде во состојба на „согорување“ значи да се чувствуваш празно,
без мотивација и неспособен за грижа за себе. (сл.28)
93
Сл.28
Луѓето со „согорување“ често не гледаат никаква надеж за позитивни
промени во нивните ситуации.
Друга особено важна разлика е што додека сме под стрес обично сме
свесни за тоа, но не секогаш забележуваме кога согорувањето ќе се случи.
Стрес наспроти согорување

Кај стресот следиме:
 преангажираност,
 емоциите се пренагласени,
 продуцира ургентност и хиперактивност,
 губиток на енергија,
 води до анксиозни растројства,
 примарната штета е физичка,
 животот изгледа напорен.
Кај „согорувањето“ следиме:
 дезангажираност,
 емоциите се затапени,
 продуцира беспомошност и бесцелност,
 губиток на мотивација, идеали, надеж,
 води до oдвојување од околината и депресија,
 примарната штета е емоционална,
 животот изгледа невреден за живеење.
94
Предупредувачки знаци и симптоми на „согорување“
„Согорувањето“ е постепен процес кој се случува во текот на подолг
временски период.
Тоа не се случува преку ноќ, но може да тлее и ако не се обрне
внимание на предупредувачките сигнали (знаците и симптоми) на
„согорување“ кои се на почеток суптилни, тие ќе стануваат сѐ полоши и со
текот на времето. Ако се обрне внимание на овие рани знаци на
предупредување, може да се спречи голем проблем, ако се игнорираат, на
крајот ќе се појави „согорување“.
Физички предупредувачки знаци за согорување:
 чувство на постојан замор,
 ослабен имунитет - чувство како да сме болни,
 чести главоболки, болки во грбот и мускулите,
 промени во навиките на спиење и јадење.
Eмоционални:
 чувство на неуспешност,
 самосомнеж,
 беспомошност,
 одвоеност,
 губиток на мотивација,
 циничен и негативен поглед на нештата,
 намалено чувство на сатисфакција и постигнувања.
Бихевиорални:
 повлекување од одговорностите,
 изолација,
 потребно е повеќе време да се заврши работата,
 справување со проблеми - храна, лекови и алкохол,
 празнење на фрустрациите врз другите,
 доцнење, одење рано од работа.
Ако на личноста секој ден ѝ е лош ден, грижата за работата или
животот ѝ изгледа како целосно губење енергија, има постојано чувство на
исцрпеност и чувство дека тоа што се прави не ја менува состојбата и дека
никој не ја вреднува, веројатно, постои опасност за појава на согоруваање.
Мултидимензионалениот модел на „Согорување“ на Кристина
Маслач (Christina Maslach) го објаснува овој феномен со појава на хроничен
стрес кој оди во емоционална исцрпеност, преоѓа во деперсонализација и води
до намалени лични остварувања. (сл.29)
95
Сл.29
Типови на „согорување“ според Toмас Сковхолт (Thomas Skovholt)

„Согорување“ во однос на значењето на работата
 работата повеќе не е доволно значајна, не дава цел за живеење -
егзистенцијална криза,
 активностите изгледаат рутински и досадни,
 лицето нема чувство на корисност.
„Согорување“ во однос на грижата за работната околина
 нарушување во односот кон колегите во процес на приврзаност,
активно вклучување и сепарација,
 лицето акумулира чувството на осиромашеност во комуникацијата,
 лицето генерира негативна енергија и исклучување од работниот
процес.
Генерални карактеристики на „согорувањето“:
 акутен или хроничен,
 благ до тежок.
Симптомите имаат тенденција да прогредираат ако не се откриени, или ако се
игнорираат манифестациите во различни симптоми.
Клиничка слика на „согорување“

Физички симптоми:
 замор,
 прекумерна исцрпеност,
96
 напнатост,
 несоница,
 физичка болест,
 ниска енергија.
Когнитивни симптоми:
 негативен став кон работата,
 сомнеж,
 концентрација,
 тешкотии со меморијата,
 заборавеност,
 фокусирање на негативни елементи.
Психолошки симптоми:
 здодевност,
 чувство на изгубена контрола или преплавеност,
 незадоволство,
 вина,
 променливо расположение,
 фрустрација,
 лутина,
 беспомошност,
 безнадежност,
 цинизам,
 анксиозност,
 ниска самодоверба,
 плачливост,
 ужаснатост од работата,
 немоќ.
Интерперсонални симптоми:
 повлекување од колегите,
 повлекување од пријателите и семејството,
 изолација,
 избегнување на други,
 агресивност кон околината.
Симптоми на повлекување од работните активности:
 неспособност да се грижи за работата,
 изостанување од работа,
 размислување за откажување од работата.
Симптоми на квалитетот на работата:
97
 пад на квалитетот на работата,
 намален ентузијазам,
 губиток на интерес,
 намалена мотивација,
 неефективност,
 работење неважни, наместо важни активности.
Причини за „согорување“
Работа:
 чувство на мала или никаква контрола врз работата,
 недостиг од признавање или награди за добрата работа,
 нејасни работни задачи или премногу барања и очекувања,
 монотона или работа која не нуди предизвик,
 работење во хаотична средина или под висок притисок.
Стил на живеење:
 премногу работа, без доволно време за одмор и дружење,
 премногу улоги на работа,
 преземање премногу обврски, без доволно помош од други,
 недоволно спиење,
 недостиг на блиски, поддржувачки релации.
Црти на личноста:
 перфекционистички тенденции,
 ништо не е никогаш доволно добро,
 песимистички поглед на себеси и светот,
 пренагласена потреба за контрола,
 неподготвеност да се делегираат обврските,
 високи аспирации-тип А личност.
Како може да се спречи појава на „согорување“

Пристапи кон системот:
 стрес на работа (на пр. работни обврски),
 работно искуство,
 обука (грижа за себе, разрешување на конфликти, управување со
времето),
 креирање на отворено, поддржувачко, добро комуницирачко работно
опкружување,
 нудење на редовни признанија за работните достигнувања,
 програма за помош и служби за поддршка.
98
Пристап кон личноста:
 стрес во личниот живот,
 наоѓање рамнотежа помеѓу одржување на личен и професионален
живот,
 промена на работните навики,
 работни часови,
 темпо,
 користење паузи,
 НЕ-прекувремено работење,
 Одмори,
 НЕ- непотребни состаноци,
 ДА- дневни приоритети во работењето.
Професионален развој:
 семинари, конференции,
 нови вештини и интереси (компјутер...),
 разјаснување на професионалните цели и вредности,
 спречување на здодевноста во работењето.
-промена на работните задачи, методите кои се користат, времето
распределено за задачите.
-вклученост во различни работни задачи и улоги.
Претварање на работното место во место за личен раст
- естетика, личен комфор во канцеларијата;
- смејте се, користете хумор, бидете весели на работа;
- научете да се прифатите само како „доволно добар“ вработен;
- прифатете дека не е возможно да се работи со 100% капацитет, 100% од
времето,
- прифатете дека Б категорија квалитет на работа понекогаш е доволна.
Максимизирање на искуствата од професионалниот успех
- внимание на малите добивки и позитивниот фидбек;
- давање на значење на фидбекот кој го добиваме од страна на другите.
Минимизирање на двосмислените загуби
 признавање дека некои луѓе доаѓаат и си одат;
 разговор со колегите за добивање поддршка;
 размислување за наученото од евентуалната загуба;
 избегнување прекумерна блискост со колеги;
 поставување јасни граници;
 избегнување на неразумни барања;
 консултации со колеги.
99
Справување со сопствената личност
- управување со времето;
- разрешување конфликти;
- вештини за решавање проблеми;
- техники за релаксација;
- длабоко дишење, мускулна релаксација;
- релаксација, музика, масажа.
Користење на социјалните ресурси
- професионална поддршка од колегите;
- насочување од надредените, ментори;
- поддршка од семејството и пријателите;
- стручно советување;
- ограничување или елиминирање на нездрави релации.
Внимание на физичкото здравје
 соодветна исхрана;
 урамнотежено јадење, избегнување прејадување на емоционална
основа;
 вежби (аеробик, јога, фитнес);
 соодветно спиење;
 избегнување/ограничена употреба на кофеин, цигари, алкохол, дроги;
 медицинска грижа (превентивна здравствена заштита, решавање на
здравствени проблеми).
Зголемување на самосвесноста
-за следење на знаците на сопствена исцрпеност;
-за разбирањето на сопствените потреби и мотивации и увид во сопственото
однесување;
-за интеракција на личните идеали/аспирации со условите за работа и
реалноста;
-за рефлексија кон себе.
Биди си свој тренер
- самопоттикнување наместо самокритика;
- потсетете се да ги гледате работите во перспектива;
- секогаш погледнете и пријдете кон одредена ситуација од повеќе страни;
- дали тоа ќе биде важно по 10 години?;
- потсетувајте се на посветеноста за континуирана грижа за себе, раст и развој
и потсетувајте се на причините поради кои го правите тоа;
- изградете став на прифаќање на алтруистичен егоизам: задржување на
сопствената благосостојба како света, со верување дека вашата обврска да
бидете во благосостојба е неопходна за компетентна грижа за другите.
100
Посветеност на безгрижност и забава
 поминувајте го времето во слободни активности, рекреација;
 развивање и учествување во хоби;
 користете хумор и смеа како ослободување од стрес;
 потсетете се на позитивните искуства во животот.
Превенција на „согорување“
Ако ги препознаеме предупредувачките знаци на надоаѓачкото
„согорување“ треба да знаеме дека тоа само ќе се влошува ако ништо не
презмеме, но ако преземеме чекори за да го вратиме животот назад во
рамнотежа, може да се спречи „согорувањето“ за да не направи сериозно
нарушување.
Едноставни совети за превенција на „согорувањето“
Започнете го денот со релаксирачки ритуал. Наместо нагло станување
од кревет веднаш по будање, поминете најмалку петнаесет минути во
медитација, пишување, правење нежни протегања, или читање на нешто
инспирирачко.
Здрава исхрана, вежбање и навики за спиење. Здравата храна,
редовната физичка активност и одморот прават да имаме енергија и
издржливост за справување со проблемите.
Поставете граници. Кажете „не“, кажувањето „не“ овозможува да се
каже „да“ на работи кои навистина сакате да ги направите.
Земете дневна пауза од технолошките помагала.
Одредете секој ден време за целосно исклучување. На страна
лаптопот, телефонот, проверка на мејл.......
Негувајте ја својата креативна страна. Креативноста е моќен
противотров за „согорувањето“. Обидете се со нешто ново, почнете забава,
интересен проект, продолжете со своето хоби или најдете ново. Најдете
активности кои немаат никаква врска со работата.
Научете како да управувате со стресот. Кога сте на пат кон
„согорување“, може да се чувствувате беспомошни. Сепак, имате многу
повеќе контрола врз стресот отколку што може да мислите. Учењето како да
управувате со стресот може да ви помогне да ја повратите својата рамнотежа.
Справување со „Согорување“ : Tри „R“ или Три „О“ пристап

Освестување (Recognize) – освестување на предупредувачките знаци
на исцрпеност.
Обратност (Reverse) – поправање на штетата со раководење на стресот
и барање поддршка.
101
Отпорност (Resilience) – градење отпорност на стрес со грижа за
физичкото и емоционалното здравје.
Понекогаш е премногу доцна да се спречи „согорувањето“. Ако веќе
е помината црвената линија важно е „согорувањето“ да се сфати многу
сериозно. Обидот да се занемари „согорувањето“ и да се продолжи по старо
може само да ги потенцира физичките и емоционалните оштетувања. Додека
советите за спречување на „согорување“ се корисни пред целосната
манифестација на „согорувањето“, опоравувањето бара дополнителни чекори.
1. чекор: ЗАБАВУВАЊЕ
При „согорување“ прилагодување на ставот и грижата за здравјето не
се доволни. Потребен е напор да се намали/забави со активностите или да се
земе одмор. Треба да се намалат сите можни обврски и активности.
2. чекор: НАОЃАЊЕ ПОДДРШКА
При „согорување“ повлекувањето е нормално, но пријателите и
семејството се важни. ПОДДРШКА од најблиските. Едноставно
споделувањето ублажува дел од товарот.
3. чекор: РЕЕВАЛУАЦИЈА НА ЦЕЛИТЕ И ПРИОРИТЕТИТЕ
„Согорувањето“ е неоспорен знак дека нешто важно во животот не
функционира. Запоставено е нешто многу важно за личноста. Треба време да
се размисли за надежите, целите и соништа.
„Согорувањето“ е можност личноста да го смени правецот на
однесување.
Практична работилница на тема: согорување

