Вовед во Медицината - Дончо Донев

УНИВЕРЗИТЕТ ,,СВ.
КИРИЛ И МЕТОДИЈ” - СКОПЈЕ

МЕДИЦИНСКИ ФАКУЛТЕТ - СКОПЈЕ
ВОВЕД ВО МЕДИЦИНАТА
Дончо Донев
Скопје, 2013 година

Издавач:
Универзитет ,,Св. Кирил и Методиј”- Скопје
Медицински факултет - Скопје
Автор:
проф. д-р Дончо Донев, редовен професор на Катедрата за социјална медицина при
Медицинскиот факултет во Скопје
Рецензенти:
акад. проф. д-р Момир Поленаковиќ
проф. д-р Елисавета Стикова
проф. д-р Матко Марушиќ
Лектор:
Весна Илиевска - Цветановска
Компјутерска подготовка:
Bato & Divajn
Илустрација на корицата:
Слика со светите бесребреници Кузман и Дамјан, браќата свети врачи, кои, според легендата
за нив, во 4 век извршиле ампутација на гангренозна нога на чувар на камбанарија и му
пресадиле нога од гладијатор од Етиопија (автор на сликата е шпанскиот сликар Jaime
Huguet, 1448-1492).
Печати:
Bato & Divajn
Тираж:
400 примероци
Број на одлука 02-2366/127 од 06.07.2012

CIP - Каталогизација во публикација
Национална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски”, Скопје
61(091)(075.8)
614.2(075.8)
ДОНЕВ, Дончо
Вовед во медицината / Дончо Донев. - Скопје : Медицински факултет,
2013. - 192 стр. : илустр. ; 24 см
Библиографија: стр. 185-192
ISBN 978-608-4596-55-4
а) Медицинска наука - Високошколски учебници

COBISS.MK-ID 95085066
Сите права на изданието се заштитени. Забрането е копирање, умножување и објавување на делови или цело
издание за кој било вид јавна употреба или изведба, без согласност на издавачот или на авторот.
Проф. д-р Дончо Донев
ВОВЕД ВО МЕДИЦИНАТА
Дончо Донев
Врз основа на извештаите на рецензентите, акад. проф. д-р Момир
Поленаковиќ, редовен член на МАНУ, проф. д-р Елисавета Стикова, редовен
професор на Катедрата за медицина на трудот при Медицинскиот факултет
во Скопје и проф. д-р Матко Марушиќ, редовен професор на Медицинскиот
факултет во Сплит, Р. Хрватска, објавени во Билтен на Универзитетот „Св.
Кирил и Методиј“ во Скопје број 1050 од 15.03.2013 год., стр. 33-43, Наставно-
научниот совет на Медицинскиот факултет во Скопје, на својата XVI редовна
седница одржана на 11.04.2013 година, донесе Одлука за усвојување на
извештаите од рецензентите и учебникот „Вовед во медицината“ да се објави
како основен учебник за студентите на Медицинскиот факултет - Скопје по
обврзниот предмет Вовед во медицината и медицински професии.

Извадок од рецензиите на учебникот
Учебникот со наслов „Вовед во медицината“, од авторот проф. д-р

Дончо Донев, е прв од ваков вид учебници во Р. Македонија. Содржината е
комплексна и правилно систематизирана во повеќе посебни тематски целини
кои даваат теоретски знаења за историскиот развој и основните поими и аспекти
на медицината како дејност, наука, вештина и уметност, како и на здравствената
заштита (историски, социјален, етички), и нивната улога, задачи и општествена
функција во минатото и сегашноста, како и за поделбата и единството на
медицината, нејзиниот однос кон традиционалната, алтернативна и народна
медицина и надрилекарство. Вклучени се содржини за потеклото и еволуцијата
на болестите и здравствените проблеми, за детерминантите на здравјето,
природниот тек на болеста и современото сфаќање на здравствената заштита
како широк спектар на мерки распределени во три нивоа на превенција. Исто
така, учебникот нуди содржини за специфичностите на лекарската професија
и реформите на медицинската едукација, видовите медицински и здравствени
податоци и информации во ерата на „информатичката револуција“, основните
принципи на медицинската етика и новите предизвици во медицината, како
и содржините и карактеристиките на клиничката и психолошката медицина.
Учебникот ќе овозможи студентите да се запознаат и со основните принципи
и цели на организацијата и функциите на системот на здравствената заштита
во целина и одделни подрачја и дисциплини во медицината и здравствената
заштита. Исто така, студентите ќе можат да се запознаат и со потребите и
можностите за специјализации и континуирано стручно усовршување, во ерата
на брзиот развој на медицинската наука и технологија, и да се подготват да
3
Вовед во Медицината
се соочат со предизвиците на професијата ”лекар”, која е тешка, бара многу

одрекување и напори, но истовремено е интересна, возбудлива и, пред сè,
хумана.
Учебникот „Вовед во медицината“ содржи поглавја, теми и содржини
кои внимателно се избрани во согласност со наставната програма по предметот
вовед во медицината и медицински професии, и е наменет, во прв ред, за
студентите на медицина, но и за студентите на другите високообразовни
институции од областа на биомедицината во Р. Македонија, како и за студентите
во постдипломските студии на медицинските и други сродни факултети.
Исто така, содржините може да се корисни и за лекарите на специјализација
од превентивните медицински дисциплини, семејната медицина и другите
клинички специјалности, како и за разни профили на стручњаци кои работат
во областа на јавното здравје.
Р е ц е н з е н т и:
Акад. проф. д-р Момир Поленаковиќ
Проф. д-р Елисавета Стикова
Проф. д-р Матко Марушиќ
4
ПРЕДГОВОР
Вовед во медицината, како посебен предмет, заедно со содржини од
областа на историјата на медицината, бил внесен во првиот Наставен план
на Медицинскиот факултет во Скопје во 1947 г., со вкупен фонд од 45 часа
теоретска настава во два семестра (VI и VIII), а првиот наставник по овој
предмет бил проф. д-р Борис Спиров. Во 1967 г., во Наставниот план биле
внесени два посебни предмета, и тоа: вовед во медицината, со 15 часа во I
семестар, и историја на медицината, со 15 часа теоретска настава во II семестар.
Со прифаќањето на болоњскиот процес и европскиот кредит-трансфер систем
(ЕКТС) на Медицинскиот факултет во Скопје во 2005 г., во Наставниот план
е внесен и посебен предмет, вовед во медицината и медицински професии, со
вкупен фонд од 15 часа теоретска интерактивна настава и 15 часа практична
теренска и семинарска настава.
Во рамките на предметот вовед во медицината и медицински професии,
студентите треба да се запознаат со историскиот развој и основните поими
и аспекти на медицината како дејност, наука, вештина и уметност, и на
здравствената заштита (историски, социјален, етички и др.), и нивната улога,
задачи и општествена функција во минатото и сегашноста, со потеклото и
еволуцијата на болестите и здравствените проблеми, со детерминантите на
здравјето, природниот тек на болеста и современото сфаќање на здравствената
заштита како комплекс на мерки распределени во три нивоа на превенција и,
на самиот почеток на студиите, да стекнат правилни ставови и сознанија за
задачите и општествената улога на лекарите и другите здравствени работници
и правилно да ги сфатат задачите, улогата и општествената функција на
медицината и здравствената заштита. Исто така, студентите треба да се
запознаат со специфичностите на лекарската професија и реформите на
медицинската едукација, видовите медицински и здравствени податоци и
информации во ерата на „информатичката револуција“, основните принципи
на медицинската етика и новите предизвици во медицината, како и содржините
и карактеристиките на клиничката и психолошката медицина.
Студентите, исто така, треба да се запознаат со основните начела на
организацијата и функциите на системот на здравствената заштита во целина
и со одделни подрачја и дисциплини во медицината и здравствената заштита,
со видовите здравствени работници и здравствени соработници и потребите
и можностите за специјализации и континуирано стручно усовршување, со
брзиот развој на медицинската наука и технологија и да се подготват да се соочат
со предизвиците на професијата „лекар“, која е тешка, бара многу одрекување
и напори, но истовремено е интересна, возбудлива и, пред сè, хумана.
Учебникот „Вовед во медицината“ содржи поглавја, теми и содржини
кои внимателно се избрани во согласност со наставната програма по предметот
вовед во медицината и медицински професии и е наменет, во прв ред, за
студентите на медицина. Учебникот е современо конципиран и е пишуван на
5
јасен и разбирлив јазик. Во оние содржини каде што беше неопходно, текстот е
поткрепен со добри фактографски податоци, кои ја документираат тематиката
што се објаснува и илустрира со соодветни примери од практиката.
Се надевам дека учебникот ќе побуди интерес, не само кај студентите
на медицина, за кои тој ќе претставува задолжително четиво за подготвување на
испитот, туку и пошироко кај студентите на додипломските и постдипломските
студии на медицинските и други сродни факултети, кај лекарите на
специјализација од превентивните медицински дисциплини, семејната
медицина и другите клинички специјалности, како и кај други профили
на стручњаци кои работат во обезбедувањето на здравствената заштита на
населението.
Скопје, мај 2013 Од авторoт
6
СОДРЖИНА
Предговор
I. Вовед во медицината, сфаќање и дефиниции за здравјето и

здравствената заштита...................................................................................... 11
1. Дефиниција, задачи и поделба на медицината.......................................13

1.1. Дефиниција на медицината..............................................................13
1.2. Човекот како објект на медицината ..............................................15
1.3. За задачите, за поделбата и за единството на медицината ......16
2. Научна, алтернативна и народна медицина и надрилекарство ............22
2.1. Научна, школска, конвенционална или официјална медицина . .....22
2.2. Традиционална, комплементарна (дополнителна) и
алтернативна медицина . ........................................................................22
2.3. Народна медицина .............................................................................24
2.4. Надрилекарство и шарлатанство ..................................................25
3. Концепти и дефиниции за здравјето на човекот.....................................29
3.1. Историски осврт на сфаќањата за здравјето . ...............................29
3.2. Современо сфаќање на човековото здравје според
документите на СЗО.....................................................................................31
3.3. Концепт на здравствена рамнотежа и здравствен потенцијал.....34
3.4. Теорија на салутогенеза .......................................................................36
4. Детерминанти на здравјето - најзначајни фактори кои дејствуваат врз
здравјето.....................................................................................................40
4.1. Историски осврт...............................................................................40
4.2. Класификација на факторите кои дејствуваат врз здравјето на
населението...............................................................................................44
4.3. Фактори на наследувањето..............................................................44
4.4. Фактори на надворешната средина................................................47
5. Најважни фактори на социјалната средина и здравјето........................52
5.1. Економски стандард..........................................................................52
5.2. Култура и образование......................................................................53
5.3. Стил на живот..................................................................................53
5.4. Невработеноста и здравјето...........................................................54
5.5. Социјална поддршка и здравје..........................................................56
5.6. Национална и расна дискриминација...............................................58
5.7. Војни и наоружување.........................................................................58
6. Како настанува болест и природен тек - историја на болеста..............60
7. Современ концепт и дефиниција на здравствената заштита.................64
7.1. Примарна превенција (интервенција)..............................................69
7.2. Секундарна превенција (интервенција)...........................................73
7
7.3. Терцијарна превенција (интервенција).............................................75
II. Специфичности на медицинската едукација и

лекарската професија.........................................................................................77
1. Услови за добар студент на медицина и добар лекар...............................79

1.1. Потребни предзнаења и избор на професија.....................................80
1.2. Потребни физички, интелектуални,
емоционални и морални својства..........................................................81
2. Патот до и низ лекарската професија......................................................85
2.1 Концепт на медицината и здравствената заштита и
карактеристики на лекарската професија.........................................87
2.2 Мотиви за избор на лекарската професија........................................89
2.3 Селекција на оние што сакаат да студираат медицина..................93
2.4 Жените и лекарската професија..........................................................94
3. Реформи на медицинската едукација......................................................97
3.1 Развој на медицинските школи и факултети.....................................97
3.2 Специфичности на медицинската едукација......................................99
3.3 Современи промени и реформи во медицинската настава.............100
3.4 Единбуршка декларација......................................................................100
3.5 Учење преку решавање на проблеми..................................................104
3.6 Оспособување за трајно учење...........................................................106
3.7 Подучување за професионалната етика...........................................108
4. Основи на медицинската етика и етички дилеми во јавното здравје и
здравствената заштита............................................................................ 110
4.1 Принципи на биомедицинската етика............................................... 110
4.2 Основни морални убедувања и принципи во
медицинската теорија и практика.................................................... 112
4.3 Праведност и почитување на морално прифатливите закони...... 118
4.4 Релативно значење на принципот на автономија и
право на живот.....................................................................................120
III. Основни принципи на организацијата на системот на здравствената

заштита...............................................................................................................123
1. Стратегија на СЗО „Здравје за сите“.....................................................125

1.1 Историски осврт...................................................................................125
1.2 Глобални и специфични цели „Здравје за сите“................................126
2. Нивоа во системот на здравствената заштита......................................128
3. Промоција на концептот на примарната здравствена заштита...........130
3.1 Декларација од Алма Ата.....................................................................130
3.2 Препораки од Алма Ата.......................................................................133
4. Ниво на примарната здравствена заштита............................................134
8
4.1 Содржини на примарната здравствена заштита.......................134

4.2 Основни принципи и учесници во спроведувањето на
активностите на ПЗЗ......................................................................135
4.3. Избран/фамилијарен доктор..........................................................138
5. Ниво на секундарна здравствена заштита............................................140
6. Ниво на терцијарна здравствена заштита.............................................141
7. Клиничка медицина................................................................................143
7.1 Однос лекар – пациент.....................................................................143
7.2 Фази во клиничкото дејствување...................................................145
7.3 Дијагноза............................................................................................146
7.4 Терапија.............................................................................................150
8. Психолошка медицина и ментално здравје на пациентот...................155
8.1 Разбирањето за психичките болести од античкиот период до
денес...................................................................................................155
8.2 Разбирање на психолошката медицина..........................................156
8.3 Корист на лекарот и на пациентот од
психолошката медицина...................................................................159
9. Медицински и здравствени податоци и информации..........................161
9.1 Информациска околина на лекарот................................................162
9.2 Видови медицински информации.....................................................164
9.3 Природа на медицинските податоци и информации....................165
9.4 Што е вистинска информација?....................................................166
9.5 Систем на здравствена статистика во Р. Македонија...............168
9.6 Меѓународна класификација на болести, повреди, состојби и
причини за смрт................................................................................170
10. Здравствени работници и здравствени соработници.............................171
10.1. Видови здравствени работници......................................................171
10.2. Приправнички стаж/ пробна работа,
стручен испит и издавање лиценца................................................171
10.3. Специјализација и потесна специјализација..................................172
10.4. Магистерски и докторски студии..................................................173
10.5. Примаријат.......................................................................................174
10.6. Лекарска етика, должности и одговорности на
здравствените работници................................................................174
IV. Насоки за изготвување семинарски труд и стручно-научен труд......175
1. Изработка на семинарски труд...............................................................177

2. Изработка на стручно-научен труд.........................................................179
2.1. Основни технички правила ............................................................106
2.2. Основни елементи на трудот........................................................180
2.3. Текст на трудот.............................................................................181
9
3. Труд поврзан со јавноздравствената практика и организацијата

на здравствената заштита на населението и/или на одделни специфични
групации од населението....................................................................................185
4. Цитирање на референците......................................................................186
4.1. Стандардни трудови печатени во списанија................................86
4.2. Книги и монографии.......................................................................187
4.3. Други написи....................................................................................187
4.4. Електронски материјал.................................................................188
ЛИТЕРАТУРА......................................................................................................189
10
I. ВОВЕД ВО МЕДИЦИНАТА,
СФАЌАЊЕ И ДЕФИНИЦИИ ЗА
ЗДРАВЈЕТО И ЗДРАВСТВЕНАТА
ЗАШТИТА
1. ДЕФИНИЦИЈА, ЗАДАЧИ И ПОДЕЛБА НА МЕДИЦИНАТА

2. НАУЧНА, АЛТЕРНАТИВНА И НАРОДНА МЕДИЦИНА И
НАДРИЛЕКАРСТВО
3. КОНЦЕПТИ И ДЕФИНИЦИИ ЗА ЗДРАВЈЕТО НА ЧОВЕКОТ
4. ДЕТЕРМИНАНТИ НА ЗДРАВЈЕТО - НАЈЗНАЧАЈНИ ФАКТОРИ
КОИ ДЕЈСТВУВААТ ВРЗ ЗДРАВЈЕТО
5. НАЈВАЖНИ ФАКТОРИ НА СОЦИЈАЛНАТА СРЕДИНА И
ЗДРАВЈЕТО
6. КАКО НАСТАНУВА БОЛЕСТ И ПРИРОДЕН ТЕК НА БОЛЕСТА
7. СОВРЕМЕН КОНЦЕПТ И ДЕФИНИЦИЈА НА ЗДРАВСТВЕНАТА
ЗАШТИТА
1. ДЕФИНИЦИЈА, ЗАДАЧИ И ПОДЕЛБА НА МЕДИЦИНАТА
Panta rei - Сè тече, сè се менува (латинска поговорка).
Медицината, од нејзините почетоци во најдалечното минато, како оружје

во борбата против суровите разорни сили и за задоволување на основните
здравствени потреби на праисторискиот човек, до денешната современа
медицина изминала долг и сложен пат со континуирано проширување и
продлабочување на знаењата за здравјето и болеста, за лекувањето и заштитата
од болестите и настојувањето на човекот да постигне што подолг, порадосен,
поисполнет и поубав живот.
Зборот медицина има латинско потекло, потекнува од зборот medica,
кој означува лек или средство кое помага за лекување, но исто така означува и
наука за здравјето и болестите на човекот.
Во поширока смисла, медицината го опфаќа лекувањето и чувањето на
здравјето на живите суштества воопшто. Таа се дели на: медицина на човекот,
т.е. хумана медицина или медицина во потесна смисла, потоа медицина
на животните или ветеринарна медицина и медицина на растенијата или
фитопатологија. Во медицинските студии, називот медицина се употребува
во потесна смисла, која се однесува само на човекот.
1.1. Дефиниција на медицината
Правени се многубројни обиди, низ историскиот развој, медицината

да се дефинира, но ниту една дефиниција не била општоприфатена. Најстара
задача на медицината е лекувањето, кое и денес за многумина е најзначајната и
најатрактивна задача, па оттаму медицината го добила тоа име. Некои автори ја
дефинираат медицината како наука за здравиот и болниот човек, за причините и
последиците на болестите и нивното спречување и лекување. Други велат дека
медицина се нарекува онаа гранка од човековата дејност чија цел е лекување
и рехабилитација на болните и чување и унапредување на здравјето на
здравите луѓе. Во поширока смисла, медицината е збир на научни дисциплини
кои се занимаваат со изучување на физиолошките и патолошките процеси,
постоењето, развојот на животот и здравјето на човечкото суштество.
Најприфатлива дефиниција за медицината денес е онаа која
вели дека медицината е гранка на човековата дејност која се занимава со
зачувување и унапредување на здравјето на луѓето, спречување на болестите,
рано откривање, лекување и рехабилитација на заболените и повредените
луѓе. Според тоа, денес медицината се поистоветува со поимот здравствена
заштита и на ист начин се дефинира.
Денес, медицината ја изучуваме и ја прифаќаме како систем на
медицински научни сознанија и погледи (сфаќања) за чување и унапредување
на здравјето на здравите луѓе и лекување и рехабилитација на болните и
13
повредените. Но, сепак, медицината не е само чиста наука, туку во голем дел
е вештина и техника за практична примена на научните сознанија. Но, во
медицината, како и во одделни гранки на техниката, на пр. во архитектурата,
ни познавањето на основните научни факти, ни совладувањето на нужната
вештина не се доволни, туку треба да има и лична вдахновеност и инспирација,
интуиција и инвентивност. Потребна е и компонента која се вика уметност.
Медицината, покрај сè што е споменато, е исто така и социјална служба, односно
припаѓа и во социјалната област. Во таа смисла, медицината се сфаќа како збир
од социјална помош, социјално осигурување или обезбедување социјална
и здравствена заштита на одделни специфични групации од населението, на
болни и инвалидизирани лица, на вработени и невработени.
Медицината ја опфаќа науката за градбата, за функциите и за развитокот
на човекот, за сите појави и случувања во внатрешноста на човечкиот организам
и околината која влијае на здравјето и на болеста, за болните промени во човекот;
потоа наука за лековите и за нивното дејствување; вештина на препознавање,
оценување, олеснување или лекување на болестите; социјална рехабилитација
на болните и грижа за лицата со посебни потреби; спречување на болестите,
подобрување на условите на животот и унапредување на физиолошките
процеси и билошката еволуција на човекот; таа, воедно, е и професионално
усовршување на тие вештини во индивидуални и во социјални рамки.
Сите општествени случувања се толку испреплетени што границите
на одделните професии, од практични причини, се вештачки поставени.
Занимавањето со медицина не е исклучиво привилегија на лекарот.
Напротив, може да се потврди дека речиси и нема струка која не би имала
одредено значење за зачувување и унапредување на здравјето на народот.
Во секоја струка се наоѓа по некоја здравствена компонента. Медицината
продира речиси секаде, токму како што во неа продираат речиси сите други
струки. Градежниците, хемичарите, наставниците, агрономите, трговците,
службениците, фабричките работници, земјоделците и многу други, со еден
дел од својата работа придонесуваат во медицината и во здравјето. Во големата
и заплеткана машинерија на општеството сите професии се неопходни, и тоа
не само за општ напредок на општеството, туку и за медицинскиот напредок.
Сепак, за повеќето професии медицинските проблеми се споредни - не се
оска, срж на целокупното настојување и дејствување како што се тоа за
медицинските професии (лекарите, медицинските сестри, фармацевтите и
другите медицински работници и соработници). Денес, и самата медицина е
поделена на низа специјалности; во рамките на медицината има многу ралични
професии. Сите тие имаат заедничка цел, но секоја на различен начин ѝ служи
на таа цел - спречување на болестите и унапредување на здравјето на човекот.
14
1.2. Човекот како објект на медицината
Објект на медицинските истражувања (во потесна смисла) е човекот,

и тоа како од аспект на внатрешните својства на неговиот организам, така и
како биофизичка целина која треба да е во рамнотежа со околината. Човекот
е продукт на наследството и околината, па медицината ја проучува неговата
внатрешна структура, но исто така и надворешните фактори.
Човекот е најблагородниот и, на одреден начин, најсложениот објект за
истражување. Според зборовите на старогрчкиот филозоф Питагора (Pitagora,
570–495 пр.н.е), човекот е мерило за сите работи. Но, таа највисока одлика на
медицината е воедно и важна причина за тешкотиите против кои таа мора да
се бори и кои ја ставаат во многу понеповолна положба во однос на другите
природни науки. Роџер Бекон (Roger Bacon, 1214-1294) рекол дека медицината
е во многу потешка положба од другите природни науки токму поради човекот,
кого го проучува, го лекува и го заштитува. Човекот, во суштина, не е објект со
кој може да се располага по желба и на кој можат да се прават експерименти без
никакви ограничувања. Експерименталниот метод е темел на развитокот на
природните науки, а на човекот може да се примени само во одредени граници
и со искажана свесна согласност (consent agreement) на испитаниците. Затоа,
често пати, истражувањата се насочуваат кон експериментални животни и кон
пониските организациони форми на живот.
Бидејќи човекот е врвниот дострел на биолошката еволуција на
планетата Земја, проучувањето на човекот претпоставува познавање на
основните законитости на пониските организациони степени. Без познавање на
физиката и хемијата не може да се замисли правилно разбирање на градбата и
функциите на човечкиот организам. Најважните биолошки процеси во човекот
се протолкувани благодарение на експериментите врз нижите живи суштества.
Така, на пример, процесите на оплодувањето се протолкувани со проучување
на морските безрбетници, а генетскиот кодекс е утврден со проучување на
бактериите.
Природните науки ѝ овозможуваат сè поцврста поткрепа на медицината,
со откривањето на законитата поврзаност на различните појави. Во медицината,
важноста на интуитивната, уметничката компонента станува сè помалку важна,
а сè поголема станува важноста на егзактното знаење и прецизните, логички
методи; анализа и синтеза, индукција и дедукција, поставување на хипотеза
и аналогија, класификација, систематизација и др. Во последните сто години,
просечното траење на животот на човекот е скоро удвоено благодарение на
научните откритија и социјалниот напредок. Покрај тоа што живеат подолго,
во просек, луѓето се и поздрави. Одделни болести кои страотно пустошеа во
минатото (на пр., чумата и големите сипаници) денес имаат само историско
значење. Многу причини за болестите се откриени, многу тајни на човечкиот
организам се разјаснети, различни начини на лекување и спречување на
болестите со успех се тестирани, но со напредокот на науката бројот на
15
теориските проблеми се зголеми. Многу медицински проблеми од голема

практична важност (етиологија на малигните тумори, суштина на процесот на
стареење итн.) сè уште го чекаат своето решение. Но, современите знаења во
медицината постојано се прошируваат и продлабочуваат иако нивната примена
во практиката е недоволна и со големи ограничувања и задоцнување. Од врвните
научно постигнати сознанија, целосна корист има мал дел од човештвото.
Социјалномедицинските проблеми не се помалку важни од природнонаучните
медицински проблеми, во прв ред изнаоѓањето начини и пристапи за поширока
практична примена на новите научни откритија и знаења за зачувување и
унапредување на здравјето и за организацијата и давањето на здравствената
заштита на населението.
Во иднина, пред медицината се наоѓа многу широко поле на дејствување,
како во смисла на реализирањето на нови научни откритија, така и во смисла на
начините за практична примена на нејзините досегашни сознанија.
1.3. За задачите, за поделбата и за единството на медицината
Неупатените често сметаат дека единствена задача на медицината е

лекување на болните. Римјаните со називот ars medica ја означувале вештината
на лекување. Слична е и етимологијата во другите јазици. Исто првобитно
значење имаат и називите лекар, лекарство и сл., кои потекнуваат од стариот
келтски јазик. Од ова се гледа дека лекувањето е најстарата и до денес сè уште
практично најважната задача на медицината. Но, медицината има и други
задачи и цели.
Пред модерната медицина се поставуваат пет основни задачи, и тоа:
1) чување и унапредување/промоција на здравјето на луѓето;
2) спречување појава на болестите;
3) рано откривање на болестите;
4) благовремено и соодветно лекување на болните;
5) рехабилитација на заболените и повредените и нивно враќање во
услови на нормален живот и работа, како и поддршка на лица со потреба од
нега и помош.
Идеал на медицината е да го зачува и унапредува здравјето и да спречи
настанување на болест, а задача е да ги лекува болните со пристап кон нив како
личности во целина, а не само кон нивната болест.
Медицината може да се подели на различни начини, но притоа
треба да се предвид дека секоја поделба е вештачка, бидејќи поврзаноста на
сите медицински гранки не дозволува тие да се кинат од живото стебло на
единствената медицина. Во прв ред, од дидактички причини, медицината
се дели на теориска и практична (клиничка). Целта на првата се научните
сознанија, а на втората, практичното искористување, како и примената на тие
научни откритија и знаења.
16
Освен тоа, медицината многу почесто се дели на теориски гранки или

струки и практични гранки или специјалности. Така, на пример, теориски
струки се: анатомијата, физиологијата, биохемијата, патолошката анатомија,
патофизиологијата, фармакологијата, медицинската микробиологија и др.
Практичните гранки/специјалности на медицината се занимаваат:
или со болестите на одделни делови на телото (на пример: интерна
медицина, дерматовенерологија, офталмологија, оториноларингологија,
урологија);
или со одредени категории на болни/ пациенти според возраст и пол (на
пр.: педијатрија, гинекологија, геријатрија);
или со одредени видови на болести (на пр.: пневмофтизиологија,
онкологија, инфектологија);
или со видовите на тераписките постапки (на пр.: хирургија,
радиотерапија, балнеологија).
Не постојат строги граници меѓу овие струки/специјалности и нивните
специфични задачи. Теоријата и практиката се тесно поврзани меѓу себе и се
потпираат една на друга, така што, од една страна, таканаречените теориски
струки имаат и големо практично значење, а од друга страна, таканаречните
практични струки не можат ни да се замислат без широка теориска подлога.
Порано, хирургијата била организациски и идејно одделена од
интерната медицина. Во одделни земји, дури и денес, под називот медицина
се подразбира само нехируршка медицинска активност, па така и лекарот,
во потесна смисла (médecin, medico, physician), се разликува од хирургот
(chirurgien, chirurgo, surgeon). Иако модерниот развој на науката и лекарската
практика доведува до сè поголем број на специјализации, сепак во тој процес
на субдиференцирање се бришат некогашните граници меѓу медицината,
како претежно интелектуална дејност, и хирургијата, како претежно мануелна
дејност. Клод Бернард (Claude Bernard, 1813–1878) убаво напишал: Тие две
не можат да се разделат: глава и рака. Вештата рака останува само слеп
инструмент ако нема глава која ќе ја води; главата е немоќна ако нема раце
кои ќе ги реализираат нејзините замисли.
Древниот индиски лекар и хирург Сушруте (Sushrutа Samhita, 6 век
пр.н.е.) се изразил сликовито дека лекарот кој ја познава само интерната
медицина или само хирургијата би бил како птица која би сакала да лета само
со едното крило.
На прв поглед е парадоксална појавата, во клиничката медицина,
лекарската работа да се развива на сè потесно специјализирани подрачја, а
истовремено се настојува да се урнат бариерите меѓу теоријата и практиката,
лабораториите и клиниките, куративната и превентивната медицина, интерната
медицина и хирургијата, органските наоди и психолошките интерпретации
итн. Денес, во рамките на секоја специјалност се тежнее кон посестран приод
кон конкретните проблеми на здравствената заштита.
Така, спротивно на тенденцијата за делење на медицината, во поново
17
време сè повеќе доаѓа до израз унитаристичкото гледање на човекот како

комплетен, комплексен организам во кој психичките фактори не можат да се
одделат од соматските (телесните), ниту болестите на одделни органи можат да
се интерпретираат изолирано од целокупната личност на болниот/ пациентот
(психосоматска медицина). Уште во стариот век, Платон (Platon, 427-347
пр.н.е) напишал: Најголема грешка е таа што има лекари за тело и лекари за
душа, кога едното и другото не може да бидат разделени.
Со оглед на своите начелни задачи, медицината може да се подели на
превентивна, која настојува да ги спречи болестите, да ги заштити поединците
и заедниците од изложување на причинителите на болестите и оштетувањата на
здравјето, како и да ја зголеми способноста на поединците и групите за одбрана
од штетните причинители и ризик-фактори за настанување на болестите,
и куративна, чија основна задача е лекување на болестите. Таа поделба е
вештачка бидејќи постигнувањето на тие цели во практика е поврзано. Идеал
на медицината е да спречи настанување на болестите, а задача да ги лекува
болните, но приоѓајќи кон нив како личности во целина, а не само кон нивната
болест.
Лекувањето (т.е. куративната медицина) низ историјата имало силно
преовладувачко значење, и тоа било синоним за медицината воопшто. Оној дел
од куративната медицина кој се врши со непосредно присуство на пациентот, т.е.
до болничката постела, се нарекува клиничка медицина (грчки kline=постела).
Главни постапки и компоненти на клиничката медицина се:
дијагностика (препознавање на болеста);
лекување (примена на разни средства и методи на лекување);
прогностика (предвидување на понатамошниот развој на болеста и
оздравувањето).
Проблемите на создавањето поволна околина се од голема медицинска
важност, но покрај лекарите кои работат во превентивно-медицинската дејност
хигиена, треба да учествуваат и повеќе стручњаци од разни општествени
сектори (санитарни инженери, урбанисти, хемичари, земјоделски стручњаци
и др.).
Додека во минатото, па и денес, куративната медицина се занимавала
главно само со проблемите на болестите на поединците, превентивната
медицина морала, уште многу порано, да обрне внимание на проблемите на
здравствената заштита на помалите и поголемите групи луѓе. Создавањето
на поволни хигиенски услови во животната и работната средина не е можно
со преземање мерки само во рамките на поединецот и семејството; тоа мора
да ги опфати и работните и станбените колективи, населбите, регионите, на
национално и на меѓународно ниво. Масовните болести, акутни и хронични,
можат успешно да се спречуваат и лечат само со усогласени колективни акции
на ниво на локалната и пошироката заедница. Медицината на комунално/
општинско ниво и на повисоките нивоа, и во надлежност на заедницата, се
нарекува јавно здравје/ здравство или здравје на народот (Public Health), со
18
своите основни специјалности и субдисциплини: социјална медицина, хигиена

со здравствена екологија и епидемиологија. Нивни задачи се да се занимаваат
со спречување на болестите на ниво на популација, со борбата против нивните
причинители и со намалување на штетата која би можела да настане кога
болеста веќе се развила. Тие ги опфаќаат сите активности кои го заштитуваат
поединецот и заедницата од експонирање на причинителите на болестите и
активностите кои ја зголемуваат способноста за одбрана од тие причинители.
Јавното здравје се дефинира како наука и уметност за унапредување на
здравјето (ментално и физичко) и ефикасноста, спречување на болестите
и продолжување на животот преку организирани напори на заедницата за
санитација на средината, контрола на преносливите инфекции, едукација на
поединците за личната хигиена (и водење здрав стил на живот), организација
на здравствената служба со насочување на активностите кон рана дијагноза
и превентивен третман на болестите, и развој на социјални механизми за да
му се обезбеди на секој поединец соодветен стандард на живеење што ќе му
овозможи одржување на здравјето, како и организирање на овие бенефиции
така што ќе се овозможи секој граѓанин да го оствари своето право на здравје
и долг живот. Според тоа, јавното здравје/здравство е социјален и политички
концепт за севкупна социјална мобилизација, насочен кон подобрување на
здравјето, продолжување на животот и унапредување на квалитетот на животот
на членовите во целата популација преку промоција на здравјето, превенција
на болестите и други форми на здравствени интервенции. Јавноздравствените
науки го проучуваат она што општеството прави за да обезбеди услови во кои
луѓето можат да бидат здрави - промоција на здравјето, негово унапредување
и зачувување, а потоа превенција на болестите и заштита од нив. Овие науки
се занимаваат, на различни начини, со превентивни, социјални, економски,
воспитни, организациони и други допирни аспекти на здравјето и болеста, и
тоа како од аспект на околината, така и од аспект на заедницата, групите и
индивидуите. Клиничката превентивна медицина им помага на поединците да
го подобрат животот и сопственото здравје, додека јавното здравје се обидува да
го подобри здравјето на популацијата преку примена на организирани напори
на заедницата. Дијагнозата и лекувањето на болестите секогаш ќе бидат важен
аспект на грижата за здравјето, но сè понагласен е акцентот на промоцијата на
здравјето, неговото чување и унапредување, како и спречување на појавата на
болестите. За здравјето и благосостојбата, многу повеќе отколку медицинската
заштита, придонесуваат условите на домување и безбедноста на околината,
правилната исхрана, социјалната поддршка и стилот на живот. Сепак,
клиничката медицина и јавното здравје придонесуваат за здравјето директно
преку заштита на пациентите и индиректно преку развивање и ширење на
знаењата за промоција на здравјето, заштита од болестите и лекувањето.
Повеќето од јавноздравствените науки имаат мултидисциплинарен
карактер, посебно социјалната медицина, која претставува мост меѓу
клиничката медицина (медицинската практика) и другите науки кои ги
19
проучуваат социјалните димензии на болестите и здравјето.