1. Разбирање на согорувањето, разликите помеѓу стресот и согорувањето,
предиспонирачките фактори и причините за појава.
2. Стекнување на искуства за превенирање и справување со согорувањето
Бура од идеи : Што е согорување?
Објаснување на причините за појава на согорувањето, симптомите на
манифестација, суштинските разлики со стресот, начините на превенција и
третман.
- Разработка на симптомите на согорувањето (физички, психички,
бихевиорални...). Секоја група разработува одредена група на
симптоми и потоа ја презентриа во целата група.
- Разработка на разликите помеѓу стресот и согорувањето
- Работа во групи на проценка на сопственото ниво на согорување со
користење на прашалникот за согорување.
102
Прашалник за Согорување
Одговорете ги прашањата според следнава скала
1- никогаш, 2- ретко, 3- понекогаш, 4- често
Дали:
______ сте загрижени навечер и дали имате проблеми со спиењето?
______ се чувствувате помалку компетентно или ефективно од порано?
______ се чувствувате непожелно или искористено на работа?
______ секогаш се чувствувате уморно дури и кога сте доволно наспани?
______ се плашите да одите на работа?
______ лесно станувате иритирани и лути?
______ имате повторувачки главоболки, болки во стомак или во долниот дел
од грбот?
______ се чувствувате преплавено со работни обврски?
______ постојано гледате на часовникот кога сте на работа?
______ избегнувате разговори со колегите?
______ ригидно ги спроведувате правилата без да побарате покреативни
решенија?
______ зголемено конзумирате храна, алкохол или лекови?
______ автоматски покажувате негативен став кон околината?
______ претерано сте отсутни од работа?
Дали вашата работа:
______ ви дава премногу обврски?
______ не ви дозволува паузи, време за ручек, боледувања или одмор?
______ бара долги смени или често прекувремено останување?
______ е платена премалку?
______ има недостаток од социјална-професионална поддршка?
______ зависи од фонд за финансирање кој е непостојан?
______ нема доволно средства да бидат исполнети сите цели на
организацијата?
______ нема јасни правила?
______ се состои од толку многу различни задачи што прави да се чувствувате
како да сте во делови?
______ бара да се справуваш со брзи промени во програмата?
______ бара да се справуваш со агресивни клиенти?
Вашиот скор се состои од вкупен скор од колоната за одговори
_______________
103
Толкување на резултатите од прашалникот за согорување
резултат 25-35
Вие сте задоволни со вашата работа, без скоро никаков стрес поврзан со неа
и без „согорување“ проблеми.
Имате мала количина стрес поврзан со работата и не е веројатно да добиете
„согорување“. .
Погледнете ги оние прашања што сте ги рангирале со оцена 3 или повеќе и
размислете како може да се редуцира тој стрес?
Делувате како да сте под умерен стрес на работа и имате шанси да добиете
„согорување“ .
За секое прашање што сте го рангирале со 4 или повеќе, размислете како може
да се редуцира тој стрес.
Ако е возможно, преземете нешто да го промените своето однесување или
околностите во врска со оние работи кои најмногу ве вознемируваат.
Покажувате високо ниво на стрес поврзан со работата и може да се појават
симптоми на „согорување“ .
Разгледајте ги можностите за намалување на стресот и превенција на
„согорување“ .
Обележете го секое прашање кое сте го оцениле со 4 или повеќе и рангирајте
ги по ред почнувајќи од она прашање кое најмногу ве засега до она кое
најмалку ве засега.
За барем три од прашањата кои најмногу ве засегаат направете листа на
начини со кои можете да го редуцирате стресот и преземете нешто да го
промените своето однесување или околностите.
Доколку вашето тело покажува знаци на стрес, побарајте стручна помош.
резултат 91 +
Делувате како да сте под загрижувачко ниво на стрес и се приближувате кон
напреднатите фази на „согорување“ .
Со некои промени во вашето однесување и околностите на работа вашите
потенцијали за надминување на стресот поврзан со работата е сѐ уште висок.
Размислете за барање стручна помош за редукција на стресот и превенција на
„согорување“.
104
КОМУНИКАЦИЈА
Дефиниција на комуникацијата
Комуникацијата, во основа, претставува пренесување или примање на
некаква порака по пат на одредено соопштување или прикриено искажување,
за чие времетраење се случува и обид за поврзување, контакт со друга целина
или систем.
Цел на комуникацијата
Целта е остварена целосно кога ваквиот обид завршува со размена на
содржините од двострана корист или пак делумно успешно со еднострано
пренесување на содржината-пораката.
105
Вербална комуникација
Основен начин на комуникација помеѓу две човечки суштества е
соопштување по пат на зборови, преку гласно искажување, насочено кон
особа или група со која се воспоставува контакт. Вербалната комуникација е
создадена во еден период на цивилизацискиот развој на човекот и е со
тенденција да се усовршува сѐ повеќе. Таа се состои од употреба на зборови
како симболи, но и како знаци (договорени со договор).
Внатрешен говор
На вербалната комуникација ѝ претходи т.н. внатрешен говор кој е
воедно и основа за препознавање и освестување на внатрешните доживувања.
Моќта на говорот
Говорот може да допре најблиску до точниот опис на чувствата,
мислите, намерите, сфаќањата, дејствијата, стравовите и сето она што би го
претставувало одживувањето на просторот и времето на една индивидуа или
пак настаните од околината кои влијаат на неа. Говорот овозможува размена
на информации, намери, мисли, емоции и очекувања, односно комуникација
меѓу луѓе, култури и времиња. Тој учествува во регулирање на однесувањето,
решавање на проблеми, организирање на идеи, мисли и чувства, стекнување
на знаења итн. Тесно врзан за другите когнитивни процеси (перцепција,
памтење, мислење, формирање на поими, решавање на проблеми, планирање)
тој сепак суштински придонесува за разликување на човекот од другите
суштества.
Телесен говор (body language)

Mногу почесто од вербалниот, човекот спонтано го заменува ваквиот
начин на искажување со изразување без зборови. Телесниот говор може да се
препознае преку промена на ставот на телото, движењето, одот, промената на
соодносот помеѓу посебни делови од телото, играта, танцот, цртежот,
графичката експресија итн.
Поспецифични форми на телесен говор
Овие состојби можат да се случуваат и прикриено, да се продлабочат
до ниво на:
- телесни доживувања: стегање во гради, срцебиење, вртоглавица,
гадење...
- комплексни ментални состојби со промени во сознанието и свеста
(збунетост, блокирани мисли, дезориентација, несеќавање...)
Молчење како невербална комуникација
106
Мошне чест феномен на невербална комуникација е и молчењето, која
во дистанцата која ја создава обично содржи множество на пораки.
Невербални моменти при вербална комуникација
При вербалното соопштување се проткајуваат невербални моменти
кои може да се забележат преку следење на:
- висината, силината и бојата на гласот,
- брзината и ритамот на говорот,
- начинот на завршување или незавршување на речениците,
- спојот помеѓу нив како и соодносот помеѓу зборовите во нив, кои
секогаш ги кријат емоционалните резонанци.
Практична работилница-вербална комуникација

Цел на работилницата: Поттикнување на размислувањата за важноста на
вербалната комуникација, важноста на активното слушање.
Бура од идеи: Што е тоа комуникација?; Какви видови на комуникации

постојат?; Што е важно во вербалната комуникација?
Објаснување на асистентот – Дефинирање на комуникацијата, нејзината

цел, внатрешен говор, моќта на говорот, активното слушување при вербалната
комуникација.
Работа во парови:
Учесниците се групираат во парови. Добиваат инструкција да

зборуваат едновремено на било која тема. Притоа секој учесник додека
зборува едновремено треба и да слуша што зборува другиот. Кога ќе помине
една минута, учесниците треба да си кажат еден на друг што слушнале и што
запаметиле од она што го говорел другиот. Потоа се формира круг и се
дискутира штотуку доживеаното искуство.
Бура од идеи – Важноста на слушањето за остварување успешна

комуникација.
- Зошто е важно да се слушаме меѓу себе?

- Како знаеме дека некој нѐ слуша?
- Како да му покажеме некому дека го слушаме?
- Во кои случаи е дозволено да се прекине другиот додека зборува и
како?
- Како да му покажеме некому дека сме заинтересирани за тоа што го
зборува?
Работа во мали групи –вербална комуникација (играње на сценарија)

107
Пример на неуспешна комуникација во која главен проблем е тоа што
едниот од соговорниците не слуша што говори другиот. Потоа се дискутира со
групата што не било во ред со комуникацијата и се бараат начини како таа да
се подобри.
Завршно резимирање од страна на асистенот.
Практична работилница-невербална комуникација

Цел на работилницата: Поттикнување на размислувањата за важноста на
невербалната комуникација, свесност за испреплетеност на вербалната и
невербалната комуникација и следење на неварбалните компоненти од
комуникацијата.
Бура од идеи: Што е тоа невербална комуникација?; Како се манифестира

невербалната комуникација?; Што значи молчењето во комуникацијата?
Објаснување на асистентот – дефинирање на невербалната комуникација,

нејзините манифестации, невербалните компоненти на вербалната
комуникација, молчењето како специфична невербална комуникација.
Работа во мали групи – невербална комуникација (играње на сценарија)
На неколку учесници им се задава инструкција да кажат една од следниве

реченици без да користат зборови:
„Многу ми е топло.“
„Досадно ми е.“
„Застани не смееш да одиш понатаму.“
„Умерен сум.“
„Што кажа? Не можам да те слушнам.“
Останатите учесници треба да погодат што сака да каже оној кој ја

изведува вежбата. Потоа се развива дискусија за користењето на невербалната
експресија во секојдневната комуникација.
Човечка скулптура
Групата добива инструкција двајца учесници да се поставиат во

одредена позиција, т.е. од нив да се направи статична човечка скулптура која
би одговарала на следниве ситуации:
108
- Љубов меѓу мајка и дете;
- Караница меѓу момче и девојка;
- Исчекување на драга личност на аеродром;
- Интервју за работа;
- Гужва во автобус;
- Гужва на забава.
Потоа се дискутираат и аргументираат предложените позиции и се

развива дискусија на тема позитивен и негативен говор на телото. Изнесените
аргументи се забележуваат на табла.
Работа во голема група
Со учесниците се развива дискусија на тема: „Соодветна и

несоодветна употреба на невербалниот говор“. Учесниците се стимулираат да
посочат примери од секојдневниот живот. Притоа, посебно внимание се
обраќа на близината, допирот, гледањето, поставеноста на телото, мимика и
слично.
Телесен став – На таблата се цртаат неколку човечки фигури со

различна поставеност на телото – наведната глава со рацете во џеб, наведнат
кон другиот, исправен со рацете ставени на половината и слично. Потоа се
дискутира какво доживување буди таквиот став на телото перципиран од
другиот. Учесниците добиваат инструкција да се движат низ просторијата
заземајќи различни ставови на телото. Потоа се дискутира доживеаното
искуство, какви емоции побудиле различните телесни ставови и каков би бил
евентуалниот впечаток оставен кај другите.
Фацијална експресија – На таблата се цртаат неколку едноставни

цртежи на лица со различна експресија (луто, ведро, збунето, насмеано, тажно
лице) и учесниците се обидуваат да ја спојат адекватната емоција, со
адекватниот цртеж. Потоа се дискутира кои од наведените карактеристики на
лицето помагаат во експресијата на одредена емоција.
Контакт со очи – Со учесниците се развива дискусија на тема

варијации во фреквенција и траење на погледот, во зависност од ситуацијата
за која станува збор, како и на кој начин оценуваме дека контактот со очи е
адекватно или неадекватно употребен.
Допир – Со учесниците се дискутираат разните видови употреба на

допир во меѓучовечката комуникација (ракување, гушкање, тапкање по рамо,
удар и слично), како и границите кои ги поставуваме во употребата на истиот
т.е. негова адекватна и неадекватна употреба.
109
Завршно резимирање од страна на асистенот.
КОМУНИКАЦИЈА ЛЕКАР ПАЦИЕНТ
Основни принципи во комуникацијата лекар-пациент

- Комуникација на рамноправно ниво;
- Користење на вербална комуникација сообразена со степенот на
интелектуалниот развој и социокултурелното милие на соговорникот;
- Отсуство на било каков степен на осуда, оценување, прекор.
Важни моменти во невербална комуникација
- Невербалниот дел од комуникацијата мора да го следи вербалниот во
смисла на внимателно следење, гледање во соговорникот, отсуство на
било какви гестикулации кои би значеле запрепастеност,
изненадување, прекор, осуда.
Модел на идеален пациент

Права
Да ја предаде одговорноста на докторот и
Да биде третиран како индивидуа на која ѝ е потребна грижа.
Обврски
Да почитува препораки и да се обидува да оздрави.
Да соработува со докторот.
110
Модел на идеален доктор
Обврски
Висок степен на вештини и знаење за лекување на болести.
Однесување во интерес на пациентите.
Објективен и со соодветна емоционална приврзаност/дистанца.
Воден од правила според медицина базирана на докази.
Права
Да прегледува и интимни физички зони и да прашува за личниот
живот.
Да спазува соодветна автономност.
Да има позиција на авторитет во однос на пациентот.
Бариери во комуникацијата доктор-пациент

Доктор-пациент релација во минатото.
Доктор-пациент релација во сегашноста.
Влијание на докторот во релација
Физичкиот изглед на докторот е многу важен. Исто така од голема
важност е да му се овозможи на пациентот да има доживување на удобност и
сигурност.
Бариери во комуникацијата од аспект на докторот
- Недостаток на специфично знаење;
- Недостаток на вештини за советување;
- Недостаток на време;
- Недостаток на соодветни ресурси.
Бариери во комуникацијата од аспект на пациентот
- Пол;
- Ниво на едукација, социјален статус;
- Јазична бариера;
- Етничка припадност.
Елементи за подобрување на бариерите
- Активно слушање;
- Неврбална комуникација;
- Агенда;
- Емпатија;
- Едуцирање на пациентите;
- Реосигурување;
- Усогласување на план за третман;
- Преземање одговорност;
- Избегнување прекумерни реакции;
111
- Воспоставување граници.
Планирање на комуникацијата со пациентот

- адаптирање на стилот на комуникација сообразно потребите на
пациентот,
- справување со тешки ситуации,
- имање на план за разрешување на проблемот дури и кога нештата
одат во негативен правец,
- ефикасно користење на времето,
- ориентираност кон задачата,
- однесувањето во кое во центар на вниманието е пациентот.
Комуникациски вештини
Комуникациските вештини се исто така важни:
- флуентен дијалог,
- умешна употреба на тишината,
- дозвола за изразување на емоции на пациентот,
- употреба на поддржувачки зборови,
- ефикасно невербално однесување,
- употреба на отворени, истражувачки прашања,
- адаптирање на говорот,
- емпатија – способност за разбирање и споделување на емоции – да
му се покаже на пациентот дека е тука за него, со него и да умее да
муа даде надеж,
- слушање,
- смиреност,
- покажување разбирање, а не сожалување или симпатија.
Креативни техники за подобрување на комуникацијата и

појачување на спонтаноста
- Играње улоги
На секој учесник му се дава можноста во комуникацијата да одбере да
влезе во улога на за него важна личност и низ таа улога да прати порака на
самиот себе или на другите.
- Проекција во иднина
Mу се дава можност да се замисли себе си во иднината и од таа
позиција да направи комуникација и да прати порака.
- Водена фантазија
112
Со вербални сугестии се предизвикува релаксација и појава на
претстави.
- Волшебна продавница
Со водена фантазија учесниците се внесуваат во продавницата на
желби каде можат желбите да ги остварат, при што преговараат, се ценкаат со
водителот кој е продавач.
- Празна столица
Во празната столица се замислува важна личност на која учесникот
може да ѝ се обрати и да ѝ каже она што го чувствува.
- Акциона социометрија
За истражување на релациите во средината во учесниците која живеат
да имаат можност како во сцена да ги постават сите значајни личности во
некаква релација и однос кон себе , во вид на конкретно, физичко и просторно
претставување на дистанците, емоционалните доживувања и сл. кои
сликовито би укажале на тоа што кон нив го чувствуваат.
Клучни елементи кои влијаат на комуникацијата лекар-пациент

- Личноста на пациентот;
- Личноста на докторот;
- Споделувањето на моќта и одговорноста;
- Терапевтската алијанса;
- Биопсихосоцијалната перспектива.
Особено е важен партнерскиот однос во третманот – двострано
споделување информации, заедничко донесување одлуки, договор околу
третманот.
За сето тоа важни се комуникациските вештини на докторот:
Содржина – што кажува, дадените информации, базичното знаење,
времето овозможено за комуникацијата.
Процес – како кажува, како поставуваат прашања, колку добро слуша,
како објаснува, планира, како ја структурира интеракцијата.
Чекори во комуникацијата
Иницирање на сесија – Воспоставување релација, идентификување на
проблемот.
Собирање информации – Експлорација на проблемот, разбирање на
перспективата на пациентот, овозможување структура.
Градење на релацијата – Рапортирање и инволвирање на пациентот.
Објаснување и планирање – Обезбедување доволно време, доволно
информации, разбирање и планирање.
Затварање на сесијата.
113
Специфики на емпатична комуникација на лекарот со пациентот
Емпатија е капацитет на лекарот да се идентификува со пациентот и да
ја почувствува, доживее неговата болка. Суштина на емпатичната
комуникација е ефективна комуникација со емоциите на пациентот и враќање
на нив во тераписката ситуација.
Емпатична можност е директна експресија на емоција
пр.: Имам чести главоболки. Ужасно сум уплашен од тоа...
Емпатичен одговор ... експлицитна дескрипција на препознаената емоција:
пр.: Делувате вознемирено и уплашено...
Емпатичен терминатор ... промашена емпатична можност
пр.: Колку долго... какви лекови прима...
Потенцијална емпатична можност ...... индиректна изјава на извесна емоција
пр.: Имам изгубено 3 кг. ... Ми се гади ... Ми се зацрвенува лицето...
Терминатор: Каква храна не јадете ... Сте мереле ли т.т. ... Да не сте пиеле
алкохол ... Да не сте трудни ...
Продолжувач: олеснувач на понатамошното истражување и евентуална
директна експресија на емоција.
пр.: Сте ослабеле? Во кој смисол ви се гади?
“Тiming” во емпатичните одговори
прерано - прекин на емоцијата
„Ласо ефект“ – повеќе продолжувачи на група емпатички можности – еден
емпатичен одговор.
Базична емпатична вештина – препознавање на имплицитно навестена
емоција, покана за истражување на неискажани емоции и ефективно
соопштување на примените емоции со цел пациентот да се почувствува
разбран.
Што е неопходно во емпатичната комуникација со пациентот?

-Стишување на нашиот внатрешен говор;
-Исклучување на дел од свесноста за себе, сопствените преокупации;
-Исклучување на прерани коментари, критицизам, прашања;
-Концентрација на повторувани теми, зборови, начин на изразување,
метафори, фантазми, фацијална и телесна експресија;
-Контакт со нашите сензации,
(физички, ментални и емоционални)
... од апстрактно и оддалечено слушање до навлегување во приказната и
животот на пациентот.
Комуницирање на разбирањето:
Обична изјава:
114
...Поминувате тежок период...
Потврда (легитимирање):
...Гледам дека за вас ова е многу тешко...
Сопствено искуство (делење):
... Јас имам поминато слична ситуација и сум се чувствувал подеднакво лошо
Резимирање :
... Дозволете ми да се уверам дека добро сум разбрал што ми велите ...
Коментар за нашите чувства:
...Ме чини тажен што го слушам ова ...
Соочени со драматични искуства:
... Почнувам да разбирам колку е тешко да се биде во ваша кожа ...
(!!!без покажување на преплавеност низ ставот и гестикулациите !!!)
П.С. Предуслов за ваквата комуникација е креирање на безбедност
(време, простор, подготвеност за работа)
Прифаќање (безусловно)
Особено при отварање на афективно катектиран материјал -
„разголени, ранливи, изненадени, посрамени, осетливи на критика и
отфрлање“.
Потребна: целосна посветеност и безусловно прифаќање.
Пациентите со траума имаат потреба од пасивност и зависност (регресија!) -
што треба да им се дозволи (на почетокот).
Ризик:
-избегнување на одговорноста за себе и хабитуација на крајно зависна и
регресивна улога во терапискиот процес,
- идеализација на лекарот.
Типови на прашања при комуникација со пациент

1. Отворени „open ended” прашања
Носат многу различни одговори: (пр.: Како може да помогнам?, пр.:
Што е всушност проблем во моментот?);
Често предизвикуваат долги одговори или непријатна тишина.
2. Директивни прашања
Даваат можност само за неколку алтернативи пр.: Да или Не .
3. Сугестивни додатоци на отворени „open ended” прашања
Пр.: како се чувствуваше кога тоа се случи?, пр.: Дали беше многу
уплашен/а, тажен/а , бесен/а?
Овие прашања може да се стимулативен начин да се помогне во
искажувањето на емоциите со зборови, но полезни се само ако се емпатски
конотирани, без морални осуди, без обвинувања и само ако дозволуваат
алтернативни одговори.
115
При адекватно прашување пациентот има чувство дека е ислушан и
разбран, строгото испрашување прави чувство на загрозеност, а вкрстените
прашања надвор од неговиот мисловен тек прават чувство на збунетост. Затоа
мора да бидеме свесни како ги поставуваме прашањата и како правиме
коментари, односно каков ефект има нашиот пристап на пациентот.
Внатре-надвор „In-Out“ прашања
Како до мислите и чувствата на пациентот?
При комуникацијата неопходно е:
 трпеливост – доволно време,
 покажување дека не брзате, со ставот, начинот како прашувате или
реагирате со коментари,
 фокусираност на линијата на мислите на пациентот,
 не пренасочување на пациентот од една кон друга мисла,
 стимулирање да продолжи да мисли во истата насока,
 прашување во правец на доразјаснување или обработка на она што
штотуку го кажал, тоа се т.н. “внатрешни- In “ прашања.
Наспроти тоа надворешните ја менуваат темата и најчесто негативно
се одразуваат на процесот на интервјуирање.
116
ОСНОВНИ ПРИНЦИПИ ВО КОМУНИКАЦИЈАТА СО
ПАЦИЕНТ ДЕТЕ
- Комуникација на пријателско ниво со детето, пријателски и
смирувачки тон, допир, поглед;
- Користење вербална комуникација сообразена со степенот на
интелектуалниот развој (возраста) на соговорникот;
- Отсуство на било каков степен на осудување, оценување, прекор;
- Почитување на добиеното мислење без оглед на возраста на детето;
- Позитивно конотирање на соработката добиена особено од помалите
деца.
Важни моменти во невербална комуникација со децата
- Невербалниот дел од комуникацијата мора да го следи вербалниот во
смисла на внимателно следење, гледање во соговорникот, отсуство на
било какви гестикулации кои би значеле запрепастеност,
изненадување, прекор, осуда;
- Прилагодување на невребалниот момент кон наведените принципи на
рамноправна комуникација (доведување на себе си во исто ниво со
соговорникот со клекнување до него).
Авторитетот на лекарот и довербата на детето во него зависи од
односот на родителите кон лекарот и од претставата што детето ја создало за
докторот во тек на неговото досегашно животно искуство (ако не сте добри ќе
добиете инјекција ...).
Квалитетот на комуникацијата зависи од личноста на лекарот и
неговата способност да воспостави контакт со детето (предуслов е познавање
на психологијата за одредени фази од развојот на детето).
Односот дете-лекар има карактеристики на односот дете-родител.
117
Специфики на комуникацијата доктор-родител на болно дете
Родителите стануваат трауматизирани од болеста на детето,
пречувствителни се и склони кон несоодветни реакции за постапките на
лекарите.
Најчести реакции:
- Поставување на прекумерни барања од лекарите, како на пр. дека
нивното дете е единствениот пациент;
- Им се чини дека лекарот не се грижи многу за нивното дете, дека е
незаинтересиран, студен;
- Често мислат дека заборавиле да му кажат на лекарот важна
анамнестичка информација;
- Постојано бараат лекарот да ги увери дека заболувањето на
нивното дете не е опасно;
- Љубомора кон докторот заради неговиот авторитет кај детето;
- Мајките во симбиоза се чувствуваат загрозени затоа што имаат
силен страв од одвојување.
Лекар кој може добро да се идентификува со родителите на болно
дете, да се соживее со нивната состојба, кој ја познава психологијата на
родител трауматизиран од болеста на детето и кој ги контролира своите
емоции во потребната мерка, ќе создаде поволен однос со родителите за
лекување на детето.
Специфики на комуникација со трауматизирано дете