Грижата за заштита на здравјето на луѓето не е само лична одговорност
и интерес на секој поединец и не била никогаш исклучиво индивидуална
работа на поединците. Уште во старите култури било согледано значењето на
чистотата, хигиенското значење на водата и климата, изолацијата на заразните
болни и спроведувањето надзор над производството и прометот на животните
продукти. Во Стариот Рим се граделе водоводи (акведукти) и канализациски
системи и тие дале огромен придонес во областа на комуналната хигиена и
здравственото законодавство. Старите Грци на високо ниво ги издигнале и ги
развиле телесните вежби и диететиката. Тие го создале идеалот за хармонија
на телото и душата поаѓајќи од сознанието за поврзаноста на физичкото и
менталното здравје.
Но сепак, сè до периодот на индустриската револуција (крајот на 18
и почетокот на 19 век), грижата за заштита на здравјето, во најголема мера,
била приватна работа на поединците и семејствата. Во Русија, во 1864 г. била
организирана државна здравствена служба за селските подрачја како резултат на
развојот на индустријата и потребата за дополнителна работна сила од селата.
За да го стимулира вработувањето во индустријата на поранешните кметови,
кои немале средства да плаќаат за здравствена заштита, државата организирала
здравствена служба за селските подрачја. Во Германија, канцеларот Бизмарк, во
1883 г., воспоставил задолжително здравствено осигурување за индустриските
работници и членовите на нивните семејства, а во 1892 г. за сите вработени. По
Октомвриската револуција, во 1917 г., во поранешниот СССР било воведено
делумно, а во 1933 г. потполно здравствено осигурување за целокупното
население. Национално здравствено осигурување и државна здравствена
служба биле воведени во Нов Зеланд во 1938 г., а во Велика Британија во 1948
г. Со развојот на јавната (државна) здравствена служба таа го менува и својот
„полициски“ карактер и станува вистинска општествена дејност.
Покрај развојот на клиничката медицина и на превентивната медицина/
јавното здравје, од средината на 19 век се диференцирало ново гледиште во
медицината или, подобро кажано, нова гранка во медицината, определена кон
проучување на комплексните социјално-економски, еколошки и други фактори
на здравјето и болестите. Таа нова гранка на медицината е социјалната
медицина, за која постојат многубројни дефиниции кои рефлектираат различни
сфаќања за социјалномедицинската наука во различни временски периоди,
различни средини и од различни профили на стручњаци. Во наши услови,
најблиско е сфаќањето дека социјалната медицина е наука која ја проучува
здравствената состојба на населението и неговите одделни групации,
факторите кои дејствуваат на здравјето, системот и организацијата
на здравствената заштита, како и можноста за примена на современите
текови на науката во системот на здравствената заштита. Тоа значи дека
социјалната медицина се занимава со здравствените проблеми на групите и
на поединецот во однос на групата, ги проучува општествените фактори кои
20
можат да предизвикаат болести и неповолно да влијаат врз нивниот развој,

настојува да ги отстрани тие штетни влијанија и се обидува да пронајде
облици на општествениот живот кои подобро ќе го унапредат здравјето, ќе
ги спречат болестите и ќе ги задоволат здравствените потреби на болните и
на населението во целина. Социјалната медицина настојува благодетите на
научните медицински сознанија да ги направи достапни за сите луѓе, без оглед
на нивната економска и општествена положба.
Модерната здравствена служба би морала да ги соедини во хармонична
целина куративната, превентивната и социјалната медицина. Во практика,
тоа не би требало да бидат три одвоени групи, туку само три аспекти на
една единствена медицина. Конкретните медицински проблеми треба да се
настојува да се решат од сите три идејни гледишта: куративното, превентивното
и социјалното.
И покрај тие идеолошки барања, во поголемиот број од земјите - поради
историски, економски и други социјални причини - јавната превентивна
здравствена служба (заводи/ центри и институти за јавно здравје) е одвоена од
системот на куративната служба (болница, лекарска ординација и др.).
21
2. НАУЧНА, АЛТЕРНАТИВНА И НАРОДНА МЕДИЦИНА И

НАДРИЛЕКАРСТВО

Наука е организирано знаење, мудрост е организиран живот .
Immanuel Kant (1724-1804)
2.1. Научна, школска, конвенционална или официјална

медицина
Медицината која се заснова на медицинските научни сознанија и која

се изучува на универзитетите/медицинските факултети, првенствено во Европа
и во Америка, се нарекува научна, школска, конвенционална или официјална
медицина.
2.2. Традиционална, комплементарна (дополнителна) и

алтернативна медицина
Освен научниот пристап, во разни земји има и поинакви настојувања да

се протолкува појавата на болестите и да им се помогне на болните.
Дополнителната и алтернативната медицина се базирани на
лекувачки традиции на разни култури во целиот свет, кои започнале стотици
и илјади години пред зачетокот на конвенционалната западна медицина.
Алтернативната медицина се користи наместо конвенционалната медицина, а
дополнителната медицина се користи заедно со конвенционалната медицина.
Интегративната медицина ги комбинира терапиите на конвенционалната
медицина со некои терапии на дополнителната и алтернативната медицина за
кои постојат висококвалитетни научни докази дека се безбедни и ефикасни, во
комбинација со правилна исхрана, додатоци во храната, минерали и зголемени
дози витамини, медицина ум-тело и духовност (јога, медитација, хипноза,
шаманско лекување), енергетска медицина (акупунктура, ајурведа) итн. Во
САД, во 1998 г. е формиран Национален центар за дополнителна и алтернативна
медицина за проучување на практиките на лекување во дополнителната и
алтернативната медицина. Во 90-тите години од минатиот век, во САД, 35%
од населението користело дополнителна и алтернативна медицина, а со
вклучување на молитвата и мегавитамините тој процент се покачува на 60%,
со тренд на натамошен пораст.
Во одделни азиски земји (Кина, Кореја, Индија, Јапонија), покрај
новата евро-американска, се одржала и традиционалната (кинеска) медицина.
Во Индија и денес сè уште практично се применуваат два стари медицински
система, од кои едниот е базиран на санскритските медицински списи -
ајурведи (ајурведска медицина), а другиот на основите на средновековната
арапска медицина (yunani – јунани медицина). Во Африка сè уште е активна
22
магиската медицина која ја практикуваат племенските врачеви - шаманите.

Нивните постапки се претежно маѓепснички. Тие егзотични медицински
системи не се потпираат на научни медицински знаења за познавањето на
телесната градба и функции на човековиот организам, туку на филозофските
принципи за динамиката на внатрешните сили на организмот. Често овие
тераписки процедури се опфаќаат со заеднички термин „традиционална или
алтернативна медицина“. Традиционалните лекари од Кина, Кореја, Јапонија и
Индија, сепак по емпириски пат, преку искуството, дошле до одредени корисни
откритија и сознанија, пред сè за лекувањето на хроничните незаразни болести.
Во Северна Америка, во повеќе западни и северни држави во Европа,
но и во некои држави на Балканот (Словенија, Хрватска, Србија, Босна и
Херцеговина и др.) се одржуваат и сè почесто практично применуваат разни
неофицијални здравствени системи, кои официјалната медицина, во суштина,
не ги признава. Иако генерално се тврди дека тие системи не се научно
оправдани, сепак ги прифаќаат дури и одделни образовани лекари. Најважната
таква неофицијална медицинска насока е хомеопатијата - метода на лекување
со помош на многу мали и разредени количини на оние лекови кои во поголеми
количини предизвикуваат исти или слични нарушувања во организмот како и
самата болест, а со цел да се стимулира „животната сила“ на човечкото тело за
да ја победи болеста. Основач на хомеопатијата е германскиот лекар Самуел
Хајнеман (Samuel Hahnemann, 1755-1843), кој сметал дека сличното треба да се
лекува со слично (како што вели нашата поговорка: „клинот со клин се избива“).
Хомеопатските практичари мислат дека службената, научна медицина (тие ја
викаат: алопатија) се служи со груба постапка, во суштина со употреба на
значителни количини лекови кои предизвикуваат промени во организмот кои
се спротивни на знаците на болеста. Сепак поделени се ставовите во врска со
хомеопатијата иако таа е застапена и во службени документи во официјалното
здравство во многу земји. Во Република Македонија, Министерството за
здравство преку Бирото за лекови има пропишано постапки за официјално
регистрирање хомеопатски лекови.
Одделни претставници на неофицијалната медицина, покажувајќи
одвратност кон лековите, отишле уште подалеку од хомеопатите, па прогласиле
дека вистинската медицина наместо со медикаменти мора да се служи само
со т.н. природни фактори, на пр. со водата, сонцето, храната. Особено меѓу
Германците, таа т.н. природна медицина, Naturheilkunde, нашла бројни
следбеници (посебна кура со ладна вода, гладување и ожеднување, воздушни и
сончеви бањи). Иако е дозволена во одделни земји (на пример, во Германија), т.н.
природна медицина, која ја вршат и подучуваат нелекари, е забранета во други
земји, па така и кај нас. Според нашите закони, таа е еден вид надрилекарство.
Од старокинеската медицина, некои лекари во земјите на Европа и кај
нас ја преземале акупунктурата, метода на лекување на различни болести
со забодување метални игли во одредени места на човечкото тело. Иако
хомеопатијата, акупунктурата и природната медицина не можат да ја издржат
23
научната критика, тие како ексклузивни системи сепак пренесуваат некое

искуство корисно и за научната медицина.
Останатите неофицијални насоки (на пр., антропоовската медицина,
хиропрактиката, иридологијата, мегнетопатијата, Cristian science и сл.) немаат
скоро никаква вредност.
2.3. Народна медицина
И кај другите народи, вклучувајќи ги и европските, па така и на

балканските простори, покрај научно признатата медицина постојат и други
различни верувања и искуства за болестите и за нивното лекување, кои се
одржуваат кај широките слоеви на народот, пред сè меѓу жителите на селата,
со пренесување од колено на колено. Тоа е народната медицина. Таа често
се оценува погрешно, и тоа на два екстремни начина: а) некои луѓе сметаат
дека во народните медицински верувања и обичаи се крие особена мудрост,
базирана на искуството; б) други тврдат дека народната медицина е само
штетно празноверие без никаква практична вредност.
За да се протолкува вистинското значење на денешната народна
медицина, треба да се истакне податокот дека таа не е автохтона, самостојна
творба на народот, како што се, на пример, народните умотворби и фолклор,
туку е збир на остатоците од некогашната официјална (школска) медицина,
застарените научни сфаќања, помешани со празноверие и со одделни случајни
емпириски сознанија.
Во народната медицина можат да се разликуваат две компоненти: едната
е магијата или вражањето (баењето), а другата е емпиријата или искуството.
Маѓепсничката компонента се одржува поради примитивниот, ненаучен начин
на размислување и верување на многу луѓе. Во народната медицина, сепак, има
и рационални, разумни толкувања и постапки, до кои се дошло со искуството,
но тоа сè е познато и во официјалната медицина. Различни корисни методи на
народното лекување им се познати и на лекарите, но се отфрлаат како застарени
бидејќи другите постапки, базирани на научни докази, се подобри, посигурни
и поефикасни. И во официјалната медицина, на пример, е добро познато дека
одредени чаеви и предизвикувањето на потење се корисни при различни
воспаленија и настинки, но денешниот лекар нема многу да се осврне на тие
постапки бидејќи располага со многу посигурни и поефикасни лекови.
Научната медицина е единствена и меѓународна, барем во своите
битни делови. Научното сознание не се менува кога се преоѓаат државните
или етничките граници. Народната медицина, пак, е различна кај различни
народи. Секој народ, секоја епоха и секој дел од Земјината топка има свои
обичаи, навики, специфични болести и епидемии, начини на лекување, лекови
и вештини за приготвување на лековите. Лекарот и медицинската сестра би
требало да се запознаат со главните црти на народната медицина во крајот во
кој живеат и работат, бидејќи тоа ќе им користи во работата на унапредување на
24
здравјето и лекувањето, и ќе им овозможи подобро разбирање на однесувањето,

изјавите и постапките на одделни пациенти и може корисно да им послужи
во практичното спроведување на лекувањето и особено во спречувањето на
болестите.
Јужните Словени веруваат дека има два вида на болести:
а) едните се вистински и настануваат поради видливи, материјални
причини (на пр.: повреда, настинка, недоволна или погрешна исхрана, труење,
каснување или убод од животно, промена во положбата на органите и слично);
б) другите се смета дека настануваат по натприроден начин (на пр.,
дека се предизвикани од зли духови, уроци и маѓепсништво или, пак, дека се
божја казна за сторен грев).
Според народното сфаќање, маѓепснички предизвиканите болести
можат да се лекуваат со магии, баење, изговорување на зборови на кои им се
препишува магична сила, молитви и сл.
Главни народни лекови се намази, чаеви и други напивки од разновидни
растенија, ракија, „пуштање крв“ и бањи. Се смета дека за секоја болест има по
една тревка. Се верува дека лукот, валеријаната, кантарионот и одделни други
растенија „ги бркаат“ болестите и го чуваат здравјето. Но, може да се појават
и сериозни компликации од користење на растителни производи. Природното
не значи секогаш безбедно, а голем број природни производи можат да бидат
многу опасни, особено за бремени жени, доилки и деца, луѓе со ренално или
хепатално оштетување. Од народното треварство е произлезена современата
фитотерапија како индустријализирано треварство и дел од фармакотерапијата,
која се занимава со активните принципи во одделни растенија, но на научна
основа и со прецизна идентификација со помош на современата технологија
пред пуштањето на лекот во промет.
Неуките луѓе мислат дека болеста, која ја замислуваат како суштество
кое влегло во човекот, може да се истера со кадење, да се истисне со масажа или
со оцет, лук, синап и други лекови со кои може да се извлече од внатрешноста
на телото. Народната медицина е интересна од етнографско гледиште бидејќи
содржи траги од старите верувања и обичаи, но таа е толку многу оптоварена
со празноверие што во здравствена смисла често пати е многу штетна.
2.4. Надрилекарство и шарлатанство
Согласно со македонските законски прописи (Закон за здравствената

заштита на Р. Македонија), здравствената дејност ја извршуваат здравствените
установи, кои треба да исполнуваат определени услови во однос на простор,
опрема и кадри - здравствени работници со соодветен степен на стручна
подготовка и положен стручен испит/специјализација и добиена лиценца за
работа. Тоа значи дека стручно-медицинските мерки, постапки и активности во
здравствената дејност можат да ги извршуваат само здравствени работници и
здравствени соработници, додека забрането им е на други лица да се занимаваат
25
со здравствена дејност (лекување).

Недозволената лекарска активност на лицата кои го немаат потребното
школско (формално) образование и стручни квалификации се нарекува
надрилекарство. Таквата активност во многу земји и во Р. Македонија е
кривично дело и се казнува според кривичното законодавство.
Општопозната е склоноста на голем број луѓе да зборуваат, често пати
многу убедливо, и за најкомплексни медицински проблеми и притоа да даваат
лекарски совети. „Завиткај го прстот и помини низ селото, па ќе видиш колку
лекари има“, вели нашиот народ. Ренесансната анегдота за Gonelli, духовит
дворски шут на војводата од Ferrare, кој се обложил дека на светот има повеќе
лекари отколку припадници на која било друга професија, сè уште важи. Тој
тоа лесно и го докажал, кога го преврзал образот и прошетал низ градот. Сите
пријатели и случајни минувачи му советувале како да ја излекува забоболката.
Со надрилекарство се занимаваат лица со различно образование и
стручно ниво. Надрилекари најчесто се лица без никакво стручно образование
(на пример, народни селски бабици), со ниско образование (на пример,
берберите) или со висока стручна подготовка од друга насока, но исто така и
здравствени работници со недоволна или неадекватна стручна подготовка. Така,
на пример, за надрилекарство се смета медицинската активност на акушерките/
бабиците ако ги поминува рамките на нивната професионална активност (пр.,
ако прават киретажа и прекин на бременост). Забниот техничар кој би вршел
стоматолошки операции би можел да одговара за казнено дело надрилекарство.
Исто така, според законските прописи за надрилекарството можат да бидат
обвинети и дипломираните фармацевти, санитарните техничари, медицинските
сестри, студентите по медицина и други здравствени работници.
Се поставува прашањето дали може да се казни како надрилекар
лекарот кој ја нема потребната специјалистичка стручна подготовка, а врши
специјалистички тераписки зафат. Обопштено се смета дека во таков случај
не е во прашање надрилекарство, туку евентуално казниво дело на несовесно
лекување. Секој што ќе заврши медицински студии во нашата земја или во
која било друга земја, со самото тоа не стекнува право на лекување, но сепак,
ако се занимава со лекување, не може да се обвини поради надрилекарство.
Таквите лица, на пр. лекари без нострифицирана диплома, специјалисти за
теоретските медицински струки или лекарите на патување, во случај да даваат
лекарска помош, можат да бидат обвинети само поради бесправно вршење на
лекарска практика или поради несовесно лекување што може да има штетни
последици (malpractis), но не и поради надрилекарство. Малпрактис/граѓански
малпрактис/несоодветно лекување со штетни последици/несовесно лекување/
лекарска грешка е погрешно и несоодветно работење, несоодветен медицински
третман понизок од прифатливите стандарди при што настануваат повреди,
последици и компликации кај пациентот, или злоупотреба на ранливоста
на пациентот заради добивање материјална корист или сексуални услуги.
Малпрактис или погрешно и несоодветно лекување во медицинската струка
26
може да подлежи на професионално-дисциплинска одговорност или да биде

оквалификувано како криминално дејствување на лекарот, во случаи кога се
кршат членовите на Кривичниот закон, како на пример:
· непријавување на насилна смрт или тешка телесна повреда;
· операција од хирург, специјалист по пластична хирургија, кој го
менува личниот опис или ги менува папиларните линии на прстите;
· фалсикување на време на раѓање и умирање, од страна на лекарот;
· менување на фактите при некој криминален акт, од страна на лекарот;
· издавање лажна, фалсификувана лекарска документација, лекарски
уверенија и др.
Во сите овие случаи (а и во низа други кои не се наведени) ако ова се
докаже, лекарот кривично одговара според членовите на Кривичниот закон.
Граѓански малпрактис, т.е. погрешно и несоодветно лекување на пациентот, е
кога лекарот не згрешил пред законот, но како резултат од неговото лекување,
настанале повреди, последици или компликации кај пациентот и поради тоа
лекарот може да одговара пред граѓански суд. Во овие случаи, пациентот
или неговите роднини можат да поднесат тужба во граѓанските судови и да
бараат обесштетување (пари) како компензација за настанатото оштетување
на здравјето, повредите, последиците и компликациите од лекувањето и
дејствувањето на лекарот.
Надрилекарството е казниво без оглед на стручната исправност и
корисност на терапискиот совет или постапка. Поимот надрилекар треба да се
разликува од поимот шарлатан. Првиот поим се однесува само на формалната
стручна квалификација на односното лице, а вториот на суштината на актот.
Шарлатаните се лица, не само без формална стручна квалификација, туку и со
недоволно знаење. И лекарот може да постапи шарлатански, а надрилекарот
медицински исправно. Сепак, во практика, надрилекарите се речиси секогаш
шарлатани, свесни лажговци за остварување материјална корист, лица не само
без формална стручна подготовка, туку и со недоволно знаење.
Со дејствувањето на надрилекарот е поврзан и законскиот пропис,
според кој се казнува секој што продава лек или прави, поради продажба,
средства опасни по здравјето на човекот.
Надрилекарството зависи од многу комплексни социјални и психолошки
фактори. Од особена важност е степенот на општата и здравствената култура
и просветеноста на населението. Денес, и покрај значителниот број лекари,
особено во градовите, многу болни лица сè уште им се обраќаат за помош
на надрилекарите. Причината за тоа е психолошката потреба на луѓето во
излечителот да видат и почувствуваат лице кое, покрај „знаење и вештини“, има
„натприродна маѓепсничка моќ“. Болните од хронични и неизлечиви болести
често им се обраќаат на надрилекарите бидејќи тие им даваат последна, лажна
трошка на психолошки потребната надеж. Нема сомнение дека понекогаш
надрилекарите постигнуваат добри тераписки резултати, особено кај болните
со функционални тешкотии без потешка органска подлога. Тоа може, во прв
27
ред, да се протолкува со сугестивното влијание и, од одделни надрилекари, со

спроведувањето на рационални општи тераписки мерки и постапки.
Поради незнаење, често, надрилекарите сериозно им го оштетуваат
здравјето на некои болни. Тие не можат да го избегнат тоа дури ни со многу
внимателно користење на постапки кои сами по себе не се штетни, нити
опасни, бидејќи во таквите случаи може да биде кобно тоа што изостанува
благовремената исправна активна терапија од страна на здравствената служба.
Тоа особено е значајно кај болните од малигни неоплазми, кои често пати
губат драгоцено време кај надрилекари кога здравствената служба сè уште
може ефикасно да дејствува и многу да им помогне во лекувањето на болеста
и спречувањето/намалувањето на последиците од болеста. Затоа активноста за
искоренување на надрилекарството е многу значајна.
Студентите на медицина и лекарите, медицинските сестри и
другите здравствени работници мораат да ги отстрануваат причините за
надрилекарството. Спречувањето на надрилекарството е една од важните
задачи. Со полициски мерки малку може да се постигне. Треба да се уништат
корените на надрилекарството како социјална болест/појава. Треба да се
отстранат неговите причини, а не само симптомите. Социјална терапија на
надрилекарството во прв ред е здравственото просветување и воспитание
за подигнување на општата и здравствената култура, т.е. борбата против
лековерноста и неупатеноста на болните и нивната околина, а потоа и
со исправна психолошка постапка со болните. Лекарот треба да дава
високостручно лекување, но покрај тоа, заедно со медицинската сестра и
другите соработници, и поддршка, утеха, надеж и јакнење на самодовербата,
кои болните често пати ги бараат на друго место. Само на тој начин може да се
очекува успех во искоренувањето на надрилекарството.
28
3. КОНЦЕПТИ И ДЕФИНИЦИИ ЗА ЗДРАВЈЕТО НА ЧОВЕКОТ
Кога поучуваш, учиш, кога учиш, поучуваш (латинска поговорка).
Здравјето е еден од најважните елементи и атрибути на нашиот живот,

предуслов за извршување на секојдневните активности за квалитетен, исполнет
и среќен живот воопшто.
3.1. Историски осврт на сфаќањата за здравјето
Идеите за сфаќањето на здравјето го следеле развојот на општеството

и медицинската научна мисла во целина. Од античко време до денес правени
се многу обиди здравјето поцелосно да се објасни и дефинира. Кинезите, во 26
век пр.н.е., верувале дека болеста настанува ако луѓето го нарушат природниот
ред на нештата во универзумот, а здравјето постои кога тие се во рамнотежа.
Концептот на здравје како еквилибриум, кој настанал во античко време,
најчесто се поврзува со Хипократ (Hippocrates, c.450—c.380 г. пр.н.е.). Меѓутоа,
и пред Хипократ, група грчки лекари сметале дека болеста е предизвикана со
дисбаланс меѓу четирите животни течности: крв, жолта жолчка, црна жолчка
и слуз. Се верувало дека овие течности постојано се обновуваат со внесување
на храна. Нешто подоцна, основниот постулат на Хипократовата уметност на
медицината бил базиран на овој принцип, дека природата непрекинато тежнее
да одржи состојба на стабилност и со свои сили ги адаптира и ги реадаптира
сопствените елементи за да ја одржи рамнотежата меѓу нив. Кога таа рамнотежа
постои, човекот е здрав, а кога рамнотежата ќе се наруши поради различни
влијанија, тогаш се јавува болест. Затоа, се сметало дека должност на лекарот
е, со терапијата што тој ја дава, да ѝ помогне на природата во повторното
воспоставување на таа рамнотежа. Факторите кои ја нарушуваат рамнотежата
се фактори од средината (ветер, топлина, вода, храна) и индивидуалниот
начин на живот (исхрана, пијалаци, сексуален живот, работа, рекреација).
Надворешната рамнотежа меѓу човекот и неговата околина ја одредува исто
така внатрешната рамнотежа, онаа која постои меѓу хуморалните течности.
Хипократ бил ослободен од суеверието и се нарекува „татко на медицината“
бидејќи придонел исцелителите да станат доктори, а не гаталци. Хипократ е
творец на концептот „позитивно здравје“, кое зависи од примарната човекова
конституција (денес ја нарекуваме генетска), начинот на исхраната и физичките
вежби. Тој сметал дека правилната исхрана и физичките вежби се неопходни
за здравјето и дека климата има длабоко влијание врз состојбата на човековиот
дух и здравје.
Концептот на здравјето како рамнотежа помеѓу човекот и неговата
околина, единството на душата и телото и природното потекло на болеста ја
создаваат суштината на античкото сфаќање на здравјето. Слични сфаќања
постоеле и во индиската медицина.
29
Пиндар, 500 г. пр.н.е., го дефинирал здравјето како „хармонично

функционирање на органите“, што и денес има свое значење како предуслов за
благосостојба на здравјето. Ова е потесно медицински концепт за здравјето, кој
истовремено смета дека болеста е нарушување на таквата хармонична работа
поради патолошките агенси од средината. Според тоа, здравјето ѝ претходи
на болеста или доаѓа по неа кога штетниот агенс се елиминира од страна на
лекарот, што значи дека здравјето е во рацете на лекарите и терапијата што тие
ја даваат.
Платон (Plato, 429-347 г. пр.н.е.) во своите дијалози зборува за
здравјето како внатрешна хармонија, како достигнување на највисоко морално
однесување и филозофско значење. Платон укажувал дека идеалот на старата
грчка филозофија „здрав дух во здраво тело“ може да се постигне ако човекот
воспостави внатрешна хармонија и хармонија со физичката и социјалната
средина.
По учењето на Аристотел, човекот е општествено битие по самата
негова природа.
Демокрит здравјето го поврзувал со однесувањето, велејќи дека луѓето
му се молат на Бог за здравје, кое во суштина се наоѓа под нивна контрола.
Слика 1. Хипократ Слика 2. Платон
Учењето во средниот век е под силно влијание на религијата и црквата,

при што се дава сосем споредно значење на грижата за здравјето и неговото
унапредување во однос на душевното спокојство и небесното блаженство во
задгробниот живот.
Во периодот на индустриската револуција, здравјето се сфаќало како
економска категорија што треба да овозможи добра кондиција и работна
способност, како и намалување на изгубените работни денови поради болест.
30
Според тоа, вредноста на здравјето е толкава колку што овозможува економски

профит.
Друга дефиниција го смета здравјето како способност за приспособување
на индивидуата кон барањата - влијанијата на околината до оној степен додека
индивидуата може тоа да го поднесе. Кога престанува приспособувањето како
природна последица на тоа, настанува болест. Овој пристап се ограничува на
биолошките механизми на приспособувањето без да навлегува во одредување
на тие барања или влијанија на средината, на која средина и по каква цена
човекот треба да се приспособува.
Филозофскиот и ментално-хигиенски концепт на здравјето подразбира
максимален капацитет на индивидуата за самореализација и самодостигнување,
земајќи ги предвид и човековите внатрешни сили и можности, како и чувството
на задоволство или незадоволство во неговите односи со околината.
Со појавата на еколошката ера во науката се потенцира дека здравјето
на човекот може да биде целосно само доколку, борејќи се за него, човекот не
го нарушува здравјето на својата околина.
Социјалномедицинскиот пристап кон здравјето укажува дека не треба
да се набљудува само здравјето на индивидуата, туку здравјето на групите
и заедницата како резултат од интеракцијата на индивидуата со социјалната
средина.
3.2. Современо сфаќање на човековото здравје според

документите на СЗО
Современото сфаќање на здравјето станува официјално кога Светската

здравствена организација (СЗО), во Статутот во 1948 г. ја внесува дефиницијата
предложена од д-р Андрија Штампар, истакнат научник од Хрватска во полето
на социјалната медицина и еден од „татковците“ на СЗО. Оваа општоприфатена
дефиниција, која целосно ја промени идејата за здравјето гласи: Здравјето е
состојба на целосна физичка, психичка и социјална благосостојба, а не само
отсуство на болест и неспособност/ немоќ/ инвалидност“ (слика 3).
Со оваа дефиниција, за првпат на меѓународно ниво во модерната
ера, е прифатено дека, покрај физичкото и менталното здравје, и социјалната
благосостојба е составна компонента на вкупното здравје што тесно е
поврзано со социјалната средина и условите на живеење и работа. На тој
начин, покрај биомедицинскиот модел беше воведен нов биопсихосоцијален
модел за сфаќањето за здравјето. Оваа дефиниција на СЗО беше изложена на
критика од многу автори, посебно од Арон Антоновски, татко на концептот
за салутогенеза. Критиките за дефиницијата на СЗО се однесуваат на тоа
дека здравјето е динамичен процес, а не статична состојба, дека тоа е многу
генерализиран и идеализиран модел за здравјето што не може да се постигне,
а поради ограниченоста за квантитативно мерење не може да се користи како
основа за формулирање јасни и конкретни цели на здравствената политика.
31
Слика 3. Дефиницијата за здравје на СЗО на англиски и други јазици во светот (адаптирано

од Ronald LaPorte, USA и Evgeniy Shubnikov, Russia)
Преориентацијата на јавноздравствената политика, од онаа која е

насочена кон решавање на проблемот на болеста до онаа која доминантно
ќе биде насочена кон здравјето, кон неговото чување и унапредување, е
комплексен и тежок процес во кој теориската концептуализација на здравјето
и дефинирањето на факторите кои го одредуваат е само почетна фаза во тој
процес.
Полемиката околу дефиницијата на здравјето веројатно сè уште не е
завршена, иако на Меѓународната конференција за примарна здравствена
заштита (Алма Ата, 1978 г.), во првиот член од Декларацијата што е усвоена,
силно се реафирмира здравјето како „состојба на целосна физичка, ментална,
социјална и благосостојба, а не само отсуство на болест и неспособност“. Во
последните 10 и повеќе години сѐ почесто оваа дефиниција се дополнува и
четврта димензија - духовна или спиритуална компонента на севкупното здравје,
а тоа вклучува чувство на исполнетост и задоволство од сопствениот живот,
позитивни вредности, морал и емоции кон другите луѓе и кон заедничкото
добро. Дефиницијата за здравјето од Статутот на СЗО има огромна важност и
треба да се прифати како „идеална цел“ кон која треба да се тежнее, но таа цел
нема ограничено време за постигнување.
32
Многу истражувачи и теоретичари за здравјето, почитувајќи ја оваа

дефиниција како глобален концепт, се залагале за усвојување на работни и
оперативни дефиниции. Во 1977 г., со усвојувањето на Глобалната стратегија
„Здравје за сите до 2000 година“, СЗО индиректно прифати прагматичен став
за здравјето како способност за водење економски и социјално продуктивен
живот, што претставува суштинска цел на оваа Стратегија. Обидите за
дефинирање на здравјето во оперативна и работна смисла, а со цел да се
добие можност за мерење, вродиле со плод и далеку го надминуваат широко
вкоренетото сфаќање дека здравјето едноставно значи отсуство на болест.
Патот од воопштена до оперативна дефиниција е многу сложен и
подразбира многубројни теориски поставки и нивна разработка. Една од таквите
поставки, која имала големо значење за појаснување и разбирање на поимот
здравје и за негова операционализација, е содржана во Miller-овата студија за
животните системи.
Според Miller-овата теорија за хиерархијата на животните системи,
индивидуата сама по себе е сложен систем, како дел од повисоки системи,
како што се семејството, локалната заедница и, пошироко, дел од глобалниот
општествен и еколошки систем. Во сложениот систем на индивидуата постојат
внатрешни помали компоненти и природни потсистеми (молекуларни,
клеточни и сл., кои создаваат ткива и органи, а тие создаваат посложени
системи - локомоторен, циркулаторен, репродуктивен, нервен и др.), а исто
така и когнитивни, афективни потсистеми итн. Секој од овие потсистеми има
одредена функција, а сите заедно, во меѓусебна интеракција, ја одредуваат
индивидуата како целина. За здравје е потребно да постои процес кој ја одржува
динамичната рамнотежа во секој од спомнатите потсистеми и на секое ниво на
функционирање, односно процес кој ја одржува таа рамнотежа како во рамките
на физиолошките збиднувања во организмот на човекот, така и во рамките
на социјалните групи - семејството, пошироката заедница и популацијата во
целина. На пример, многу параметри на човековите потсистеми, како што се
крвниот притисок, нивото на шеќер во крвта, работата на срцето, физиолошкиот
замор и др., постојано осцилираат меѓу повисоки и пониски граници и често се
менуваат во вид на одреден ритам.
Во поново време, сè повеќе се прифаќа холистичкиот концепт на здравјето
содржан во изразот целосност (англ. whole = целосно, целовито). Според овој
концепт, здравјето на човекот треба да се набљудува во смисла на: а) комплексност
и мултидимензионалност; б) отсуство на болест и инвалидност; в) внатрешна
рамнотежа и рамнотежа со околината; г) позитивно валоризирано психолошко
чувство и искуство. Според холистичкиот концепт, секое живо суштество е
интегрирана целина, единствена и целовита индивидуа, која има витална или
животна сила, која функционира како севкупност (totalitet) и која е во сооднос
со околината и универзумот што нè опкружува. Основни принципи за чување и
унапредување на здравјето се: правилна исхрана, детоксикација на организмот
со различни средства (витамини, минерали, ензими и други антиоксиданси) и
телесни активности или вежбање.
33
Повелбата од 1. Меѓународна конференција за промоција на здравјето,

одржана во Отава, Канада, во 1986 г., истакнува дека здравјето се создава во
контекст на секојдневниот живот: таму каде што луѓето живеат, љубат,
работат и играат, и на тој начин воведе активно и интерактивно разбирање
за здравјето. Целта на промоцијата на здравјето е да го комбинира пристапот
на социјалните детерминанти (старото јавно здравје/здравство) со определбата
и посветеноста за мотивација и охрабрување на индивидуата и заедницата за
активен пристап кон здравјето и прифаќање здрави стилови на живот (новото
јавно здравје/здравство).