- Приоритет е проценка на сигурноста на детето.
- Потврдете му ги чувствата на детето со нормализација... „во ред е така
да се чувствуваш...“
- Уверете го детето дека вие сте тука за него и дека водите сметка за
него ...враќање на довербата во возрасниот...
- Справување со евентуално чувство на вина на детето. (..Децата
никогаш не можат да бидат виновни ...)
- Секогаш објаснувајте му што преземате. (Охрабрувајте го да прашува
за сѐ што не му е јасно...)
- Бидете секогаш смирени ... (Децата не смеат да ја забележат вашата
лутина, страв, болка или згрозеност од случајот додека ги слушате
бидејќи тие се многу осетливи и ако забележат ваква емоција и ваша
вознемиреност - престануваат со зборувањето).
- Верувајте во она што го зборуваат и посветете им целосно внимание
- Трауматизираните деца се преплашени и стравуваат дека заради
исповедта може да им се случи нешто страшно.
118
- Може да негираат дека се трауматизирани и да не соработуваат ако
станат свесни дека може да има последици за семејството (родителите,
особено ако тие ги трауматизирале).
- При контакт со трауматизирано дете треба да внимаваме на
преосетливоста на децата при секое доближување и допис со нив.
- Прилагодување на говорот на развојното ниво на детето.
- Прилагодување на бојата и висината на вашиот глас.
- Прилагодување на позицијата на нашето тело и поглед.
- Добронамерност, благост наспроти строгост и крутост.
- Интерес и верба на раскажаното наспроти обвинување и префрлање
на одговорноста.
- Трпение , трпение, трпение...
- Смиреност и прифаќање.
- Враќање на довербата во возрасниот, бидејќи трауматизирањето од
возрасен е губење на довербата во нив.
Практична работилница-комуникација доктор-пациент

Цел на работилницата: Разбирање на основните принципи на комуникацијата
доктор-пациент, значењето на емпатичната комуникација, специфики на
комуникацијата со дете пациент.
Бура од идеи:
- Што влијае на комуникацијата лекар-пациент?

- Што ја подобрува, а што ја влошува?
- Што е тоа емпатична комуникација, како се постигнува?
- Кои се спецификите на комуникација со пациент-дете?
Објаснување од асистентот – Основни принципи во комуникацијата лекар-

пациент, бариери кои ја попречуваат, начин на нејзинот планирање,
комуникациски вештини и техники, чекори во комуникацијата,
специфичности на емпатичната комуникација, типови на прашања при
комуникација со пациент, принципи во комуникацијата со пациент дете.
Работа во групи
Играње на сценарија-комуникација со пациенти на разни возрасти со

различни болести.
Улоги: лекар, пациент, родител (за пациент-мало дете), медицинска
сестра. Учесниците играат сценарија на преглед на одреден пациент со
одредено заболување при што користат техники за емпатична комуникација,
со следење на чекорите на комуникацијата (иницирање на сесијата, собирање
119
на информации, градење релација, објаснување и планирање и затворање на
сесијата).
1. Случај – дете на 6 години со дијагностицирана хемофилија пред 3
месеци, преглед во придружба на родители.
2. Случај – пациент на 46 години со дијагностициран карцином на
плуќа-соопштување на информацијата.
3. Случај – пациент на 74 години со тешка депресија.
4. Случај – пациент на 12 години со церебрална парализа во
инвалидска количка во придружба на родители.
Завршно излагање на асистентот.
РЕЛАЦИЈА ДОКТОР- ПАЦИЕНТ

Ова е единствена социјална релација каде поврзувањето е планирано,
со цел пациентот да ги постигне целите во терапијата и третманот. Докторот
ја зема одговорноста за водење, менување и одржување на тераписката
релација, одржувајќи професионален и етички пристап.
Релацијата е фундаментална
- Во процесот на грижа;
- Во процесот на лекување;
- Во подобрување на постигнатите резултати;
- Затоа е важно да се разберат елементите кои ја компромитираат
или кои ја прават релацијата добра.
Видови на релации доктор-пациент

Видови Доктор со ниска контрола Доктор со висока контрола
Пациент Дисфункционална Патерналистичка-
ниска контрола релација традиционална,
Нема очекувања, Доминантен доктор, во улога
Пациент пасивен, на татко.
Доктор без контрола. Пасивен пациент, субмисивен.
Предност - плацебо ефект.
Негативност - манипулација
на пациентот.
Пациент Потрошувачка – Взаемна- оптимална,
висока спротивна на Базирана на комуникација,
контрола патерналистичка, договор.
Пациент активен, Доктор-пациент еднаквост.
Доктор пасивен. Предност - заеднички одлуки.
120
Пациент бара информации. Негативност - може да е
Доктор - технички преплавувачка за пациентот.
консултант.
Табела 2
- При патерналистичката релација советувањето е центрирано кон
докторот со употреба на затворени прашања и фокус кон
биомедицинска дијагноза и третман.
- При комуникација центрирана кон пациентот постои взаемна
релација, докторот не е авторитарен, повеќе авторитативен, го
охрабрува пациентот, поставува отворени прашања, со насоченост
пред сѐ кон психо-социјалните аспекти на болеста.
Практична работилница-реалција доктор-пациент

Цел на работилницата: Разбирање на можните видови на релации доктор-
пациент и нивните специфичности.
Бура од идеи:
- Каква може да биде релацијата доктор-пациент?

- Која е добра, а која лоша релација доктор-пациент?
- Што влијае на квалитетот на релацијата доктор-пациент?
Објаснување од асистентот- Важноста на релацијата доктор-пациент во

терапискиот процес, видови на релации доктор-пациент и нивните специфики.
Работа во групи
Играње на сценарија-прикажување на четирите можни релации

доктор-пациент.
Улоги: лекар, пациент, родител (за пациент-мало дете), медицинска
сестра.
Играње на сценарија-прикажување на четирите видови на релација
Улоги: лекар, пациент, медицинска сестра.
Учесниците играат сценарија на преглед на одреден пациент со
одредено заболување при што претставуваат една од можните релации
- дисфункционална релација,
- патерналистичка-традиционална,
- потрошувачка,
- взаемна.
121
После презентирањето на секоја од релациите следи дискусија за
нејзините специфики и нејзината функционалност.
Завршно излагање на асистентот.
ПСИХОЛОШКО СОВЕТУВАЊЕ
Историја
Психолошкото советување, како повеќето модерни психолошки
гранки, се развива како последица на потребите на војската во САД по
Втората Светска Војна. Во ’40-тите и ’50-тите години на 20-тиот век војската
на САД креира гранка – Психолошко советување, сега позната како
Психологија на советување, која ги следи АПА стандардите.
Подоцна се креирани првите институти, постдипломски и докторски
студии од областа на Психологијата на советувањето на Универзитетит на
Минесота, Мисури, Универзитетот Каламбиа, Универзитетот на Тексас
(University of Minnesota; University of Missouri; Columbia University; and
University of Texas at Austin). Во последниве декади, како професија е
раширена низ сите земји во светот.
Важно е да се прави разлика помеѓу:
 Водење: давање информации;
 Советување: помош при решавње проблем и помош при адаптација;
 Психотерапија: промена на личноста.
Главни разлики помеѓу советување и психотерапија

Советување:
 Помага во идентификување проблем, криза и охрабрува во преземање
позитивни чекори во нивно решавање.
 Краток процес фокусиран на промена во однесувњето.
Психотерапија:
 Долготраен процес на промена на личноста.
 Помага во разбирање на мислите, чувствата и однесувањето.
 Доаѓа до причината на проблемите.
122
Дефиниција на советување
Советувањето се користи да му помогне на клиентот да ги разбере
своите комуникациски проблеми и да најде начин да се адаптира и да се
справи со нив (Blood, 1995).
Личноста на советникот
 Најважен инструмент е личноста на советникот;
 Автентичност;
 Отвореноста на советникот води до тоа и клиентите да се отвараат за
своите проблеми;
 Јасност;
 Со подготвеност за вклучување и грижа;
 Толерантност и трпеливост;
 Искреност, осетливoст и флексибилност;
Во советувањето треба:
 Целта на советувањето да биде реална,
 Да постои почитување помеѓу советникот и клиентот.
Според Купер (Cooper, 1983) советувањето е взаемно истражување на
идеите, однесувањата и чувствата помеѓу советникот и клиентот и ги
вклучува клиентовите погрешни перцепции за реалноста и околината кои
креираат емоционални состојби кои го засегаат селф-концептот и
несогласувањето помеѓу неговите мисли и чувства.
Личноста на клиентот
 Со привремено изгубена способност за реална самопроценка;
 Неефикасен во секојдневен живот;
Со потреба за:
 Чувство за сигурност и заштитеност;
 Чувство за љубов и самопочитување;
 Актуелизација;
Со отпори и употреба на механизми на одбрана.
Рационални наспроти ирационални емоционални одговори во животните

ситуации
Ирационалните идеи водат до самопоразително однесување, примери:
 „Сите важни индивидуи мора да ме сакаат или да ми го одобруваат
однесувањето.“
123
 „При спроведување важни активности мора да бидам компетентен и
перфектен.“
 „Неподносливо ми е ако не го добијам тоа што го сакам.“
Грижа наспроти. Анксиозност
Грижа: „се надевам дека оваа закана нема да се случи, а доколку се случи тоа
е несреќен случај.“
Анксиозност: „оваа закана не смее да се случи и доколку се случи тоа е
ужасно.“
Жалење наспроти. Вина
Жалење: се чувствува лошо поради стореното, но не поради себеси.
„Преферирам да не се однесувам лошо, но доколку направам нешто лошо,
штета!“
Вина: се чувствува лошо поради стореното и себеси.
„не смеам да се однесувам лошо и ако направам нешто лошо тоа е катастрофа
и јас сум расипан човек.“
Лутина наспроти. бес
Лутина: Не му се допаѓа она што некој го направил меѓутоа нема да го
поправи тоа со обвинување.
Бес: верува дека другите не смеат да ги кршат правилата и ги обвинува
доколку го направат тоа.
Разочарување наспроти. Срам
Разочарување: разочаран е од сопствените акции, но се прифаќа, ...не
инсистира постојано да се однесува добро.
Срам: препознава дека се однесува глупаво и се осудува себеси дека не смее
да се однесува така.
Сл.30
Интервенција преку комуникација
 Директна вербална (интелектуално ниво) – клиентот има потреба само
од поддршка за одредени идеи и решенија;
124
 Индиректна вербална (емоционално ниво) – зборовите се средство за
сокривање на емоциите;
 Диретна невербална – плачење, немир;
 Индиректна невербална – симптоми, знаци несвесни за клиентот
(тресење нога, грицкање нокти...).
Во советувањето за корекција на ирационалните мисли важно е:
 Да се креира атмосфера на доверба без цензура;
 Клиентот никогаш не е виновен за тоа како се доживува себеси;
 Фокусирање на клиентот не на проблемот;
 Истакнување на иднината, не минатото;
 Да му се помогне на клиентот да се справи со релапсите и чувството
на вина;
 Да се охрабрува клиентот да биде свој советник.
Десет основни поставки во советувањето

1. Да му се помогне на клиентот да дојде до решение;
2. Интуиција;
3. Овозможување правец на движење за клиентот;
4. Грижа за клиентот, заштита на неговите чувства, да му се помогне да
најде мир во себе;
5. Смисла за хумор;
6. Споделување на сопствени искуства;
7. Отвореност;
8. Верување дека клиентот го прави најдоброто што може;
9. Заеднички договор за очекувањата од советувањето;
10. Барање фидбек од клиентот.
Цел на советувањето
P = permission/ дозвола
O= ownership/ поседување
W= well-being/ добросостојба
E = esteem (of self)/слика за себе
R = resilience/ отпорност
R = responsibility/одговорност
Фази во советувањето
Иницијална/ почетна
 Емпатија/ советникот да покаже разбирање и прифаќање;
125
 Почитување/ поради чувство на срам, чувство дека погрешиле,
незадоволство со себе;
 Експлорација на проблемот/ собирање информации;
 Цели и очекувања/ да се модифицираат нереалните очекувања;
 Оцена на мотивацијата на клиентот;
 Договор/ околу целите, број на средби;
 Автентитчност/ непосредност во комуникација;
 Конфронтација/ може прерано да го прекине контактот.
Средна/ насочена кон промени
 Проширување на свесноста;
 Разработка на добивка од промена;
 Оцена на препреки;
 Планирање на нови активности;
 Проба на нови активности;
 Емпатична комуникација;
 Конфронтација/ за демаскирање на значењата на однесувањата.
Терминална/ завршна
 Планирање на завршување на советувањето;
 Подготовка за соочување со слични проблеми во иднина;
 Антиципација на идни проблеми;
 Емпатична комуникација/ во однос на емоции при завршувањето.
Пречки во советувањето
Пречки од страна на советникот
 Пасивност на советникот;
 Доминантност на советникот;
 Претерано испитување;
 Забрана за плачење;
 Форсирање на социјална интеракција;
 Претерана љубезност;
 Интелектуализација;
 Морализирање,
 Употреба на професионални зборови;
 Употреба на груби зборови;
 Притисок.
Пречки во советувањето од страна на клиентот
 Отпор;
 Релациони конфликти и контратрансфер;
126
 Когнитивни дискрепанци;
 Погрешни информации;
 Нереално гледање на себе;
 Искривена перцепција на релациите;
 Ирационални стравови;
 Отфрлување на проблемите;
 Префрлување на одговорноста;
 Порешно гледање на алтернативите;
 Погрешна процена на последиците;
 Емоционални разлики и несовпаѓања.
Техники на советување
 Да му се помогне на клиентот да го види проблемот од друга
перспектива;
 Демистифицирање;
 Неосудувачко слушање;
 Парафразирање и сумирање;
 Охрабрување;
 Тешење и покажување емпатија;
 Разјаснување;
 Употреба на тишината.
Корисни прашања при советувањето
 Што прават?
 Отварање можност да сторат нешто друго.
Тренирање во текот на советувањето
а) Решавање проблеми;
б) Генерални комуникациски вештини;
в) Асертивност;
г) Вештини за справување;
д) Реалистички очекувања за успехот и можните рецидиви.
Видови советување
Советување насочено кон личноста
 Луѓето се позитивни, способни за промени;
 Имаат тенденција кон самоактуализација;
 Се работи со користење рефлексија.
Гешталтистички пристап
 Фокусирање на сегашноста, наместо иднината;
127
 Завршување на незавршените работи од минатото;
 Работа на подобрување на контактот;
 Празна столица, жешка столица, дијалог.
Трансакционен пристап
 Фокус на интеракциите во рамки на структурата на личноста;
 Играње игри и нивна функција;
 Свесност за животен скрипт.
Когнитивен пристап, разјаснување
 Рационално-емоционален пристап;
 Клиентот учи да ги препознава мислите, чувствата и однесувањата;
 Изложување;
 Десензитизација.
Реалитетен пристап
 Симптомите се одговорот на изборите;
 Фокус на одговорноста на клиентот;
 Советувањето е фокусирано на сегашноста.
Бихејвиорален пристап
 Фокус на актуелните проблеми;
 Советувањето е едукативно/ само-менаџирање;
 Условување;
 Учење по модел.
Редослед на активности при советувањето
 Ориентација/ од каде е проблемот;
 Анализа/ вредности, стандарди;
 Одлучување/ нови потреби;
 Планирање/ одредување цели;
 Акција и евалуација/ реализација на план, повратни информации.
Видови на психолошко советување
Советување насочено кон
 Решавање проблеми;
 Одлучување;
 Решавање актуелна криза.
Супортивно советување
Советување во криза
При акутна криза фокусот е на
 Телесните реакции;
 Емоции;
 Процена на ризик/ особено на суицид.
128
Групно советување
Советувањето во група им помага на клиентите со тоа што се слушаат помеѓу
себе, споделуваат заеднички искуства, истражуваат можности и си даваат
поддршка.
Цели на групното советување
 Создаваат безбедно место за изразување на сопствените емоции;
 Им помага на членовите да се чувствуваат подобро со самите себе;
 Го валидираат искуството на членовите;
 Зајакнуваат вештини за справување;
 Градат самодоверба и самопочитување;
 Учат динамика и адптација во група со рефлексија на општеството
Предности на групното советување
 Економичност;
 Подобрување на мотивацијата;
 Опасности од групното советување.
Опасности на групното советување
 Притисок на членовите;
 Неетичност.
Видови групно советување
 Отворени групи;
 Затворени групи;
 Пар;
 Семејство;
 Група хомогена според проблемот;
 Група хетерогена според проблемот.
Советување за советници
Може да биде во однос на:
 Мотивацијата за да се биде советник;
 Поддршка од други професионалци во работата;
 Справување со сопствени дилеми, проблеми;
 Справување со контратрансферот.
Corey „...советниците не можат да отворат врати за клиентите кои не ги
отвориле за самите себе.“
Важно е поради лични придобивки и професионален развој.
Практична работилница на тема: психолошко советување

129
1. Разбирање на психолошкото советување, неговото значење и можностите
за негова примена во секојдневна работа со пациентите
2. Стекнување практични вештини за советување
Бура од идеи : Што е психолошко советување?,
Објаснување на асистентот
Објаснување на основите на психолошкото советување, неговите основни
постулати, фази и видови.
Работа во мали групи
- Разработка на фазите на советување;
- Практично изведување на советување за одреден проблем со
користење на основните постулати на психолошкото советување.
МЕДИЦИНСКА СОЦИОЛОГИЈА
Елиот Фрајдсон (Eliot Freidson, 1961) прави обид да го определи

предметот на проучување на Социологијата на медицината, споредувајќи ја со
медицината како наука. Медицината во прв ред се занимава со болеста, додека
социологијата на медицината се насочува кон истражување на општественото
однесување во врска со болеста, кон „заемната поврзаност и условеност на
општествените односи и здравствената состојба на луѓето, односно појавата
на болеста“.
Специфики на дихотомната поделба социологија на медицината и

социологија во медицината
Социологија на медицината
 Регрутирање на докторите;
 Обука (образование и оспособување на докторите);
 Односите на докторите со другите професионалци во рамки на
множеството улоги;
 Медицинската организација – болницата;
 Поддршка на општото здравје.
Социологија во медицината
 Екологија и етиологија на болеста;
 Варијации во однесувњето во врска со болеста и здравјето;
 Случаите на девијантноста, етикетирањето и стигмата поради болеста;
Пр. „Болеста како метафора“, „СИДА како метафора“ {Сузан Сонтаг
(Susan Sontag)}.
130
Главната претпоставка за воспоставување на врската помеѓу социологијата и
медицината е во сознанието за општествената детерминираност на здравјето и
болеста.
Општествената природа на медицината

• Медицината е општествена појава и е во меѓусебна зависност со
останатите општествени појави и општеството во целина;
• Треба да го објасни историскиот развој на медицината;
• Односот на медицината со глобалното општество, односот на

глобалното општество со сфаќањето за здравјето и болеста;
• Односот помеѓу медицинската дејност-професија и другите дејности

(прашањето на автономноста и доминантноста на медицинската
професија во однос на другите професии).
Влијанието на општеството врз медицината

• Влијанието на општеството, на неговата економска, социјална и
културна структура врз медицината воопшто и врз нејзините одделни
елементи;
• Да се разграничи влијанието на општествените фактори (социо-

економската состојба, расата, етничката припадност, родовата
припадност, културата) од влијанието на природните фактори
(биолошките, физичките, хемиските, физиолошките фактори) врз
медицината, т.е. врз здравјето и болеста.
Влијанието на медицината врз општеството

• Двонасочен однос;
• Изменети се фактите на животот и смртта (се раѓаме и умираме во

болница);
• Медикализација, медицински империјализам, јатрогенизација,

еутаназија;
• Болести на зависност (алкохолизам, наркоманија);
• Главната претпоставка за воспоставување на врската помеѓу

социологијата и медицината е во сознанието за општествената
детерминираност на здравјето и болеста
131
Општествените детерминанти на здравјето и болеста
Социјални детерминанти на здравјето (сл.31, сл.32)

• Социоекономските услови во коишто луѓето живеат и работат
значително влијаат на здравјето. Ризикот за морталитет, морбидитет,
нездравите однесувања, го намалуваат пристапот до здравствената
заштита, а слабиот квалитет на заштита се зголемува со пад на
социоекономските услови. Оваа поврзаност е континуирана низ
целата популација и кумулативна во тек на животот.
• Образованието и семејните приходи се два индикатори кои се

користат за определување на влијанието на социо-економските
состојби врз здравјето. Образованието е силна детерминанта на
идното вработување и приходи.
• Стекнатото образование ги одразува материјалните и други ресурси на

семејството и знаењето и вештините стекнати сѐ до возрасниот
период. Приходот е индикатор кој најдиректно ги мери материјалните
ресурси (пристап до подобар квалитет на храна, домување, слободно
време, служби за здравствена заштита).
Сл.31
 Фази на животниот циклус
• Највисокиот приоритет за секоја земја е да обезбеди добар почеток во

животот на секое дете.
132
• Тоа подразбира барем: соодветна социјална и здравствена заштита на
жени, идни мајки и млади семејства и обезбедување значителен
прогрес и универзални високо-квалитетни рани години на животот,
образование и систем за детска заштита.
• Нагласување на добриот почеток на животот не значи дека

подоцнежните периоди на животниот циклус – возрасниот период и
староста не се важни.
• Да се постигне поголема еднаквост меѓу возрасната популација во

секоја земја. Особено е важно да се намали стресот на работното
место, да се намали долготрајната невработеност и да се превенираат
причините за социјална изолација.
• Пошироко општество
• Најефикасните дејства да се постигне поголема еднаквост во здравјето

на социјално ниво се оние коишто ја реафирмираат социјалната
кохезија и заемната одговорност.
• Особено важно е да се обезбеди соодветно ниво и дистрибуција на

социјална заштита, според потребите.
• Зголемување на пропорцијата на лицата коишто имаат минимум

потребен стандард на живот за да учествуваат во општеството и да го
одржуваат здравјето.
• Контекст на макро ниво
• Пошироките влијанија на некои фактори во самите земји и

транснационално ги обликуваат животите, човековите права и
здравјето на луѓето. Економската криза, нејзините здравствени и
социјални последици треба да се предмет на посебни мерки за
одржување на здравјето на национално ниво.
• Да се следат насоките на СЗО, УНИЦЕФ, ИЛО и сл.
• Системи
• Здравствениот систем – што презема и како влијае на другите системи

за да се постигне подобро здравје и еднаквост?
• Тоа подразбира постигнување на подобра усогласеност низ сите

сектори (во однос на политики, инвестиции и служби) и важните
133
актери (јавни, приватни и добротворни) на сите владини нивоа
(национално и локално ниво).
• Универзален пристап до здравствена заштита е приоритет.
• Акцент на превенција
• Превенција на болести мора да вклучува намалување на непосредните

причини за нееднаквост во самата земја и меѓу земјите – конзумирање
алкохол, пушење и гојазност.
• Осврнување на „причините на причините“ – поттикнување луѓето да

имаат доволно вештини и контрола врз сопствениот живот и да можат
да го менуваат однесувањето.
• Здравствените нееднаквости
• Нееднаквостите во здравјето произлегуваат од условите во кои луѓето

се раѓаат, растат, живеат, работат и стареат.
• Нееднаквоста во моќта, богатството и ресурсите за секојдневен

живот.
• Нееднаквостите во дистрибуцијата на капиталот и средствата за

живот.
• Родовите нееднаквости коишто овозможуваат доминација на родовите

стереотипи.
• Расните и етничките нееднаквости коишто влијаат на расните и

етничките стереотипи коишто управуваат со однесувањето на луѓето.
134
Сл.32
• Нееднаквости во здравјето
• Здравствените диспаритети или нееднаквости се разликите во

здравствените резултати и нивните детерминанти помеѓу сегменти од
населението, дефинирани преку социјални, демографски, средински и
географски атрибути.
• Здравствените неизедначености се подвид на нееднаквостите кои

можат да се модифицираат, асоцирани со социјални неповолности и се
сметаат етички недоволно фер. Диспаритетите во здравјето,
нееднаквостите, се важни индикатори за здравјето во заедницата и
обезбедуваат информации за одлучување и имплементација на
интервенции за намалување на превентабилниот морбидитет и
морталитет .
Важноста на диспаритетите на здравјето.
• Истражувањата, и практиката укажуваат на значајни диспаритети во