3.3. Концепт на здравствена рамнотежа и здравствен
потенцијал
Врз основа на претходните поставки, во поново време кога се зборува

за здравјето, се дефинираат две димензии на здравјето (табела 1), кои се
значајни и за поединецот и за заедницата: здравствена рамнотежа и здравствен
потенцијал.
3.3.1. Здравствената рамнотежа подразбира одржување на физичка,

ментална, социјална и спиритуална рамнотежа. Ваквата состојба индивидуата
ја доживува како отсуство на симптоми на болест и онеспособеност, односно
како чувство на добро здравје. На кој начин поединецот ќе ја искаже таквата
состојба зависи од неговиот социокултурен статус и искуство. Лекарите,
пак, таа здравствена рамнотежа ја дефинираат во смисла на физиолошки и
психолошки параметри и параметри на однесување, кои обично варираат во
одредени толерантни/физиолошки граници - норми. Според тоа, утврдените
биолошки параметри можат да послужат како индикатори на здравствената
рамнотежа на индивидуата, односно за негативно или позитивно здравје.
На ниво на заедница, здравствената рамнотежа исто така е динамичен
еквилибриум во однос на епидемиолошките и други карактеристики на
одделни групи (на пр., стабилност на морбидитетот во одреден временски
период, поврзаност меѓу наталитетот и морталитетот, барањата за здравствена
заштита и користење на здравствените услуги итн.).
3.3.2. Здравствениот потенцијал е суштински предуслов на
здравствената рамнотежа, а претставува способност, или посебен тип на
интеракција меѓу индивидуата и нејзината средина, која е потребна за да се
одржи рамнотежа или, пак, повторно да се воспостави ако таа е нарушена. На
индивидуално ниво, здравствениот потенцијал значи добар нутритивен статус,
имунолошка резистенција на инфективни агенси, добра физичка кондиција,
емоционална стабилност, соодветни знаења и пристап кон здравјето, здрави
лични навики и стил на живот, позитивна социјална интеракција со успешно
совладување на психосоцијалниот стрес и др. За повеќето од овие варијабли
постои можност за физичко-физиолошко, психолошко и социолошко мерење.
34
Табела 1. Здравствена рамнотежа и здравствен потенцијал

1) ЗДРАВСТВЕНА РАМНОТЕЖА И 2) ЗДРАВСТВЕНА РАМНОТЕЖА И
ЗДРАВСТВЕН ПОТЕНЦИЈАЛ НА ПОТЕНЦИЈАЛ НА НИВО НА ГРУПА/
ИНДИВИДУАЛНО НИВО ЗАЕДНИЦАТА/НАСЕЛЕНИЕ
А) ПОЕДИНЕЦ = процес или Б) ЗАЕДНИЦА = динамичен еквилибриум

внатрешна состојба кои чинат еден во однос на епидемиолошките и
динамички еквилибриум. други карактеристики на одделни
групи и способност за превенција на
Се изразува како: нарушувањата на рамнотежата, односно
- отсуство на симптоми на болест нејзино повторно воспоставување ако се
- отсуство на инвалидност нарушила.
- чувство на добро здравје, физичка,
психичка и Елементи на здравствениот потенцијал
социјална состојба на заедницата:
- ефикасност на здравствената политика
Опфаќа: - висина на средства насочени кон
- добар нутритивен статус промоција и
- висок степен на имунитет одржување на здравјето
- добра физичка кондиција - добар систем на социјална заштита
- емоционална стабилност - висока стапка на вработеност
- способност за приспособување кон - опфат со социјално/здравствено
средината осигурување
- соодветни знаења и пристап кон - добри услови на домување
здравјето - соодветни општи услови на живот
- успешно совладување на - здрава/правилна исхрана
психосоцијалниот стрес - здрава животна средина
Извор: Адаптирано од Noack H. Concept of Health and Health Promotion.
На ниво на заедница, здравствениот потенцијал подразбира способност

за превенција на нарушувањата и за зачувување на динамичката рамнотежа
во популацијата, односно за нејзиното повторно воспоставување кога е
нарушена. Како значајни елементи на здравствениот потенцијал на заедницата
се ефикасноста на здравствената политика и администрација, пропорцијата на
средствата наменети за ПЗЗ и промоција на здравјето, социјалната заштита,
вработеноста, соодветните животни услови, исхраната, условите на домување
и квалитетот на животната средина, како и пристапноста кон здравствените,
образовните и други јавни служби, здравственото однесување, рекреационите,
социјалните и културните активности и служби итн.
3.3.3. Здравствени ресурси и здравствени ризици се многубројни

фактори кои дејствуваат врз здравствената рамнотежа, како за нејзино
поддржување и зајакнување - здравствени ресурси, така и за нејзино загрозување
и нарушување - здравствени ризици (табела 2).
35
Здравственото воспитание и здравствено промотивните активности

за јакнење на здравствениот потенцијал можат да бидат насочени или кон
зголемување на здравствените ресурси или кон намалување на здравствените
ризици на индивидуата, групата или целата заедница.
Разни модели се фокусираат на салутогенетски ресурси кои
промовираат лична сигурност и стабилност, како и способности за справување
на индивидуите и заедниците со предизвиците за нарушување на здравјето,
а тоа би резултирало со помала зависност од професионалните здравствени
служби и услуги. Ваквиот салутогенетски модел за поседување ресурси и
способности за зачувување и унапредување на здравјето (asset model) мотивира
и охрабрува за целосно вклучување на луѓето во локалните заедници и учество
во процесот за унапредување на здравјето. Ресурсите можат да бидат социјални,
финансиски, физички, од надворешната средина и хумани ресурси (на пр.,
едукација, вештини на работа, поддржувачки социјални мрежи, природни
ресурси и др.). Сите овие ресурси може да дејствуваат на ниво на поединец,
група, заедница и/или популација како заштитни и промотивни фактори
кои ги зајакнуваат способностите да го чуваат и унапредуваат здравјето и
благосостојбата и да помогнат за намалување на нееднаквостите во здравјето.
Спротивно на моделот на ресурси, моделот на недостиг на ресурси за здравјето
(deficit model) води кон политики и практика за надминување на нееднаквостите
во здравјето и пристапот до здравствените услуги со примарна одговорност на
надлежните авторитети, а ги дестимулира и обесхрабрува за активно учество
луѓето и заедниците кои треба да имаат корист од тоа.
3.4. Теорија на салутогенеза
Теоријата на салутогенеза ја предложил, во 1979 г., професорот Арон

Антоновски (Aaron Antonovsky, 1923–1994), роден во Њујорк, САД, а подоцна,
во 1960 г. емигрирал во Израел. Тој истакнува еден нов иновативен правец
во истражувањето во областа на јавното здравје/здравство поставувајќи го
филозофското салутогенетско прашање за тоа што е она што го создава здравјето
и се посветува на истражување, односно барање на „потеклото на здравјето“, на
факторите кои го поддржуваат здравјето на човекот и неговата благосостојба,
наспроти конвенционалниот патогенетски пристап за изучувањето на факторите
кои предизвикуваат болести. Поточно, салутогенетскиот модел се занимава со
врските меѓу здравјето, стресот и справувањето со него. Како клучен фактор
на салутогенезата, Антоновски го предлага чувството на кохерентност или
сопствениот интегритет на личноста - Sense of coherence (SOC). SOC го
дефинира како „глобална ориентација која го изразува степенот до кој една
личност има сеопфатно, истрајно, цврсто, динамично чувство на сигурност
дека неговата внатрешна и надворешна средина се предвидливи и дека постои
висок степен на веројатност дека работите ќе се одвиваат онака како што
оправдано се очекува“. Чувството на сопствениот интегритет и стабилност на
36
Табела 2. Здравствени ресурси и здравствени ризици

СИСТЕМИ / ЗДРАВСТВЕНИ
ЗДРАВСТВЕНИ РИЗИЦИ
ЛИЧНОСТ РЕСУРСИ
Целокупна личност - добар нутритивен статус, имунитет, - малнутриција, осетливост на
лични позитивни вредности, инфекции, агресивност
самодоверба
Когнитивен систем - сопствен идентитет, позититвно - несоодветни здравствени ставови,

здравствено однесување и знаење однесување и ниска информираност
Биолошки систем - емоционална стабилност и цврстина, - општа слабост и осетливост

физичка кондиција
Здравствено однесување
Навики - здрави лични навики и стил на - пушење, прекумерно јадење и
живот пиење, алкохол и дроги
Работа - безбедност и задоволство во - прекумерна и стресна работа и

работата, без стресни ситуации работа на опасни места
Рекреација - доволно спиење, рекреација - недоволна физ. активност и спиење
Социоструктурни системи
Здравствена и општа - одговорен однос кон здравјето, - игнорирање на здравјето, погрешни
култура и практика здрави стилови на живот, умереност, верувања, заблуди и празноверија,
религиозна толеранција и хармонија нездрав стил на живот,
нетрпеливост
Социјална поддршка - политичка демократија и слобода,
соц. правда, семејни и соц. мрежи, - соц. изолација и недостиг на
идеол.-вредносен систем, групи за соц. поддршка, дезинтеграција,
помош огранич. на слободи и правата,
насилство
Работна организација - обезбедена работа (вработеност),
и систем на работа позитив. раб. атмосфера, задоволство - невработеност, стресни ситуации на
од работата работа, незадоволство од работата
Здравствена служба - соодветен пристап до здравствената - просторни, економски и културни

и социјалната служба, здр. едукација бариери на здравствените услуги
Физичко-биолошка средина
Физички ресурси - соодветно снабдување со исправна и - недоволна и неисправна храна,

здрава храна лесна достапност до цигари, алкохол
и дроги
Микросредина - безбедно домување, хигиенски - несоодветно домување, проблеми

исправна вода за пиење, правилно со водоснабдувањето и отпадните
отстранување на отпадните води и води и продукти, лоши услови за
материи, сигурен превоз превоз
Макросредина - соодветен урбан развој и индустрија, - загаденост на средината,

здрава клима, зачуваност на природата експлоатација на природата
Извор: Адаптирано од Noack H. Concept of Health and Health Promotion.
37
личноста создава лична сигурност дека може да се справи со секој

проблем или ситуација и притоа да го зачува психофизичкиот интегритет (со
лична ориентација и пристап кон реалноста во смисла „што и да се случи, јас
можам да се носам/да се справам со тоа“).
Антоновски дошол до идејата за салутогенеза додека работел на
епидемиолошка студија за проблемите на менопаузата кај жените во Израел
кои припаѓаат на различни етнички групи. Една од овие групи имале заедничко
искуство – сите тие ги преживеале концентрационите кампови во Втората
светска војна. На негово изненадување, стресот не ги ослабил емоционално
овие жени, т.е. тие давале позитивна емоционална здравствена слика и биле во
состојба да одржат добра здравствена состојба и да водат добар живот и покрај
сето она низ што поминале во нивната младост. Прашањето кое Антоновски си
го поставил е - што е тоа што предизвикува/придонесува или создава здравје
(салутогенеза), а не, како порано, да се бара кои се причините за појава на
болест (патогенеза). Салутогенетската перспектива се фокусира на три аспекти.
Прво, фокусот е на решавањето проблеми/наоѓање решенија и верувањето на
личноста дека тој или таа може да влијае на текот на настаните. Второ, го
утврдува верувањето дека има знаења и способности, поддршка, помош или
средства/ресурси потребни да се решат нештата, т.е. генерализирани средства/
ресурси на отпор или General Resistance Resources (GRRs) како „борбен
потенцијал“ кој им помага на луѓето да избегнат или да се борат со широк
спектар предизвикувачи на стрес и да се движат во насока на позитивна
здравствена состојба. Трето, го утврдува глобалното и сеопфатно чувство на
кохерентност (SOC) кај индивидуи, групи, популации или системи, кое служи
како севкупен механизам или способност за овој процес.
Салутогенетските механизми во мозокот како компоненти на
кохерентноста или интегритетот на личноста (SOC) се разбирливоста,
управливоста и смислата. Други фактори кои придонесуваат во салутогенезата
вклучуваат општествена поддршка, вдахновеност, среќа, хумор и љубов.
Иако селективноста на перцепцијата веројатно оневозможува да се биде
свесен за сè што се случува во телото, евидентно е дека регулаторните процеси
во невроендокрините органи, крвните садови и мускулите се суштински
за здравјето на поединецот и дека ја даваат основата за функционалните
салутогенетски механизми на мозокот. Еден организам со салутогенетски мозок
ќе го перципира светот како управлив и кохерентен, со континуиран циклус за
зголемување на самодовербата/сигурноста/ стабилноста и благосостојбата.
Резултатите од неодамнешните истражувања докажуваат дека
чувството на кохерентност (SOC) се развива и зголемува во текот на целиот
живот на човекот и има силни позитивни корелации со сфаќањето на здравјето,
менталното здравје и квалитетот на животот. Како човечки суштества, ја имаме
способноста да ги контролираме модуларните фактори на салутогенезата.
Можеме да избереме да ја почувствуваме/ искусиме општествената
поддршка, вдахновеност, среќа, хумор и љубов преку нервниот систем без
38
искривувања/изобличувања и мешање. Формулацијата на Антоновски е дека

генерализираните ресурси на отпор (GRR) им овозможуваат на индивидуите
да ги сфатат настаните и да управуваат со нив. Тој тврди дека со текот на
времето, како одговор на позитивните искуства добиени со успешна примена
на GRR, индивидуата ќе развие став кој „сам по себе е суштинска алатка за
справување/решавање на проблемите“. Неодамнешно истражување во областа
на психоневроимунологијата ја поддржа врската помеѓу емоциите и здравјето
која е содржана во теоријата на Антоновски. Негов суштински аргумент е
дека салутогенезата зависи од тоа дали ќе се почувствува/ќе се искуси силно
„чувство на кохерентност“ кое предвидува позитивен здравствен исход.
Салутогенетската перспектива за потеклото на здравјето води кон
укинување на дихотомијата здравје-болест и претпоставува позиција на
континуумот здравје-болест на кој се наоѓа секој поединец во текот на својот
живот, поблиску до здравјето или поблиску до болеста. Тоа овозможува да ги
идентификуваме оние фактори кои ги штитат поединците и заедниците за да се
движат во правец на унапредување на здравјето, а не кон појава на болести. Тоа
може да помогне во идентификација на комбинација од здравствени ресурси
кои веројатно ќе водат кон повисоки нивоа на севкупно здравје, добросостојба и
постигнувања. Lindstrom B. (2007) смета дека овој концепт може да се примени
на индивидуално, групно и општествено ниво.
39
4. ДЕТЕРМИНАНТИ НА ЗДРАВЈЕТО - НАЈЗНАЧАЈНИ ФАКТОРИ

КОИ ДЕЈСТВУВААТ ВРЗ ЗДРАВЈЕТО
Најдобри лекари на светот се: доктор Диета, доктор Мир и доктор

Веселник - Jonathan Swift (1667-1745)
4.1. Историски осврт
Историјатот на развојот на медицината, а посебно на јавноздравствените

науки во неа, претставува непрекинато трагање по одговорите на прашањата како
здравјето може да се сочува, а болеста да се спречи. Тоа, во суштина, е трагање
по факторите кои можат да придонесат за здравјето, или кои претставуваат
ризик за неговото нарушување, како и по оние што предизвикуваат разлики во
дистрибуцијата на болестите и здравјето на населението меѓу одделни земји
или популациски групи.
Филозофското гледиште за судбинската поврзаност на човекот со
физичката и социјалната средина било основа за сфаќањето и објаснувањето
на болестите во многу стари теории за болеста. Идеалот на старата грчка
цивилизација „здрав дух во здраво тело“, според учењето на Платон, можел да се
постигне ако се воспостави хармонија меѓу човекот и физичката и социјалната
средина. За таа цел биле преземани јавноздравствени мерки како што се
градење водоводи и канализациски системи, контрола на исхраната со диета
и др. Хипократ, исто така, го поврзувал здравјето со факторите на околината
и начинот на животот. Тој сметал дека секој што ја изучува медицината мора
да ги земе предвид ефектите врз здравјето на секое годишно време, топлите
и студените ветрови, водата, почвата, но и карактеристиките на жителите во
определена област - дали многу јадат и пијат и притоа водат пасивен живот
бидејќи не можат да поднесат умор или, пак, јадат и пијат умерено и се склони
кон работа и физички вежби.
Гален (Claudius Galenus, AD 129 – 199/217) е најпознатиот лекар во
Стариот Рим. Тој е творец на теоријата за мијазма, која го појаснува настанувањето
на болестите поради т.н. мијазма (грч. pollution или „лош воздух“), воздух загаден
од распаѓањето на трупови од умрени животни и други биолошки распадни
материи и „застоена“ вода.
Учењето во средниот век му дава сосем споредно значење на грижата
за здравјето и неговото унапредување во однос на душевното спокојство и
небесното блаженство по смртта.
Парацелзиус (Paracelsus, 1493-1541) тврдел дека доброто ментално
здравје е основа за долговечност.
Во периодот на индустриската револуција се појавуваат нови социјални
теории и доктрини во медицината. Рамазиниевата теорија за професионалните
болести ја поврзува здравствената состојба со занимањето и околината. Рамазини
(Ramazzini, 1633-1714), во својатa книга за болестите и професијата, истакнал:
40
„Задача на лекарот е да го праша болниот

со која работа се занимава“, бидејќи
занимањето не е само извор за приход,
туку и за заболувања. Во тој период се
трансформира животот на номадите-
ловци, кои се населуваат во постојани
живеалишта. Така започнал процесот на
миграција на населението од селата кон
градовите, со индустријата во подем, и на
тој начин се развиваат модерните урбани
индустриски заедници како колевка
на цивилизацијата. Но, во недостиг
на соодветна хигиена и санитација,
градовите биле опасни места за
живеење во 18 и 19 век и биле преполни
со болести и голема смртност, а посебно
висока смртност на доенчињата од над
Слика. 4 Гален 250/1000 живородени.
Станувало сè поизразено јавноздравственото движење за ефикасна

техничка контрола на болестите. Таков бил предлогот на Франк (Johann Peter
Frank, 1745–1821) за воспоставување здравствена (санитарна) полиција и
бесплатно делење храна на сиромашните до воведување бесплатна здравствена
заштита во специфични околности и спроведување јавноздравствени
истражувања за поврзаноста на здравствената состојба со физичката и
социјалната средина. И покрај непостоењето објективни знаења за заразните
болести и докази дека нивните причинители се живи агенси, биле преземани
многу ефикасни мерки за спречување на пренесувањето и за контрола на тие
болести.
Повеќе истражувања покажале дека физичката и социјалната околина
можат да бидат причина за настанување на болестите и дека постои силна
меѓузависност на условите на животот и болестите. Иако не биле познати
причинителите и начинот на пренесување на заразните болести, биле преземани
ефикасни јавноздравствени мерки за искоренување епидемии.
Епидемијата на колера во Лондон, 1848-1854 г., престанала со затворање
на пумпниот систем во квартот каде што била концентрирана епидемијата, а по
укажување од Џон Сноу (John Snow) дека водата која е загадена со фекалии е
извор на заразата (а не воздухот). По неколку сериозни епидемии на колера
(Лондон, Париз и др. градови) и сознанијата дека загадената вода и храна, како
и другите нечистотии, се причини за заболувањата, во средината на 19 век
започнува т.н. „санитарна револуција“ како сет на политики и акции спроведени
во Западна Европа и Северна Америка.
41
Слика 5. Приказ на епидемијата

на колера во Европа во 19 век со
ширење на болеста како мијазма
или отровен воздух
Теоријата на мијазма се одржала сè до средината на 19 век кога на тој

начин се објаснувало ширењето на епидемијата на колера во Лондон и други
градови во Европа (слика 5). Оваа теорија била основа за унапредување на
хигиената, пресушување на мочуриштата, унапредување на водоснабдувањето
и други санитарни мерки познати како „санитарна револуција“. Од теоријата
на мијазма произлегува и името маларија (итал. mala aria или „лош воздух“).
Обезбедувањето на безбедна вода за пиење, санитарното отстранување на
отпадните материи и правилното ракување и обезбедување хигиенска храна
доведе директно до спектакуларен пад на стапката на смртност од сите
дијареални заболувања, особено кај доенчињата и малите деца.
По епохалното откритие на микроорганизмите во втората половина
на 19 век (во 1882 г., од Луј Пастер и Роберт Кох) и сознанието дека тие
се причинители на болестите, започнува т.н. природнонаучна епоха во
медицината во која доминантна станала теоријата на микроорганизмите
(контагион, герминативна или бактериолошка теорија). Вниманието се свртува
кон болестите и откривање на нивните причинители, како и на пронаоѓањето
ефикасни средства (лекови, вакцини) за борба против тие причинители.
Човекот и факторите на околината скоро целосно се потиснуваат од полето на
медицинскиот интерес, а јавната политика со различни мерки ја поддржувала
илузорната надеж на природно ориентираната медицинска наука дека со
таквиот пристап може да се постигне конечна победа над сите болести.
Централното место во заштитата на здравјето го заземале модерно опремени
специјалистички и суперспецијалистички медицински установи, пред сè од
стационарен тип, во чија практична работа преовладувала ориентација кон
специјализирана дијагностика и терапија со употреба на скапи и модерни
42
дијагностичко-тераписки техники во тој период. Откриени се и идентификувани

многу причинители на заразни болести, пронајдени се вакцини и ефикасни
лекови (салварзан, сулфонамиди, пеницилин, антибиотици и др.) со чија помош
се ставени под контрола многу заразни болести, со значително намалување
на стапките на морбидитет и морталитет. Сè повеќе луѓе преживувале и
достигнувале зрела и постара возраст поради продолжувањето на животниот
век. Тоа придонесувало за промени во старосната структура на населението со
сè поголема застапеност на возрасното и постарото население (демографска
транзиција). Со потиснувањето и ставањето под контрола на многу заразни
болести, во прв план излегуваат хроничните незаразни болести, кои многу
почесто се појавуваат кај постарите возрасни групации (епидемиолошка
транзиција). И покрај огромните и спектакуларни успеси на природнонаучниот
пристап во медицината, тој почнал да манифестира сè поизразени слабости
поради радикално изменетите околности и услови на живот и немоќта целосно
да ги објасни и стави под контрола хроничните незаразни болести како болести
на современата цивилизација.
Од средината на 20 век започнува т.н. социјалнонаучна епоха во
медицината кога спласнува оптимизмот предизвикан од постигнатите успеси
во искоренувањето и ставањето под контрола на повеќето акутни заразни
болести. Станувало сè поочигледно дека во современото општество доминираат
хроничните и дегенеративни болести, а епидемиолошките студии укажувале
на социјалната заднина на многу болести и нивната поврзаност со начинот
на живот и работа. Таквите согледувања условиле факторите на социјалната
средина да се вклучат во концептот на болестите и да се посвети многу поголемо
внимание на проучувањето на тие фактори. Истражувањата за дистрибуцијата
на болестите во популацијата укажувале дека карактеристиките на одделните
популациски групи (структура по возраст, пол, занимање, социјална и етничка
припадност и др.) исто така можат да бидат причински поврзани со појавата и
фреквенцијата на одделни болести. Сознанијата дека повеќето од хроничните
болести воопшто не можат да се објаснат исклучиво со еден причинител
резултирале со појава на мултикаузалната теорија на болестите,
која посебен акцент става на социјалните односи и услови и социјалниот
стрес. Во поново време, наспроти успешно воспоставената контрола над
заразните болести, сè поголема е застапеноста, со тенденција на пораст, на
современите хронични и дегенеративни болести за кои причините веројатно
се наоѓаат во општеството, во навиките и обичаите, облиците на однесување
и комуницирање, во секојдневните стресови итн. Така, сè почесто се зборува
за болести на дефицитарна исхрана, болести во врска со диета и здебеленост,
болести на зависност, болести за кои причина е слаба физичка активност итн.
Оваа концепција има големи импликации врз медицинската наука и практика
и образованието, а активностите во заштитата на здравјето ги насочува главно
кон менување на оние фактори во социјалната средина кои се сметаат за
причинители на болестите, а не како порано на лекувањето во болниците и
43
прекумерното користење лекови. Во оваа концепција, здравствената дејност и

здравствените работници не се исклучиво одговорни за заштитата на здравјето,
туку во активностите за чување и унапредување на здравјето учествуваат сите
граѓани. Според тоа, поранешната концепција на здравствената заштита што
ја спроведуваат здравствените професионалци прераснува во концепција
првенствено за самозаштита на луѓето во општествените заедници, како
и практично учество на сите чинители во општеството во решавањето на
здравствените проблеми и создавањето здрави услови на живот и работа.
4.2. Класификација на факторите кои дејствуваат врз

здравјето на населението
Во текот на низа години собрано е огромно теориско знаење и значајни

практични искуства и направени се различни и многубројни категоризации
и класификации на факторите кои дејствуваат на здравјето. Исто така, некои
од недвосмислено утврдените штетни фактори се подложени на различни
регулативи во вид на прописи и закони, кои или го забрануваат нивното
присуство во средината каде што луѓето живеат и работат или го регулираат
обемот во кој тие можат да се толерираат (МДК-максимално дозволени
концентрации). Некои фактори не можеле да бидат подложени на никаква
регулатива иако нивното неповолно дејствување врз здравјето е препознаено.
Потеклото на низа изучени фактори е различно. Тие можат да потекнуваат, од
една страна, од биолошко-географско-еколошката околина и наследувањето и,
од друга страна, од социјалната средина, т.е. од различниот степен на културно-
историскиот, економскиот, социјалниот и политичкиот развој, разликите во
човечките права и пристапот во решавањето на здравствените и социјалните
проблеми во една средина (шема 1). Ниту една од овие класификации нема
универзално значење бидејќи скоро ниту еден фактор не е независен ентитет
сам за себе. Меѓу нив постои перманентна интеракција во која едни други се
условуваат или се јавуваат како последици.
4.3. Фактори на наследувањето
Сите животни функции во организмот се одвиваат во клетките во чии

јадра се наоѓаат хромозоми составени од гени со пакети дезоксирибонуклеинска
киселина (ДНК), кои се носители на наследните особини. Сите клетки во еден
организам имаат ист генотип и потенцијални особини, во текот на процесот на
диференцијација, со различни улоги да формираат различни ткива и органи. Во
тек на растот и развојот со користење материјали (храна) и изложеност на разни
влијанија од средината се оформува фенотип, како резултат на интеракцијата
меѓу наследството и околината. Така, два еднојајчени близнаци, ако бидат
одвоени по раѓањето да растат и да се развиваат во различни услови, ќе се
разликуваат и по физичкиот изглед и по психичките особини.
44
Шема 1. Главни индивидуални и социјално-економски детерминанти

на здравјето и здравствениот потенцијал
Проблемот на наследено и стекнато во здравјето и болеста има

непрекината актуелност и сè помалку се спротивставува едно на друго.
Генетиката како наука, со развојот на молекуларната биологија, доби значителни
можности за објаснување на наследното во човекот и во разбирањето на
природата на настанувањето на многу болести. Познато е дека појавата на
некои карактеристики и болести е поврзана со доминантни гени, високо
пенетрирачки рецесивни гени или рецесивни гени сврзани за полот (како што
се хемофилијата и други крвни болести, монголоидните болести итн.).
Гените се носители на голем број особини на човекот, како и на
болести кои настануваат со интеракција на генетските фактори и факторите
на околината. Генетската компонента може да се јави во зголемена осетливост
за некои болести што се манифестира со постоење на подолга или пократка
фамилијарна историја, а надоврзувањето на фактори од околината може да го
потпомогне манифестирањето на болеста. Мендел (Gregor Mendel, 1822-1884)
дал концептуална основа за механизмот на наследувањето со експерименти на
растенија и на животни. Секоја специфична функција кај човекот е кодирана со
два гена - еден од мајка и еден од татко. Ако едниот ген во парот е нормален, а
другиот деформиран во определен степен, нормалната функција ќе зависи од
капацитетот на здравиот ген.
Кога зборуваме за наследството и болестите, сите болести можат
условно да се групираат во три групи: 1) група болести кај кои дејствувањето
на генетските фактори е доминантно, а на факторите на средината минимално
(хемофилија, трисомија 21, фенилкетонурија и др.); 2) група болести кај кои
дејствувањето на генетските фактори и факторите на средината е приближно
45
еднакво (дијабетес, кој се манифестира во различни типови на заболувањето,

и тоа како јувенилен, адултен или старечки дијабетес зависно од генетската
асоцијација и присутните фактори на околината, хипертензија и коронарна
болест на срцето, нарушувања на менталното здравје, алкохолизам, епилепсија,
рак на бели дробови, улкус, тиреотоксикоза, конгенитални аномалии и др.); 3)
група болести кај кои дејствувањето на генетските фактори е незначително, а
факторите на средината се од доминантно значење (заразни болести, повреди
и сл.).
Научниците - генетичари непрекинато доаѓаат до нови сознанија, за
нови гени и за нивната улога во настанувањето на, досега идентификувани,
неколку илјади разни генетски заболувања. Веќе се опишани над 100.000 гени
во човекот. Проектот за човечкиот геном, со определување на секвенциите на
ДНК во сите 23 пара хромозоми кај човекот, постојано нуди нови сознанија.
Тоа, без сомнение, претставува огромен потенцијал на знаење, кое сè уште
не се знае доволно јасно како ќе се користи во превенцијата на болестите.
Молекуларната биологија, како критична врска меѓу проектот за човечкиот
геном и медицината, односно јавното здравје, е едно од најзначајните и
највозбудливи полиња за истражување во 21 век. Со добро дизајнирани
популациски молекуларно-епидемиолошки студии ќе може да се проценува
ризикот за појава на болести поврзани со присуството на новоидентифицирани
чувствителни гени и за развој на јавноздравствени стратегии.
На сегашното ниво на развој на медицинската наука и технологија
постои можност за детекција (screening) на болестите со јасно дефинирана
генетска условеност. Некои од методите на скрининг, рутински се применуваат
или препорачуваат кај високоризични бремености и со позитивна фамилијарна
историја. На пр., на Клиниката за детски болести при Медицинскиот факултет
во Скопје, во јуни 2002 г., се воведени методи за рутински скрининг, со земање
крв од пета, за хипотиреоза и фенилкетонурија.
Детекција е можна и кај болестите со јасна, но во помал степен
дефинирана генетска предиспозиција каква што е на пример кај дијабетесот.
Но, со добивањето на резултатите од скринингот се создава значаен етички
проблем бидејќи прашањето на селекција отвора низа етички дилеми. Имено,
во периодот кога инфективните болести биле причина за висока смртност во
популацијата, умирале и луѓе пред нивната репродукција што имало значајно
влијание на различни генотипови. Меѓутоа, со намалувањето на морталитетот,
овој вид природна селекција исчезнува. Оттаму расте стравувањето дека во
развиените општества може да се акумулираат гени кои предизвикуваат
вродени нарушувања. Постои можност да се пресмета и максималната стапка
на таа акумулација, меѓутоа остануваат нејасни одговорите на прашањето „што
потоа?“.
На сегашниот степен на сознанија, кога со генетскиот придонес во
дејствувањето врз здравјето и болеста сè уште не може многу да се манипулира,
силите на науката и практиката се концентрираат на факторите на околината,
46
чие дејствување и негова контрола претставува другиот позначаен дел во

зачувувањето и унапредувањето на здравјето и спречување на настанувањето
на болестите. Сепак, со новите генетски откритија расте улогата на генетиката
во општеството и јавното здравје. Генетските истражувања се корисна, но и
опасна алатка која отвора бројни прашања со широки општествени, етички и
правни последици за чија превенција и решавање потребни се подолги анализи
од научници, правници, политичари, лекари и јавноздравствени експерти, но
и запознавање и учество на јавноста. Затоа, неопходен е многу сериозен и
внимателен пристап, со психолошка подготовка на семејството, безбедност и
доверливост на резултатите од генетските тестирања заради почит на личната
приватност и автономија, освен кога јавното добро ја надминува вредноста на
личната доверба.
4.4. Фактори на надворешната средина
Околината најчесто се објаснува како збир од надворешни влијанија

и состојби, кој го одредува животот и развојот на индивидуата и човечкото
однесување. Притоа, пред сè заради систематизација, се прави разлика меѓу
физичката, биолошката и социјалната околина, макар што факторите во нив се
во тесна меѓусебна поврзаност.
4.4.1. Физичка и биолошка околина

За физичката и за биолошката околина може да се каже дека се
создадени од природни и од човекот произведени карактеристики и фактори.
Во традиционалниот пристап на проучување на дејствувањата на средината
врз здравјето анализирана е нивната „микродимензија“, односно анализирано
е дејствувањето на физичките, хемиските и биолошките агенси во природните
процеси кои ја одредувале болеста и здравјето кај индивидуата или кај одделни
помали или поголеми групации од населението. Меѓутоа, како последица
од социјалните и економските промени и технолошкиот развој во светот, а
посебно во одделни високоразвиени земји, вкупната димензија на физичката
и биолошката околина станува значително поширока и покомплексна. Имено,
доаѓа до промени кои локално и пошироко ги зафаќаат климата, вегетацијата,
дури и во одделни поголеми географски локации на земјата, промени во
населбите, базичната санитација и сл. Околината станува сè помалку природна,
а сè повеќе зависна од социјално-економските влијанија. Затоа промените на
средината кои се јавуваат не се секаде идентични, па според тоа не се идентични
и дејствувањата врз здравјето и последиците од тоа.
Во земјите во развој, главен проблем на околината претставува сè уште
базичната санитација: недостиг на хигиенски исправна вода, диспозиција на
отпадните материи, контрола на векторите, сигурност на храната и домувањето.
Се смета дека околу половина од популацијата која живее во тие земји ги нема
решено основните санитарни проблеми, особено во руралните подрачја на тие
земји каде што живее најголемиот дел од населението.
47
· Водоснабдување и диспозиција на отпадните материи

Се проценува дека во земјите во развој сигурна вода за пиење има 33%
од руралното, а 75% од урбаното население. Во Европа, 82 - 90% од руралното
и 90 - 99% од урбаното население има соодветна вода. Каков било систем за
диспозиција на отпадни материи во руралните подрачја во земјите во развој
користи само 13% од населението, а во урбаните 50%. Во Европа, 40 - 60% од
руралното население има канализациски систем поврзан со куќата, а урбаното
70 - 98%, со значителни разлики меѓу одделни земји.
Искуствата во низа земји во светот и во Р. Македонија недвосмислено
укажуваат на постоењето висока корелација меѓу морбидитетот и морталитетот
од цревни инфекции и нерешено водоснабдување и диспозиција на
отпадните материи. Развиените земји, благодарение на развојот на урбаната
инфраструктура и базичната санитација, денес зад себе ги оставиле најголемиот
дел од заразните болести, а проблемите со нехигиенска околина ги свеле на
минимално ниво.

· Домување и урбанизација
Проблемот на несоодветно домување и неговата поврзаност со
здравствените последици е присутен како во неразвиените така и во развиените
средини. Во сосема неразвиените средини граѓата е од пропустлив материјал,
покривите најчесто сламени, а подот од земја. Како главни проблеми на таквото
домување се појавата на болести кои ги пренесуваат вектори - инфективни и
паразитарни болести, особено во тропските и суптропските предели во
светот. Исто така, чести се респираторните инфекции, проливите, труењето со
јаглен моноксид и сл.
Земјите во развој и развиените средини имаат свои специфични
проблеми. Почетните фази на развојот и индустријализацијата се следени
со интензивни миграторни движења и градење диви населби околу големите
градови кои се на ниско хигиенско ниво, слично како и во руралните неразвиени
делови. Недостигот на станбен простор и пренаселеноста ја следат оваа фаза
на развојот, со низа последици.
Подоцна настануваат нови ризици: лоша вентилација и изложеност
на јонизирачки зрачења, користење радиоактивен радон и азбест за градежни
материјали, психосоцијални последици на изолацијата во солитерите, тешкотии
во комуницирањето итн.
Растот и големината на градовите и бројот на жителите кои живеат во
нив се различни во неразвиените и развиените земји. Така, според податоците
од Светската банка, во неразвиените средини, каде што националниот доход
по глава на жител изнесува до 400 американски долари годишно, процентот на
урбаната популација едваj надминува 20%, за разлика од развиените земји во
кои 80% од популацијата живее во градовите. Средините во развој покажуваат
тенденција на побрза урбанизација отколку што им дозволуваат ресурсите
- тоа е случај со некои земји на Латинска Америка и Африка. Во нив, во
48
суштина, расте урбаната популација, но без соодветна урбана инфраструктура.

И во Р. Македонија, во последните две и повеќе децении, е присутен процес на
интензивна миграција на населението во правец село-град, како и од помалите
кон поголемите градови и кон главниот град Скопје.
Луѓето се поместуваат од руралните подрачја во градовите во потрага
за подобри економски можности и вработување, но во број кој ги надминува
капацитетите на урбаната економија и населбите. Нехигиенските услови и во
урбаните средини се добра подлога за развој на инфективните заболувања. Еден
од проблемите што настанува со урбанизацијата е и големиот број луѓе без
покрив над главата - бездомници. Дивите и нехигиенски населби се поврзани и
со големи социјални и здравствени проблеми.
· Индустријализација и загадување во работната и пошироката

околина
Индустријализацијата и технолошкиот развој, кои се поставуваат како
примарни цели во севкупниот развој, имаат своја висока цена во променетите
услови на животната и работната средина и во непосредното дејствување
врз здравјето. Загадувањата на воздухот, водата, земјиштето и работната
средина, кои настануваат со низа индустриски продукти, имаат најшироки
или најраспространети ефекти врз здравјето, кои ги надминуваат рамките
на една територија или една земја. Поради тоа, тие проблеми и не можат да
се решаваат само со изолирани национални акции, туку бараат и значително
интернационално ангажирање.
Во сите европски земји се прибираат податоци за загадувачите -
загадувањата (ISO - 9000 стандарди). Меѓутоа, воспоставувањето врска со
здравјето не е секогаш можно, ниту едноставно, бидејќи скоро ниту еден
загадувач не се контролира по принципот „доза - здравствен одговор“. Како
резултат на тоа, проценката на ризикот и одредувањето на дозволените граници
е комплицирана задача.
Во Р. Македонија, исто така се прават значајни напори за следење на
ефектите на загадувањето врз здравјето. Меѓутоа, контролата на загадувањето,
која е надвор од доменот на здравствената служба, сè уште е голем проблем.
Најдрастичен пример е загадувањето во Велес предизвикано од Топилницата
за олово и цинк.
Загадувачите се следат во воздухот, водата, животната и работната
средина. Исто така, при следењето на радиоактивните загадувачи се следи
ефектот на медицинската технологија врз здравјето (рендген- апарати, примена
на радионуклеиди во лабораторија и сл.).
Факторите поврзани со ризик на работното место, односно со одделни
занимања се една од последиците на индустријализацијата. Во средините во
развој, на ризиците поврзани со занимањето се додаваат често и останатите
ризици на средината, како што се лошите услови на домување, исхрана,
недоволни средства за живот и сл. Во тие средини, здравјето на работниците
49
се сместува во еден поширок незадоволителен здравствен контекст, а го

создаваат несоодветните социоекономски услови, инсуцифиентната заштитна
регулатива и недоволно организираната здравствена служба. Уште во 1842 г.,
во Англија, Едвин Чадвик направил т.н. „санитарна мапа“ со која покажал дека
просечните години на преживување се различни кај различни занимања. СЗО
во 1990 г. објави морталитетни индекси за различни професионални групи и
укажа на идентични законитости кои ги согледал Чадвик. Тешките и обично
неквалификувани работи повлекуваат поголема смртност.
Бидејќи категоријата работници е многу значајна, а истовремено е
загрозена и осетлива на штетните нокси и промени во работната средина,
во низа земји и во Р. Македонија се преземаат посебни мерки кои опфаќаат
низа прописи, регулативи и заштитни механизми, како и посебно организирана
служба (за медицина на трудот). Тоа во прв ред се однесува на разни видови
превентивни медицински прегледи, почнувајќи од претходните прегледи и
прегледите пред вработување со професионално насочување, систематските и
периодичните медицински прегледи за работници кои работат во услови со
зголемен професионален ризик за нарушување на здравјето, контролните и
вонредните прегледи итн.
4.4.2. Социјална околина

Оваа околина е својствена само за човекот и е резултат на неговата
работа на „аранжирање на светот во кој живее“. Се состои од низа организирани
облици во општеството, договори, конвенции, регулативи, институции. Притоа
посебно се издвојуваат:
· лингвистички кодови, јазик, информации и комуникации со кои
луѓето во една заедница се разбираат и информираат;
· социјални институции, како што се: брак, семејство, закони,
образование, регулација на односите меѓу луѓето, човечки права;
· економски институции и регулативи, како облик на организирање
кој овозможува производство и дистрибуција на добрата;
· идеолошко вредносен систем, каде што спаѓаат вредносните
критериуми, моралот, политиката и уредувањето на заедницата;
· културолошки систем, каде што спаѓаат верувањата, обичаите,
навиките, здравствената култура, однесувањето и сл.
Разбирливо е дека и оваа, како и секоја категоризација и систематизација,
има недостатоци бидејќи во функционирањето на социјалната околина и
нејзиното огромно дејство врз здравјето не можат прецизно да се издвојат
одделни системи.
Во суштина, сите фактори од социјалната средина се поврзани со: а)
социјалната, б) производствената, и в) културната структура на општеството.
Со проучување на дејството на социјалната средина врз здравјето, покрај
медицинските се занимаваат и други хуманитарни науки. Притоа е собрано
изобилство теоретско знаење и практични искуства. Поради тоа, секој стручњак
50
кој во кои било рамки и облик се занимава со здравјето на луѓето мора да го

препознае влијанието на факторите на социјалната околина на индивидуално
ниво, на ниво на микросредината (фамилија, работна и училишна средина) и
на национално ниво.
51
5. НАЈВАЖНИ ФАКТОРИ НА СОЦИЈАЛНАТА СРЕДИНА

И ЗДРАВЈЕТО
За дијабетесот и други хронични болести, гените ја полнат пушката, а

стилот на животот го притиска чкрапалото - Dr. Elliott Joslin (1869-1962)
5.1. Економски стандард
Економските фактори најрано биле согледани во историјата на