однос на очекуваниот животен век, морбидитетот, факторите на ризик,
квалитетот на живот, како и перзистирање на овие диспаритети помеѓу
одредени сегменти на население.
Цели на здравствената политика

• Подобрување на просечното здравје и намалување на здравствените
нееднаквости со залагање да се доведе здравјето на
непривилегираните лица до нивото на најпривилегираните.
135
• Подобрување на нивоата и еднаква дистрибуција на социјалните
детерминанти на здравјето би требало да ги постигнат двете цели.
Превенција на болести од социолошки аспект

• Превенција на болести мора да вклучува намалување на непосредните
причини за нееднаквост во самата земја и меѓу земјите – конзумирање
алкохол, пушење и гојазност.
• Осврнување на „причините на причините“ – поттикнување луѓето да
имаат доволно вештини и контрола врз сопствениот живот за да можат
да го менуваат однесувањето. Нееднаквостите во здравјето
произлегуваат од условите во кои луѓето се раѓаат, растат, живеат,
работат и стареат, нееднаквоста во моќта, богатството и ресурсите
што создаваат услови за секојдневен живот, нееднаквостите во
дистрибуцијата на капиталот и средствата за живот. Родовите
нееднаквости коишто овозможуваат доминација на родовите
стереотипи.
• Расните и етничките нееднаквости коишто влијаат на расните и
етничките стереотипи коишто управуваат со однесувањето на луѓето.
Влијанието на социјалните детерминанти врз здравјето

Социјални категории
• Влијанието на возраста:
– Детство, генеративен период, старост.
• Влијанието на родот: жените, трансродовите групи (LGBT-

заедницата).
• Влијанието на менталното здравје: психијатриските пациенти,

лудилото.
Детство
• Последиците од социјалното раслојување во раното детство кои се

огледаат во послабо-адаптивните капацитети на децата, навестуваат
паралелни последици и ги засилуваат ефектите на нееднаквостите во
општеството.
• Овие ефекти дејствуваат преку невробиолошки процеси и невронални

кола коишто се реактивни на стрес и негативни животни настани.
136
• Широки варијации во реактивноста кон стресот откриваат подгрупи на
деца со зголемена подложност кон негативни и кон протективни
социјални услови.
• Половина од светската популација деца живее во сиромаштија.
• Десет милиони деца умираат секоја година , од кои најголем број во

сиромашните земји.
• Сиромашните деца имаат значително повисоки стапки на хронични и

акутни, честопати онеспособувачки болести.
• И во природни и во експериментални опкружувања, претшколски деца

имаат тенденција да се подредуваат во хиерархиски социјални
групи.
• Деца во потчинета позиција имаат повеќе психопатологија, помалку

просоцијални однесувања и однесувања насочени кон учење, како и
повисока биолошка реактивност кон предизвици.
• Овие поврзаности се засилуваат со низок СЕС, но истовремено можат

да се подобрат со користење на одредени педагошки практики
сосредоточени на ученикот.
Прашања:
• Зошто социјалната позиција во класот се става во интеракција со

здравјето?
• Можно ли е да постои некаков ефект по здравјето од самата

потчинетост?
Одговор: Овие ефекти дејствуваат преку невробиолошки процеси и кола

коишто се реактивни на стрес и несреќи.
Влијание на родот
• Жените се сѐ уште дисквалификувана категорија на население во

поглед на: вработување, заработувачка, општествена моќ, учество
во дистрибуција на капиталот, оттаму и диспаритетите во
здравјето.
• Родовата нееднаквост е фактор на ризик за насилство засновано

на род (насилство од интимен партнер, семејно насилство и сл.)
137
• Последиците од насилството директно се одразуваат на физичкото
и менталното здравје.
Ментално здравје и ментална болест во социолошки контекст
Социјална биографија, норми, здрави животни стилови, самогрижа
• Менталните нарушувања се широко распространети: анксиозните,

депресивните растројства се водечи во светот по бројот на луѓето што
се засегнати.
• Според СЗО барем 25% од светската популација е засегната секоја

година од некое ментално нарушување.
• Пристапот фокусиран на општествениот контекст ја нагласува

општествената димензија на менталното здравје и болест и смета дека
менталното здравје е производ на односите меѓу луѓето, на сложените
животни ситуации кои се одвиваат во конкретен, економски,
политички и социјален контекст.
Теорија на етикетирање
• Болеста е етикета
• Болеста го менува однесувањето на индивидуата заради самото

значење на „етикетата“.
• Секое скршнување од нормалното, има тенденција да се етикетира

(Шеф).
• Менталната болест е етикета „par excellence“ (60’ и 70’).
• Социјалните стереотипи ги обликуваат симптомите на менталната

болест.
Гро Харлем Брунтланд (Gro Harlem Bruntland), генерален секретар на

СЗО од 1998-2003 - „Нашата заедничка иднина“ – Светската комисија за
средина и развој (1986)
• Менталните болести се значајна група на нарушувања кои

треба да се стремиме да се намалат со намалување на
138
факторите на ризик, со добра и сеопфатна примарна,
секундарна и терцијарна превенција и третман.
• Стапката на суицидот е значително намалена во Европа,

благодарение на превентивните програми на работното место,
во училиштата, во локалните заедници, меѓу здравствените
работници и тн.
Цели на здравствената политика

• Подобрување на просечното здравје и намалување на здравствените
нееднаквости со залагање да се доведе здравјето на
непривилегираните лица до нивото на најпривилегираните.
• Подобрување на нивоата и еднаква дистрибуција на социјалните

детерминанти на здравјето би требало да ги постигнат двете цели.
Дефинирање на нормалност
 Отсуство на ментална болест;
 Контакт со реалноста и реалистична перцепција на себеси;
 Позитивна слика за себе и добар идентитет;
 Автономија и независност;
 Одржување нормални интерперсонални релации, капацитет за сакање;
 Способност за справување со стресни ситуации;
 Капацитет за раст и развој, самоактуелизација.
Дефинирање абнормалност-медицински модел

 Психолошкото растројството е абнормално.
 Патологија значи болест „болест на душата“.
 Дијагнозата се базира на:
- клиничка опсервација,
- реферирање на пациентот, интервју,
-дијагностички критериуми за класифицирање на симптомите.
Психијатриските болести со себе носат значајно стигматизирање на
пациентите во социјалната средина во која живеат.
Дефинирање абнормалност во поширок контекст

 Како девијација од социјални норми;
 Како девијација од ментално здравје;
 Како девијација од адекватно функционирање;
 Како девијација од норми.
139
Нормално-абнормално
Дефинирањето на нормалноста во однос на физичките, психолошките
и бихевироралните карактеристики на една индивидуа во принцип се
одредуваат врз основа на просечноста, односно за нормални се сметаат оние
карактеристики кои се најзачестени во популацијата. На пр. нормална
интелигенција се смета онаа која е најчеста, а тоа е коефициент на
интелигенција (IQ) помеѓу 85 и 115 застапена кај 68% од вкупната популација.
(Сл.33).
За сите понатамошни дадени примери повторно како нормална се
смета најзачестената присутност за секоја од наведените карактеристики, иако
всушност е многу тешко да за повеќето од нив се одредат точните граници на
нормалноста.
68% од луѓето се во
рангот од 15 поени
96% од луѓето се во (+/- ) од скорот 100
рангот од 30 поени
(+/- ) од скорот 100
Сл.33
- Сила (Која е нормална човекова сила?)
- Брзина (Која брзина на човекот сметаме дека е нормална?)
- Исхрана (Колку е нормално да се јаде во количина?)
- Флексибилност (Колкава е нормалната растегливост на човечкото
тело?)
- Емоционална осетливост (Колку е нормално да сме емоционално
осетливи?)
- Емпатија (Кое е нормалното ниво на емпатичност?)
- Смисла за хумор (Кое е нормално ниво на поседување смисла за
хумор?)
- Физичка атрактивност (Која е нормалната атрактивност во однос на
физичкиот изглед на човекот?)
Девијација од социјални норми на нормалност

Секое општество поставува правила за нормално однесување:
- Експлицитни – кои се регулирани со закон и чие прекршување е
кривично дело (поседување психоактивни супстанци на пр.).
Прекршителите на овие норми се криминалци.
140
- Имплицитни – кои се култорно прифатени и не се регулирани со
закон, но се општо прифатени и почитувани од мнозинството. На пр.
преблиско стоење до некого, викање на несоодветно место итн.
Прекршителите на овие норми се перцепираат како девијантни
личности.
Социјалните норми – формални и неформални се однесуваат на
очекувањата во однос на тоа како луѓето треба да се однесуваат. Девијантно
однесување е непосакувано однесување, гледано од страна на мнозинството.
Индивидуите кои ги прекршуваат нормите се дефинирани како абнормални.
(сл.35)
Нормите не се објективни и стабилни, се менуваат низ времето и
културите. Базирани се на морал, лесно се злоупотребуваат, a културата има
значајна улога во нивно поставување.
Улогата на контекстот…
Секое однесување ако е извадено од контекстот е видено како
абнормално. Ако некој силно вика на фудбалски натпревар е сосема
нормално однесување, додека викањето на пр. во опера или во супермаркет е
сосема ненормално.
Сл.34
Се менува низ времето…
Социјалните верувања, што е нормално, се менуваат низ времето. Што
е девијантно во една генерација не е во наредната. Во 20-тите години на 20-
тиот век немажените девојки со бебиња биле сместувани во ментални
институции, а бебињата им биле одзeмани. Во актуелново време тоа е сосем
нормално.
Kултура…
Од една до друга култура нормалноста е различно видена, тоа се
нарекува – културни разлики. Зборувањето на невидливи личности и
141
суштества е ненормално во Европа, САД, но не и меѓу некои жителни на
Африка и Индија.
„Менталното здравје е состојба која подразбира реализирани
капацитети, нормално справување со стресот, продуктивно работење и
придонесување за општеството“ (WHO, 2005)
Здрав животен стил

Здравиот животен стил е основа за добросостојба и ефективно
функционирање во општеството. Поедноставено може да се каже дека нема
здравје без ментално здравје. (сл.35)
Придобивки од добро ментално здравје, здрав животен стил:
- Подолго живеење;
- Поздраво живеење;
- Помалку употреба на здравстени услуги;
- Помалку слободни денови;
- Поголема продуктивност;
- Повисок приход;
- Подолги релации.
Сл.35
Елементи на здрав животен стил

1. Физичка сигурност, (пр. домаќинство, соседство);
2. Околина, (пр. зеленило, безбедни игралишта);
3. Значајни активности, (пр. работа, хоби);
4. Квалитетна храна, (пр. достапна, куповна можност);
5. Задоволство, (пр. уметност, креативност, спорт, култура);
6. Едукација, (пр. континуирана);
7. Финансиска сигурност, (пр. приходи, кредити);
142
8. Транспорт, (пр. Достапен);
Интегрираниот здрав животен стил е прикажан на сл.36
Сл.36
Информациите за здрав животен стил, вклучувајќи техники за
самопомош, помагаат во воспоставување чувство на контрола. Пристапноста
до службите за одржување здрав животен стил помагаат за резилиентноста /
отпорноста.
Самопомош
Препознавање и јасност;
Идентификување на предностите;
Рефлектирање за сопствените справувачки капацитети;
Мапирање лични и професионални ресурси;
Акционен план за самопомош.
Препознавање на загрозено здравје