документирањето на дејството на социјалната средина врз здравјето, а нивната
актуелност не е намалена и денес. Постојат многу докази за поврзаноста на
нискиот економски стандард со низа индикатори на негативното здравје.
Меѓу нив, најсензитивен индикатор е смртноста на доенчињата, кој често се
користи да го илустрира ваквото тврдење. Имено, најголем број земји во кои
се одржува висока смртност на доенчињата (ги има преку 100) имаат изразено
низок национален доход по глава на жител (до 400 американски долари,
а според најновата категоризација од СЗО до 1000 американски долари).
Порастот на економскиот стандард во неразвиените земји е многу бавен (со
стапка пониска од 0,7% годишно), а во некои африкански земји тој дури и не
постои. Како последица на тоа, сите показатели на здравствената состојба кои
можат да се менуваат само по долготрајно вложување во здравјето остануваат
незадоволителни, дејствувајќи истовремено негативно на продуктивноста
и на работната способност на народот. Така се влегува во неповолниот круг:
неразвиеност - лоша здравствена состојба - неразвиеност. Во тие земји
постојат и многу други суштествени проблеми кои чекаат да бидат решени
и кои проблемите во здравствениот сегмент ги потиснуваат како секундарен
приоритет. Поради тоа, издвојувањата за здравството се многу мали од, и
онака, нискиот национален доход. Според податоците на Светската банка и
СЗО, во почетокот на 21 век неразвиените земји издвојувале за здравјето
до 3% од националниот доход, земјите во развој меѓу 4-6%, а развиените
земји со пазарна економија 7-12%. Меѓутоа, дека економскиот стандард не
е единствен фактор во одредувањето на карактеристиките на здравствената
состојба покажуваат искуствата на некои земји со средна развиеност, какви
што се на пример Костарика, Куба, Јамајка и др. Со посебно насочени средства
кон водечките здравствени проблеми и ризичните групи, со програми за
интервенција во заедницата, со прифаќање на концептот на примарната
здравствена заштита кој симултано мобилизирал повеќе сектори за активно
дејствување кон подобро здравје (вода, хигиенизација, исхрана, образование)
овие земји постигнале далеку подобри резултати отколку други земји со слична
висина на националниот доход по глава на жител.
Во развиените земји со значајни издвојувања за здравјето постојат
разлики во нивото на здравствената состојба меѓу одделни подрачја внатре во
нив, како и меѓу одделни групации од населението. При формулирањето на
52
стратешката програма „Здравје за сите“, СЗО, како една од целите во иднина,

го истакнува достигнувањето на еднаквост во здравјето.
5.2. Култура и образование
Врската меѓу здравјето и културата како комплексна целина, вклучувајќи

ги традицијата, навиките, обичаите, религијата и севкупното духовно богатство
на народот, исто така, одамна е препознена. Се знае дека сè што е вкоренето
во еден народ и се пренесува од генерација на генерација тешко подлежи на
менување. Така, на пример, во неразвиените средини, севкупниот однос кон
базичните здравствени потреби, како што се: исхрана, прекин на бременост,
здравје на жените, нега на детето и сл., има културолошко (колективно) обележје
што се „наследува“. Во развиените средини постојат далеку поголеми можности
за избор внатре во својата група - индивидуален избор. Функционирањето и
здравјето на едно лице е под влијание на културните, етничките и религиозните
групи и социјалните мрежи, работниот и училишниот статус, условите на живот
во непосредната и пошироката социјална средина и социјалниот стандард,
здравственото осигурување и достапноста на здравствената заштита.
Формалното образование (квантификувано како недостиг или број
на години на школување) покажува непосредна поврзаност со здравјето,
посебно во неразвиениот свет. Високата смртност на доенчињата покажува
директна поврзаност со образованието на мајката. Дури и само неколку години
формално образование на мајките доведувало до опаѓање на стапката на
смртност на доенчињата. Така, во оние земји во развој каде што програмите на
образованието со најмалку основно училиште опфаќале голем број жени имаат
далеку пониска смртност на доенчињата од други земји со исто ниво на доход.
Такви се примерите со Куба, Кина, Виетнам, Бурма, Шри Ланка, Јамајка и др.
Во нашата Република, повеќе документирани студии покажале
недвосмислено дејствување на писменоста и образованието врз здравствената
состојба. Затоа подигањето на образовното ниво на мајките беше и останува
една од основните стратешки определби во намалувањето на смртноста на
доенчињата во Р. Македонија.
5.3. Стил на живот
Иако во стручната литература не постои консензус за дефиницијата

на стилот на животот, сепак се добива впечаток дека сите подразбираат
исти елементи кога се зборува за него. СЗО го дефинира како општ начин
на животот базиран на интеракцијата меѓу условите на животот во
поширока смисла и индивидуалните обрасци на однесување, детерминирани
со социокултурните фактори и личните карактеристики. Притоа, се вели во
материјалите на СЗО, дека она што се издвојува од другите детерминанти на
здравјето е тоа што стилот на животот е функција на:
53
· индивидуата, односно нејзиниот избор;

· заедницата и околината во која индивидуата живее и која дејствува
на изборот.
Дејствувањето врз стилот на животот се постигнува со формирање
на здраво однесување, односно со менување на ризичното однесување, преку
здравственото воспитание. СЗО посебно го нагласува значењето на здравите
стилови на живот (healthy life styles) за зачувување и унапредување на здравјето.
Меѓу најзначајните области каде што личниот избор има многу големо,
скоро исклучително влијание се: пушењето, консумирањето алкохол и дроги,
сексуалното однесување, како и начинот на исхраната.
Врската меѓу исхраната и здравјето, иако одамна препознаена, дури
во втората половина од 20 век почнува да навлегува во зоната на интерес на
истражувачите. Во тоа време, главните проблеми поврзани со исхраната биле
недостиг на соодветна, сигурна храна и недостиг на знаења за човечките
потреби во исхраната. Инфективните и паразитарни болести со висок
морбидитет уште повеќе ја отежнувале постојната состојба, компромитирајќи
го нутритивниот статус на лицата и правејќи ги приемчиви за други штетни
агенси. Денес развиениот свет тие проблеми главно ги оставил зад себе, но
во неразвиените земји, па и во социјално-економски подредените групи во
развиените земји тие сè уште постојат. Имено, во околу 40 земји во кои живее
околу 30% од вкупното население на светот, луѓето имаат дневен калориски
внес под дозволениот минимум, а во 15 африкански земји тој достигнува и до
90% под нормативот.
Од друга страна, развиениот свет, посебно Европа и САД, се сретнуваат
со проблемите од преобилна исхрана и здебеленост, како и со последиците што
произлегуваат од тоа.
Направените студии за поврзаноста на неправилната исхрана и
здравјето покажуваат, од една страна, дека високиот внес на масти, комбиниран
со други фактори (пред сè, пушење и недоволна физичка активност), е значајно
поврзан со водечките причини за смрт во Европа (коронарна болест на срцето,
цереброваскуларни болести, карцином и сл.), а, од друга страна, покажуваат
дека со намалување на телесната тежина се редуцира ризикот за хипертензија,
покачена гликемија, хиперхолестеринемија, како и намалување на ризикот за
коронарна болест на срцето со редукцијата на масти во исхраната.
Во широкиот спектар на детерминанти на здравјето, факторите на
стилот на живеењето се меѓу оние кои најдобро можат да се контролираат и
кои имаат најголемо влијание врз здравјето на луѓето.
5.4. Невработеноста и здравјето
Кон низата фактори кои се доведуваат во врска со здравјето и

дистрибуцијата на болестите, во последните 3 децении е додадена и
невработеноста. Таа има значително влијание врз здравствената состојба на
54
популацијата, што е потврдено со резултатите од бројни истражувања.

Во седумдесеттите години, кога невработеноста почнува поинтензивно
да расте во целиот западен свет, и тоа посебно долготрајната т.н. „хронична“
невработеност, истражувањата се насочуваат кон нејзините непосредни ефекти
врз здравјето на населението. Притоа, во истражувањата се користат различни
концептуални модели за докажување на тие ефекти, како и различни нивоа на
анализа.
На индивидуално ниво се проучуваат факторите кои го одредуваат
реагирањето на индивидуата на губењето или недостигот на работа,
како и факторите кои ја штитат индивидуата од негативното дејство на
невработеноста. Така, се вели дека губењето на работата или краткотрајната
невработеност има карактер на стресен настан и претставува фактор на ризик.
Во теоријата на животните настани се вели дека самиот настан не е тој кој
доведува до последици, туку начинот на кој луѓето го доживуваат. Губењето
на работата припаѓа во поголемите стресови што можат да се доживеат
воопшто. Невработеноста обично се доживува како депривација или како
девијантна позиција. Таа предизвикува не само економски тешкотии, туку и
осаменост, губење на социјалните контакти, чувство на отфрленост, депресија,
алкохолизам и двојно поголем ризик за кардиоваскуларни болести.
На фамилијарно ниво се проучува дејството на невработеноста врз
функционирањето на фамилијата, распределбата на ресурсите во неа, здравјето
на нејзините членови и сл. Посебно е значајно проучувањето на социјалната
поддршка на невработениот член од страна на другите членови во фамилијата.
Истражувањата покажале дека таму каде што фамилијарната поддршка
останала непроменета, или се зајакнала, немало промени во здравствената
состојба на невработените.
На глобално ниво се барала врската меѓу економските и здравствените
индикатори, при што меѓу економските посебно се издвојувала невработеноста.
Brenner од САД утврдил дека невработеноста има скоро моментален ефект врз
здравјето (посебно менталното), кој се документира со пораст на бројот на приеми
во психијатриските установи и зголемен број самоубиства. Невработеноста,
исто така, иницира други процеси на промени во организмот кои водат до
пораст на бројот на хроничните заболувања. Така, кардиоваскуларните болести
достигнуваат свој врв две години по скокот на невработеноста. Економската
рецесија, која е најчеста причина за отпуштањето од работа и пораст на
невработеноста, доведува до низа последици кои ја зголемуваат осетливоста
на заболувањата во популацијата.
Најверодостојни докази за дејствувањето на невработеноста врз
здравјето дале кохортните студии во кои биле набљудувани луѓето од моментот
на губењето на работата во текот на неколку следни години. Било потврдено
дека невработеноста има негативно дејство врз здравјето, и тоа преку следниве
механизми: предизвикува стрес погодувајќи низа елементи во психологијата
на личноста, како што се загрозување на личниот идентитет, губење на
55
самодовербата, реструктурирање на времето и сл.; има негативно дејство врз

социјалната поддршка, чија загуба исто така го оштетува здравјето; и најпосле,
креира сиромаштија, чија врска со болеста одамна е документирана и докажана.
Психолошките нарушувања и депресивните симптоми се јавуваат
како универзален придружник на невработеноста. Промените кои настануваат
во невроендокриниот и имуниот систем, како реакции на стресот, ја
зголемуваат осетливоста за нови и ги активираат постојните болести. Ставот
на невработените кон здравствената служба се менува во два правца: или кон
екстензивно користење и барање помош или како потполно занемарување, дури
и на објективните потреби. Алкохолизмот и наркоманијата исто така најчесто
се во пораст.
Врз основа на сите собрани сознанија од светската литература може
аргументирано да се заклучи дека невработеноста е еден од значајните
фактори кои дејствуваат на здравјето и исто така, една од сериозните пречки за
достигнување еднаквост во областа на здравјето, како што тоа е дефинирано од
СЗО во програмата „Здравје за сите“.
Во Р. Македонија, и покрај растечката невработеност во последните две
децении, со сегашна стапка од околу 32%, таа сè уште не е предмет на пообемни
социјалномедицински студии. Иако социјално-економските и здравствените
последици на растечката невработеност кај нас можат само делумно да се
предвидат, врз основа на досегашните искуства може со сигурност да се каже
дека тие ќе бидат значајно застапени во идната слика на здравствената состојба
на популацијата.
5.5. Социјална поддршка и здравје
Во шеесеттите и седумдесеттите години од 20 век во стручната

литература се појавија низа истражувачи, кои во состав на теоријата за социјална
мрежа и социјална поддршка, го објаснувале дејството на психосоцијалните
фактори врз здравјето (Cassel, Karlan, Cobb и др.). Притоа, под поимот
социјална мрежа се подразбираат луѓето со кои поединецот комуницира, кои
го опкружуваат, и на кои тој може да се потпре кога му е потребна емоционална
и практична помош. Социјалната мрежа има неколку основни компоненти, во
вид на концентрични кругови околу единката:
· најблиски социјални врски (потесно семејство, брачен другар,
родители, блиски роднини, најблиски пријатели);
· социјални врски кои се создаваат на работа;
· социјални врски кои се создаваат со вклучување во некоја
организација;
· социјални врски кои се создаваат преку активностите во слободното
време (спорт, риболов, планинарење и сл.).
Социјалната поддршка е квалитет повеќе од социјалната мрежа.
Според Cobb, таа е информација која му овозможува на поединецот да верува
56
дека е сакан, дека некој се грижи за него, дека е почитуван, а исто така и дека
припаѓа на некоја поширока социјална група. Социјалната поддршка, според
мислењето на најголем број истражувачи, ја дава оној дел од социјалната
мрежа, оние луѓе (од мноштвото што нас нè опкружува) кои се спремни да
помогнат, на чија помош поединецот секогаш може да смета. Тоа е вид на
поддршка која „започнува во утерусот, а најдобро се препознава на мајчините
гради“. Подоцна се проширува на другите членови на семејството, на пријатели,
колеги и сл. Социјалната поддршка најчесто не е статична категорија, не се
однесува секогаш на исти луѓе и на исти облици помош. Се менува според
стадиумот и времето, но важно е секогаш да може да се најде доволен број луѓе
во социјалната мрежа кои се спремни да дадат поддршка.
Најсилната социјална поддршка (емоционална, материјална,
информациска, инструментална) доаѓа од првиот концентричен круг со
најблиските социјални врски, во прв ред од семејството како основна и интимна
средина со големо влијание за унапредување на физичкото и менталното здравје
на членовите на семејството. Но, семејната транзиција со нарушени брачни
односи, насилство и кризи, развод и доделување на деца на еден родител, како
и повторно стапување во брак во кој децата добиваат очув или маќеа, е силен
стрес и ризик за нарушување на здравјето и за почесто користење здравствени
услуги и лекови од возрасните и децата, со долгорочни последици врз нивниот
развој.
Недостигот на поддршката ја зголемува приемчивоста за одделни
болести, а присуството на соодветна поддршка може да ги намали последиците
од изложеност на стресни ситуации за кои се знае дека имаат морбогено
дејство. Низа студии докажуваат дека квалитетот на социјалната поддршка
може директно да се доведе во врска со здравствената состојба на поединецот,
болеста и преживувањето. Така, истражувачите ја истакнуваат „заштитната“
улога на социјалната поддршка за нормален тек на бременоста, за правилен
развој на детето, за намалување на психијатрискиот морбидитет, повредите,
самоубиствата, астмата, срцевите заболувања, ракот и сл. Пушењето цигари,
неправилната исхрана и дебелината честопати се поддржуваат од семејните
односи со негативно влијание врз здравјето на членовите во семејството. За
успешно менување на ваквите ризични однесувања по здравјето, важни се
вклученоста и поддршката од семејството. Од друга страна, семејствата се
примарните негуватели на пациентите со хронични болести.
Постојат многубројни истражувања кои зборуваат дека загубата на еден
од брачните другари во поодмината возраст повлекува, за кратко време, смрт
и на другиот партнер. Механизмот на дејствување на социјалната поддршка
врз здравјето сè уште не е доволно опишан во стручната литература. Исто
така, недостигаат и прецизно разработени мерки за квалитетот на социјалната
поддршка. Но, без оглед на тоа, социјалната поддршка според она што за неа
се знае, дејствува врз природниот тек на болестите и нивниот исход. Новите
истражувања ќе дадат веројатно и нови аргументи.
57
5.6. Национална и расна дискриминација
Во оние земји и средини каде што постои национална и расна

дискриминација, таа резултира со лоша здравствена состојба на тоа население.
Изразени се разликите во здравствената состојба меѓу белото и црното
население во многу земји на Америка и Африка (на пр., Апартхејдот во Јужна
Африка од 1948 до 1994 г. и расната дискриминација на југот од САД во 60-
тите години). Повеќе истражувања покажале дека туберкулозата кај црното
население е многу почеста и се јавува во потешки форми како последица од
лоши економски и социјални услови на живот, а не како резултат од расна
предиспонираност.
5.7. Војни и наоружување
Војните имаат големо влијание за појава на многу социјалномедицински

проблеми и за влошување на здравствената состојба на населението. За време
на војна, условите на живот драстично се влошуваат погодувајќи го здравјето
на населението во целина. Општо е познато дека војната, бедата и болеста одат
секогаш заедно.
И во мирновременски услови, самите подготовки за војна се голем
товар за заедницата и народот бидејќи големите издатоци за наоружување
имаат силен одраз на економскиот живот, исхраната и воопшто на животниот
стандард, со последици по здравствената состојба на населението. Според
податоците од Меѓународниот институт за следење на наоружувањето во
Лондон, во 1988 г., за наоружување во светот биле потрошени над 2 000
милијарди американски долари. Близу една половина од светскиот буџет за
наоружување бил во САД (900 милијарди американски долари). Слични
податоци изнесува и Стокхолмскиот меѓународен институт за истражување на
мирот, кој нагласува дека трошоците за оружје во 21 век повторно се во пораст
и во 2011 го достигнале нивото од Студената војна кон крајот на 80-тите години.
Светскиот буџет за наоружување има тенденција на постојан пораст, и
тоа од 220 милијарди американски долари во 1950 г., на 500 во 1981 и на 1100
во 1984 г., па сè до над 2000 милијарди американски долари во 1988 г., на крајот
на Студената војна, колку што приближно изнесува и денес.
Во оваа смисла треба да се земат предвид и издатоците што се прават за
поддржување на армиите во најголемиот број земји во светот.
Заклучок
На сложените феномени, какви што се: здравјето, појавата на болеста,
нејзиниот тек и исход, како и разликите во временската и територијалната
дистрибуција на болестите, дејствуваат многу фактори. За штетното дејствување
на факторите од средината врз здравјето и квалитетот на живеењето на
населението направени се многу студии. Механизмот на дејствувањето на разни
58
фактори врз здравјето ретко е изолиран, како што е ретка и поврзаноста меѓу
нив од типот „причина - ефект“. Од друга страна, човекот поседува одбранбени
и биолошки заштитни механизми, како и способност за приспособување на
динамичните промени на средината во која живее и на условите во кои работи
во границите на наследените генетски способности и својата индивидуална
структура. Превентивната медицина и здравственото воспитание имаат за цел
да го отстранат или намалат штетното дејство на факторите од средината за да
се зачува и унапреди здравјето и да се спречи појава и развој на болест.
Најчесто здружени фактори (теорија на „мрежа“) учествуваат
во настанувањето на многу болести и состојби. Познавањето, барем, на
најзначајните фактори, нивната меѓусебна врска и механизмите на дејствување
е неопходен предуслов за секоја организирана активност на планот на
здравственото воспитание, унапредувањето/промоцијата на здравјето и
заштитата од болестите. Напорите на здравствените работници треба да бидат
насочени во правец на редукција на факторите на ризик во популацијата до
ниво кое нема значајно да дејствува на промена на здравјето на населението.
Многу важни нови концепти се т.н.: меѓународно и глобално здравје
(International and Global Health). Според нив, здравствените прашања,
проблеми и опасности во светот, кои ги надминуваат националните граници,
можат да бидат под влијание на околности или искуства во други земји или
на глобални фактори. Тие меѓународни и глобални здравствени проблеми и
ризици ќе можат најефикасно да се контролираат со здружени меѓународни
мултидисциплинарни активности и решенија меѓу одделните земји, независно
од нивото на развиеност. Само со таквиот пристап за превенција и контрола
на заразните болести и хроничните незаразни болести ќе може да се намали
товарот на болестите на национално и глобално ниво.
Според Џејмс Ласт (James Last) и Вилијам Фоги (William Foege),
меѓународното здравје подразбира заемна прекугранична поврзаност и
меѓузависност на здравствената состојба на луѓето во одделни региони и во
светот, како и на напорите за подобрување на здравјето на луѓето на секоја
земја.
Согласно со Универзалната декларација за човековите права на ООН
(1948 г.), здравјето е основно човеково право и „секој има право на стандард на
живеење кој ќе му овозможува здравје и благосостојба, храна, облека, домување
и здравствена заштита на секој поединец и на неговото семејство“.
59
6. КАКО НАСТАНУВА БОЛЕСТ И ПРИРОДЕН ТЕК/ИСТОРИЈА НА

БОЛЕСТА
Ако не можете нешто да објасните, едноставно тоа значи дека не

го разбирате доволно - Albert Einstein (1879-1955)
Во скоро сите модели за сфаќањето на здравјето присутен е концептот на

баланс (динамична рамнотежа, еквилибриум), како и концептот за адаптација
на барањата и промените на околината. Под нормални услови, кога индивидуата
е адаптирана на својата средина и кога таа средина не предизвикува никаков
невообичаен ризик или барање, таа индивидуа ќе биде во состојба да одржи
внатрешна динамичка рамнотежа, односно здравје. Болеста, според ова
сфаќање, е нарушување на рамнотежата, која се манифестира на различни
нивоа, односно делови на системот или организмот (целуларно, органско,
однесување, дружење и комуникација итн.). Начинот на манифестирање на
нарушувањето е различен во зависност од нивото на кое се случува.
Во класичниот епидемиолошки модел на интеракција меѓу домаќинот,
агенсот и средината, домаќинот се набљудува преку осетливост или
резистенција на болестите, агенсот е микроорганизам кој може да предизвика
специфични патолошки промени кај домаќинот, а средината овозможува
размножување на агенсот, одржување на неговата патогеност, како и контакт
со домаќинот или пренесување на агенсот до домаќинот со вектори (инсекти,
глодари) и настанување инфекција. Тој модел има три пристапи за контрола
на заразните болести, и тоа: 1) зголемување на резистенцијата на домаќинот
со имунизација (вакцинација, серопрофилакса), лекови и соодветна исхрана;
2) елиминација или редукција на агенсите со санација на изворите на зараза,
изолација и лекување на болните и клицоносителите, мерки за лична хигиена
и хигиена на средината; 3) креирање средина во која агенсот нема да може да
се размножува, да се шири и да се пренесува (мерки на санитарен инженеринг
и контрола на векторите).
Современиот пристап кон здравјето и болеста се базира на состојба
на динамичка рамнотежа меѓу поединецот и неговата физичка и социјална
средина, на која рамнотежа, од една страна, дејствува здравствениот потенцијал
- способноста на индивидуата да се спротивставува на предизвиците на
средината, а од друга страна, дејствуваат предизвиците од различен тип,
интензитет и должина на траење (физички, хемиски и биолошки агенси,
како и социолошки и психолошки фактори). Според тоа, и промоцијата на
здравјето и превенцијата на болестите имаат многу покомплексни задачи, а
самите социјални и политички услови детерминираат до кој степен ќе бидат
преземени мерки за промоција на здравјето и заштита од болестите и какви
цели можат да се остварат. Интервенциите на куративната служба стануваат
неопходни кога здравствената рамнотежа е нарушена и кога здравствениот
потенцијал на поединецот и неговата најблиска околина не е доволен да го
реставрира здравјето.
60
Факторите - предизвикувачите од надворешната средина се т.н.

природни агенси од физичката и биолошката средина, како и предизвикувачи
кои настануваат како резултат од начинот на живот, однесувањето на човекот
и интеракциите во социјалната средина, односно агенси создадени од човекот.
Физичката средина ја чини сè што е неживо околу човекот: земја, вода,
воздух, сончева енергија, ветрови, радијација и сл., како и физичка средина
создадена од човекот, како што се: нови материи, објекти, машини, патишта
и сл. Со својата активност, човекот ја нарушува и ја загадува надворешната
средина што создава дополнителни предизвици за нарушување на неговото
здравје, како што се загаденото тло, вода и воздух.
Биолошката средина ја чини живиот свет околу човекот, растителен и
животински. Од неа доаѓаат многубројни предизвици како непосредни можни
предизвикувачи на болест: протозои, бактерии, вируси, габи, рикеции итн.
Промените во биолошката средина што човекот ги предизвикува со својата
активност условуваат нови предизвици за нарушување на неговото здравје.
Социјалната средина е својствена само за човекот, а ја чини самиот
човек, односно потесните и пошироките човечки заедници во кои човекот
живее со други луѓе. Во социјалната средина, преку процесот на социјалната
еволуција, човекот ги развил сите оние карактеристики кои од природно битие,
зависно од природата, го претвориле во општествено битие. Тој, наместо да
се покорува на законите на природата, гради свои социјални закони кои го
одредуваат неговиот натамошен развој и однесување.
Наследните фактори и биолошко-психосоцијалните карактеристики
на човекот можат да бидат предизвици кои доаѓаат од генетскиот потенцијал
и внатрешната структура на човекот како наследна компонента за одделни
состојби и болести.
Настанувањето на болеста обично е условено од комбинација на
поголем број предизвици кои доведуваат до нарушување во приспособувањето
и динамичната рамнотежа. Динамичната рамнотежа зависи и од способноста
на индивидуата да стапува во интеракција со природната околина, а исто
така и со социјалната и културната средина преку различни облици на
комуницирање и размена на информациите. Според тоа, здравјето претставува
динамична карактеристика на индивидуата да се адаптира на околината дури
и кога околината наметнува невообичаени ризици или барања (нарушувачи на
здравјето или стимуланси на болеста) до одредено ниво на интензитет или, пак,
кои не траат предолго и можат да се толерираат и контролираат. Тоа е т.н. фаза
на препатогенеза, во која човекот е здрав и со механизмите на приспособување
и одбранбената способност одржува внатрешна динамичка рамнотежа во
однос на предизвикувачите и стимулансите за настанување на болест, со што
се спречува започнување на патолошки процес, односно болест.
Ако здравјето е процес на непрекината реципрочна интеракција и
динамична рамнотежа меѓу биолошко-психосоцијалните карактеристики на
човекот и еколошко-социјалните карактеристики на средината и процес на
61
постојано приспособување на промените, тогаш болеста претставува затајување

во приспособувањето, ограниченост на механизмите за приспособување или
дури несоодветно приспособување. Некои фактори можат да дејствуваат
долготрајно и, на тој начин, за различни периоди на време, ги „изморуваат“ и
ги исцрпуваат механизмите на приспособување. Тоа се т.н. „фактори на ризик“,
кои порано или подоцна можат да доведат до болест ако не се отстранат. Другата
група на предизвици можат да бидат доволно јаки и ненадејни и експозицијата
на нив веднаш да доведе до нарушување на рамнотежата и до болест бидејќи
приспособувањето на таквите фактори е невозможно.
Начинот на кој болеста започнува и напредува во отсуство на
медицинска интервенција често се нарекува природна историја на болеста.
Втората фаза во природниот тек/историја на болеста е фаза на патогенеза
кога динамичната рамнотежа се нарушува со започнување на патолошки
процес и настанување на болест поради поголеми промени во околината
или „самоиницирани“ внатрешни промени, над нивото што можат да се
толерираат и контролираат со механизмите на приспособување и имунитетот.
Кога промените на физиолошките параметри и психолошките реакции ги
достигнуваат своите екстремни вредности доаѓа до стрес, т.е. шок, следен
и со евентуални структурални промени, кои доколку не доведат до подобра
адаптација на индивидуата кон надворешната средина, тогаш ќе доведат до
рушење на рамнотежата и настанување на болест.
Дали индивидуата ќе биде способна да го контролира стресот или
ќе дојде до состојба на нарушена рамнотежа не зависи само од природата на
ситуацијата и степенот на приспособеност на индивидуата на надворешната
средина, туку и од нејзиниот потенцијал да ја контролира и надмине таквата
ситуација. Од системска гледна точка, тој потенцијал е многу важен здравствен
ресурс, па според тоа, и димензија на здравјето. Треба да се нагласи дека
тој „coping potential“ и процесот на неговото дејствување, во голема мера
е детерминиран со способноста на индивидуата да реагира соодветно и
ефективно. Тоа ќе биде возможно ако потсистемите во индивидуата се
флексибилни и можат да мобилизираат доволно ресурси, а параметрите можат
привремено да ги достигнат своите екстремни вредности. Во такви услови,
високиот крвен притисок, забрзаниот пулс или високото ниво на когнитивна
активност, на пример, можат да индицираат голема флексибилност и доволен
„coping potential“ кај индивидуата, односно состојба во која таа успешно да се
спротивставува на штетните фактори и промени на надворешната средина, како
и на „самоиницираните“ внатрешни промени. И обратно, кога интензитетот
и времетраењето на штетните фактори ги надминуваат способноста за
приспособување и здравствениот потенцијал на индивидуата, тогаш се
нарушува рамнотежата и започнува стадиумот на патогенеза, со настанување
патолошки процес, односно болест.
Во фазата на патогенеза разликуваме претклинички, латентен или
асимптоматски стадиум на болеста, клинички стадиум на манифестирана
62
болест и стадиум на реконвалесценција. Клиничкиот стадиум може да се подели

на два дела: стадиум на рана болест со општа и атипична симптоматологија и
стадиум на развиена болест со типична симптоматологија и клиничка слика,
специфична за конкретната болест. Лекарот треба да ги познава механизмите,
причините и етапите на болеста за да одреди кога и како треба и може да
интервенира. Целта на интервенирањето, превентивно или терапевтско, е да го
промени природниот тек/историја на болеста во позитивен правец кон подобро.
Латентниот стадиум на болеста без симптоми може да претставува прозорец на
можности за рано откривање на болеста и брзо лекување, со многу поголеми
шанси за ефективно лекување и излекување.
Сфакањето на здравјето и болеста и нејзината природна историја
создаде можности за разработка на корисен концепт со три нивоа на превенција,
според Лиавел (Hugh Leavell) од Школата за јавно здравје при Универзитетот
во Харвард. Што ќе биде превенирано зависи од стадиумот на здравје и болест
кај лицето кое добива превентивна заштита. Притоа, примарната превенција
тежнее кон унапредување на здравјето и спречува да започне патолошки
процес на болест со елиминирање на причините за настанување на болест и со
зголемување на отпорноста кон болест. Секундарната превенција е насочена
кон рано откривање на болеста и прекинување на патолошкиот процес.
Терцијарната превенција ги ограничува физичките и социјалните последици
на клинички манифестираните болести. Ваквиот пристап во сфаќањето на
здравјето и болеста претставува база за низа јавноздравствени интервенции и
стратегии од кои најзначајна е Стратегијата на СЗО „Здравје за сите“, заедно
со концептите за промоција на здравјето и примарната здравствена заштита.
63
7. СОВРЕМЕН КОНЦЕПТ И ДЕФИНИЦИЈА НА ЗДРАВСТВЕНАТА

ЗАШТИТА
Еден грам превенција вреди колку килограм лечeње.

Henry De Bracton (ca. 1210-1268)
Во историскиот развој на медицинската мисла присутни се два

различни концепта, односно сфаќања на медицината како наука и нејзините
задачи. Според едниот концепт, примарна задача на медицината е промоција
на здравјето, т.е. негово јакнење и унапредување, превенција и заштита од
болестите, додека според другиот концепт, основна задача на медицинската
наука и здравствената заштита е лекување на болните и реставрирање на
нарушеното здравје.
Почетоци на спротивставувањето на овие два концепта се наоѓаат во
традиционалниот грчки мит за богот на лекувањето Асклепиј (во римската
митологија Ескулап), (слика 6) и неговата ќерка Хигија, божица на здравјето,
чиј атрибут - змија која пие од плиток сад - станал симбол на лекарската
професија. Следбениците и приврзаници на Асклепиј истакнувале дека главна
улога на лекарот е да ја лекува болеста, да го реставрира нарушеното здравје,
независно дали нарушувањето настанало со самото раѓање или во текот на
животот. Приврзаниците на Хигија, пак, сметале дека здравјето е позитивен
атрибут што го има секој човек што води мудар живот. Според нив, задача на
медицината е да ги открива и да ги учи природните закони кои на човекот му
обезбедуваат здрав ум и здраво тело и му овозможуваат да го одржи севкупното
здравје.
Осцилациите меѓу овие два концепта се задржале низ вековите, но
далеку подоминантен бил терапискиот Асклепиев концепт кој остварил
значајно поголем развој.
Во последните 100 години, напредокот на науката и техниката, посебно
медицинската наука, овозможил за болестите да се дознае многу повеќе,
тие да се опишат со многу детали, да се класифицираат, а исто така и да се
опишат водечките механизми во нивното настанување. Се развиле и многу
дијагностички и тераписки интервенции, како и низа мерки за специфична
заштита од болестите.
Новите сознанија во медицината биле следени и со силен развој на
здравствениот систем. Порано, до средниот век, главно дејноста се изведувала
од изолирани лекари од општа медицина и во црквено-манастирски болници.
Потоа, особено во 20 век, прераснал во сложен систем од комплексни здравствени
институции кои првенствено се занимаваат со болестите. Проучувањето на
позитивното здравје напредувало малку и бавно. Во споредба со обемната
литература за болестите, онаа за здравјето била многу сиромашна.
64
Денес, во неразвиениот свет, и покрај современите достигнувања на

науката и технологијата во светот воопшто, сè уште повеќе од 10-тина милиони
деца годишно умираат од глад и лоши услови за живот. Поради слабата
економска моќ, тие земји не можат да ја имитираат (да ја применат) медицината
од развиениот свет. Развиените земји, од друга страна, најпрво се соочиле со
пораст на „нов вид смртни случаи“ предизвикани од болести на срцето и крвните
садови, рак, повреди, хронични болести на респираторниот и други системи, и
сл. Натамошните здравствени проблеми во развиениот свет се манифестирале со
пораст на болестите поврзани со однесувањето и стилот на животот, менталните
заболувања и разновидната патологија на старите лица.
Невработеноста, исто така, ги покажала своите здравствени проблеми

(последици), како и изменетата и загадена животна средина. Одговорот на
здравствениот систем на овие проблеми бил во правец на специјализации и
суперспецијализации, во натамошен продор на нови и високи технологии и во
пораст на вкупната употреба на лековите. Постигнатите резултати со тоа не
биле задоволителни, но порастот на трошоците за здравствена заштита станал
преголем дури и за најразвиените земји. Тоа го зголемувало незадоволството
кај „сите заинтересирани страни“: кај населението, здравствените работници,
финансиерите (фондовите за здравствено осигурување) и политичарите. Сè
погласно почнуваат да се слушаат мислења за потребата од преориентација
во сфаќањето на улогата на медицината и здравствената заштита, дека таа не
треба да обезбедува само лекување на заболените, туку и многу повеќе од тоа
- треба да обезбеди начин да се остане здрав.
За теоретичарите и истражувачите прашањето на дефиницијата е
значајно за одредување на истражувачкиот проблем, за креирање на инструменти
на истражувањето и избор на варијабли. Од друга страна, за јавноздравствените
науки дефиницијата овозможува уште и операционализација неопходна за
мерење, споредување, планирање и дејствување во областа на здравствената
заштита. Тоа постојано ја наметнува потребата што поцелосно да се дефинира
и објасни здравјето и да се нагласат сите оние фактори кои го овозможуваат
неговото одржување и унапредување. Притоа, покрај активниот пристап на
индивидуата, која сама бара одговор и помош од институциите задолжени да
обезбедат грижа за болеста и здравјето, сè повеќе добива значење и колективниот
пристап преку задолжени институции кои се грижат за болеста и здравјето
на групациите и колективите во кои човекот живее и, во поширока смисла,
обврската на општествената заедница да обезбеди еднакво право на здравје
за сите нејзини членови (сето население), и тоа не само преку активноста на
здравствената служба, туку со активно учество на сите општествени сектори во
преземањето мерки за чување и унапредување на здравјето и создавање здрави
услови за живот и работа. Тоа е основа на Стратегијата на СЗО „Здравје за сите“
за европскиот регион, во која доминира ставот дека „здравјето не е добро кое
може да се купи во здравствената служба“, туку тоа е дел од континуираната
65
обврска на заедницата и секој

поединец за чување и унапредување
на сопственото здравје и здравјето
на другите.
Во текот на 20 век
постигнат е голем пораст на
очекуваното траење на животот
воопшто, а особено во развиените
земји (за околу 30 години). Тоа, во
прв ред, се должи на севкупниот
напредок и подобрените услови
на живот, писменоста, исхраната,
санитацијата, унапредувањето
на превенцијата со хигиенските
навики (миење на рацете) и
санитарните мерки, со превенцијата
на кардиоваскуларните и други
хронични незаразни болести со
здрав начин на живот, балансирана
исхрана, непушење и физичка
активност, успешната превенција
и контрола на заразните болести и
Слика 6. Асклепиј намалување на општиот морталитет,
и особено на морталитетот на
доенчињата и малите деца, а споредливо помалку на напредокот во клиничката
медицина. Меѓутоа, покрај настојувањата за натамошно продолжување на
очекуваното траење на животот, целите на развојот на здравствената заштита
денес сè повеќе го истакнуваат и обезбедувањето на подобар квалитет на
животот. Тоа во целите на Стратегијата „Здравје за сите“ на европскиот регион
на СЗО е изразено со формулациите „да се додадат години на животот“ и „да
се додаде живот на годините“. Тоа значи дека целта не е само да се продолжи
животниот век, туку и да се обезбеди поквалитетен живот, односно да се
подигне способноста за водење економски и општествено продуктивен живот.
Следејќи ја таквата логика, истражувањата во врска со квалитетот на животот
доминантно се насочени да утврдат во која мера лекувањето, рехабилитацијата
и другите мерки на здравствената заштита, вклучувајќи ја и превенцијата,
влијаат на способноста за работа и за извршување на секојдневните животни
функции. За да може тоа да се утврди се применуваат одредени мерења кои ја
опфаќаат физичката, менталната и социјалната состојба. Сето тоа е поврзано
со новите цели на медицината и здравствената заштита - со своите мерки да
влијае не само на зачувување на здравјето и продолжување на животот, туку
особено на подобрување на квалитетот на таквиот живот и луѓето да можат да
стареат на здрав начин, со зачувана виталност и функционални способности
66
до пред смртта.
Во поново време, при мерењето на здравјето и здравствената состојба на
населението, покрај класичните индикатори на морталитетот и морбидитетот и
други негативни индикатори на здравјето, се вклучуваат и нови сложени/збирни
индекси на здравствениот статус. Меѓу нив се сретнуваме со квалитетните години
на живот или години на живот приспособени/ коригирани во однос на квалитетот
- ГЖПК (Quality Adjusted Life Years - QALY), кои се добиваат како резултат
од работата на здравствената служба и во која се сумирани подобрувањата во
должината и квалитетот на животот како резултат од преземените здравствени
интервенции или програми. Друг индикатор е години на живот приспособени/
коригирани во однос на неспособност - ГЖПН (Disability Adjusted Life Years -
DALY). ГЖПН/ DALY е единица за мерење на глобалниот товар од болеста,
односно негативните ефекти/последици на болестите и ефикасноста на
медицинските интервенции изразена преку: (а) сегашната вредност на идните
загубени години здрав живот поради прерана смрт, која е дефинирана како
разлика меѓу актуелната возраст при настапување на смртта и очекуваното
траење на животот за таа возраст во нискоморталитетна популација; (б) загубата
на години здрав/квалитетен живот како резултат на неспособност и намалени
функционални способности, со специфичен интензитет и времетраење, која
се јавила во одредена возраст. Една ГЖПН претставува една изгубена година
здрав живот (без болест или инвалидност) како резултат од прерана смрт или
инвалидитет. Овој индикатор се пресметува со следнава формула:
ГЖПН = ГЖС + ГЖН
ГЖПН = години на живот приспособени на неспособност
Кај што: ГЖС = години на живот изгубени поради прерана смрт
ГЖН = години на здрав живот изгубени поради неспособност.
Овој концепт за мерење на товарот на болестите беше предложен од

Кристофер Мурај и Алан Лопез од Универзитетот Харвард во Бостон во 1993
година и стана широко популарен, но исто така и оспоруван од противниците
кои сметаат дека е несоодветно да се комбинираат во еден ист индекс три
индикатори, како што се морталитет, морбидитет и инвалидитет.
За здравствената заштита, исто така, користени се и сè уште се користат
различни термини и дефиниции. Поимот јавно здравје/здравство (Public
Health), или во наши услови почесто употребуваниот термин народно здравје,
го дефинирал Винслов (Charles Edward Winslow, 1877–1957) од Универзититот
во Јеил, САД, во 1920 г. на следниов начин: Јавното здравје е наука и вештина
за спречување на болестите, продолжување на животот и унапредување на
здравјето и менталната и физичката виталност на поединецот по пат на
колективна и организирана работа, чија цел е да ја санира околината, да се
бори против болестите кои имаат социјално значење, да ги учи поединците
на правилата за лична хигиена, да ја организира лекарската и сестринската
служба за рана дијагноза и благовремено лекување на заболените, како и да
67
спроведува специјални мерки кои на секој член на заедницата ќе му обезбедат

животен стандард поволен за одржување на здравјето, а крајната цел на овие
мерки е на секој поединец да му се овозможи да го ужива своето вродено право
на здравје и долг живот.
Во Статутот на СЗО е дадена прецизна дефиниција за здравјето, но не е
дефинирана здравствената заштита. За поимот јавно здравје/здравство постоеле
и сè уште постојат, во разни земји, различни дефиниции. Во многу земји,
вистинското „јавно здравје“ и „куратива“ претставуваат два одвоени сектора.
Меѓутоа, евидентна е потребата тие два сектора да работат заедно. Во основата
на јавното здравје е здравјето на народот. Според тоа, јавното здравје, во прв
ред, вклучува организација на кадрите и условите за давање на сите здравствени
услуги кои обезбедуваат промоција на здравјето и превенција на болестите,
но и рана дијагноза и третман на заболените, како и медицинска, социјална и
професионална рехабилитација.
Законот за здравствената заштита на Р. Македонија од 2013 г. ја дефинира
здравствената заштита како организирана и севкупна дејност на општествената
заедница за зачувување и унапредување на здравјето и животната и работната
средина, како и мерки, активности и постапки кои ги преземаат организациите
од областа на здравството за зачувување и унапредување на здравјето на луѓето,
спречување и лекување на заболувањата, повредите и други нарушувања на
здравјето, рано откривање на заболувањата и патолошките состојби, навремено
и ефикасно лекување, здравствена нега и рехабилитација. Согласно со овој
Закон, здравствената заштита, која се базира на ПЗЗ, првенствено се спроведува
на местата каде што луѓето живеат и работат, а во нејзиното обезбедување и
спроведување учествуваат поединците, семејствата, работните организации,
образовните и други институции, хуманитарните, спортските и други организации,
организациите на здравственото осигурување, здравствената служба и локалната
заедница. Дефиницијата за здравствената заштита, која е дадена во овој Закон,
речиси целосно одговара на современиот концепт, дека здравствената заштита
претставува севкупност на мерки и активности за зачувување и унапредување
на здравјето на луѓето, спречување, лекување, односно отстранување и рано
откривање на болестите и патолошките состојби и благовремено и ефикасно
лекување и рехабилитација, што ги спроведува заедницата во целина и посебно
нејзиниот интегрален дел - здравствената дејност, т.е. здравствената служба,
како и мерки и активности што ги спроведува населението и секој поединец за
зачувување и подобрување на своето и здравјето на другите.
Иако сите мерки за заштита на здравјето претставуваат интегрална
целина, сепак тие можат да се поделат во неколку групи според стадиумот на
природниот тек на болеста во кој се преземаат и според целите и нивоата на
кои се дава таа заштита. Според тоа во која фаза од природниот тек на болеста
интервенираме, можеме да зборуваме за примарна, секундарна и терцијарна
интервенција, односно превенција (шема 2).
68
Шема 2: Степени/нивоа на превенција во природниот тек на болеста

100% ЗДРАВЈЕ КОЈ ГИ СПРОВЕДУВА?
- Општествената заедница во целина,
I. ПРИМАРНА ПРЕВЕНЦИЈА со вонздравствените сектори
ПРЕПАТОГЕНЕЗА - Секој поединец и населението во
1. Мерки на зачувување и
унапредување на здравјето - локалните заедници, со самозаштита
ЗДРАВЈЕ - Здравствената служба преку
промоција на здравјето
2. Мерки на спречување на примарната мед. заштита (ПМЗ) и
болестите - специфична заштита специјализирана прев. мед. заштита
ПАТОГЕНЕЗА - II. СЕКУНДАРНА ПРЕВЕНЦИЈА - Здравствената служба преку:
БОЛЕСТ
3. Мерки за рано откривање на o примарната здравствена заштита
болестите
Претклинички o секундарната здравствена
асимптоматски 4. Мерки за благовремено заштита
стадиум лекување и o терцијарната здравствена
ограничување на заштита
Клинички неспособноста
манифестен - Здравствената служба и службата за
стадиум III. ТЕРЦИЈАРНА ПРЕВЕНЦИЈА рехабилитација
5. Мерки за рехабилитација
Стадиум на - Социјални, хуманитарни и
реконвалесценција 6. Мерки за поддршка - образовни институции и служби
сапортација
СМРТ
7.1. Примарна превенција (интервенција)
Примарната превенција (интервенција) подразбира преземање мерки

за зачувување и унапредување на општата здравствена состојба - промоција на
здравјето и отстранување на причинителите и факторите на ризик за да се спречи
настанување на болест - специфична превенција. Примарната превенција е
многу поефективна и поекономична од сите други тераписки методи за контрола
и третман на болестите, но во практиката сè уште многу доктори недоволно
го применуваат здравственото воспитание за зголемување на мотивацијата
и знаењата за здравјето по пат на информирање, едукација и советувања,
како и другите мерки на примарната превенција во врска со причинителите
и факторите на ризик заради спречување на појавата на превентабилните
состојби и болести. Стратегијата за вклучување на здравствените работници во
превентивната работа зависи, во прв ред, од бројот и стручната оспособеност на
расположливите здравствени кадри и од типот на здравственото осигурување,
односно дали и во кој обем превенцијата е вклучена и финансирана како право
од здравственото осигурување. Во стадиумот на предболест (пред да започне
патолошкиот процес) и во првиот степен на превенција, интервенцијата е
насочена кон здрави лица. Притоа разликуваме две групи на мерки, и тоа мерки
за унапредување и зачувување на здравјето и мерки за спречување и лекување,
односно отстранување на болестите.
69
7.1.1. Мерки за зачувување и унапредување на здравјето -

промоција на здравјето
Мерките за зачувување и унапредување на здравјето се спроведуваат
од страна на заедницата како целина со сите свои општествени сектори,
вклучувајќи го и здравствениот сектор, т.е. здравствената дејност, како и
оспособување на луѓето да ја преземат контролата над своето здравје и да
го унапредат. Промоцијата на здравјето се дефинира како процес кој ги
оспособува луѓето да ја зголемат контролата над своето здравје во смисла на
негово зачувување и унапредување, а не само за спречување на настанување
на болест. За да се постигне целосно физичко, ментално и социјално здравје,
поединците и групите мораат да бидат во состојба да ги идентифицираат и
реализираат своите аспирации, да ги задоволат потребите, како и, во позитивна
смисла, да го менуваат и совладуваат окружувањето.
Промоцијата на здравјето има за цел да постигне и да одржува баланс
на индивидуата и околината, комбинирајќи го индивидуалниот избор со
општествената одговорност, за спречување на разни болести и зголемување
на позитивното чувство на здравје и виталност. Во промоцијата на здравјето
учествуваат сите луѓе и целата заедница, а самите мерки во најголем дел
се надвор од медицинската практика, насочени кон позитивни промени на
начинот на живот и исхраната за подигнување на здравствениот потенцијал
заради одржување динамичен еквилибриум - здравствена рамнотежа, како и
за создавање што поповолни хигиенски, економски, социјални и други услови,
кои позитивно дејствуваат на здравјето на луѓето. Такви мерки се:
• унапредување на животната и работната средина и контрола на
загадувањето, што подразбира соодветно водоснабдување со
чиста вода, диспозиција - отстранување на отпадните материи;
обезбедување доволни количини хигиенски исправна храна
достапна за населението; заштита на воздухот од загадување;
намалување на бучавата; соодветен урбан развој и домување;
сигурност во сообраќајот и намалување на штетните последици од
индустријализацијата, урбанизацијата и технолошкиот развој, како
и подобрување на условите на работа и школување итн.;
• подобрување на социјално-економските услови на живот и
животниот стандард воопшто и решавање на општите социјални
проблеми на заедницата (права, солидарност, еднаквост, намалување
на сиромаштијата, превенција на насилството итн.), преку соодветни
политички, законодавни и административни стратегии;
• анализа на здравственото однесување, стилот на живот, исхраната и
навиките, донесување и примена на посебни програми (превентивни
и здравствено-воспитни програми, санационо-целни програми
и сл.) за позитивни промени на стилот на живот кај населението.
Диететските модификации можат да бидат тешки освен ако во
продавниците е достапна здрава храна со ниско количество масти,
70
сол и шеќер и по разумна цена. Физичките вежби, џогирање и

возење велосипед треба да се стимулираат со создавање соодветни
услови;
• работа на развојот и унапредување на здравствената дејност
и јавното здравје (кадри, опрема, инфраструктура), а притоа
сеопштата цел на здравствено-промотивните програми е јакнење на
здравствениот потенцијал на заедницата како целина и намалување
на здравствените ризици и штетности;
• работа на здравственото воспитание заради унапредување на
индивидуалното и групното однесување; оспособување на секој
поединец и населението во целина за зачувување и унапредување на
здравјето со менување на штетните навики и ризичното однесување,
со прифаќање здрави стилови на живеење за подобрување на
нутритивниот статус, физичката кондиција и емоционалната
состојба; обезбедување поволни услови за одмор и рекреација;
општото образование за подигање на образовното ниво и општата
и здравствената култура на населението, и соодветно користење на
здравствената и социјалната служба, како и другите служби.
7.1.2. Мерки за спречување и отстранување на болестите -

специфична превенција
Овие мерки за превенција и заштита од болестите (заразни и незаразни)

се викаат уште и мерки на специфична заштита (превенција или профилакса)
бидејќи се насочени кон намалување или отстранување на факторите на ризик
за специфични болести, намалување на осетливоста на организмот на агенси,
за да се спречи појава на одредени заразни и други болести. Превенцијата
на болестите е типична медицинска активност, особено кога се опфаќаат
идентифицираните лица под висок ризик, кои се под посебен здравствен
надзор. Такви мерки се:
· имунизација/вакцинација (задолжителна и факултативна), што
значи дека со вакцини (живи или мртви бактериски и вирусни
вакцини) се побудува создавање активен имунитет против одделни
заразни болести;
· серопрофилакса, што значи заштитување, со создавање пасивен
имунитет на здрави лица под ризик или загрозени од некоја
заразна болест, со давање серум кој содржи готови антитела против
причинителот на таа заразна болест;
· хемиопрофилакса или превентивна медикација која подразбира
примена на лекови за заштита на здрави лица од заразни болести
(давање табл. кинин за заштита од маларија на лица кои патуваат
во тропски земји каде што има маларија);
· фармаколошки третман на хипертензијата за да се спречи
71
последователно оштетување на срцето, бубрезите, мозочен удар

итн.;
· откривање и отстранување на клицоносителство за да се заштити
здравата популација од ширење на некои заразни болести;
· епидемиолошки надзор, изолација и карантин на заболени
или сомнителни за да се спречи ширење на некоја заразна или
карантинска болест;
· дезинфекција, дезинсекција и дератизација (ДДД), асанации
на теренот за искоренување на заразни болести преносливи со
вектори (инсекти, глодари, диви и домашни животни);
· флуоропрофилакса - со флуорни препарати на индивидуално ниво
или со флуоридизирање на млекото и/или на водата за пиење за
превенција на кариес кај целото население;
· јодирање на солта за превенција на гушавост кај населението;
· витаминопрофилакса - со витамински препарати на индивидуално
ниво (А+Д капки и перли, мултивитамински сирупи и сл.)
да се превенира рахитис и други авитаминози кај децата, и
витаминизација на хранителни продукти, особено за исхрана на
децата, за превенција на авитаминози на ниво на популацијата;
· борба против факторите на ризик, пред сè пушењето и други
канцерогени и фактори на ризик за појава на рак, циркулаторни и
други хронични и дегенеративни болести;
· користење на шлемови и заштитни наочари во градежништвото
и при возење мотор, појаси за врзување во возила, забрана за
користење мобилни телефони при возење и др. мерки за да се
намалат последици од несреќи и повреди.
Во фокусот на првата група мерки, за промоција на здравјето, е
самото здравје и неговото унапредување и зачувување, преку јакнење на
здравствениот потенцијал. Во фокусот, пак, на втората група мерки, за
специфична превенција, е болеста и спречување на нејзино настанување,
односно одржување стабилност на здравствената рамнотежа.
Многу истражувања и анализи (cost-benefit и cost-effectiveness)
покажале дека вложувањата за поддршка на превентивни програми за чување
и унапредување на здравјето и спречување на, во прв ред, хроничните болести
се најекономични и најисплатливи. Но, ефектите од таквите вложувања во
подобрување на здравјето на населението и финансиските заштеди постануваат
видливи со големо одложување, по подолг временски период од повеќе години
и децении. Во практиката, тековните, акутни и очигледни проблеми (лекување
на заразни и други болести, повреди и сл.) обично привлекуваат поголемо
внимание и загриженост, без разлика на многу поголемите трошоци, во
споредба со идните суптилни очекувани проблеми (борба со ризик-факторите
за настанување на хронични незаразни болести). Поради тоа, приоритет за
распределба на секогаш ограничените и недоволни средства за здравствена
72
заштита се дава на акутните проблеми и потреби по принципот на „гаснење

на пожарот“ или „подмачкување на тркалото што чкрипи“.
Дури и на индивидуално ниво, многу пациенти не сакаат да направат
промени во стилот на животот, како што е консумирање на помалку и
поздрава храна за намалување на прекумерната телесна тежина, вежбање и
престанување со пушење цигари, бидејќи ризикот од идните проблеми го
потценуваат сметајќи дека не е итен во сегашноста.
7.2. Секундарна превенција (интервенција)
Секундарната превенција (интервенција) е секундарна линија

на одбрана против болестите, главно со скрининг-програми со кои не се
отстрануваат причините за започнување на процесот на болеста, но се
овозможува рано откривање и дијагноза на болеста во поран стадиум на
болеста кога лекувањето е поефективно. Овие мерки се исклучиво во доменот
на здравствената дејност и се состојат од препознавање - откривање на „лицата
со патолошки наод“ или заболени во прилично раниот стадиум на болеста, кога
заболениот сè уште не е свесен за тоа и нема какви било симптоми (стадиум
на инкубација или латентен асимптоматски стадиум), со цел да се преземе
правовремена интервенција и лекување за да се спречи развој на манифестна
болест и ширење на болеста на околината (кај заразните болести) или да се
запре нејзиното напредување и така да се спречат компликации, хроницитет и
рецидиви, неспособност и инвалидност, да се намалат трошоците за лекување
и рехабилитација, а кај некои болести да се спречи брза и прерана смрт. Според
тоа, секундарната превенција вклучува, исто така, две групи мерки, и тоа:
мерки за рано откривање на болестите и мерки за благовремено лекување.
7.2.1. Раното откривање на болестите најчесто се врши

преку секојдневната рутинска работа на здравствената служба, потоа со
систематските и периодични прегледи, како и со посебни целни скрининг-
прегледи на населението или одделни групации со ризик - метод на скрининг/
депистажа. При тоа се користат посебни специфични постапки и тестови
за рано откривање на одделни болести, т.н. скрининг-тестови. Во суштина,
депистажа значи опфаќање или покривање на популацијата или групација
од населението со специфични тестови и постапки со цел од навидум здрава
популација да се издвојат потенцијално болни во најраниот претклинички
асимптоматски стадиум на болеста. Самите тестови што притоа се применуваат
имаат примарна цел да укажат на сомневање за одделна болест или патолошки
процес, да укажат дека „веќе нешто се случува“ кај лицата кај кои тестот е
позитивен, и дека е потребно дополнително следење и испитување за да се
постави конечна дијагноза на болеста. Скрининг-тестовите само укажуваат
на можноста за постоење на проблемот или болеста - тие не обезбедуваат
дефинитивна дијагноза. Сепак, позитивниот тест сигнализира дека проблемот
73
може да постои, а со други дијагностички тестови тоа треба да се докаже или

исклучи. Класични примери на депистажа се флуорографското снимање на
белите дробови со цел за рано откривање и лекување на ТБЦ, мерење на крвниот
притисок за откривање и лекување/контрола на хипертензијата, Папаниколау-
тест за рано откривање карцином на грлото на матката, разни лабораториски
тестови за мерење на шеќерот во крвта и урината за рано откривање на
дијабетесот, мамографија и пункција со биопсија за рано откривање рак на
дојка, преглед на очно дно за рано откривање глауком, коронарографија и
катетеризација за откривање и третман на артериосклероза на коронарните
артерии итн.
Постои масовна депистажа за целата популација или селективна
(групна) депистажа за дел од популацијата или групација под ризик за
појава на одделна болест. Постои и мултипна депистажа кога истовремено
се извршуваат два или повеќе тестови за рано откривање на повеќе болести
(серија на тестови), како и повеќестепена или мултифазна депистажа кога за
рано откривање на болеста се вклучени повеќе фази, стручни лица или нивоа
во системот на здравствената заштита. Покрај мерките за рано откривање на
болестите, во оваа група мерки спаѓаат и мерките за дијагностика на ризикот,
односно пронаоѓање на случаи под сомневање за потенцијално настанување
болест или со преканцерозни состојби.
За да може еден скрининг-тест да најде широка практична примена
треба да поседува што повеќе од следниве особини: да е брз, евтин, едноставен
за изведување и да може да се изведува на терен, да е безболен, безопасен и
неинвазивен, да е осетлив (да не дава лажно негативни резултати) и веродостоен
или сигурен (да не дава лажно позитивни резултати). Лажно позитивен тест
може да предизвика вознемиреност и силен стрес на пациентот и да го изложи
на трошоци за натамошни испитувања, интервенции и лекови. Лажно негативен
тест може да има катастрофални последици ако лице заболено од рак во почетен
стадиум ќе го убедиме дека е здраво и ќе ја изгубиме комуникацијата со него сè
додека да се појави повторно по повеќе месеци со напредната малигна болест
и регионални или подалечни метастази поради што лекувањето е тешко, скапо
и најчесто неуспешно.
7.2.2. Мерки за благовремено лекување. Лекувањето отсекогаш

претставувало најатрактивна и најдоверлива мерка на заштита. Тоа претставува
куративен - терапевтски дел на здравствената заштита со обид да се забави
и запре патолошкиот процес, да се спречи натамошниот клинички развој
на болеста, да се ограничи неспособноста и да се спречат компликации и
последици.
Лекувањето треба да биде прифатливо за лицата со позитивен скрининг-
тест и поставена дијагноза на болест. Ако лицата со патолошки наод не би
го прифатиле третманот, тестирањето со скрининг-тест нема да го постигне
посакуваниот ефект (на пр., многу мажи не би прифатиле оперативно лекување
74
на рак на простата поради можноста од импотенција и инконтиненција).

Лекувањето, според местото каде што се спроведува, може да биде во:
домот-куќа, вонболнички установи (амбулантно-поликлиничко), болнички
установи (општи и специјални болници), други специјални установи, како и
на други места.
Според тоа дали се дејствува врз причинителите на болеста, лекувањето
може да биде каузално или симптоматско.
Според начинот на изведување, односно методот на терапијата, може
да биде: медикаментозно, хируршко, психотерапија и физикална терапија.
Според успехот или исходот, лекувањето може да заврши со: излекување,
подобрување, одржување, влошување и фаталност.
Лекувањето, и кај заразните болести и кај хроничните незаразни
болести, па и кај повредите, е повеќекратно (десетици и стотици пати) поскапа
интервенција отколку превенцијата.
7.3. Терцијарна превенција (интервенција)
Во текот на симптоматскиот стадиум (кога манифестациите на болеста

се очигледни), интервенцијата може да го забави, да го запре или да го измени
развојот на болеста, да спречи компликации и да тежнее да ја нормализира
состојбата со корекција на анатомските и физиолошки компоненти на болеста
и обновување на функционалните способности како пред започнувањето на
болеста. Оваа група мерки вклучува и препознавање и згрижување на оние
состојби кои не можеле да се лекуваат или оставиле последици и покрај
лекувањето. Со овие мерки се прави обид да се спречат, да се намалат и да
се отстранат последиците од болестите и повредите, а со цел да се зачува
квалитетот на животот таму каде што поради неповолниот тек на болеста,
недостигот на ефективна медицинска технологија или несоодветното лекување
не било можно благовремено и успешно да се отстрани болеста и да се спречат
нејзините последици. И во третиот степен на превенција разликуваме две групи
на мерки, и тоа: мерки на рехабилитација и мерки на поддршка - сапортација.
7.3.1. Мерки на рехабилитација. Рехабилитацијата значи повеќе

од запирање на процесот на болеста бидејќи таа, исто така, претставува и
превенција на комплетна неспособност по помалку или повеќе стабилизирана
состојба на анатомски и физиолошки промени, а со цел максимално да
се искористат преостанатите способности на таквиот поединец. Поради
тоа, рехабилитацијата има физички, ментални и социјални компоненти.
Рехабилитацијата може да биде во тек на самата болест или по завршеното
лекување и настанатите трајни последици од болеста. Рехабилитацијата може
да ги ублажи ефектите на болеста и да спречи некои од функционалните и
социјалните неспособности кои би можеле да се појават.
Рехабилитацијата има за цел да се спречат или намалат секвелите, да
75
се скрати периодот на неспособноста, да се спречи инвалидност, да се спречи

прерана смрт и да се намалат трошоците на заштитата. За постигнување
максимален ефект, рехабилитацијата мора да започне во раните фази на
лекувањето.
Според тоа кој ја врши и со каква цел, рехабилитацијата може да биде:
медицинска - физичка и психичка (за обновување на анатомската структура
и физиолошките активности и функционални способности), професионална
(оспособување за извршување на задачите и активностите на работното
место) и социјална рехабилитација (за повторно вклопување на болниот или
повредениот во неговата семејна, локална и поширока социјална средина).
7.3.2. Мерки на поддршка – сапортација. Овие мерки се применуваат

за оние лица кај кои болеста, и покрај спроведеното лекување и рехабилитација,
оставила трајни последици во вид на инвалидност и неспособност за работа
или предизвикала зависност од туѓа помош и нега, како и за лица во терминална
фаза на неизлечива болест (палијативна грижа и нега за намалување на болките
и страдањата и обезбедување достоинствено умирање). Овие мерки можат да
бидат државни, кои ги спроведува државата (законска регулатива, буџетски
интервенции и сл.), потоа институционални, кои ги спроведуваат одделни
специјализирани здравствени и социјални институции (хоспис, сју рајдер),
семејни - од страна на семејството, или мерки на поддршка што ги даваат
одделни доброволни/добротворни организации (фондации, спонзорства,
донации).
76
II. СПЕЦИФИЧНОСТИ НА
МЕДИЦИНСКАТА ЕДУКАЦИЈА И
ЛЕКАРСКАТА ПРОФЕСИЈА
1. УСЛОВИ ЗА ДОБАР СТУДЕНТ НА МЕДИЦИНА

И ДОБАР ЛЕКАР
2. ПАТОТ ДО И НИЗ ЛЕКАРСКАТА ПРОФЕСИЈА
3. РЕФОРМИ НА МЕДИЦИНСКАТА ЕДУКАЦИЈА
4. ОСНОВИ НА МЕДИЦИНСКАТА ЕТИКА И ЕТИЧКИ

ДИЛЕМИ ВО ЈАВНОТО ЗДРАВЈЕ И ЗДРАВСТВЕНАТА
ЗАШТИТА
1. УСЛОВИ ЗА ДОБАР СТУДЕНТ НА МЕДИЦИНА

И ДОБАР ЛЕКАР
А зошто да престанете да сонувате и кога веќе сте будни?

Albert Einstein
Да се биде добар студент на медицина не е лесно, а уште потешко е да

се биде добар лекар. За тоа, во прв ред, е потребна силна волја и голема желба
да се биде лекар. Но, освен тоа, потребно е и квалитетно претходно знаење,
како и низа објективни душевни и телесни способности.
По што некој ќе се препознае дали е способен за добар лекар? На тоа
прашање не е лесно да се одговори. Лицата кои се плашат да видат крв, кои при
поглед на рана чувствуваат непријатност или на кои може да им се слоши во
тие случаи не се помалку способни за медицински студии. Тие појави, со малку
решителност, можат да се надвладеат.
Основачот на европската научна медицина, грчкиот лекар Хипократ,
уште во 5 век пр.н.е. ја изрекол оваа возвишена мисла: „Само таму каде што е
љубовта кон човекот, таму е и љубовта кон медицината“.
Секое доба има свој идеал на лекар, но, во секоја историска епоха,
одредени карактеристики се сметани како нужни атрибути за добар лекар.
Античките медицински дела кои му се припишуваат на Хипократ содржат
упатства според кои добриот лекар мора да има примерно воспитание; мора
да биде вреден и трпелив; во неговото држење, настапување, комуникација со
луѓето и во надворешниот изглед мора да се гледа сериозност; мора да води
морално беспрекорен живот; изразот на неговото лице мора да биде љубезен
и сериозен; мора да биде воздржлив; мора да знае да ја чува доверената тајна.
При операциите мора да знае да го искористи вистинскиот момент; мора да
биде брз, но, кога ќе затреба, и бавен, сталожен.
Многу барања од Хипократовата заклетва, кои се стари речиси 2.500
години, имаат полна важност денес и се вградени во современите заклетви
за докторите. Напредокот на медицината на нејзините претставници им
постави и други дополнителни барања. Поделбата на медицината на бројни
специјалности како последица има за различни работи во медицината да се
бараат и посебни способности, па условите за добар лекар не можат да се
сведат на една димензија, туку се повеќедимензионални или слоевити.
Швајцарскиот лекар Сондерегер (Jacob Laurenz Sonderegger, 1820-
1896), во една прилика, на група помлади колеги им рекол: „На светот нема
ништо повозвишено ни поубаво од човекот; тој е најтешка и најголема задача
за размислување и дејствување. Неговото настанување и умирање, неговиот
живот и страдање - сето тоа, во најголема мера, восхитува и трогнува. Ти, кој
сакаш да бидеш лекар, мораш да имаш проникливи очи и добри уши, голем
талент на забележување, трпеливост и повторно трпеливост за бескрајно
учење, јасен и критички ум со железна волја, која неволјата и несреќата само
79
ја челичат, а сепак покрај неа и топло срце, кое ја разбира и сочувствува со
секоја болка; потоа, цврстина на вербата и морална сериозност која ќе те чува
од сензуалноста, од алчноста за пари и од славољубието. Освен тоа, мораш да
изгледаш пристојно, со угладено однесување и да имаш вешти раце, здраво тело
и здрав дух. Ако не сакаш да бидеш несреќен или лош лекар, мораш да го имаш
сето тоа. Мораш да го влечеш товарот на опширните знаења и да ја сочуваш
свежината на поетот; мораш да ги знаеш сите вештини на шарлатанството и
при тоа да останеш чесен човек. Медицината мора да биде твоја религија и
твоја политика, целата твоја среќа и несреќа“.
1.1. Потребни предзнаења и избор на професија
Современата едукација е насочена кон меморирање на фактите и/или

кон разбирање на процесите со кои се дошло до одделните научни факти. Во
медицината многу поважно од помнењето на голите факти е да се прифатат
принципите на разбирање на процесите на природните појави во нас и во
нашата околина и да се биде подготвен и способен да се препознаат односите
и врските кои се случуваат во тие процеси и да се пронаоѓаат причините и
можностите зошто тие процеси или појави се случуваат.
Покрај така широкиот приод не е едноставно да се одговори на двете
основни прашања: 1) Кое средно училиште е најсоодветна основа за медицински
студии?, и 2) Кои лични карактеристики и психофизички способности треба да
ги има идниот студент на медицина?
Анализите на податоците од квалификациските испити за запишување
на медицински студии покажуваат дека не е можно да се издвои вид на
средно училиште кое би било најдобра подготовка за медицински студии. На
медицински студии во голем број се запишуваат како најдобрите матуранти
од математичките гимназии, така и од јазичните, класичните и педагошките
гимназии, па и од здравствените и другите училишта. Тешко е да се протолкува
зошто од размерно широките основи на различните средноучилишни
програми, од чисто теоретски, преку лингвистички и едукациски до стручни,
идните студенти можат, помалку или повеќе, рамноправно да конкурираат за
запишување на медицински студии.
Отворено е прашањето дали е избран најсоодветниот начин за
избор на конкуренти за медицинските студии. Изминатите неколку децении
квалификацискиот испит имаше улога на елиминација, а не на избор
на најподобните за медицински студии. Бидејќи тој број на конкуренти
редовно беше неколку пати поголем од расположливите места за студиите,
квалификациските испити имаа повеќе административен отколку стручен
карактер.
Не е од помало значење ни прашањето дали знаењето покажано на
тестот (квалификацискиот испит) од физика, хемија и биологија е најзначајното
предзнаење за медицинските студии, особено поради тоа што истите тие
предмети, во далеку различен обем, се слушаат на почетокот на медицинските

студии. Не се ли можеби, покрај општиот успех во средното училиште, за
медицинските студии поважни знаењата од психологијата, социологијата,
филозофијата, јазикот?
Без оглед на фактот дека медицината не може да се сведе на еден
заеднички именител, бидејќи таа во себе содржи важен дел од основните
природни науки, значителни знаења од т.н. претклинички науки, но и
основни знаења од клиничката медицина (која сега е толку многу развиена
и, за жал, многу диференцирана) што не е можно да се совладаат во текот
на основните медицински студии, исто така и знаења од превентивните и
социјалномедицинските науки (јавно здравје), кои стануваат сé поважен дел од
работата на секој лекар. Покрај тоа не смеат да се запостават ни способностите
за комуникација и здравственото воспитување на граѓаните. Затоа, сè уште, секој
приемен испит за стекнување право за упис на студии по медицина треба да се
сфати како дел од елиминациониот процес на прекубројните заинтересирани,
а не како објективен избор на поединци за медицинските студии и за идната
професија лекар.
Но, приемниот испит сепак е пообјективна постапка од другите,
на пр. од лотаријата, која се спроведува во Мастрихт во Холандија, или од
исклучивото земање предвид само на успехот од средните училишта (од
различен вид и назив). Проблемот на изборот останува отворен и сè уште без
идеални решенија.
1.2. Потребни физички, интелектуални, емоционални

и морални својства
1.2.1. Физички својства

Од физичките - телесни својства најважно е здравјето. Лекарот често
е изложен на напори и опасности кои може да ги совлада само ако е здрав.
Долготрајното лекување, внимателната работа и големата одговорност изискува
исклучителни душевни напори. Исхраната на лекарот често е нередовна,
а истото важи и за дневниот и неделниот одмор. Лекарот мора да отиде кај
пациентот без оглед на неповолните временски прилики и во кое било време од
денот и ноќта. Младиот лекар мора да биде подготвен за напорната теренска
служба, со многу пешачење и работа во неадекватни услови.
Но, ни болничката служба не е лесна. Оптоварувањата на ноќната служба
се големи, особено на хируршките и породилните одделенија. Не е едноставно
лекарот да има бистар ум и добри рефлекси неколку минути откако некој ќе
го разбуди сред ноќ. Во допир со болните, лекарот е постојано во опасност
од заразни болести. Не е ни лесно ни едноставно да се стои со часови покрај
пациентите на операциите или да се бдее над несвесен или коматозен пациент.
При тоа треба да се земе предвид дека пациентите се редовно преокупирани
со својата болест и своите тешкотии, па не можат да разберат какви било
81
извинувања на лекарот поради умор, болест или слично. Кога е во прашање

туѓ живот, не смее да се мисли на умор, ниту на личните тешкотии кои лекарот
може да ги има. Обопштено може да се заклучи дека за професијата лекар е
потребно добро здравје и телесна отпорност, па и студентите на медицина,
пред запишувањето на медицинските студии, треба да докажат, со лекарско
уверение, дека се здрави и способни, не само да студираат медицина (која на
психофизичко поле поставува многу барања), туку и низ годините да ја носат
таа тешка професија.
Статистиката на заболувањата и смртноста покажуваат дека лекарската
професија заедно со професијата новинар е најмногу подложна на болести
на срцето и крвоносниот систем, а особено голем ризик по здравјето имаат
психичките трауми кои ги носи со себе таа професија.
И од психолошки и од социјално-економски причини потребно е
лекарот да биде здрав и силен. Пациентите секогаш имаат повеќе доверба во
лекарите кои се здрави. Денес, кога целата детска популација се вакцинира
против најчестите детски заразни болеси, важно е студентите да бидат уредно
вакцинирани и да стекнале имунитет против тие болести. Познато е дека
лекарите кои и самите прележале некоја потешка болест редовно повнимателно
ги анализираат симптомите што болните ги опишуваат, бидејќи можат подобро
да се соживеат со нивните проблеми. Добриот лекар мора да има здрави и
добро развиени сетилни органи, за вид, слух, допир и за мирис.
Но, за жал, систематските прегледи на студентите во повеќе земји
покажуваат дека здравствената состојба на студентите на медицина е под
просекот на сите студенти. Затоа меѓу условите за медицински студии
оправдано е да стои и критериумот - доволно добра здравствена состојба за
студии по медицина.
Од споменатите физички недостатоци, одделни можат да бидат пречка
за избор само на одредени специјалистички професии, па таквите лица можат
да бидат одлични стручњаци во други специјалности, за кои ја имаат потребната
психофизичка способност.
1.2.2. Интелектуални и емоционални својства

Добриот лекар мора да биде сестрано образован. Тој, еднакво добро,
треба да ги познава природните и хуманите науки. Во врска со средното
училиште кое би било најсоодветно за медицински студии, веќе ги искажавме
и своите дилеми. Историјата нè учи дека многу лекари биле луѓе со многу
широка културна едукација и дека се истакнувале во најразновидни области
на науката и уметноста. Тоа го потврдува и традиционалната манифестација
на Лекарската комора на Македонија „Докторите низ уметноста“, во која
настапуваа многу доктори од Македонија со свои музички изведби, забавни
мелодии и песни, хуморески, поезија итн.
Во лекарската професија се бара добро памтење. Медицинарот и
лекарот мораат да научат и да запаметат голем број странски, чудни имиња на
82
деловите на телото, болестите, лековите итн. Мора да памтат низа броеви, на