- Интерни фактори за загрозување на здравјето;
- Екстерни фактори за загрозување на здравјето.
Физички ефекти
- Умор по поголем дел од времето;
- Проблеми со спиење;
- Констипација или дијареја;
- Главоболки или други болки;
- Проблеми со дишење;
143
- Висок притисок, срцеви проблеми;
- Кожни проблеми;
- Потење во сон;
- Запоставена хигиена.
Бихевиорални
- Неможност да стои во место;
- Често плачење;
- Никогаш нема доволно време;
- Постојана готовност нешто да се случи;
- Избегнување да работи или останување доцна на работа;
- Подолго работи помалку сработува;
- Неодлучност;
- Зголемена употреба на алкохол;
- Несреќни случаи;
- Промени во јадење – премалку, премногу;
- Грицкање нокти;
- Иритабилност;
- Слабо расудување;
- Губење интерес во релациите работни/емоционални/сексуални.
Емоционални
- Фрустрации;
- Анксиозност;
- Очај;
- Иритабилност;
- Лутина;
- Повреденост;
- Загриженост.
Когнитивни
- Тешкотии во донесувње одлуки;
- Проблеми во концентрацијата;
- Негативни мисли;
- Заборавност;
- Редукција во решавање проблеми;
- Повторувачки мисли;
- Глобална дисфункционалност;
- Губење смисла за хумор;
- Чувство за губиток;
- Осаменост;
- Осетливост на критика;
- Депресивност.
144
Самогрижа и предности од неа
- Разбирање и прифаќање на сопствените сили и слабости.
- Разбирање и рефлексија на сопствените реакции и чувства.
- Следење на сопствената интуиција.
- Кога е потребно има капацитети за самогрижа.
- Прифаќање на индивидуалните разлики и сличности.
- Јасно чувство за ред и давање предност на приоритети.
- Поефективно одлучување.
- Поздрав, баланс, меѓу приврзаност и дистанцирање.
- Редукција на стравовите од сопствените емоции и од реакциите на
другите.
Принципи на самогрижа
- Балансирање меѓу работа и одмор.
- Поставување приоритети.
- Имање контрола.
- Очекување на неочекувано.
- Делегирање на работата кога е потребно.
- Сигурност во себе.
- Оставање на грешките во минатото.
- Реалистички акциони планови.
- Акционен план за самогрижа.
- Регуларно извршување на обврските.
- Антиципаторно мислење за критичните ситуации.
- Идентификување стресори.
Самоподдршка
- Идентификување она што може да се промени;
- Разговарање со пријател при потреба.
Практична работилница на тема: медицинска социологија, социјална

биографија, норми, здрави животни стилови, самогрижа
1. Разбирање на поимите медицинска социологија, социјални норми за
психолошко здравје и нормалност, здрави животни стилови,
самогрижа.
Бура од идеи : Што е нормално однесување од социјален аспект, што е здрав
животен стил?
Објаснување на асистентот – Разјаснување на разликите помеѓу социологија
на медицина и социологија во медицина, норми за психолошко здравје и
145
нормалност во контекст на опкружувањето, културните фактори, основи на
здрави животни стилови и самогрижа.
Објаснување на основите на психолошкото советување, неговите основни
постулати, фази и видови.
- Работа на примери за социјално прифатливо и неприфатливо
однесување во однос на контекстот, културата, историскиот момент....
- Разработка на предупредиувачките знаци за нарушено здравје.
- Разработка на принципите за самогрижа.
ПСИХОСОЦИЈАЛЕН СТРЕС, СЕМЕЈНОТО НАСИЛСТВО,

ЗЛОУПОТРЕБА НА ДЕЦАТА, НАСИЛСТВОТО ВО
146
ЗАЕДНИЦАТА, МЕЃУОДНОСИ И ОДРЖУВАЊЕ
Психосоцијален стресоген-трауматски настан е настан/искуство

надвор од нормалните рамки на искуствата.
Генерални психосоцијални стресори

 Економски проблеми;
 Социјална дисрупција (одвојување од семејство, пад во социјалната
улога);
 Физичко и психолошко насилство;
 Губиток (дом/семејство/пријатели );
 Опасност;
 Несигурност за иднината;
 Војна:
- Повторувачкото влијание на стресорите кои се доживеани од
жртвата во контекст на закана кога фундаменталните човекови
права се загрозни целно и систематски.
- Целата популација доживува континуирано психолошко,
социјално и политичко насилство.
- Ова генерира базичен страв кој станува перманентна компонента
на секојдневниот личен и социјален живот.
Генерални психосоцијални заштитни фактори

- Индивидуални способности за справување;
- Семејна сила и единство;
- Социјална мрежа на поддршка.
Нивоа на трауматизација
- Примарна трауматизација – жртвата е директна цел на
агресијата (пр. обид за убиство, тортура, силување..).
Ссекундарна трауматизација – трауматизираниот има блиски
врски со директните жртви (пр. роднини или блиски пријатели на
убиен, исчезнат, силуван, малтретиран..).
- Терцијарна трауматизација – трауматизираниот не е блиско
поврзан со целниот објект, но доаѓа во контакт со примарно или
секундарно трауматизирани од други причини (сведоци, помагачи,
терапевти..).
 Децата и возрасните ги доживуваат трауматските настани различно
147
 Близината на настанот има поголем ефект на децата,
 Детското чувство за време е повеќе изменето.
Реакции на децата на стрес и траума
Предшколски деца
(пасивност, беспомошност, страв од одвојување од родителите..).
Училишни деца
-когнитивни потешкотии (концентрација,фантазирање);
-емотивни потешкотии (грижа, чуство на вина, тага);
-нарушено однесување (пасивни и аспонтани или агресивни и со многу
барања).
Адолесценти
-предвремено пораснување, брзи промени во однесувањето, чувство на вина,
желба за одмазда.
ПСИХОСОЦИЈАЛЕН СТРЕС И ТРАУМА, РЕПЕРКУСИИ

НА ИНДИВИДУАЛЕН, СЕМЕЕН И НА ПЛАН НА
ЗАЕДНИЦАТА
На индивидуално ниво
- повлекување,
- депресивност,
148
- раздразливост,
- избувливост.
На семејно ниво
- создавање напнатост,
- запоставување на потребите на децата,
- насилство,
- круг на семејно насилство.
На ниво на заедница
- морална ерозија,
- криминал,
- агресивност.
Психосоцијалниот стрес и траума низ своите манифестации на
индивидуално, семејно и ниво на заедницита води до сложени меѓуодноси и
одржување. Имено, индивидуите кои се подложени на него имаат нарушено
семејно и социјално функционирање со што го затвораат волшебниот круг на
одржување на насилството и зголемување на општото ниво на стресот на
индивидуално, семејно и пошироко социјално ниво.
Семејно насилство
Семејното насилство подразбира која било форма на злоупотреба,
лошо постапување или занемарување што ги доживува дете или возрасен од
член на семејството, или некој со кого има интимна врска. Претставува акт на
насилство, казниво со закон. Семејното насилство може да вклучува
повторувачки тепања и нанесување повреди, психолошка и сексуална
злоупотреба, прогресивна социјална изолација, депривација и др.
Родово засновано насилство

Секаков акт на родово засновано насилство чијашто последица е или
веројатно ќе биде физичка, сексуална, или психолошка штета или страдање за
жртвата, вклучувајќи ги и заканите од ваквите дејства, присилите или
самоволното лишување од слобода, без оглед дали се случува во јавниот или
приватниот живот.
Типови на родово-засновано насилство

- Насилство од интимниот партнер;
- Присилна сексуална иницијација;
- Сексуална злоупотреба во детството;
149
- Силување/сексуален напад;
- Подведување;
- Сексуална злоупотреба во конфликтни ситуации;
- Генитална мутилација на жените;
- Убивање поради одбрана на честа;
- Смрт на вдовици.
Насилство од интимниот партнер

Секое однесување во контекст на интимна врска што причинува
физичка, психолошка или сексуална повреда на лицата во таа врска.
Физичко насилство
- Туркање, буткање, удирање шлаканици, удирање со тупаници,
клоцање, давење;
- Напад со оружје;
- Држење, врзување или ограничување;
- Оставање на партнерката/от на опасно место;
- Одбивање помош кога партнерката/от е болен/на или повреден/а.
Психолошко насилство
- Закани за повредување;
- Физичка или социјална изолација;
- Екстремна љубомора и посесивност;
- Депривација/лишување;
- Заплашување;
- Деградација и понижување;
- Нарекување со разни имиња и постојано критикување, навредување и
потценување;
- Лажно обвинување, обвинување за сѐ;
- Игнорирање, отфрлување или исмејување;
- Лажење, прекршување на ветувањата, уништување на довербата;
- Брзо и непромислено возење заради заплашување и заканување.
Сексуално насислтво
• Присилување на партнерката на сексуални односи против нејзина
волја;
• Наведување на сексуална активност кога партнерката не е сосем

свесна или не е побарана согласност или пак се плаши да каже не;
150
• Физичко повредување на партнерката за време на сексуалниот однос
или повреда на гениталиите, вклучително и на употреба на предмети
или оружје интравагинално, орално или анално.
• Присилување на партнерката да има сексуални односи без заштита од

бременост или сексуално преносливи болести;
• Критикување и нарекување со имиња коишто сексуално деградираат.
Глобална оптовареност
• Честа форма на насилство против жените;
• 10-69% од жените се физички нападнати;
• Националните студии покажуваат дека 10-34% oд сите жени

претрпеле напад;
• Повеќекратни напади со тек на време;
• Физичко насилство и други форми на насилство;
• 40-70% oд убиствата на жените се сторени од партнери.
Препокривање помеѓу сексуалната, физичката и емоционалната злоупотреба

преживеана од жени е многу честа.
Некои карактеристики на злоставените жени:

- Одвоени од пријателите (отфрлени);
- Имаат ниско самопочитување;
- Имаат традиционален систем на вредности;
- Прифаќаат одговорност за злоупотребата;
- Го негираат теророт на кој се изложени;
- Тие се пасивно зависни и депресивни;
- Користат алкохол, дроги или постојано купуваат нешто;
- Агресивни се кон децата , потоа имаат чувство на вина;
- Сметаат дека никој не може да им помогне освен тие самите;
- Ги злоупотребуваат и своите деца (семеен систем заснован на
насилство);
- 25% од жените имаат обид за самоубиство;
- 25% од жените користат итни психијатриски услуги;
- 23% од бремените жени имаат проблеми со бременоста;
- 45%-59% од мајките ги злоупотребуваат своите деца.
151
Фактори на ризик: жртвата
- Род
- Родова нееднаквост
- Културна или етничка припадност
- Достапност до оружје.
- Културни практики
Фактори на ризик: сторителите

(злоупотреба на партнерката од страна на мажот)
Индивидуални Фактори Фактори
фактори поврзани со поврзани со
односот заедницата
млада возрст -брачни -слаби санкции
-тежок проблем конфликти во случај на
со пиење -брачна семејно
-депресија нестабилност насилство
-растројства на -машка -сиромаштија
личноста доминација во -низок социјален
-ниско ниво на семејството капитал
образование -економски стрес
-ниски приходи -слабо
-сведоштво или функционирање
доживеано на семејството
насилство како
дете
Табела 3.
Последици
- Физички;
- Сексуални и репродуктивни;
- Психолошки и бихејвиорални;
- Смртни резултати;
- Економски влијанија;
- Влијание врз децата.
Превенција и третман
Служби за препознавање
Поддршка на жртвите:
152
- кризни центри,
- засолништа за малтретирани жени,
- индивидуално советување,
- помош при вработување или професионален тренинг,
- третман при злоупотреба на супстанции.
Правни и полициски реформи;
Зголемена јавна свест.
Напори засновани во заедницата:
- работа на терен,
- координирани интервенции во заедницата,
- превентивни кампањи,
- училишни програми.
Принципи на добри практики:
- осврнување кон насилството на сите нивоа,
- вклучување на жените,
- менување на институционалните одговори,
- повеќесекторски пристап.
Препораки за политиките:
- инвестирање во истражувања,
- засилување на неформалните извори на поддршка,
- интеграција со други социјални програми,
- инвестирање во примарна превенција.
Некои насочени прашања за откривање на семејно насилство:

- Дали во односите со вашиот партнер се случува да бидете физички
повредени?
- Дали сте биле или сте во релација каде сте третирани лошо?
- Дали вашиот партнер ги уништува секогаш работите кои вас ви
значат?
- Дали ги малтретира вашите деца?
- Дали вашиот партнер инсистира на секс кога вие не сакате или ве
прислилува?
- Сите ние дома се расправаме, што се случува кога вашиот партнер
и вие не се согласувате?
- Дали често се чувствувате уплашени од вашиот партнер?
- Дали вашиот партнер секогаш ви брани да излезете од дома, да
одите на работа, да се видите со пријателите, да се школувате?
- Вие спомнавте дека вашиот партнер употребува алкохол, дрога,
како тој се однесува тогаш?
- Дали тој некогаш вербално или физички ве злоупотребил?
153
- Дали имате дома оружје?
- Дали вашиот партнер ви се заканил кога ќе се налути дека ќе го
употреби?
Семејно насилство/злоупотреба на деца

Семејното насилство, иако е главно насочено кон некоја возрасна
личност, вклучува и злоупотреба на деца, односно децата кои се сведоци на
вакви насилства може да манифестираат различни симптоми.
Дефиниција на злоупотреба на деца
Сите форми на физичко и/или емоционално лошо постапување,