пример дозите на различните лекови, па нормалните количества на состојките
на крвта, урината и телесните течности. Мора да го памтат визуелниот облик
на различните болни промени. Пациентите очекуваат нивниот лекар да ги
препознае и по долго време, бидејќи помнењето на нивниот изглед е и гаранција
за помнењето на нивната здравствена состојба. Не е точно мислењето дека
медицинарот и лекарот не треба да имаат смисла за математика, а со тоа и за
модерната физика, хемија и информатика. Тоа се предрасуди кои е неопходно
да се отстранат.
Медицинарот мора да има способност за разбирање на замрсените
механички односи. Тоа значи дека мора да има смисла за анализа на сложени
состави, мора да знае мисловно да ги раздели на делови комлицираните
случувања, но и од низа едноставни податоци да состави слика за многу
комплексните процеси. Тоа, едноставно, може да се сведе на правилото дека
лекарот мора да знае да размислува логично. Обично, во животот, лекарот е
поставен пред задачи кои ниедна училишна шема не ги предвидувала, пред
ситуации кои ги нема во училишните книги. Тој мора самостојно и критички
да ги процени фактите, логички да подразмисли и да ја оправда секоја своја
постапка.
Важни услови за лекарскиот успех или неуспех се внимателноста,
трпеливоста, уредноста, трудољубивоста и точноста. Неуредноста, површноста
и невнимателноста, одделни лекари ги платиле со својот или со туѓ живот.
Исто така, важни карактеристики на добриот лекар се решителноста и
енергичноста. Оној кој во животот секогаш настојува да ја избегне одговорноста,
кој се притајува и кој настојува да избегне директен судир со тешкотиите и кој
за сè има компромисен став, не е способен за професијата лекар. Медицинската
практика изискува решителност, понекогаш дури и смелост. Таа особина треба
да биде воочлива веќе при првата средба на студентот со пациентот или со
неговата околина.
Добриот лекар мора да биде брз и вешт. Под тоа се мисли на способноста
на брзо мислење, дејствување и концентрација на вниманието.
1.2.3. Морални својства

Лицето кое ќе ги има сите напред споменати способности сигурно ќе
биде добар стручњак, мајстор, па можеби и исклучителен научник, но сто тоа
сè уште не значи дека ќе биде и добар лекар. За добар лекар потребни се уште
и низа морални својства. Лекарот мора да биде длабоко хуман и никогаш не
смее да заборави дека целта на неговата работа е помагање на луѓето, чување
и унапредување на здравјето на човекот. Само добриот човек, само оној кој е
вистински хуман и социјален (ги сака луѓето и се грижи за нив) може да биде
добар лекар.
За лекарот е важно да може да го разбере душевниот живот на другите
луѓе, да може да се соживее со туѓите психолошки тешкотии. Способноста
83
за општење со луѓето во голем дел е дар од природата и воспитувањето во

младоста, но може да се стекне и подоцна со учење и самоконтрола. Во односот
кон луѓето на лекарот му е потребно префинето чувство на тактичност, а покрај
тоа мора да има развиено чувство на должност и одговорност.
Не е доволно лекарот да се занимава само со болниот или здрав човек
како единка, туку мора да го интересираат и општествените, културните и
социјалните случувања. Тој мора да има широка општа култура. Оној кој е само
лекар во потесна смисла, кој не знае ништо надвор од својата струка, тој во
суштина и не е вистински лекар.
Лекарот често ќе биде во можност да организира, да иницира различни
акции за подобрување на здравствените услови на подрачјето на своето
дејствување, а понекогаш ќе има должност и да биде учител, педагог, па преку
одделни пораки и јавни предавања да ја шири здравствената култура и да го
просветува населението.
Можеби по некој студент на медицина, кога ќе го прочита или слушне
ова, ќе биде обесхрабрен бидејќи ќе увиди дека ги нема, во целосна мера, сите
споменати својства кои се потребни за добар лекар. Но, кој всушност и би
можел да ги има во целосна мера сите претходно споменати својства? Опишан
е идеал кој е тешко да се реализира, но кон кој секој иден лекар треба да тежнее.
Имало во историјата, а има и денес лекари кои се приближиле до тој идеал и на
кои човештвото им должи голема благодарност. Нека тие бидат пример што ќе
ги вдахнува и води нашите постапки.
Секој доктор по медицина не е воедно и добар лекар. Сите луѓе имаат
по некој индивидуален недостаток. Во лекарската практика тие недостатоци
доаѓаат до израз повеќе отколку во која било друга професија, бидејќи
човековото здравје и живот зависат од знаењето, грижливоста, снаодливоста,
досетливоста, а често и само од издржливоста или вештината. Сите студенти
мораат да бидат свесни за тоа.
За студентите по медицина сè уште важи старата Хипократова изрека:
„Тој кој сака добро да ја запознае лекарската уметност, мора да има природна
надареност, добро образование, мора да учи од младоста, мора да ја сака
работата и мора да има доволно време за студиите“.
84
2. ПАТОТ ДО И НИЗ ЛЕКАРСКАТА ПРОФЕСИЈА
Патувањето од илјада милји започнува со првиот чекор

(кинеска поговорка)
Денес во светот има повеќе од 2 милиона лекари. Замислете каде и што

прават тие додека вие го читате овој текст. Едни се сигурно покрај постелата
на пациентот, разговараат и ги прегледуваат болните онака како што ние го
замислуваме грижливиот и доверлив лекар. Други оперираат во операционата
сала во екипа која усогласено работи на сложени работи како екипа во
вселенски брод. Токму во ова време, некаде еден лекар, заедно со бабицата,
го прифаќа новороденчето по тешкото породување. Еден доктор го смирува
душевно болниот пациент, кој е во силен страв и страда, а можеби и сака да
се убие себеси или некој друг. Многу доктори и во овој момент препишуваат
рецепти за ефикасни и силни лекови кои можат да ја спречат заразата, да го
намалат притисокот, да го зајакнат срцето, да смират и да успијат, но и да отрујат
или спасат живот. Едни управуваат со заплеткани машини кои трошат многу
енергија, други во некоја сиромашна селска куќа импровизираат помагала за
прва помош. Некаде на друго место некој лекар разговара со очајните родители
на детето кое е тешко болно во критична состојба, други поминуваат низ
ходникот на домот за старци и го слушаат речиси неразбирливиот говор на
лице кое умира.
Има лекарки кои токму сега итаат со колата за брза помош на местото
на несреќата каде што загрижено ги чекаат преплашените очевидци на
несреќата; и „Лекарите без граници“ се наоѓаат во многу области, прв пат
видени во застрашувачките вести на телевизијата. Многу лекари носат војничка
униформа, се грижат за сите ранети, своите и оние другите. Има лекари меѓу
членовите на експедицијата на Антарктик, на луксузните туристички бродови,
во предградијата на градовите во кои не се осмелува да влезе ни полицијата.
Има лекари кои испитуваат дали е водата загадена и дали смее да
се пие, треба ли детето да се прати во специјално училиште или може да
продолжи со редовното образование, ќе може ли репрезентативецот да игра на
важниот натпревар што претстои, кои ги проценуваат опасностите по здравјето
на работниците во одреден индустриски погон. Многу лекари во овој момент
ја подучуваат мајката како да го лекува детето кое добило тежок пролив. Други
држат предавања за сексуалниот живот и за спречувањето на несаканата
бременост. Одделни професори водат група студенти и со нив разговараат за
прегледаните пациенти.
Некаде лекарот е надвиен над телото на умрениот за кој треба да ја
утврди причината за смртта. Во една лабораторија токму сега лекарот или
лекарката со нетрпение ги чекаат резултатите кои ќе покажат дали новиот лек
ќе биде поуспешен од претходно познатиот. Голем е бројот на оние кои сега,
во кое било да е доба од денот или ноќта, се покрај книгата, во библиотеките,
85
покрај компјутерите, анализираат рендгенски слики, графикони и статистички

податоци. Едни зборуваат на стручните состаноци, други во собранијата во
својот град, на состаноците на владите, во интервјуа за весниците. Сето тоа и
многу друго, кога ќе се сетите каде сè сте виделе или слушнале дека работат
лекарите. Сепак, најчесто лекарите работат во некоја обична, секојдневна
ситуација, наизглед обична и смирена атмосфера, но и тогаш со внатрешна
возбудлива животна содржина. Станува збор за професија која продира во сите
пори од животот, а и вие некаде ќе бидете еден од тие или ќе работите со еден
од таквите лекари или лекарки.
На еден медицински факултет првиот ден студентите обично добиваат
задача да опишат и да протолкуваат што работат различните специјалисти и
супспецијалисти (или суперспецијалисти) во медицината. Секој знае што
значат називите педијатар, а што хирург, но можеби не е јасно што работи
фтизиологот, а што физијатарот, а што ортодонтот, што значи изразот геријатар,
а што геронтолог. Бројот на т.н. основни специјалности во медицината денес
се качува над 40, а бројот на супспецијализациите или суперспецијализациите
го поминува бројот 100. Тоа се, на пример, во областа на хирургијата -
детската хирургија, трауматологијата, пластичната хирургија, хирургијата на
срцето, белите дробови, крвните садови, неврохирургијата итн.; во областа на
интерната медицина - кардиологијата, пулмологијата, гастроентерологијата,
ендокринологијата, имунологијата, хематологијата итн. Во практиката,
поделбата оди и понатаму, па во рамките на една супспецијалност, одделни
стручњаци се занимаваат само со една болест или само со еден проблем во врска
со таа болест, на пр. дијабетолозите се занимаваат само со шеќерната болест,
а од нив, едни посебно се занимаваат со проблемот со дијабетесот кај децата,
други лекари со инсулинот, трети со одредени усложнувања на таа болест на
бубрезите итн. Токму поради тоа денес, повеќето лекари не работат наполно
самостојно, туку во работни групи, тимови. Исто така, сè поважно станува и
тоа што има и специјалисти кои ќе знаат да ги поврзат и обединат настојувањата
на сите тие специјалисти и супспецијалисти „кои секој ден знаат сè повеќе и
повеќе за областите кои се сè помали и помали“. Тоа се т.н. генералисти, кои
требаат да знаат доволно за сè, но во помали детали, а повеќе за човекот како
личност. Прототип на таквиот лекар е лекарот од општата медицина, односно
специјалистот по општа или семејна медицина, иако има и други генералисти,
во суштина, денес сè помалку, како на пр.: општ педијатар, интернист, хирург.
86
2.1. Концепт на медицината и здравствената заштита и

карактеристики на лекарската професија
И покрај разноличноста на секојдневната практика и разликите меѓу

областите со кои се занимаваат различните специјалисти, сепак има нешто
заедничко во професијата на лекарот? Што е тоа што ги прави различни од
инженерите по техничките струки, на пр. машинците или електроничарите,
од стручњаците во областа на хуманистичките науки, на пр. филозофите,
социолозите или педагозите, што ги разликува од теолозите или од стручњаците
по природни науки, на пр. физичарите, математичарите? Дали се медицинарите
слични на уметниците, музичарите или ликовните уметници?
На тоа прашање е тешко да се одговори бидејќи медицината се
испреплетува со многу од тие струки, а за медицинската практика се пишува и
зборува како за ars medicinae (уметност, а не само медицинска вештина). Сепак,
во секојдневието, има многу јасна разлика која секој ја знае и ја разбира, а важно
е студентите, токму на својот почесток, да бидат начисто со неа. Медицината од
споменатите други струки се разликува по тоа што е сконцентрирана конкретно на
човекот и неговите проблеми врзани со здравјето и болестите, со чувствувањето
добро, со страдањата и со стравот од смртта. Според тоа, лекарската професија
е таква што во неа најдобро ќе се најдат себеси и најмногу ќе им помогнат на
другите оние кои имаат смисла и желба за работа со други луѓе, со поедници,
во здравјето или - уште почесто - во моментите кога тие страдаат, со луѓето
со сите нивни најдобри и со сите нивни, понекогаш застрашувачки, особини.
Заинтересираноста за тајната на животот, за тајната на страдањето и за тајната
на човечноста во конкретниот човек го прави темелот на медицината.
Таа положба го поставува лекарот во центарот во кој се среќаваат и
синтетизираат многу ралични приоди кон животот, а тоа го прави богатството
на лекарската професија и перспективата на медицинската наука. Има две такви
прашања кои не можат да се заобиколат, а за кои владеат жестоки расправии
меѓу стручњаците и научниците: Колку медицината им припаѓа на природните,
а колку на хуманистичките науки? Колку е медицината наука применета во
практика, а колку е вештина што на современата наука сè уште не ѝ поаѓа од
рака да ја дефинира?
Тоа не се само академски прашања, туку многу практични, бидејќи
имаат големо значење за спроведување на здравствената заштита, за профилот
на лекарската професија и за положбата на лекарот во општеството. За
студентот е многу важно разбирањето на тие прашања, бидејќи неговата
едукација зависи од нивниот одговор. Од одговорите зависи и насочувањето
на студентот: колку и како треба да се претстават природните, а колку и како
општествените науки. Исто така, зависи и начинот на учење: колку внимание
треба да посвети на теориските студии, особено на учењето од книги, а колку
на практиката, учењето во допир со пациентите, имитирањето на начинот на
работа на искусните учители и одговорната самостојна работа.
87
Тоа се прашања кои се многу подлабоки отколку што тоа изгледа на прв
поглед и на кои не може едноставно ни јасно да се одговори. Треба да се знае
дека многу теории на вистината кои жестоко се бранат, а изгледаат едноставни
и јасни, се со краток век, па брзо се увидува дека се неправилни или лажни.
Животот и здравјето не се едноставни категории. Гледањата на тие прашања се
менувале во историјата, и нема причини и денешните сфаќања наскоро, поради
новите научни откритија, очекувања и убедувања, да не се променат повторно.
Денес, во еден дел од светот, владее убедувањето дека медицината не
може да биде добро сфатена од екстремните гледишта. Таа претежно е основана
во природните науки, но без разбирањето на општествените дејности останува
нецелосна, еднострана, понекогаш дури и опасна, а во практиката слабо
ефективна. Медицината е научна дисциплина, но со современата наука не може
да се исцрпи целата нејзина сложеност. Не смеат да се запостават (ни премногу
да се истакнуват) ни совладувањето на основните поставки на современата
наука и нејзиниот критички дух кога станува збор за практичното искуство,
ниту волонтерството и одговорната работа во практиката, кои ја покажуваат
целата сложеност на проблемите и односите во здравствената заштита.
Ставањето на тежиштето на природонаучниот приод доведува до
погрешно сфаќање дека со влијание врз основните биолошки процеси можат
да се решат сите битни здравствени проблеми на човекот и човечката заедница
(на пр., такви биле очекувањата во ерата на бактериологијата, а денес во
врска со влијанието на генетската структура на човекот, со што се занимава
молекуларната генетика и генетскиот инженеринг), а пак со истакнување на
душевните и општествените фактори како најбитни фактори лесно доаѓаме до
границата на паранаучните заблуди.
Првата грешка беше жестоко критикувана под поимот на т.н.
медикализација на човечките проблеми (претворање на другите проблеми
во научни). Позната е сугестивната книга Медицинска божица на осветата
(Немеза) на И. Илиќ, во која тој таквиот став го поврзува со желбата на лекарите
да ги контролираат општествените процеси, што е само дел од неговото општо
сфаќање дека така работат и другите стручни групи, на пр. наставниците итн.
Според Илиќ, тоа е многу штетно за самостојниот развој на човекот.
Втората грешка, исто така, побудува несфаќање и критики на еден дел
лекари, особено на оние што се занимаваат со клиничка, претежно базална
научна работа, и кои веруваат дека медицината е бескорисна и штетна ако ја
помине границата што ѝ ја поставува научно докажаната делотоворност на
мерките на заштита. Сепак, не само на патеката на медицинската традиција,
туку и по менувањето на сфаќањата и по отворањето на новите видици во
современата медицина, јасно е дека медицината не дошла до крајот на својот
развој и дека може да се сфати единствено во целината на својата историја и
здравствена култура на едно подрачје. Современата медицина е ефикасна, но
има свои граници. Без корекција со искуството на стручњаците и струката како
целина, науката ја губи вистинската смисла, па, на пример, пропагира скапи,
88
непотребни и затоа неефикасни, а понекогаш и неприфатливи постапки, без

разбирање на улогата и правата на одделните пациенти и нивните семејства
или, пак, значењето на рамноправноста и праведноста во примената на
медицинската заштита.
Во овие примери доаѓа до спротивставеност на науката и човечките
вредности. Науката, сама по себе, не е ни добра ни зла: таа може ефикасно да
спаси, но и да уништи живот. Медицинската практика има само еден избор
и, поради тоа, со помош од природните науки мора да најде начин како да
ги спречи и лекува болестите, а со помош на хуманистичките науки да го
разбере човекот. Според тоа, потребна е наука која ќе ги препознава човечките
вредности, критички ќе го толкува светот и нема да бега од фактите, но не
да се оди до крајноста сциентизам (верување дека науката е највредниот и
единствениот сериозен и корисен дел на човечката култура и напредок).
2.2. Мотиви за избор на лекарската професија
За разбирање на патот и начинот на кој се станува зрел и самостоен

лекар или лекарка, треба да се разликува и разбира значењето на три поими:
позив, занимање и професија.
За позив зборуваме или пишуваме кога мислиме на желбата да се
занимаваме со некое занимање или дејствување што нам ни одговара. Најголем
број студенти, професијата лекар ја одбираат бидејќи сметаат дека таа е нивниот
позив. Тоа значи дека чувствуваат или насетуваат дека ќе најдат задоволство во
помагањето на луѓето, во контактот со луѓето, во животниот допир со доброто и
со страдањето. Како што покажуваат испитувањата, во изборот на медицината
меѓу студентите голема улога има сликата која ја добиле од личното искуство,
искуството во семејството, во случај на болест на некој близок, како впечаток
и слика од телевизијата или од книгите, во разговорите со врсниците и сл. Во
поново време, во таа слика се одразува и претходно опишаната контроверзност
на науката и хуманоста. Во многу земји е утврдена тенденција кај новите
генерации, лекарскиот позив сè почесто да го гледаат како близок до моќната
наука или управувањето со сложената современа технологија. Целта да му
се помогне на човекот како да станува секундарна, а примарна цел стануваат
науката и техниката. Или, со други зборови, совладувањето на природата
станува примарно, а помагањето на човекот е секундарна и апстрактна
категорија. Замислена содржина на дејствувањето станува интеракцијата
со апаратите, со биолошките препарати, работа во угледни институции, а
не средба со човек кој страда. Има мислења дека таквата тенденција, која е
последица на современата цивилизација и отуѓувањето на човекот, би можела
да стане и опасна за оние што имаат потреба од медицинска помош, па на
крај и за самата медицина. Сепак, има и сосема спротивни мислења, според
кои опишаната појава е израз на напредокот на цивилизацијата. Според тоа,
меѓу оние што ги избираат медицинските студии, очекувањата и сликата за
89
идниот позив се различни. Едно испитување на стеротипните слики на одделни

медицински специјалности покажало дека јасните стереотипови можат да
се утврдат веќе на самиот почеток на студиите и дека тие многу малку се
менуваат во текот на наставата. Стереотиповите дека хирурзите се агресивни и
арогантни, психијатрите збркани и емотивни, интернистите начитани итн. биле
распространети меѓу студентите, но биле различно оценувани од оние што се
виделе себеси како специјалисти по една од тие дисциплини. На пример, оние
што сакаат да станат хирурзи, ароганцијата и агресивноста ги сфаќале како
добри особини, а останатите како неповолни.
Освен тоа, лекарите работат со различни стилови, повторувајќи
одредени постапки на типичен начин. Може да се утврди дека се разликуваат
лекари-уметници, кои на својата работа ѝ додаваат многу емоции и настапуваат
како диригенти на јавна сцена; лекари-инженери, кои првенствено се
ориентирани на физичките пречки и на пациентот гледаат како на машина на
која ѝ треба поправка или повремен сервис; лекари-научници, кои болеста ја
разгледуваат како научен проблем, па со објективни методи настојуваат да ја
утврдат состојбата и да го изберат најдоброто лекување; лекари-свештеници,
кои своето дејствување го гледаат првенствено како утеха и поткрепа на
пациентите самите да го најдат патот до оздравувањето; лекари-занаетчии,
кои медицината ја сметаат за занает со кој ги задоволуваат желбите на своите
пациенти и од кој живеат.
Секое од битните обележја го има секој лекар, само смешата (mixtura)
и количината на одделните обележја е различна, што зависи од здравствената
култура, од едукацијата, но и од здравствената политика и од системот во кој
работат.
Веќе видовме дека полето на работа на лекарот е многу широко, па за
секого може да се најде работа која му одговара. Не се ретки ни разочарувањата
и сомнежите дали е избран вистинскиот позив. Изборот на медицинските
студии е само прв чекор, и претстојат многу понатамошни решенија и избор
на конечната работа која најмногу одговара на позивот кој го чувствуваме
и способностите кои ги имаме. Типично е студентите во првите години од
студиите поцврсто да одговараат на прашањето што би сакале да бидат и во
која лекарска дејност би сакале да работат. Во подоцнежните години расте
увидот во тоа како лекарите од различни профили дејствуваат во практиката,
па за дел од студентите изборот станува сè потежок, сè појасни им стануваат
ограничувањата и стеснетата реалност на изборот. Многумина, во текот на
студиите, неизглед случајно, почнуваат доброволно да работат со некој лекар или
да учествуваат во работата на некоја установа, и тоа ќе им ја одреди иднината.
Студиите се и понатамошен период на зреење и бирање, идентификување на
сопствените интереси и способности.
На крај, од тоа дали некој го одбрал она вистинското ќе зависи
задоволството и на лекарот и на неговите пациенти. Утврдено е дека лекарот
кој не го сака она што го работи е циничен кон својата работа, станува послаб
90
лекар во препознавањето и дијагностицирањето на проблемите, а уште послаб

во изборот на лекувањето, во намалувањето на страдањето на пациентот, во
влијанието на менувањето на штетните навики на пациентот и во конечниот
успех на лекувањето. Добриот лекар и денес е најчувствителната и најважната
дијагностичка „направа“ и спаѓа во првите редови на најмоќните „лекови“.
Основна функција на лекарот и она што денес најмногу се бара е разбирањето
и помагањето на луѓето. На оние кои немаат смисла за тоа им се препорачува
да се решат за работа во истражувањето, во лабораториите, во здравствената
администрација, а не за клиничка работа, каде што ќе се мачат и себеси и
своите пациенти. Кога некој, кој ревносно сака да работи со апарати или, пак,
нема способност за работа со луѓе, ќе стане лекар во примарната заштита, т.е.
во траен и непосреден контакт со здрави и со болни, тоа може да биде штетно и
за него и за неговите пациенти. При тоа, зрелата личност нема да отстапи пред
секоја тешкотија и секогаш бара нешто ново, ниту пак ќе се замислува себеси
како центар на светот на кој сите други мораат да се приспособат.
Како и секоја друга работа, занимањето лекар треба да му осигура
услови за живот на оној што го извршува: благосостојба, сигурност, можност
за напредување, општествен углед, а можеби и слава. Тоа се дополнителни
мотиви и стимуланси да се изберат овие студии. Од времето на Гален, мотивите
за лекарската работа се делат во четири групи: материјална корист (пари),
човекољубие (филантропија, помош на човекот во невоља), чест (општествена
положба и сигурност) и слава (углед поради знаењето и поради реализирањето
на научни и други интереси). Таквата поделба е слична на познатата скала на
мотиви според Маслоњ: основни физиолошки потреби - физичка сигурност
- љубов - почитување - актуализација (покажување на сите потенцијални
способности).
Во повеќе анкетни истражувања на мотивите и стимулансите за избор
на студиите по медицина, според мислењата на студентите кои ги избрале овие
студии, се потврди дека во изборот на лекарската професија претежнуваат
мотивите на хуманоста и желбата за научноистражувачка работа. Интересот
за науката постепено добива сè поголем удел, но сè уште не претежнува.
Заработката, исто така, се јавува како мотив, но со значително помала тежина.
Испитувањето на едукацијата и професиите на родителите на тие студенти
покажа дека важна улога имаат и други, особено општествените фактори. Има
константно големи разлики во веројатноста за запишување на медицински
факултет на детето од селско семејство и детето од семејство на интелектуалец,
особено лекар. Разликите се десетократни и повеќе поради, во прв ред, разлики
во социјално-економските услови и фактори.
Во фазата на избор на студиите за голем број кандидати важна улога
имаат мислењето, советот, а понекогаш и присилбата на родителите. Лекарската
професија се смета за сигурна и угледна, а како се многу големи можностите
на различните занимања, можат да се најдат и екстремни случаи медицината
да се употреби како појдовна точка за активно ангажирање во бизнисот, или
91
да се сфати како попатен животен интерес, а главен да биде подигањето на

сопственото семејство, грижата и воспитувањето на сопствените деца. Би
можело да се потврди дека има такви желби или судбини, но не се чести.
Лекарската професија и денес бара големо соживување со работата, па кај
многу лекари таа речиси наполно ги исполнува сите животни интереси. А,
секако, некои поради професијата го запоставуваат семејството, а за многумина
материјалната добивка станува попатна награда, кои не ни успеваат целосно да
ја искористат. Задоволството што се наоѓа во успешната работа, во блискиот
контакт со луѓето, во решавањето на сложените проблеми е поголемо, а сите
други награди за таквото дејствување секогаш се недоволни. Секако дека
во различно животно доба, во различни средини и во различни времиња,
редот на вредностите може да изгледа поинаков, но за повеќето медицинари
опишаниот начин на живот ќе биде реалност. Испитувањата покажуваат дека
лекарите често и интензивно се жалат на условите за работа и на платите, но
само мал број изјавуваат дека би ја менувале професијата или навистина ја
менуваат. Лекарското занимање е угледно и сигурно, но во сè поголем број
земји престанува да биде и најисплатливо.
Лекарското занимање не е еднакво, по големина, со другите занимања,
туку по традиција е пример на занимањата кои имаат посебна општествена
положба, па поради тоа ги нарекуваат професии. Секоја професија се
карактеризира со посебна едукација и заедништво во дејствувањето.
Значи, медицинските студии не се само учење на знаењата и вештината
на медицината, туку, неопходно, е и процес на професионализација, што е
слично на процесот на специјализацијата и значи развој на припадноста кон
професијата и прифаќање на нејзините закони. Постепено, веќе од првата
година на студиите, односот кон задачата, одговорноста кон пациентите и кон
колегите потпаѓа под правилата на медицинската етика и колегијалните, но
и хиерархиските односи во рамките на струката. Тоа не е секогаш пријатна
страна од студентскиот живот, бидејќи режимот на студиите е таков што
медицинските студии до некаде ги одделува од другите универзитетски студии.
Не станува збор само за количината на новите знаења кои треба да се совладаат,
како што често се толкува карактеристиката на медицинските студии, туку и за
карактерот на знаењата и за ставот кон тие знаења. Испитувањата покажуваат
дека начинот на студирање е поинаков, дека дисциплината е поголема, дека не
се толерира т.н. ученичко/студентско мамење кога е во прашање доброто на
пациентот, па дека и фрустрациите низ кои поминуваат студентите се поголеми
отколку на другите студии.
92
2.3. Селекција на оние што сакаат да студираат медицина

Положбата на лекарот се менува и е различна во различни земји, па тоа
директно влијае на изборот на медицинските студии. Во најново време се чини
дека интересот за медицинските студии опаѓа, а тоа се поврзува со оцената
дека бројот на лекарите во многу земји стана преголем и дека приходите им се
намалени. Така, барем делумно, се толкува и фактот дека бројот на студентките
по медицина стана значително поголем од бројот на студентите, појава за која
се зборува како за феминизација на медицината, со многукратни последици на
здравствената заштита во пракса.
Денес, во повеќето земји, бројот на местата отворени за медицински
студии е ограничен (numerus clausus), па се спроведуваат различни постапки
на селекција на студентите, што секако има големо влијание и на профилот
на идниот лекар. Во многу земји како мерило се зема успехот од средното
училиште и со тестови на знаење се испитува како кандидатите совладале
одредено градиво од една група, најчесто тоа се основните природнонаучни
предмети (физика, хемија, биологија). Предноста на таквата селекција е што
може објективно да се контролира, и поради тоа се смета за праведна и на
сите им дава еднаква можност. Сепак, искуствата покажуваат дека таквата
селекција има многу мани, меѓу кои најчесто се споменува сомнежот дека со
изборот на најдобрите ученици кои, исто така, со тестот можат да ја потврдат
својата трудољубивост, навистина се гарантира изборот на добрите лекари, кои
се иницијативни, креативни и хуманистички ориентирани. На пример, одделни
испитувања покажуваат дека подобри лекари се оние кои како средношколци
биле поуспешни во хуманистичките предмети, како што е литературата, отколку
во предметите од природните науки. Искуствата, исто така, покажуваат дека
опишаниот начин на селекција им дава предност на женските кандидати, барем
во возраста во која се спроведуваат таквите испитувања.
Поради тоа, многу земји и одделни медицински факултети воведуваат
други мерила при селекцијата. На пример, наместо тестовите на знаење се вршат
тестирања на оние способности кои се сметаат за битни за работата на лекарот
(меѓу кои спаѓа и т.н. просторен или специјален фактор на интелигенција). Во
Германија се спроведува сложена постапка која се базира на испитувањето
на таквите спсобности. Недостатокот на постапката е во тоа што е потребно
долготрајно и скапо вреднување на тестовите, а не е сигурно дали се и тие
еднакво добри во сите културни и јазични околности и прилики.
Поголем број нови и помали медицински училишта како метода на
селекција употребуваат интервју со кандидатот, при што главен критериум
за прием е доказот за работа со други луѓе и интересот за такво дејствување.
Предност имаат оние што во текот на своето образование ќе најдат време да
бидат активни во незадолжителните хуманитарни, културни, рекреативни,
спортски или какви било други активности што ги поврзуваат со другите
луѓе. Важноста која му се придава на интересот и мотивацијата на кандидатот
93
доаѓа до израз со тоа што оној кој, врз основа на тестот, нема да биде примен,
следната година добива дополнителна предност. Резултатите од вреднувањето
на селекцијата врз основа на интервју покажуваат дека со тоа можат да се
исклучат душевно болните кандидати, дека се добива друг тип на студенти, но
и дека грешката е голема, постапката скапа, а објективноста ограничена.
Потполно друг приод е селекцијата во првата година од студиите по
слободниот упис, но врз основа на стриктна и интензивна наставна програма.
И таа метода е скапа, бидејќи голем број студенти губат година дена, а
недостатокот е повторно во тоа што им се дава предност на основните науки, а
не се тестираат студентите во здравствената дејност.
На крај, можеби на прв поглед најчудна е селекцијата на студентите
по пат на лотарија (со тоа што на исклучително добрите ученици од средните
училишта им се дадени одредени бенефиции), која се спроведува во Холандија.
Аргументот за спроведувањето на таквата селекција е многу важен и
значителен -прашањето е: кој има право да ги поставува критериумите за тоа
кои способности треба да ги имаат лекарите што ќе дејствуваат во иднината,
за која единствено знаеме дека ќе биде поинаква отколку што ние денес ја
замислуваме? Според сè, јасно е дека нема едноставен, добар ни праведен
начин на селекција за медицинските студии, во суштина, исто така како што
нема ниту само еден начин на студирање на медицината.
2.4. Жените и лекарската професија
Денес е речиси беспредметно да се поставува прашањето можат

ли жените да ги имаат својствата потребни за добар лекар. Но, некогаш,
мислењата биле поделени, па дури и преовладувало убедувањето дека жените
не се способни за извршување на лекарската професија.
Вистина е дека жените имале сразмерно неважна улога во развојот на
медицинските науки, но тоа може да се протолкува, во прв ред, со социјално-
историските услови за нивна едукација и општествена ангажираност. Сепак,
жените отсекогаш имале решавачко влијание во практичната примена на
медицината, во конкретното лекување и во негата на болните. Од праисторијата,
па сè до ден - денес, важен дел од лекарските функции, во поширока смисла
на зборот, им припаѓа на мајките. Во историјата првите лекари биле жени. Тоа
се одразува и во древните митологии: грчките божества кои го заштитуваат
здравјето (Хигија), управуваат со терапијата (Панакеја) и бдеат над правилниот
пород (Артемида) се од женски род и се спомнуваат и во Хипократовата
заклетва. Египетските божици Изида и Секмет имаат медицинско значење.
Волшебничката Медеја може да подмлади, убавата Елена од Хомеровиот еп
„Илијада“ ја знае напивката против болката, а Агамета ги познава сите лековити
растенија што ги раѓа земјата. Од Хомеровото време до народната медицина на
денешницата, жените биле треварки, бајачки и гатачки.
Три области на медицинската дејност уште од минатото се резервирани
94
за жените: помагањето при породувањето, негата и воспитувањето на децата

и негата на ранетите. Медицинските струки кои се развиле од тие области и
денес претежно се интерес на жените-лекари (педијатрија, гинекологија и
акушерство, здравствена нега).
Сократовата мајка Фенарете била позната бабица. Во античкото и раното
феудално доба дејствувале жени-лекари, но тогаш немало посебна формална
квалификација за извршување на лекарската професија, и општествениот
углед на тие лица бил сразмерно низок. Во време на манастирската медицина,
неколку жени се истакнале со лекарската работа, на пример Хилдегарда
од Бинген (1098-1179), која напишала прирачник за лековитите растенија.
Медицинските факултети им ги затвораат своите врати на жените и од доцниот
среден век до половината на 19 век, жените-доктори на медицина се крајно
ретки исклучоци бидејќи во граѓанското општество на Европа се сметало за
неморално и срамно жени да се занимаваат со медицина (не можело да се
дозволи пристојна жена од граѓанското општество да види голо машко тело).
Антифеминистичкиот став на европското патријархално општество доаѓал
до израз не само со тврдењето дека занимавањето со медицина е разорно за
чувствата и за моралните својства на жената, туку и со длабокото убедување
дека лекарската професија е несоодветна за жените затоа што тие се физички
послаби од мажите и интелектуално поинфериорни.
Само жени од пониските слоеви можеле да бидат бабици и негователки
и да ги извршуваат најнечистите работи во болниците. Сепак, учеството на
жените во медицинските интервенции, во негата на болните и во породувањето
не престанало. Првите жени-доктори на медицина се појавуваат дури во 18 век
во Италија, каде што Ана Моранди Мензолини (1716-1774) станала професорка
по анатомија на Универзитетот во Болоња.
Особено треба да се спомене „госпоѓата со фенерот“, Флоренс Најтингел
(Florence Nightingale 1820-1910), која е основач на модерната сестринска
служба. Медицинските сестри биле незаменливи помошници и соработници
на лекарите.
Бидејќи во историјата жените немале рамноправна положба со мажите,
тешко е да се споредат интелектуалните способности на мажите и жените.
Едни, според емоционалните својства (поголема спокојност и емоционална
урамнотеженост) им даваат предност на мажите, а други (интуитивното
сочувствување со пациентот и упорноста) на жените-лекари.
Уште во 19 век се забележани бројни забрани на жените да студираат
медицина. Единствен европски факултет кој пред 20 век на жените им
овозможуваше полновредно и потполно рамноправно образование од областа
на медицината е Медицинскиот факултет во Цирих на кој доаѓале да се
запишуваат жени од сите земји.
Апсолутниот и релативниот број на лекарките, во сите земји во Европа,
е во постојан пораст по Првата, а особено по Втората светска војна. Жените,
кои во текот на 18 и 19 век биле дискриминирани, денес претставуваат повеќе
95
од три петтини од сите студенти на медицина и само малку помалку во вкупната

лекарска популација. Сега се поставува проблемот како да се воспостави
рамномерен однос меѓу мажите и жените на медицинските факултети. Во
времето на запишување на медицинските факултети, на 18 или 19- годишна
возраст, жените се физиолошки многу позрели, па и кога на тоа ќе се додаде
трудољубивоста, во поголема мера ги поминуваат приемните испити. Така,
одделните медицински струки во кои жените не влегуваат или влегуваат во
незначителен број остануваат без доволно конкурентни лекари. Одделни
медицински факултети во Европа воведоа во практика да примаат на студии
50% од најуспешните жени на приемниот испит и 50% од најуспешните мажи,
запоставувајќи ја ранг-листата. Таа практика никаде не е службено озаконета.
Евалуацијата на успешноста на така избраните кандидати за медицинските
студии покажува дека студентките се поуспешни во првите две години од
студиите, а потоа успесите се изедначуваат.
Сигурно е дека меѓу жените и мажите има физички и психички
разлики, што доведува до тоа одредени медицински специјалности да се
попривлечни за едниот или за другиот пол. Причините што ги наведуваат
жените да се посветуваат на гинекологијата, педијатријата, лабораториската,
дијагностичката или научната работа во медицината се разбирливи. Но, нема
медицинска струка која денес би ѝ била недостапна на жената.
96
3. РЕФОРМИ НА МЕДИЦИНСКАТА ЕДУКАЦИЈА
Најважен ресурс во модерното општество и економија е знаењето

и според тоа, најважен процес е учењето.
Bengt-Ake Lundvall (1941- )
Медицинската едукација не е само учење на техничките вештини

потребни за медицинската практика. Нејзината цел, во прв ред, е стекнување
научен начин на рамислување и дејствување, прифаќање на нормите на
професионалното однесување и вклучување во одреден систем на здравствената
служба.
3.1. Развој на медицинските школи и факултети
Ако во далечното минато некој сакал да стане лекар, морал да стапи

во служба на некој искусен мајстор по лекарска вештина, да му помага и, во
непосредната практична работа, да учи од него. Посебни медицински школи
имало веќе во фараонскиот Египет, во древна Индија и во античка Грција,
одделно при различни храмови, но и во тие школи наставата била изразито
практична и индивидуална. Дури во средниот век, на арапското и латинското
културно подрачје, настанале медицински школи во кои преовладувала
теоретската настава.
Првиот универзитет во Европа бил Универзитетот на св. Климент во
Охрид, кој бил основан во 886 г. како книжевна школа и центар на словенската
литература, писменост, културна активност и ширење на христијанството, со
околу 3500 ученици/студенти, од кои најголем дел подоцна биле ракоположени
за свештеници, ѓакони и протоѓакони. Св. Климент бил многу плоден писател,
педагог и исцелител. Современик и соработник на св. Климент бил св. Наум, кој
во 905 г. основал манастир и, покрај едукативната активност, се занимавал и со
лекување луѓе, за што постојат повеќе легенди.
Првата западноевропска висока медицинска школа е основана во
Салерно, Италија, недалеку од Неапол, во 9 век, која е претходник на идните
медицински факултети. Таа, од почетокот па сè до периодот на својот најголем
сјај, во 11 и 12 век, при едукацијата на лекарите сè уште, на големо, имала
практична ориентација. Во Салерно настануваат и првите законски одредби за
медицински студии кога, во 1140 г., кралот на Сицилија, Роџер II (Roger II of
Sicily, 1095-1154), пропишал дека лекарите мораат да имаат диплома потврдена
од властите за да можат да вршат лекарска практика. Во 1240 г., царот Фридрих
II (Frederich II, 1194-1250) ја овластил Салернската школа да издава дипломи,
но под услов ако кандидатот бил обучен да направи аутопсија на човечки труп.
Првите универзитети во западноевропските земји, кои биле формирани во 13
век, во својот состав вклучувале главно четири основни факултети: теологија,
медицина, право и филозофија.
97
Медицинските факултети кои, почнувајќи од 12 и 13 век, никнуваат во

Италија (Болоња - 1088, Падова и др.), Франција (Монпелје - 1158 и Париз -
1200), Англија (Оксфорд и Кембриџ - 1167), Шпанија (Саламанка - 1218), па кај
словенските народи (Прага и Краков), на германските територии (Хејделберг,
Лајпциг - 1386) и на други места, имаат други наставни методи и други цели.
Средновековниот доктор на медицина морал да биде повеќе учен, а
помалку вешт и мудар. Неговото знаење било „хартиено“: пергаментите биле
поважни од болните. На средновековните медицински факултети, студентите
по медицина ја учеле Галеновата наука, но не нејзината жива смисла, туку
само мртвото слово. Тие учеле да ги коментираат старите текстови и да водат
досетливи дискусии за нив, но не знаеле критички да ги набљудуваат ниту да ги
лекуваат пациентите.
Во средниот век лекарите се поделиле во две групи, во терапевти и во
хирурзи. Првите, своето знаење го стекнувале на медицинските факултети.
Тоа биле теоретичари кои со часови можеле да расправаат за пациентот, но
одбегнувале да си ги „валкаат рацете“ со допирање на истиот тој пациент.
Припадниците на втората група, хирурзите, и понатаму се едуцирале како во
минатите времиња, т.е. со чиракување кај искусните мајстори. Таквиот начин
на едукација на хирурзите се одржал сè до 18, а делумно дури и до 19 век.
Програмата на стручната едукација ни на едната ни на другата група лекари
не била добра. Факултетите давале само теоретско знаење без поткрепа во
практиката, а хируршка обука „со чиракување“ немала доволно теоретска
основа. Дури во 18 век на медицинските факултети се воведува систематска
практична обука покрај болничкиот кревет. Во таа болничка обука, добар пример
давале медицинските факултети во Виена и во Падова. По големиот напредок
на експерименталните природни науки во 19 век во медицинската факултетска
настава, како нов фактор, влегува и лабораториската работа. Потоа започнува
да се согледува значењето на социјално-економските фактори во медицината.
Во текот на 19 и 20 век нагло се зголемува бројот на медицинските
факултети во светот. При изработката на нивните програми се настојувало што
похармонично да се поврзат сите четири компоненти на наставата: теоретското
подучување, клиничкото искуство, лабораториската работа и вонболничката
теренска практика. Бидејќи во последно време обемот на медицинските
сознанија е во извонреден пораст, се согледало дека повеќе не е возможно на
секој студент да му се овозможи комплетен преглед на актуелната состојба на
медицинската теорија, туку дека мора да се ограничи на општите насоки и на
практичкото прифаќање на научните методи на мислење и дејствување. Денес
во светот има над 800 високи медицински школи/ факултети. Од нив, само 10
се основани пред 14 век. Токму сега се наоѓаме во фазата на многу брз развој
на медицинското образование: во периодот од 1950 до 1970 година во светот
почнаа да работат околу 250 нови факултети. Во развиените земји во светот,
во просек доаѓа по еден медицински факултет на 2 милиона жители, а тоа е
препорачан стандард и од СЗО.
98
3.2. Специфичности на медицинската едукација
Медицинската едукација во светот има одредени заеднички

карактеристики и поставки, но зависи и од специфичната здравствена култура,
традиција и наследство. Медицинската едукација денес, речиси во сите земји,
се базира на научните поставки на медицината и настојува да го достигне
идеалниот лик на лекарот на своето време. Натпреварувањето меѓу сегашните
интереси на медицинската професија и актуелната здравствена политика на
секоја земја, исто така, има влијание на начинот на образование на лекарот.
Од тоа не зависи само бројот на студентите, туку и содржината и начинот на
студирањето. Во Индија, на пример, има високи школи како за модерната западна
медицина, така и за ајувердската медицина. Разликите меѓу медицинските
факултети и денес се многу големи. Покрај споменатите фактори не смее да се
запостави брзиот напредок на медицинските науки што го тера медицинското
образование на чести ревизии на програмите и на т.н. реформи на студиите. Во
тој процес, сè појасна е тенденцијата за изедначување на студиите со цел да
се овозможи послободно меѓународно вработување на стручњаците, подобро
меѓусебно разбирање, размена на искуствата и искористување на научните
резултати.
За полесно разбирање на денешната состојба во медицинските студии,
добро е да се разликуваат четири негови дела: 1) учење на основните науки;
2) настава по т.н. претклинички медицински предмети; 3) студии и практика
од клиничката медицина; 4) група предмети од јавното здравство кои се
занимаваат со примената на медицина во заедницата, а не само на поединецот
(социјална медицина, здравствена екологија, епидемиологија, организација
на здравството и управување - менаџмент со здравствените организации и
здравствениот систем во целина, економика во здравството итн.).
Во повеќето развиени земји, медицинските студии денес траат шест
години. Од Европската заедница е дадена директива медицинските студии
да имаат најмалку 5 400 часа настава во текот на тие шест години. Поради
различните образовни системи, во едни земји тоа се единствени студии,
а во други тие се поделени на настава во колеџите (виши студии), во кои се
учат основните медицински науки и т.н. претклинички предмети (биологија,
биохемија, психологија, социологија итн.) и во медицинските факултети, во
кои се учи и практицира клиничката медицина преку работа во болниците. Во
поново време има сè повеќе настава во вонболничката здравствена практика,
кај лекарите по општа/семејна медицина. По основните додипломски
студии следува задолжителен стаж во траење од 1 година, а дури потоа и по
положувањето на предвидените испити лекарот може да работи во практика
без непосреден надзор. Тој статус колоквијално се нарекува секундаријат.
Потоа следат постдипломски студии и специјализација (3-6 години) до испитот
и до одобрувањето за целосна компетентна самостојна работа во одредена
медицинска дисциплина. Во повеќето земји, студиите не застануваат тука, туку
99
е задолжително трајно усовршување (континуирана медицинска едукација),

кое се проверува на различни начини на секои 4-7 години.
Бројот на часовите и начинот на поврзување на содржините на
студиите е многу различен. Во земјите од Европската заедница во 1991 г., во
рамките на проектот „Еразмус“, започна размена на студентите меѓу земјите
од Европската заедница, особено на дел од студиите во друга земја. Вратата
за размена на студенти и наставници и со другите земји се реализира преку
проектот „Темпус“. Така, денес, размената на студентите е поголема од кога и
да е, што секако веќе има, а подоцна ќе има и повеќе влијание, на создавањето
подобро меѓународно разбирање и стручно заедништво.
3.3. Современи промени и реформи во медицинската настава
Во текот на осумдесеттите години, Светската федерација за медицинска

едукација иницираше расправа за состојбата и развојот на медицинското
образование во светот. По расправата во државите и религиите во светот, во
1988 г. во Единбург е одржана Светска конференција за медицинска едукација.
Тогаш се резимирани заклучоците и е објавена Единбуршката декларација за
медицинска едукација, во која се јасно означени современите тенденции за
развој на медицинското образование и за начините за негово подобрување. Во
1993 г., исто така во Единбург, е одржан состанок на претставниците на 80
земји и претставниците на агенцијата на Обединетите нации (World Summit on
Medical Edducation) на кој се донесени препораки за начинот на спроведување
на Единбуршката декларација и за новите предизвици пред медицинското
образование по општествено-политичките промени во земјите со поранешно
социјалистичко уредување, со тежиште на воведувањето на либерализам и
пазарни механизми во здравствената и социјалната заштита. Во документите
од состанокот се истакнати новите предизвици кои стојат пред медицинската
едукација поради стареењето на населението, реформите во здравството,
неурамнотежениот однос меѓу бројот на специјалистите и лекарите од општа
медицина, воведувањето и оценувањето на новите медицински технологии
кои силно продираат во животот на луѓето, како и одговорот на медицинската
професија на ширењето на пандемијата на ХИВ (СИДА) и другите современи
предизвици во здравствената заштита на населението.
3.4. Единбуршка декларација
Целта на медицинското образование е едукација на доктори кои ќе го

унапредат здравјето на сите луѓе, а таа цел на многу места, и покрај големиот
напредок на биомедицинските науки во текот на 20 век, не се реализираше.
Пациентот мора да има можност да има лекар кој е едуциран како внимателен
слушател, грижлив набљудувач, чувствителен соговорник и ефикасен клиничар.
Денес, пак, лекувањето само на по некој пациент не е доволно. Секојдневно
100
илјадници луѓе страдаат и умираат поради болести кои можат да се спречат,

кои се излечливи или кои тие сами себеси си ги нанеле, а милиони немаат
можност за пристап до здравствена заштита од кој било вид.
Тие недостатоци се утврдени уште одамна, но немаше значителни
успеси во настојувањето да се воведе поголема општествена свест во
медицинските факултети. Тие факти, сепак, доведоа до поголема внимателност
во медицинската едукација кон праведноста и еднаквоста во здравствената
заштита, кон хуманоста во работата на здравствената служба и кон
општествените трошоци за здравствена заштита.
Научните истражувања продолжуваат да носат многу корист, но на
човекот му треба повеќе од самата наука, па наставниците по медицина мораат
да појдат од здравствените потреби на целото човештво и истовремено на
поединците, како потполно комплетни единки.
Со акции во рамките на медицинските факултети веднаш можат да се
постигнат многу подобрувања, на пример:
1. ако се прошират рамките во кои се спроведуваат образовните програми,
со вклучување, во наставата, на сите можности со кои заедницата располага, а не
само на одделни болнички капацитети;
2. ако се осигура наставните програми да ги рефлектираат здравствените
приоритети и реални можности на земјата;
3. ако се осигура трајно доживотно учење со промена на тежиштето од
пасивните методи на учење, кои денес се многу раширени, на поактивно учење,
било самостојно или независно, било со туторство;
4. ако се изградат наставни програми и систем на испити така што ќе се
ценат стекнатите стручни способности и развиените општествени вредности, а не
само помнењето на фактите;
5. ако наставниците се формираат како воспитувачи, а не само како
медицински стручњаци, со надградување на нивните воспитни способности исто
како и способностите за биомедицински истражувања и клиничка практика;
6. ако се надополни подучувањето за лекување на пациентите со ставање
на тежиштето на наставата за унапредување на здравјето и за спречување на
болестите;
7. ако се интегрира научната и практичната едукација, меѓу другите, со
употреба на методите за решавање на проблемите како темели во учењето, како
во клиничката така и во јавноздравствената област;
8. со примена на методи за избор на студенти по медицина кои ќе ги вклучат
и оценат личните квалитети на кандидатите, а не само нивните интелектуални
способности и академскиот успех.
Другите подобрувања бараат поширока мобилизација, како на пример:
9. да се поттикне и олесни соработката меѓу министерството за здравство,
министерството за образование, здравството и другите во развојот на заедничка
политика, исто така и во планирањето, примената и следењето на програмата;
10. да се осигура политика на примање на студенти според потребите на
секоја земја;
101
11. да се зголеми можноста за заедничко учење, истражување и работа на

студентите и лекарите со стручњаци од другите здравствени и сродни дисциплини
како дел од подготовката за тимска работа;
12. да се протолкува одговорноста и распределбата на средствата за
континуирано/трајно усовршување.
12 август 1988
Светска конференција за медицинска едукација на
Светската федерација за медицинска едукација
со поддршка од
Светската здравствена организација,
Детскиот фонд на OOН (УНИЦЕФ),
Програмата за развој на OOН (УНДП),
градот Единбург и
Шкотската агенција за развој.
Реформата во медицинската едукација бара повеќе одговори; таа

бара проширено прифаќање на акциите, силно водство и политичка волја. Во
одделни околности ќе биде нужна финансиска поткрепа, но многу може да се
постигне со повторна дефиниција на приоритетите и распределба на средствата
со кои се располага.
Со оваа Декларација од Единбург учесниците се обврзаа и повикаа на
поддршка за промени на карактерот на медицинското образование со кои тоа
поуспешно ќе ги задоволува основните потреби на општеството. Тие, исто така,
се обврзаа дека ќе ја создадат потребната организациона рамка за остварување
на декларацијата во практиката. Сцената беше подготвена и настапи времето
за акција.
За разбирање на опишаните промени и тензии корисно е, по периодот
на традиционалните форми на студии, да се разликува периодот на модерен
приод кон медицинското образование и новите тенденции во постмодернизмот.
Таквото гледање е оправдано бидејќи упатува на тоа дека медицинските студии
се само дел од општите културни случувања.
Модерниот период на медицинското образование започнува во почетокот
на 20 век кога медицинските факултети, во своите наставни програми, воведоа
настава од природните науки. Најважната таква реформа е врзана за името А.
Флекснер (A. Flexner), кој во 1910 г. ја истакнал важноста на научниот приод
на медицината и потребата од воведување на предмети од природните науки.
Интересно е што својот предлог тој го изведува од општествената одговорност
на медицинското образование: „Медицинската професија е општествен орган,
кој не е создаден поради задоволување на склоностите и изборот на одредени
поединци, туку како средство за унапредување на телесната сила, среќа и
државна/општествена независност и успешност на непосредно поврзаните со
тие фактори“. И понатаму, на друго место: „Лекарот е општествен инструмент.
102
Кога болестите не би постоеле, не би имало потреба за доктори. А бидејќи

болестите веднаш ја надминуваат силата на нападнатиот пациент, општеството
мора да се осигура од непотребните загуби или опасности... Медицинските
факултети не можат да ја избегнат општествената критика и регулација“.
Сепак, во тоа време, таквиот став во Канада и Америка, каде што реформата
имала најголем одек, но исто и во тогашна Европа, значеше првенствено
желба за образование на поголем број клинички ориентирани лекари, кои
во својата работа ги применуваат научните методи и критично ги оценуваат
своите успеси. Таа тенденција на модерната ера го помогна интензивниот
развој на медицинската технологија и доведе до објективно подобрување
во клиничката практика, но имаше и неколку негативни последици, на пр.
ширење на механистичките сфаќања за функциите на човекот, истакнување на
медицинското дејствување надвор од контекстот на комплетноста на човекот
во конкретните животни прилики, како и намалување на способноста на
интегрирано, синтетичко сфаќање на медицината. Медицинската наука, во
практика, со големи успеси во спречувањето и лекувањето на болестите, исто
така, разви ставови кои доведуваат до запоставување на хуманите вредности
и автономијата на пациентот, запоставување на околностите, преценување на
техниката и незадржливо ширење на т.н. медикализација на животот. Освен тоа,
се шири сфаќањето за намалената улога на лекарот, кој постепено се претвора
само во техничар, стручњак за примена на научно разработените постапки, што
кај студентот создава слика за претерана важност и потреба, до детаљ, да се учат
напамет фактите и постапките, кои, како за освета, многу брзо застаруваат. Во
образованието дојде до запоставување на пошироките воспитни влијанија на
работата на судентите со другите луѓе, до тоа што се запоставуваат сфаќањата
и забележувањата на нивните потреби, почитувањето на нивната личност и
помагањето во настојувањето да си помогнат самите себеси.
Токму поновите реформи во медицинските студии, посебно по
усвојувањето на Болоњската декларација и европскиот кредит-трансфер
систем (ЕКТС) во 1999 г., се обидуваат да ги исправат тие грешки. Обидите
одат во неколку насоки: 1) поврзување на медицинските факултети со
системот на здравствената заштита; 2) воведување на нови наставни методи;
3) мултипрофесионално студирање; 4) запознавање со економските аспекти на
здравството и 5) подучување за професионалната етика.
Поврзувањето на медицинските факултети со системот на здравствената
заштита значи дека единиците на факултетот учествуваат во сите форми на
здравствената заштита и непосредно се одговорни за конкретните фоми
на заштитата, така што студентите можат да учествуваат во медицинската
практика во реални и животни рамки и на одговорен начин. Се зборува и се
пишува за медицински факултети кои се темелат на заедницата (community
based) и за такви кои се ориентирани кон заштитата во заедницата (community
oriented). Во светот е раширена мрежа од околу 250 медицински факултети кои
го пропагираат таквиот приод. Движењето започна од најразвиените земји, од
103
повеќе нови експериментални факултети, а денес е, исто така, голем и бројот на

членовите на мрежата од земјите во развој. Медицинскиот факултет во Скопје
традиционално е ориентиран кон здравствената заштита во заедницата.
Во воведувањето на наставните методи, за кои се верува дека подобро
одговараат на начинот на размислувањето и дејствувањето на лекарот, најважна
улога има клиничката практична работа и учење во текот на стручната работа.
Тоа се смета дека е незаменлив начин на учење на медицината, бидејќи само
така може да се научи начинот на препознавање и разбирање на проблемите
во сложените прилики на човечкиот живот, а посебно начинот на помагање и
медицинските интервенции во контекст на конкретните прилики. Поради тоа,
многу медицински факултети воведуваат работа на студентите со пациенти
многу рано во текот на студиите, дури и пред студентите да ги знаат сите
научни поединости за структурата и функцијата на човечкиот организам, а
речиси сите факултети во последните години од студиите имаат големи блокови
на практична работа. На Медицинскиот факултет во Скопје, за студентите по
медицина во VI година на студии, целиот 12. семестар е исполнет со практична
работа во примарната здравствена заштита. Под водство и надзор на наставник/
асистент, но со целосна лична одговорност, студентите се грижат за доделените
пациенти и ги извршуваат задачите околу секојдневната грижа за пациентите.
Кај нас, спроведувањето на практичната работа во повеќето клинички предмети
е сè уште недоволно и повеќе се сведува на набљудување и вежбање на одделни
зафати отколку на смислена и одговорна работа на студентите. За жал, на многу
места, таквата состојба продолжува и за време на стажирањето, така што е
потребна иницијатива на студентите и нивна активна желба и настојување
да работат во практика ако сакаат да го постигнат оптимумот на успешно
студирање. Кај нас и понатаму претежнува учењето од книга, што е неопходно,
но застарено и слабо успешно ако не се поврзува со клиничкото искуство и
практика.
3.5. Учење преку решавање на проблеми
Се смета дека главна улога во наставата треба да им се даде на студентите

како активни субјекти, па методите на учење да се разработуваат според
интересот на одделни студенти и да се поттикнуваат нивните иницијативи.
Тој приод стана популарен како учење преку решавање на проблеми (Problem
Based Learning). До крајот на 20 век, само десетина медицински факултети во
светот имаат наставна програма создадена целосно и исклучиво за активно
учење со помош на решавање на проблемите, практично без предавања и други
форми на наставата ex catedra. Одделни од тие факултети се многу познати
и имаат искуство со повеќе генерации на завршени студенти. Тоа се на пр.
McMaster во Канада, Maastricht во Холандија, Beer Sheva во Израел, Tromsö во
Норвешка, Медицинскиот факултет при Универзитетот на Суецкиот Канал во
Египет, Универзитетот на Јужен Илиноис во САД итн. Медицинскиот факултет
104
на Суецкиот Канал е основан во 1978 година, како иновативeн факултет да им

служи на областите на Суецкиот Канал и Синај.
Развојот на наставната програма одговори на потребите на заедницата
(пристап со концептот на примарна здравствена заштита), био-психо-
социјалната парадигма, како и на експлозијата на информациите и новите
принципи на учење. Тоа ги зема предвид новите текови во медицинската
едукација како заедница со седиште во образованието, врз база на проблем-
учење, студентот е во центарот на образованието, интердисциплинарност и
интеграција. Во тие факултети, целата наставна програма се состои од блокови
во кои студентите имаат зададени проблеми што мораат да ги решат во групи
од по 8 студенти. Тие групи имаат свои ментори и можат да се советуваат
со наставниците од различни струки, но само кога ќе формираат јасно
одредени прашања на кои не можеле да најдат одговор во литературата и во
лабораториите. Нема предмети по научните или стручни дисциплини, туку се
студира поаѓајќи од прашања и проблеми какви што се јавуваат во практиката.
На пример, ги нема предметите физика, анатомија, физиологија, патологија,
туку блоковите се како губење на крв, пречки во стомакот, замор и губење на
телесната тежина (наслови од Факултетот во Мастрихт). На Медицинскиот
факултет на Суецкиот Канал, студентите во I година на студиите добиваат и
ваков проблем: Вакцинирано е дете од 4 месеци, по што добило температура.
За да се одговори на тоа прашање, во текот на една седмица студентите мораат
добро да го формулираат проблемот и да ги распределат работите, да најдат и
да научат што се вакцини, против што се вакцинираат децата во првата година
од животот и како се вакцинираат, имунолошките процеси по вакцинацијата и
различните можности детето да добие температура по вакцинацијата. Задача
на наставникот е да ги планира прашањата така што студентот, откако ќе ги
реши сите проблеми, да добие основни знаења за сите битни поими и да знае
каде можат да се најдат поблиски податоци за тоа. Во подоцните години има сè
повеќе практична работа, при која се применуваат стекнатите знаења.
Евалуациските истражувања покажаа дека студентите кои ќе завршат
студии кои се базираат на учење со помош на решавање на проблемите не
заостануваат во знаењето зад другите студенти, дека полесно ги применуваат
научните факти и дека не се плашат од непредвидливите проблеми на кои
наидува лекарот во својата работа. Студиите се поуспешни и помнењето на
фактите е подобро, бидејќи тие се поврзани со реалниот живот, а не станува
збор за меморирање на податоци и класификација без јасна цел за што сето тоа
ќе служи. Сепак, се покажало дека можат да се очекуваат подобри резултати
кога како основа студентот има добра основна едукација.
Од учењето со помош на решавање проблеми се очекува да ги оспособи
студентите така што во иднина ќе се снајдат во поплавата на секогаш новите
научни и стручни медицински факти, кои не е можно сите да се запомнат,
но важно е да се знае каде можат да се најдат и како треба критички да се
оценат пред воведувањето во практиката. Иако наставата со помош на
105
решавање проблеми е многу слична на традиционалната метода на клиничко

подучување, оценето е дека кај нас таа не е доволно застапена, па се настојува
да се надомести со селективните (изборни) предмети кои студентите можат да
ги изберат од пошироката понуда на различни наслови.
3.6. Оспособување за трајно учење
Старото искуство дека медицината претставува доживотни студии (Ars

longa - vita brevis, според Хипократовите записи), денес, покрај развојот на
модерната технологија за информирање и комуникација, добива нова димензија.
Се препорачува оспособување за трајно учење, што вклучува познавање
на изворите на податоците и селекција на она што е важно. Меѓународната
соработка во областа на медицината денес е поголема од секогаш. Поради
тоа, стана нужно познавање на барем уште еден странски јазик, особено за
припадниците на помалите народи. Речиси 80% од целата стручна литература
денес се објавува на англиски јазик. Следат рускиот, германскиот и францускиот.
Она што некогаш бил латинскиот, како меѓународен јазик во црквата и во
науката, тоа денес, во многу области, па и во медицината, стана англискиот
јазик.
Комјутерската и видеотехнологијата, паралелно со развојот на
неинвазивните методи на дијагностиката, кои се базираат на анализа на
слики (т.н. image-експеримент технологија, на пр. ултразвук, молекуларна
резонанција и многу други), доведуваат до нови форми на документација, а
и учење во медицината. Можноста за тродимензионален приод на сликите
од кој било дел на телото дава ново сфаќање за структурата и функциите на
телото. Современите истражувања покажуваат дека лекарите имаат особена
смисла за визуелна анализа и помнење, како и често поразвиена способност на
просторниот (специјалниот) фактор на интелигенција. Исто така, познато е дека
лекарите со задоволство ги користат визуелните и комјутеризирани помагала
при учењето. Развојот на телемедицината, што овозможува консултација
на стручњаците на големи растојанија и развој на учењето на растојание
(е-learning, distance learninig), станува секојдневие кое сè повеќе бара добро
снаоѓање во шумата на податоци од медицинските науки и технологии.
Поради сето тоа потребно е дополнително подучување за начинот
на трајното учење и усовршување. Како што денес може јасно да се види,
најголемата разлика меѓу додипломското и подоцнежното учење не е само во
технологијата, туку особено во знаењето кое треба да се учи од сопствените
искуства. Додека во додипломската настава првенствено се учат научните
структури и начелата на етичките вредности, во постдипломската настава, во
усовршувањето во периодот во кој стручњакот веќе работи, станува битно да се
оцени веројатноста на појавата и прогнозата, како и користа од интервенцијата
врз основа на сопствените и туѓите искуства. Не треба старото да се учи повторно
на нов начин, што може да има спротивен ефект и да доведе до чувство на
106
несигурност, туку треба да се усоврши критичката рефлексија за сопствената

практика и да се унапреди познавањето на веројатноста на одделните појави,
проблеми и болести, како и корисноста на одделните постапки на лекарите,
од советувањето на пациентите итн. Додека студентот по медицина ги учи
симптомите на одделните болести и нивното разликување, па знае да ги наброи
методите за лекување на одредена болест, во подоцнежниот професионален
живот сè поважно е тој да знае да провери која е веројатноста за одделните
појави и која е користа од одреденото лекување. Бидејќи не може сè да искуси
сам, или искуството поради приликите и случаите му е искривено, тој мора да
учи и од искуствата на другите.
Се бараат нови концепции за медицинските студии кои ќе им помогнат
на студентите, како лекари, да не останат изолирани од другите здравствени
работници со кои, по студиите, сè почесто мораат да соработуваат. За да се
постигне тоа, повеќе факултети во светот се обидуваат во една фаза од студиите
да воведат заедничко мултипрофесионално студирање на лекарите заедно со
другите здравствени работници. Беше потребна подготовка од повеќе од десет
години за таквите студии да профункционираат, кој е најрадикален пример во
Европа, како регионален Здравствен универзитет во Linköping во Шведска, каде
што лекарите се едуцираат заедно со медицинските сестри, физиотерапевтите,
работните терапевти, со лабораториските техничари и со социјалните работници.
Учењето се спроведува со опишаната метода на решавање на проблеми и со
рано воведување на пациенти во наставниот процес. Тежиштето е особено
ставено на примарната заштита, на превентивната медицина, на ориентацијата
кон заедницата. Дополнителна карактеристика е заедништвото на различните
профили на здравствени работници кое се настојува да се постигне со заедничка
воведна настава, заедничка настава за одредени теми и интензивно перманентно
оспособување за комуникација и за тимска работа. Примерот покажува и силни
традиционални отпори кон таквите промени. Сепак, одделните настојувања,
а особено увежбувањето на комуникацијата и соработката, како со другите
стручњаци така и со пациентите, денес се пренесуваат и на многу други
училишта. Кај нас има обиди за мултипрофесионална едукација во системот
на трајното усовршување во одредени струки, но во додипломската настава се
пропуштаат многу прилики. Секако, повторно зајакна настојувањето студиите
за лекарите што повеќе да се одделат од студиите за сестрите и за другите
здравствени работници, иако и во едната и во другата група на студенти
учествуваат поголем број исти наставници.
Цената на медицинското дејствување станува сè поголема.
Здравствената заштита, со оглед на средствата што се вклучени во неа и со
оглед на влијанието на другите форми на производство (фабрики за медицинска
опрема, лекови, прехранбени производи, индустрија врзана за здравствениот
туризам и рекреацијата, што е сé поврзано со здравството), во најразвиените
земји станува дејност со една од најголемите концентрации на капитал.
Според прогнозите, тие тенденции и понатаму ќе растат и покрај мерките што
107
се преземаат. При тоа, моќта на лекарите е голема. Таа се гледа во обртот и

насочувањето на големи средства со помош на голем број, наизглед ситни,
стручни решенија за лекувањето, за работната спсобност и за препораките
за начинот на живот. Сè поголемата здравствена потрошувачка го поставува
прашањето за рационалноста во трошењето на средствата, па во медицинските
студии сè повеќе се внесуваат елементите на менаџмент и управување со
здравството. Некогаш тоа било табу тема бидејќи се сметало дека е преголема
опасност ако лекарот, во текот на својата медицинска работа, почне да
размислува и за тоа колку чини некој лек и дали се исплатуваат одредени форми
на лекување, а особено ако почне да прави разлика во постапките со богатите
и со сиромашните пациенти. Сепак, молчењето за тие принципи во текот на
студиите сè повеќе се оддалечувало од практиката, па лицемерието почна да ги
нагризува и етичките начела и чесноста на струката. Поради тоа, иако сè уште
внимателно, преовладува мислењето дека во образованието на лекарот мора
да се вклучи и сфаќање на цените на одделните постапки и трошоците кои ги
создава лекарот со своите постапки.
3.7. Подучување за професионалната етика
Во најново време, во медицинските студии повторно се истакнува

големото значење на подучувањето за професионалната етика. Тоа се јавува
паралелно со свеста за тоа колку чини здравствената заштита, но, исто така, и со
сè поголемиот број етички дилеми во врска со нараснатата технолошка моќ на
медицината (вештачко одржување на животот по церебралната смрт, одржување
на животот и покрај страдањата и изразито спротивната желба на пациентот)
и во врска со можностите за вештачко оплодување, трансплантацијата на
органи, спроведувањето научни експерименти и испитување на лековите
врз пациентите итн. Таа тенденција, со ширењето на пазарното влијание во
современите реформи во здравствената заштита, особено се актуализираше.
Во новите услови, одговорноста на медицинската професија за социјалната
праведност и за рамноправноста на луѓето во здравствената заштита расте.
Проблемите со примената на принципите за автономија и права на пациентите
со традиционалното етичко начело дека животот е света работа бара не само
познавање на етичките правила, туку и длабоки морални ставови и дејствувања
на лекарите, а спротивностите меѓу овие две добри етички начела кои се јавуваат
во животот се сè поочигледни. Тие бараат поголемо внимание и воспитување
во периодот на додипломската настава, а, исто така, подоцна и поактивен став
на медицинската професија кон етичките пропусти на одделни членови, па на
тоа треба да се предупредат и студентите. Искуствата покажуваат дека не е
доволно само учење на принципите, туку е потребно учество во примената на
тие начела во практика, во сите предмети и во практичната работа на студентите.
Неколку интересни истражувања на медицинските факултети во САД покажаа
дека студентите по медицина, во голем број (околу половината од нив), во
108
првите години од студиите продолжуваат со вообичаеното ученичко/студентско

мамење, кое по својот карактер не е злонамерно и не им штети на другите, туку
повеќе на оној што мами. Од таа група, според споменатото истражување, во
подоцнежните години од студирањето се регрутираат најголем број од оние кои
таквото мамење го продолжуваат и во клиничкиот дел од студиите (10-15%),
што, тогаш, сè почесто се случува на сметка на квалитетот на лекувањето, а и на
штета на пациентот. На пример, во приказот на состојбата на пациентот лажно
се известува дека се извршени прегледи кои, во суштина, не се направени, дека
сигурно се располага со податоци за кои студентот не знае и сл. Резултатите
од истражувањата покажуваат дека од таа група се јавуваат најмногу такви (за
среќа само неколку проценти) кои ги кршат етичките правила на струката и во
периодот по дипломирањето. Исто така, се покажува дека без силни морални
корени кај студентот, наставата за медицинската етика не е успешна. До
промена не може да доведе само наставата, туку, во периодот на додипломската
настава, се потребни и воспитни мерки, активна работа со луѓе, учествување
во животот на заедницата.
Современите сознанија за медицинското образование накратко можат
да се прикажат со споредба на медицинските студии со откривање на нов
континент или некој нов непознат остров:
Од далеку, од бродот со кој пловиме, се гледаат само врвовите,
спектакуларните успеси на современата медицинска наука и технологија. Кога
ќе се приближиме, гледаме дека тие успеси се должат на искусното решавање
на лекарот, а кога ќе се приближиме уште поблиску, станува јасно дека такво
искуство не би можело да има без активното забележување и сфаќање на
стручњакот, а особено без успешната комуникација меѓу лекарите, пациентите
и заедницата. Дури кога ќе се закотвиме покрај островот и ќе зачекориме на
неговото крајбрежје, станува јасно дека тој е создаден на цврст морал и етички
правила.
109
4. ОСНОВИ НА МЕДИЦИНСКАТА ЕТИКА И ЕТИЧКИ ДИЛЕМИ

ВО ЈАВНОТО ЗДРАВЈЕ И ЗДРАВСТВЕНАТА ЗАШТИТА
Интелектуалците ги решаваат проблемите, гениите ги превенираат.