сексуална злоупотреба, запоставување, комерцијална или друг вид
експлоатација, што резултира во постоечко или потенцијално загрозување на
здравјето на детето, неговиот живот, развој или дигнитет во контекст на
односи на одговорност, доверба или моќ.
Оваа дефиниција во широка смисла ги покрива дејствата изведени од

родителите или другите негуватели коишто му наштетуваат на детето. Оваа
штета може да биде физичка, психолошка, сексуална или последица на
занемарување или депривација, и би вклучувала несоодветна здравствена
грижа и медицинско занемарување.
Последици од злоупотреба на деца
 Физички (раскинувања, скршеници, модринки, повреди на мозокот и

нервниот систем, изгореници и интраабдоминални повреди).
 Сексуални и репродуктивни (сексуални и репродуктивни дисфункции,

сексуално преносливи инфекции и несакана бременост).
 Психолошки (когнитивни нарушувања, злоупотреба на супстанции,

заостанувања во развојот, депресии, анксиозност, растројства во
јадењето и спиењето, хиперактивност, слаба самодоверба, суицидално
однесување и посттравматско стресно растројство).
Превенција на злоупотреба на деца
 Обука за родителство: едукација за развојот на детето и вештини за

водење на децата.
 Обука на здравствени работници во препознавање и справување со

проблеми на злоупотреба на деца.
154
 Домашна посета: обезбедување информaции и поддршка за грижа за
децата, како и обука на родителите.
 Служби за жртви на злоупотреба и запоставување: скрининг на

злоупотребата од страна на здравствените работници за тоа како да ги
препознаат и како да ги проследат потенцијалните случаи на
злоупотреба, тераписки пристапи со жртвите и семејствата на децата.
 Правни мерки: развој или засилување на службите за детска заштита,

засилување на процедурите за приведување и покренување обвинение,
задолжителен третман на сторителите.
 Напори во заедницата: училишни програми, програми во заедницата,

јавни кампањи против насилство врз деца.
Практична работилница на тема: психосоцијален стрес и траума

семејното насилство, родово засновано насилство, злоупотреба на
децата, насилството во заедницата
1. Разбирање на психосоцијалниот стрес и траума и неговата
поврзаност со семејното насилство, злоупотребата на децата и
насилството во заедницата.
Бура од идеи :
Што е психосоцијален стрес и траума?
Што е семејното насилство?
Што е злоупотреба на децата и какви видови злоупотреба постојат?
Што е насилството во заедницата, како се манифестира?
Објаснување на асистентот- Разјаснување на поимите психосоцијален стрес
и траума, семејното насилство, злоупотреба на децата, насилството во
заедницата нивните форми на манифестација, нивната меѓусебна поврзаност и
начин на меѓуодржување.
- Дефинирање на генералните психосоцијални стресори,
психосоцијални заштитни фактори и нивоата на трауматизација;
- Разработка на разликите на доживување на трауматските настани
од страна на децата и возрасните;
- Разработка на реперкусиите на психосоцијалниот стрес на
индивидуален, семеен и на план на заедницата;
- Разработка на суштината на семејното насилство, партнерското
насилство и злоупотребата на децата и нејзината меѓусебна
поврзаност;
155
- Тренинг за употреба на едноставни прашања за откривање на
семејно насилство.
ЛИТЕРАТУРА
1. Badenoch J., Communication skills in medicine, Journal of the Royal
Society of Medicine, Volume 79 October 1986, 565-569.
2. Barbara Korsch, M.D., The Intelligent Patient’s Guide to the Doctor-patient
Relationship, Oxford: Oxford University Press, 2005.
3. Bardosono S., Effective Communication Skill: Doctor – Patient
Consultation, Worl Nutrition Jurnal, 2018.
4. Beecher HK. Relationship of significance of wound to the pain
experienced. JAMA, 1956, 161:1609–13.
5. Bennett, P., An Introduction to Clinical Health Psychology. Buckingham:
Open University Press, 2000.
156
6. Bowling, A., Measuring Disease. Buckingham: Open University Press,
1995.
7. Boohaker, E.A. et al., Patient notification and follow-up of abnormal test
results: A physician survey. Archives of Internal Medicine 1996, February,
156 (3): 327-31.
8. Choundharu A., Gupta V., Teaching communications skills to medical
students: Introducing the fine art of medical practice, Article (PDF
Available) in International Journal of Applied and Basic Medical
Research, 2015, August, 5(4):41.
9. Coponen J. at all., Communication Skills for Medical Students: Results
From Three Experiential Methods, Article (PDF Available) in Simulation
& Gaming, 2014. July, 45(2): 235–254.
10. Feine J.S. et al., Memories of chronic pain and perceptions of relief Pain,
1988, 77(2): 137–41.
11. Ferrari R., Prevention of chronic pain after whiplash. Emerg Med J., 2002,
19(6): 526–30.
12. Fields H., Depression and pain: a neurobiological model. Neuropsychiatry
Neuropsychol Behav Neurol 1991, 4(1): 83–92.
13. Fong Ha J. at all., Doctor-Patient Communication: A Review, Ochsner J.,
2010, 10(1): 38–43.
14. Fordyce W.E., Behavioral factors in pain. Neurosurg Clin N Am, 1991,
2(4): 749–59.
15. Gamsa A., The role of psychological factors in chronic pain. II. A critical
appraisal. Pain, 1994, 57: 5–30.
16. Hansen G., Streltzer Ј., Тhe Psychology of Pain, Emerg Med Clin N Am,
2005, 23: 339–348.
17. Hoffman H.G., Patterson D.R., et al., Effectiveness of virtual reality-based
pain control with multiple treatments. Clin J Pain, 2001, 17(3): 229–35.
18. Horstman J., Flax P., Controlling chronic pain. Hippocrates 1999, May:
29–35.
19. Kurtz S., Doctor-patient communication: principles and practices. The
Canadian journal of neurological sciences, 2002.
20. Maslach C. Burnout: The Cost of Caring, Malon Books, Cambridge, MA,
2003.
21. McGuire S., Woolfson T., Cole A., Advanced Patient Communication
Skills for Doctors, Oxford Medical, 2015.
22. O’Dowd G., Doctor-Patient Communication: An Introduction for Medical
Students, Oxford: Oxford University Press, 2005.
23. Ogden J., Health Psychology: A Textbook. 3rd edn. Buckingham: Open
University Press, 2004.
157
24. Penny G., Bennett P., & Herbert M., Health Psychology: A Lifespan
Perspective. Amsterdam: Harwood, 1994.
25. Perera J., Effective Communication Skills for Medical Practice, Institut for
postgraduate medicine, 2015.
26. Ranjan P., Kumari A., Chakrawarty A., How can Doctors Improve their
Communication Skills? Journal of clinical and diagnostic research, 2015.
27. Rosenbaum E.E., MD. The Doctor Tells the Truth. Tokyo: Nan’Un-Do
Publishing Co.Ltd., 2000.
28. Rotter D. and Hall J., Doctors Talking with Patients/Patients Talking with
Doctors. Auburn House, 1992.
29. Skovholt T. The Resilient Practitioner Burnout and Compassion Fatigue
Prevention and Self-Care Strategies for the Helping Professions,
Routledge2016
30. Stroebe W., Social Psychology and Health. 2nd edn. Buckingham: Open
University Press, 2000.
31. Suchman A.L., et al. A model of empathic communication in the medical
interview. Journal of the American Medical Association (JAMA), 1997, p:
678-682.
32. Taylor S., Health Psychology. 4th edn. Boston: McGraw-Hill, 1999.
33. Toombs K., The Meaning of Illness: A phenomenological account of the
different perspectives of physician and patient. Kluwer Academic
Publishers, 1992
34. Vastag B., Scientists find connections in the brain between physical and
emotional pain. JAMA, 2003, 290(18): 2389–90.
35. Wong S., Lee A., Communication Skills and Doctor Patient Relationship
Department of Community and Family Medicine, The Chinese University
of Hong Kong, Medical Bulletin, 2006, March, Vol.11, No3.
36. Чадловски Ѓ., Медицинска психологија, Просветно дело, Скопје, 2004.
158

Praktikum Med. Psihologija

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Praktikum Med. Psihologija

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Универзитет Медицински факултет

„Св. Кирил и Методиј“ Скопје

Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ Скопје

Катедра за психијатрија и медицинска психологија

Скопје 2021 година

ПСИХОЛОШКИ ФАКТОРИ ВО ЗДРАВЈЕТО И БОЛЕСТА..........47

Биолошки основи на однесувањето (гените и однесувањето).................................47

МЕНТАЛНО ЗДРАВЈЕ И МЕНТАЛНА БОЛЕСТ.............................48

Психолошки фактори на унапредување на менталното здравје и превенција на

Болка и нејзината перцепција...................................................................................53

Психолошки фактори во доживувањето на болката...............................................53

ПСИХОЛОШКИ ОДГОВОР НА БОЛЕСТ..........................................59

Биомедицински модел на болест...............................................................................59

Биопсихосоцијален модел на болест.........................................................................60

Психички реакции на соматските болни.................................................................61

ПСИХОЛОГИЈА НА БОЛНО ДЕТЕ.....................................................65

Краткорочно хоспитализирање деца........................................................................65

Долготрајна хоспитализација на деца......................................................................65

Реакција на семејството на болест на дете...............................................................66

ПСИХОЛОШКИ АСПЕКТИ НА РАЃАЊЕ НА ДЕТЕ СО

Влијание на попреченоста врз партнерството........................................................67

Влијание на попреченоста врз социјалниот живот на родителите.......................67

Став на родителите кон детето со пречки................................................................68

Влијание на попреченоста врз децата......................................................................68

ПСИХОЛОГИЈА НА ХОСПИТАЛИЗИРАНИ ПАЦИЕНТИ...........71

Анксиозноста предизвикана од болеста и улогата на болен...................................71

Искуства што влијаат на текот на заболувањето на пациентот за време на

КУЛТУРА НА БОЛЕСТА ВО ДОМОТ НАСПРОТИ БОЛНИЦАТА

Психолошки аспекти на приемот во болница..........................................................76

Психолошки аспекти на дијагностичките процедури.............................................76

Психолошки аспекти на третманот..........................................................................77

Психолошки аспекти на отпуштањето од болница.................................................77

ПСИХОЛОШКИ СТРЕС И ТРАУМА..................................................79

Физиологија на одговорот на организамот на стрес..............................................81

Динамична рамнотежа принцип на економичност и принцип на сигурност........83

Петфазната поделба на тагувањето..........................................................................87

Седумфазен модел на тагување.................................................................................88

Најчести рекации на тага..........................................................................................90

Реакции на тагување во различни животни фази...................................................92

Начини за подршка на лица во тагување................................................................94

Директни совети за справување со тагувањето......................................................94

ПСИХОЛОШКО СОГОРУВАЊЕ „СОГОРУВАЊЕ“.......................96

Стрес наспроти согорување.......................................................................................96

Предупредувачки знаци и симптоми на „согорување“...........................................97

Типови на „согорување“ според Toмас Сковхолт (Thomas Skovholt)...................98

Клиничка слика на „согорување“............................................................................99

Како може да се спречи појава на „согорување“..................................................101

Справување со „Согорување“ : Tри „R“ или Три „О“ пристап..........................104

Вербална комуникација........................................................................................... 108

КОМУНИКАЦИЈА ЛЕКАР ПАЦИЕНТ.............................................113

Модел на идеален пациент.......................................................................................113

Модел на идеален доктор......................................................................................... 113

Бариери во комуникацијата доктор-пациент........................................................113

Планирање на комуникацијата со пациентот........................................................114

Креативни техники за подобрување на комуникацијата и појачување на

Клучни елементи кои влијаат на комуникацијата лекар-пациент......................116

Специфики на емпатична комуникација на лекарот со пациентот.....................116

ОСНОВНИ ПРИНЦИПИ ВО КОМУНИКАЦИЈАТА СО

Специфики на комуникацијата доктор-родител на болно дете............................120

Специфики на комуникација со трауматизирано дете.........................................121

РЕЛАЦИЈА ДОКТОР- ПАЦИЕНТ.....................................................123

Видови на релации доктор-пациент........................................................................123

Главни разлики помеѓу советување и психотерапија...........................................125

Специфики на дихотомната поделба социологија на медицината и социологија