Albert Einstein
Студентот на медицина, идниот лекар, од самиот почеток на студиите

мора да се запознае со основните принципи и содржини на медицинската
етика. Има многу причини за тоа. Во суштина, етичкиот профил на секој
стручњак почива на моралните темели кои кај секое лице се градат од неговото
раѓање. На тие темели, секој поединец во текот на животот сам, со помош
на своите блиски, родителите, пријателите и особено наставниците, ја гради
конструкцијата на своите животни и морални вредности. Таа изградба ќе трае
доживотно, бидејќи тешко ќе се најде лице кое со мирна совест ќе може да
каже дека целосно го изградило својот морален лик и дека не му се потребни
никакви подобрувања. Колку висока ќе биде градбата, ќе зависи од структурата
и материјалот на темелите, но и од свесната позитивна тенденција и темпото
на градење. Медицинските студии се период кога студентот мора, покрај
стекнувањето големи количества на знаење што е потребно за извршување
на сложените и изискувачки задачи на лекарската професија, поинтензивно
отколку порано, да поработи на понатамошната изградба на своите морални
карактеристики за постепено да го изгради ликот на совесен, посветен, чесен и
пожртвуван лекар, т.е. член на професијата која по природата на својата работа
секојдневно решава за човечките судбини и живот. Искушението почнува уште
во текот на напорните студии кои бараат многу работа и откажување, на што
постепено се придружува и сочувствувањето со човечките проблеми, болести
и страдања. Лекарските решенија честопати се многу тешки, без можност
за потпирање на цврсти правила и препораки во стручната литература и
законските прописи, и најчесто од нас самите зависи колку ќе собереме знаење,
трпение и сила за да донесеме најповолно решение за пациентот.
Етиката се однесува на правила на однесување меѓу членови на која
било група во општеството. Моралот во општеството се однесува на претставата
за тоа што е „правилно“ и „неправилно“ кај широкото социјално ниво на
интеракција. Општествените стандарди за моралот или моралните вредности
на општеството се основа за многу закони како начин на поддржување на тие
морални вредности на општеството.
4.1. Принципи на биомедицинската етика
Етичките содржини не се нешто што студентите на медицина за

првпат во животот го слушаат во тек на медицинската настава, како што е
случајот, да речеме, со ембриологијата или физиологијата. Студентите преку
110
масовните медиуми, како и сите други граѓани, константно се изложени

на етички теми и проблеми, како што се абортусот, евтанзијата, кадавер-
трансплантацијата и др. Тие теми во медиумите обично се прикажани на
популарен, сензационалистички начин, најчесто како основа за расправа и
спротивставување на мислењата на различни, главно видни луѓе и стручњаци,
чии ставови по правило се исклучително силни, цврсти, непоколебливи, па и
непопустливи и тврдоглави. Претходната изложеност на етичките содржини,
кај неискусниот студент, кој сè уште не бил соочен со реална ситуација во
која би морал одговорно да донесе судбоносно решение за пациентот, може
да создаде привид на познавање и разбирање на содржините. Сè може да се
чини некако познато и едноставно, без проблеми и дилеми, јасно и обично,
што не го мотивира студентот во наставата да направи напор, да размисли и
да се обиде да го пронајде најдоброто решение. Студентот учи за проблемот,
а при тоа никој не бил посебно одговорен за судбината на одреден поединец,
туку ставовите се изнесуваат и се бранат во релаксирана атмосфера, без
неволите и страдањата на конкретното лице за кое треба да се донесе решение
и тоа да се спроведе со сите стравови и грижи на совеста поради неговите
можни последици. Поради тоа, во наставата студентот треба повеќе да се
соживее со животните (вообичаени) проблеми на секојдневната практика и
со начинот на нивното решавање, како и со анализирањето на проблемот на
систематски начин, со почитување на трајните вредности и со употреба на
општо прифатените принципи, по логичен ред и со јасни чекори. Прво треба да
се прифати речникот и граматиката на етичките случувања и истовремено да се
јакне свеста за важноста на етичките основи во клиничкото решавање, за кои
мора да се оспособи во текот на студиите и усовршувањето со цел тој да може
со полна совест да ги донесува најдобрите решенија за своите пациенти. За тоа
ќе му бидат потребни, како солидни теоретски основи и етички погледи, така
и лични убедувања и интереси да постапува етички, но и практично искуство
(стекнато со вежби и семинарски расправи) кое етичката анализа и решавањето
ќе го направи интегрален дел на неговата подоцнежна секојдневна практика,
болничка и вонболничка, јавна или приватна.
За почеток, студентот треба да ги запознае етичките принципи, кои ќе
му овозможат културолошки неутрален приод во размислувањето за етичките
теми. Во суштина, медицинската етика, како и секоја друга професионална етика,
е дел од општата општествена етика и морал, односно дел од културолошките
и цивилизациските морални вредности и достигнувања на одредена заедница,
цивилизација или народ, пренесени во етички правила на однесување, закони
и друга регулатива. Сепак, не смее да се заборави дека, покрај општиот морал
и култура, секое општество си донело и специфични препораки, деонтолошки
прописи и закони, па и декларирало различни (човечки и други) права, и
посебно права на пациентите, што ќе влијае на донесувањето на решенија во
одреден момент, кога ќе се соочиме со пациентот и со неговата неволја.
Големите можности на медицинските науки, расположливоста со
111
бројни методи и разновидноста на капацитетите на здравствената заштита и

средствата ја прават ситуацијата уште посложена, а донесувањето решенија
уште потешко. Сепак, сите спомнати критериуми не се нешто кон што лекарот
би морал да ги подреди своите етички убедувања. На лекарот (т.е. на неговата
професија) на прво место му е пациентот и неговата корист од препораките
за здравјето, квалитетот на живеењето, функционирањето, репродукцијата,
работниот век и способноста и воопшто сето она што на луѓето им ја дава
смислата на животот. Тоа значи дека лекарот при донесувањето решенија во
својата работа, во прв ред ќе се раководи со етичките критериуми и дека тие ќе
бидат надредени над сите останати гореспоменати критериуми. Хиерархијата
е прикажана во шема 3.
Културолошкиот неутрален приод во размислувањето за етичките теми
во здравствената заштита доаѓа до израз веќе неколку века. Во суштина, како
болестите така и човечките страдања не познаваат граници ниту ги признаваат
верските, расните и политичките причини. Поради тоа, моралниот приод
во лекарското дејствување не смее да се разликува од една до друга епоха,
култура, земја или општествено уредување. Во делото „Етика“ на Аристотел
(4 в. пр. н.е.) се внесени многу принципи на етика и дејства за постигнување
добар или посакуван крај/исход/резултат. Концептите на Аристотел за етиката
потсетуваат на библиските заповеди од „Стариот завет“ и учењата на Исус
од Назарет. Подоцна, филозофијата и етиката на Аристотел и верувањата на
еврејско-христијанските заедници биле модифицирани од Џон Стјуард Мил
и Емануел Кант во етички теории познати како утилитаристички (најголемо
добро за најголем број луѓе).
Шема 3. Хиерархиски редослед на критериумите при лекарското

решавање
МЕДИЦИНСКА ЕТИКА
КУЛТУРА И МОРАЛ
СТРУЧНИ ПРЕПОРАКИ
ДЕОНТОЛОГИЈА
ЗАКОНИ, ПРАВА И ПРОПИСИ
ТЕХНИЧКИ И МАТЕРИЈАЛНИ МОЖНОСТИ
(Приспособено од Nicole Lery, 1994.)
4.2. Основни морални убедувања и принципи во медицинската

теорија и практика
Етичкиот приод во медицината се базира на четири основни морални

принципи/убедувања на лекарот: 1) почитувај ја авономноста на лицето (за
самоопределување и одлучување); 2) прави добро (добротворност); 3) не прави
112
зло (непорочност); 4) биди праведен (правда). Притоа треба да се зема предвид

конкретната ситуација во која тие убедувања се применуваат. Приодот нуди
општа морална аналитичка рамка и основен морален јазик. И покрај тоа што не
даваат пропишани правила, тие принципи можат да им помогнат на докторите
и другите здравствени работници да донесуваат решенија кога тие ги засегаат
моралните прашања што се јавуваат во нивната работа. Тие четири принципи
се основа на медицинската етика и ги опфаќаат повеќето морални теми кои се
појавуваат во здравствената заштита.
Сите четири принципи не се со еднаква тежина во секоја ситуација
и активност. Со етичка анализа и транспарентност гласно ги артикулираме
сите наши аргументи за истакнување на еден принцип над другите (на пр.
за изолација на инфицирани лица заради доброто на целата популација,
карантин во 14 век, а сега ХИВ/СИДА). Во модерната медицинска практика
и истражувања има нови ситуации и дилеми: на пр. при трансплантација на
органи и ткива, интензивна нега на пациент со церебрална смрт, генетски
инженеринг, нови репродуктивни технологии, ХИВ/ СИДА итн.
Принципот вреди само додека не е во конфликт со некој друг морален
принцип, а ако е, мораме да бираме меѓу нив. Приодот не пружа метода на
бирање, што е извор на незадоволство кај луѓето кои мислат дека етиката
се состои само од збир на пропишани правила и дека, кога алгоритмот или
компјутерот (или нашата меморија) ќе се нахрани со адекватни информации,
со „стискање на копчето“ може да се добие одговор. Сепак, четирите принципи
можат да послужат како општ збир на морални убедувања и како заеднички
морален јазик. Во секој одделен случај, пред да дојдеме до сопствениот одговор,
проблемот ќе го разгледаме од аспект на секој принцип, користејќи се со својата
морална теорија за бирање меѓу принципите кога тие се спротивставени.
4.2.1. Почитување на автономијата и

свесна согласност на пациентот
Автономијата - како самостојност, индивидуално право за
самоопределување, слобода, човечки дигнитет или независност - можеби е
подобро опишана како доброволна самостојност, и е посебно обележје на сите
морални фактори. Оној што има автономија може да донесува свои сопствени
свесни, намерни и доброволни решенија. Почитувањето на автономијата како
принцип претпоставува и морална обврска да се почитува автономијата на
другите, додека тоа е во согласност со еднаквото почитување на автономијата
на сите на кои се однесува. Почитувањето на автономијата, исто така, значи
со другите да се постапува така што тоа ќе биде цел, а никако средство на таа
постапка (една од Кантовите формулации на неговиот категоричен императив).
Луѓето не сакаат, и не е во нивни интерес, да бидат чие било средство или средство
на кое било случување, туку сакаат да бидат цел некому или цел на случувањата.
Особено во здравствената заштита, пациентот сака да биде цел на случувањата,
а не нечие средство (средство за нечија заработка, напредок, слава, афирмација).
113
Дури и во експерименалните ситуации, пациентот треба да се гледа како цел на

случувањата, иако на прв поглед се чини дека тој е средство. Крајната цел на
експериментот секогаш мора да биде придобивка на пациентот/тите (откритие
или доказ дека она со што се експериментира е успешно во зачувувањето или
подобрувањето на здравјето на пациентите).
Почитувањето на човечката автономија во здравствената заштита
подразбира многу нешта. Тоа изискува од нас да се посоветуваме со луѓето и
да добиеме нивна согласност пред да преземеме што било за да им помогнеме.
Тоа е т.н. информирана или свесна согласност (informed consent) или, поточно,
согласност на информиран и свесен пациент, т.е. пациент кој ја разбира својата
ситуација, ги знае предностите и последиците од различните решенија од кои
треба да донесе едно решение, и е оспособен да го донесе без страв што би ја
намалило неговата способност за донесување најдобро решение, и без други
притисоци.
Може да се наведат повеќе примери на кршење на човековите права
со непочитување на автономијата на личноста во текот на 20 век. Тускиџи-
експериментот во САД, во тек на неколку децении во 20 век, имал за цел да
се испита природната историја на сифилисот кај заболени, без тие да бидат
известени за болеста и без да бидат лекувани, со грубо кршење на автономијата
на личноста. Сега во САД има законска регулатива „право да знам“. Во
нацистичките логори биле правени експерименти на човечката издржливост.
Иницијативите за донесување меѓународна регулатива резултирале со
усвојување на Хелсиншката декларација за почитување на етичките принципи
при научните истражувања, која се однесува и за клинички и за епидемиолошки
студии со луѓе. Таа содржи етички упатства, бара формирање етички комисии/
тела на институционално и национално ниво во одделните земји.
Исто така, бројни се примерите за научна измама на истражувачите при
застапување на комерцијалните интереси на фармацевтски компании и други
спонзори на нарачани истражувања и научни публикации. Во САД, во 1992 г. е
формирана Канцеларија за научен интегритет (Office of Research Integrity - ORI),
со задача за промовирање на научноистражувачкиот интегритет и чесност,
воспоставување критериуми за добра истражувачка практика, развивање на
препораки и насоки за образование во научниот интегритет и чесност, но и
да води постапки и да ги проверува обвиненијата за недолично однесување
и прекршоци во научната работа во биомедицината. По примерот на ORI во
многу земји се воспоставени национални тела за етика во науката.
Почитувањето на автономијата на индивидуата се ограничува кога треба
да се заштити здравјето на други лица. На пр., правото на избор за пушење е
лично право, но само ако тоа не им штети на други.
Медицинската доверливост (лекарска тајна), исто така, е разбирлива
сама по себе при почитувањето на авономијата на луѓето. Немаме никакви општи
обврски да ги чуваме тајните на другите луѓе, но како здравствени работници
со изрека/заклетва им ветуваме на пациентите, или тоа се подразбира, дека
114
информациите кои ни се доверени ќе ги чуваме како доверливи. Одржувањето

на ветувањето е начин да се почитува човечката автономија. Еден аспект од
сопственото живеење зависи од можноста да веруваме во ветувањата кои ни ги
дале другите. Без такви ветувања за доверливост, исто така, е многу помалку
веројатно дека пациентот ќе ги изнесе податоците, често многу интимни и
чувствителни, кои се потребни за најдобра заштита на неговото здравје. Според
тоа, без почитување на тој принцип не можеме да сметаме на целосна искреност
на пациентот, па според тоа ни на комплетен увид во неговите проблеми. Тоа
значи дека со одржувањето на доверливоста, лекарот ја почитува автономијата
на пациентот и ќе може постручно и поуспешно да ја извршува својата работа.
Исто така, почитувањето на автономијата подразбира да се каже вистината
(вистинољубивост) и да се биде верен кон професионалните обврски (верност).
Вистината е дел од одговорот меѓу моралните субјекти кога комуницираат
меѓу себе и тоа се подразбира само по себе. Луѓето го организираат својот
живот под претпоставка дека нема да бидат измамени, а нивната автономија
ќе биде повредена ако се измамени. Поради тоа, безрезервното почитување на
автономијата на пациентот од нас изискува да не го лажеме, на пр. за неговата
дијагностицирана болест, освен ако е потполно јасно дека пациентот сака да
биде излаган. Почитувањето на автономијата од нас бара да бидеме на време
на договореното место, состанок или средба, бидејќи договорениот состанок е
своевидно заемно ветување. Тоа значи дека ако не се држиме до договорот, го
прекршуваме ветувањето. Лекарот не треба да доцни во амбулантата и да ги
остава пациентите да чекаат. Точноста е индивидуална особина, но исто така и
културно обележје и, секако, одраз на менаџментот на организацијата.
Треба постојано да се има предвид дека сите наши контакти со пациентите
се случуваат во ситуација на делумно нарушена нивна автономија. Веќе самото
доверување на некоја пречка, тегоба или неспособност за многу пациенти не е
пријатно. Пречките, тегобите и, често, физичката болка која пациентот ја трпи
поради самата болест, à priori ќе ја намали неговата автономија. Неретко и ние
придонесуваме кон тоа при испитувањата или интервенциите кои не се секогаш
пријатни, а често знаат да бидат и болни (на пр. ректален преглед или инјекција).
Поради тоа мораме да се трудиме да ја почитуваме автономијата на пациентите
барем таму каде што можеме.
Комуникациските способности се важни. Лекарот мора да биде способен
добро да комуницира, што е неопходно за на пациентот да му се даде адекватно
известување за интервенцијата која се предлага и за да бидеме сигурни, но и за
пациентот да биде сигурен дека ја сака таа интервенција. Освен тоа, единствено
така можеме да знаеме кога пациентот не сака известување, бидејќи одделни
пациенти не сакаат да им се каже лоша прогноза или не сакаат да учествуваат
во решавањето за изборот на лекувањето. Тоа решение му го оставаат на својот
доктор. Почитувањето на таквиот став покажува исто толкаво почитување на
автономијата на пациентот, како и давањето на иинформацијата која пациентот
ја бара. Сепак, искуствата сведочат дека повеќето пациенти сакаат да бидат
115
известени повеќе, а не помалку, и дека сакаат да учествуваат во донесувањето на

решенијата за својата медицинска заштита.
4.2.2. Прави добро и не прави лошо

Добротворноста се однесува на потребата, преку намерните активности,
да се прави добро, а притоа да не се нанесе штета (античка максима „primum non
nocere“ - прво, не прави зло). Но, секогаш кога се обидуваме да им помогнеме на
другите, неизбежна е опасноста да им наштетиме. Поради тоа, здравствените
работници мораат да го имаат предвид принципот на добротворството и
нештетноста заедно, како и основната цел да се постигне поголема корист
отколку штета. Но, кога немаме обврска (или не ја препознаваме) да им
користиме на другите, тие два принципа мораме да ги разгледуваме одделно
(бидејќи секогаш имаме обврска да не наштетуваме). За да ги постигнат тие
цели, здравствените работници поминуваат строга и ефективна едукација и
практично оспособување пред и во текот на целиот професионален живот.
Истовремено мораме да ја почитуваме автономијата на пациентот, бидејќи
она што еден пациент ќе го смета за корисно, на друг може да му се чини
како штетно. На пример, за една жена со рак на дојката, отстранувањето на
градата (мастектомија) значи идна чиста корист, додека друга, уништувањето
на еден аспект од својот женски идентитет, ќе го смета толку штетно што ни
идната шанса за продолжено траење на животот нема да го види како корист.
Наша непосредна, несомнена морална обврска е да ги познаваме резултатите
од ефективните медицински истражувања, особено веројатноста за различните
штети и користи кои можат да настанат од предложените интервенции на
здравствената заштита. Сепак, обврската да се произведе чиста корист
изискува да дефинираме која е веројатната корист, а која е можната штетата од
очекуваниот резултат на предложениот зафат. Тој проблем на моралната рамка
е посебно важен во клиничката практика и медицинските истражувања, во
социјалната медицина и во јавното здравје.
Како нова морална обврска во здравствената заштита во последните
две децении се јавува обврската на здравствените работници да им помогнат на
пациентите како би влијаеле повеќе на сопственото здравје и на здравствената
заштита (концепт за унапредување или промоција на здравјето). Во суштина,
тоа е една обврска која ги соединува двете морални обврски, да се прави добро
и да се почитува автономијата, а целта е да му се помогне на пациентот неговата
автономија да не биде само почитувана, туку и зголемена.
Добротворноста е основен етички принцип во јавното здравје за
заштита на здравјето на групации и целото население во една земја, како на пр.
преземање мерки за контрола на заразните болести, ерадикација на големите
сипаници и детска парализа, интензивните активности во 19 век за градење
системи за хигиенско водоснабдување и за отстранување на отпадните материи
(санитарна револуција) итн. Многу нови предизвици се поврзани со т.н.
„втора епидемиолошка револуција“: висока застапеност во моридитетот и во
116
структурата на причините за смрт на КВБ, малигните неоплазми, сообраќајните

повреди итн.
Барањето за промени во однесувањето на луѓето треба да е базирано на
цврсти докази или ќе има незадоволства заради ускратување на задоволствата
кои често се асоцирани со ризик-факторите поврзани со стилот на живот.
Јавното здравје има обврска за работа со луѓето, да ги охрабрува, да ги
едуцира и да прави сè што е потребно за нивно подобро здравје. Право на
здравје е основно право, но кој треба да го обезбеди или чија одговорност е
тоа? Истакнувањето на личната одговорност за здравјето создаде основа за
„обвинување на жртвата“ за болеста како последица од лошото однесување
кон здравјето. Нарушеното здравје или инвалидност не секогаш е во корелација
со квалитетот и задоволството од животот. Има повеќе примери за лица со
посебни потреби кои имале среќен живот и за здрави лица кои биле несреќни.
4.2.3. Принцип на праведност/ правда/ биди праведен

Четвртиот изворен морален принцип е принципот на праведноста.
На праведноста често се гледа како на синоним за чесноста. Праведноста
во здравствената заштита накратко може да се опише како морална обврска
за соодветно дејствување врз основа на чесна проценка меѓу еднаквите
спротивставени права. Во етиката на здравствената заштита, праведноста
подразбира три категории на обврски: а) чесна распределба на скудните
средства - праведност во распределбата (distributive justice); б) почитување
на човечките права, т.е. праведност базирана на човечките права (right based
justice); в) почитување на морално прифатливите закони - законска праведност
(legal justice). Аристотел рекол дека праведноста е повеќе од чиста случајност.
Еднаквоста, во суштина, многу често е базирана на праведноста, но со луѓето
може да се постапува неправедно дури и ако со сите се постапува еднакво.
Уште од дамнешното минато е познато дека е важно со еднаквите да се
постапува еднакво (хоризонтална еднаквост), а со нееднаквите нееднакво
(вертикална еднаквост), сè додека тоа се морално одмерени нееднаквости.
Кога основните етички принципи се меѓусебно спротивставени, се јавуваат
значителни морални проблеми. Кога е невозможно да се осигура доволна
здравствена заштита за да се задоволат потребите на сите кои имаат потреба од
неа, прашање е како да се распределат ограничените средства за здравствената
заштита со оглед на широките потреби на луѓето за здравствена заштита. На
што да се даде приоритет?
Посебно значење има праведноста во достапноста на здравствената
заштита. Треба ли на здравствените работници да им се дозволи да им даваат
предност на потребите на „своите“ пациенти или на сите да им се осигура
еднаква достапност до здравствената заштита? Можеме ли да им ја дозволиме
на луѓето најголемата можна слобода на избор на сопствена здравствена
заштита, и како да се постигне максимална можна корист во рамките на
расположливите средства, а истовремено да се почитува автономијата на
117
луѓето што ги издвоиле и здружиле средствата за здравствена заштита така

што да ги намалиме придонесите и трошоците на здравственото осигурување?
Сите тие критериуми за праведна распределба на средствата за здравствената
заштита можат да бидат морално оправдани, но не можат да бидат потполно
задоволени сите истовремено. Слични морални конфликти се појавуваат и во
врска со праведноста базирана на човечките права и со законската праведност.
За да донесеме правилно решение во таквите ситуации, мораме да се
обидеме да ги исклучиме причините кои немаат морална основа. Да речеме,
кој со драга волја би бил пациент на доктор кој е претежно преокупиран со
сопствените интереси, на пример со примање мито од производителите
на лекови или дури и од пациентите? Постапката која прави разлика меѓу
пациентите, врз основа на личните склоности или предрасуди, не може да
даде праведна, ни морално прифатлива основа за распределба на скудните
средства на здравствената заштита, ниту за која било друга категорија на
праведност. Уште повеќе, докторот не смее да има улога на оној кој ги казнува
пациентите или кој им суди (victim blaming). Пример, пушачот кој и покрај
нашето предупредување пуши не смееме да го лишиме од антибиотик или
тешкиот алкохоличар со оштетување на хепарот поради алкохол да одбиеме
да го упатиме на специјалистички преглед, или полесно повредениот студент,
кој под дејство на алкохол го скршил татковиот автомобил, да го оставиме да
чека, сметајќи дека за состојбата во која се наоѓаат самите си се криви, не е
праведна ни морално прифатлива основа за рационализирање на медицинските
средства.
Освен тоа, лекарот не смее да се расфрлува со средствата, па ако е
веројатно дека поевтиниот лек ќе произведе иста корист за пациентот како и
поскапиот, мора да го препишеме поевтиниот. Ако, пак, верува дека скапиот
лек ќе дејствува многу подобро, треба него да го препише. Тоа не треба да се
нареди со пропис, наредба или позитивна листа, тоа е на совеста на докторот,
бидејќи понекогаш не може да се постигне ефект со поевтин лек, но понекогаш
може; во прашање е вештината на докторот за проценка и неговата креативност
во лекувањето и моралната категорија во призмата на дистрибутивната правда.
Освен тоа, мораат да се почитуваат правата на пациентите, па, да речеме, иако не
го одобруваме начинот на живот на пациентот, не би било морално прифатливо
да се одбие да му се даде боледување ако не може да работи поради болест.
Според тоа, немаме право да му дадеме боледување на пациентот само за да
му овозможиме да работи на некое друго место и при тоа да заработи нешто
на страна.
4.3. Праведност и почитување на морално прифатливите

закони
Лекарот е обврзан да се придржува до морално прифатливите закони. На

пр., со закон е обврзан да ги извести надлежните институции дека пациентот има
118
една од т.н. карантински болести, иако е свесен дека тоа е кршење на довербата
на пациентот и лекарската тајна. Ако веруваме дека законот не е морално
оправдан, морално сме повикани да го прекршиме, но тоа не ни дава законско
право да го прекршиме, па мораме да бидеме подготвени да се соочиме со
законските последици. Законот е морално прифатлив ако е донесен во рамките
на демократски политички систем, кој во основа ја почитува автономијата, кој
ги застапува спротивните гледишта во рамките на својата популација и кој
донесува закони врз основа на одредени заеднички морални вредности што ги
одразуваат четирите темелни принципи. Поради тоа морално сме обврзани да
го почитуваме. Сепак, факт е дека законите се донесуваат со гласање во корист
на мнозинството, па, логично, речиси секогаш постојат малцинства на кои
законот им е на штета. Јасно е дека не сме должни да правиме добротворство
на сè и секому, но истовремено имаме јасна несомнена обврска никому да не
му штетиме.
Дури и ако се согласуваме дека рамката на принципите за почитување
на автономијата е сеопшта и дека ги опфаќа сите автономни субјекти, кој
или што се смета за автономен субјект? Кому или на што се однесува нашата
обврска скудните, недоволни средства да ги распоредиме чесно, во согласност
со принципот за праведност? На сите луѓе во светот, на сите идни луѓе или
само на луѓето од нашата сопствена земја? На децата, жените, работниците,
старите лица, лицата со посебни потреби и кој или што може да ужива права?
Имаат ли растенијата права? Има ли околината права? Има ли уметничкото
дело права? Имаат ли животните права, и ако имаат, кои животни? И обратно,
од кого носителите на правата можат да бараат да ги исполни претпоставените
морални обврски? Слични прашања ја преокупираат и областа на законската
праведност. За здравствените работници, одделни прашања, за среќа, се
разрешени со посебниот однос со нивните пациенти. Посебно во рамките
на добротворството, сите работници имаат морална обврска да им помогнат
на своите пациенти. Пациентите спаѓаат во рамките на должностите на
здравствените работници - должности за добротворство (да се прави добро). Во
суштина, во здравствената заштита обврските ги преземаат професионалците
и сите искажуваат подготвеност да им помогнат на своите пациенти и тоа
да го направат со најмала можна штета. Таа обврска, во општеството во кое
тие ја вршат практиката, се подразбира сама по себе, како неформално така
и на основа на законските правила и прописи што делумно ги дефинираат
должностите на здравствените професионалци во здравствената заштита.
119
4.4. Релативно значење на принципот на автономија и право

на живот
Две прашања се од посебна практична важност; на кого се сè однесува

принципот за почитување на автономијата, и кој и што има право на живот?
4.4.1. Автономен субјект

Принципот за почитување на автономијата претпоставува автономен
субјект, но кој или што е тоа автономен субјект? Треба или не треба да се почитува
решението на 14-годишно девојче да зема орални контрацепциски средства, е
типична дилема во примената на принципот за почитување на автономијата.
Слични прашања се јавуваат и во други ситуации во детската заштита, во
заштитата на ментално болните луѓе, како и во заштитата на старите луѓе кои
се сериозно ментално оштетени (деменција, Alzheimer-ова болест). За одредени
пациенти е јасно дека не се автономни субјекти, на пр. новороденчето, бидејќи
автономијата подразбира способност за размислување и донесување решенија,
т.е. способност да се знае да се избере подобро решение.
Слично на тоа, согласноста на информираниот пациент мора да биде
решение на оспособен субјект. Пациентот кој не знае што го чека или што е
подобро за него или, пак, кој е смртно исплашен и поради тоа е некритичен, не
може да донесува автономни решенија, па нема да се реши за она што е најдобро
за него. Но 7-годишниците, до одреден степен, обично можат да донесуваат
решенија, па здравствените работници сè повеќе се свесни за фактот дека
автономијата, дури и на малото дете и на ментално тешко оштетените луѓе,
треба безрезервно да се почитува, освен ако нема добри морални причини тоа
да не се прави. Уште повеќе, тие причини ќе зависат од контекстот; малото дете
или ментално сериозно оштетеното лице не може да биде доволно автономно за
да донесе сопствено решение со кое ја одбива операцијата која му се советува,
но може да биде доволно автономно да реши која храна ќе ја јаде или која облека
ќе ја носи, дали сака да слуша радио или да гледа ТВ итн. Кога пациентите кои
не се доволно автономни, за да се почитуваат сите нивни решенија, донесуваат
решенија кои, се чини, се против нивните интереси, тогаш се јавува важно
прашање - кој треба да се смета за овластен да донесува решенија наместо нив,
како и за критериумите кои тие треба да ги почитуваат за да го направат тоа.
4.4.2. Право на живот

Другото важно прашање се однесува на правото на живот. Што се
подразбира под право на живот? Дали е тоа едноставно право да не се биде
убиен или исто така значи и право да се биде одржуван во живот? Наполно
е јасно дека рамките на првото право ќе бидат пошироки отколку рамките на
второто. Здравствените работници имаат безрезервна морална обврска да не
убиваат, која важи за сите луѓе. Но, прашањето на контекстот важи и за правото
на живот (право да не се биде убиен). Иако е јасно дека сите луѓе спаѓаат во таа
120
рамка, прашање е дали во неа спаѓаат и нечовечките суштества (животните),

како и што се сметаме за луѓе? Отсекогаш многу се расправало, често крајно
остро, за правата на живот на човечкиот ембрион, фетусот, новороденото бебе
со тешки малформации, како и на пациентите кои се трајно без свест или дури
и мозочно мртви. При така сложните прашања добро е да се размислува, не за
содржините на нашите морални обврски, туку за тоа кон кого или кон што сме
обврзани - т.е. конкретна ситуација треба да се разреши во рамките на нашите
заеднички морални убедувања.
Етичките принципи им овозможуваат на здравствените работници, кои
доаѓаат од наполно различни морални култури и супкултури, да се служат со
заеднички морален јазик и со заеднички аналитички рамки за размислување
околу проблемите во етиката на здравствената заштита. Таквиот приод, кој
е неутрален меѓу спротивните верски, политички, културни и филозофски
теории, може да им послужи на сите, без оглед на нивното претходно искуство.
Основните етички принципи се патоказ во обидите логички да дојдеме
до „точните одлуки“ кога сме соочени со етички напнатости и двосмислени
ситуации во истражувањето или во клиничката или јавноздравствена практика.
Не постои секогаш „вистински“ одговор, па затоа препорачливо е логички да
се применат принципите на биомедицинската етика во контекст на локалните
вредности и закони.
Етичките и моралните обврски, сепак, не се прашање на добра волја,
милосрдие или добротворство (кое, ако си добар, можеш да го исполниш или
не мораш, па нема да бидеш толку добар). Тоа се обврски кои мораат да се
исполнат врз основа на принципите кои мораат да се почитуваат (лекарот се
заколнува). Неприфаќањето (од невнимание или од незнаење) би довело во
прашање преголема морална цена, па лекарите од памтивек се заколнуваат
на почитување на основните етички принципи. И денес, на сите медицински
факултети, лекарската заклетва е централен настан во промоцијата на
дипломираните студенти во лекарското звање.
121
III. ОСНОВНИ ПРИНЦИПИ НА
ОРГАНИЗАЦИЈАТА НА СИСТЕМОТ НА
ЗДРАВСТВЕНАТА ЗАШТИТА
1. СТРАТЕГИЈА НА СЗО „ЗДРАВЈЕ ЗА СИТЕ“
2. НИВОА ВО СИСТЕМОТ НА ЗДРАВСТВЕНАТА ЗАШТИТА
3. ПРОМОЦИЈА НА КОНЦЕПТОТ НА ПРИМАРНАТА

ЗДРАВСТВЕНА ЗАШТИТА
4. НИВО НА ПРИМАРНАТА ЗДРАВСТВЕНА ЗАШТИТА
5. НИВО НА СЕКУНДАРНА ЗДРАВСТВЕНА ЗАШТИТА
6. НИВО НА ТЕРЦИЈАРНА ЗДРАВСТВЕНА ЗАШТИТА
7. КЛИНИЧКА МЕДИЦИНА
8. ПСИХОЛОШКА МЕДИЦИНА И МЕНТАЛНО ЗДРАВЈЕ НА

ПАЦИЕНТОТ
9. МЕДИЦИНСКИ И ЗДРАВСТВЕНИ ПОДАТОЦИ И

ИНФОРМАЦИИ
10. ЗДРАВСТВЕНИ РАБОТНИЦИ И ЗДРАВСТВЕНИ

СОРАБОТНИЦИ
1. СТРАТЕГИЈА НА СЗО „ЗДРАВЈЕ ЗА СИТЕ“
Најтрајното и најважно прашање во животот е

„Што правиш за другите“? - Martin Luther King, Jr. (1929-1968)
1.1. Историски осврт
Собранието на СЗО на повеќе свои состаноци во текот на 70-тите

години расправаше за здравствената состојба на населението во многу земји од
светот. Според извештајот на група експерти на СЗО, околу три четвртини од
населението во светот е без здравствена заштита. Разликите во здравствената
состојба и во достапноста на здравствените услуги до населението помеѓу
развиените земји и земјите во развој се многу големи, со тенденција на
зголемување на тие разлики. Животниот век на луѓето во развиените земји бил
72 години, а во земјите во развој, 50 години. Смртноста кај децата во развиените
земји била под 20 на 1.000 живородени деца, додека во земјите во развој
стапката се движела помеѓу 100 и 200%о. Потхранетоста е главен проблем во
овие земји, а заразните и паразитарните болести се најчестите причини за смрт
на доенчињата и малите деца. Образованието, како и општата и здравствената
култура на населението во тие земји се на многу ниско ниво. Околу една
милијарда луѓе не знаеле да читаат и пишуваат. Националниот приход по глава
на жител во земјите во развој се движеше од 200 до 1000 американски долари,
за разлика од развиените земји, во кои тој беше повеќе од 10 илјади долари.
Според овие и други показатели, беше утврдено дека здравствената
состојба на луѓето во светот е многу полоша отколку што реално може да
биде, со голема застапеност на многу превентабилни болести и состојби
во структурата на заболувањата и на причините за смрт. Од друга страна,
експертите утврдиле дека здравствените системи во земјите-членки на
СЗО се скапи и неефикасни во подобрувањето на здравствената состојба на
населението бидејќи трошат многу пари, со висок процент на средствата
за здравствена заштита во националниот доход, но со пасивен однос кон
заштитата на здравјето, со недостиг или недоволно преземање мерки за
чување и унапредување на здравјето и за спречување на болестите поради што
здравствената заштита главно била насочена кон лекување и рехабилитација, и
тоа во прв ред за мал дел од градското население, оние што можеле да платат
за здравствените услуги. Здравствените установи, со доминација на болниците
како центар на здравствените системи (хоспиталоцентризам) биле лоцирани во
градовите, а за најголемиот дел од населението во земјите во развој, кое живее
во селата, здравствените услуги биле недостапни.
Во 1977 г., СЗО зацрта цел за себе и за сите земји-членки позната како
„Здравје за сите до 2000 година“, со тенденција да им се обезбеди на сите луѓе
во светот такво ниво на здравје што ќе им овозможува водење на социјално и
економски продуктивен живот.
125
Во глобалната стретегија „Здравје за сите“ посебно се нагласува

значењето на истражувањата во областа на системот на здравствената заштита
и воспоставување на соодветен информационен систем.
1.2. Глобални и специфични цели „Здравје за сите“
Во Стратегијата се наведуваат следниве глобални цели:

- на сите луѓе, во сите земји, ќе биде им овозможено како најмалку
есенцијална здравствена заштита и услови за остварување на здравствена
заштита на првото реферално ниво;
- локалната заедница, со надлежните државни органи, ја дели
одговорноста за здравјето на сето население;
- членовите на заедницата ќе бидат активно ангажирани во процесот на
остварување на здравствената заштита за себе и членовите на своето семејство;
- владата ќе ја преземе сета одговорност за здравјето на своето
население;
- здрава пивка вода ќе биде обезбедена за сето население;
- на сите жители ќе им биде обезбедена адекватна исхрана;
- сите деца ќе бидат имунизирани против детските заразни болести;
- заразните болести во 21 век не би требало да претставуваат проблем
од поголемо социјалномедицинско значење;
- ќе се користат сите можни начини за контрола на незаразните болести,
ќе се унапредува менталното здравје и адекватните промени на животните
навики и стилот на живеење;
- на сите ќе им бидат достапни есенцијалните лекови.
Собранието на СЗО во 1981 г. усвои документ со наслов „Глобалната
стратегија за здравје за сите до 2000 година”, со вкупно 38 цели разработени во
посебен документ „Целите на здравје за сите до 2000 година“ и распределени
во пет групи, и тоа:
1. во првата група (цели 1-12) се главните цели, со кои се регулира
еднаквост и унапредување на здравјето во однос на приоритетни здравствени
проблеми;
2. во втората група (13-17) се целите во врска со промените во животниот
стил и однесувањето;
3. третата група на цели (18-25) се однесува на состојбата на животната
и работната средина;
4. четвртата група цели (26-31) се во врска со унапредувањето на
работата на здравствената служба и квалитетот на здравствените услуги, со
фокус на примарната здравствена заштита;
5. последната група цели (32-38) ја регулираат истражувачката работа
и обезбедува поддршка на развојот и постигнувањето на сите други цели
(политика, финансирање, планирање, информирање, едукација, технологија).
Заедно со целите се дадени 65 основни индикатори и се препорачани
126
поголем број дополнителни индикатори, кои треба да овозможат следење и

оцена на спроведувањето на Стратегијата. Целата Стратегија се заснова на
доследно спроведување и развој на примарната здравствена заштита, која е
основна стратешка определба за постигнување на целите дадени во Глобалната
стратегија.
Регионалното биро на СЗО за Европа редовно го следи и оценува
остварувањето на Глобалната стратегија и цели на европскиот регион на СЗО.
Во работниот документ со наслов „Здравје за сите во 21 век – здравствена
политика на Европа“, кој беше разгледуван од Регионалниот комитет на СЗО
во 1997 г., е истакнато дека „целите“, во целина, се постигнати, но и понатаму
остануваат, па дури се и продлабочени, разликите меѓу земјите кои биле
погодени од војни и економска криза, во споредба со другите европски земји.
Ова особено се однесува на заостанување во намалувањето на факторите на
ризик, на квалитетот и ефикасноста на здравствената заштита и искоренувањето
на одредени болести.
Регионалниот комитет на СЗО за Европа во 1997 г. изготви документ за
новата европска здравствена политика, со 26 цели, која треба да се остварува
до 2020 година.
127
2. НИВОА ВО СИСТЕМОТ НА ЗДРАВСТВЕНАТА ЗАШТИТА
Нема поблагородна професија во светот од тоа да помагаш на човечко

суштество - да помогнеш некому да успее - McGinness
Секој здравствен систем се состои од меѓусебно поврзани компоненти,

сочинети од семејство, училиште, локална заедница и здравствена
инфраструктура, која се грижи за здравствената заштита на секоја единка,
семејство и заедница. Здравствената заштита ја чинат комбинираните мерки на
промоција на здравјето, специфична превенција, рано откривање, лекување и
рехабилитација.
Таквиот систем, по правило е организиран на три нивоа (шема 4):
- ниво на првиот контакт на единката, семејството и заедницата со
системот на здравствената заштита, на кој се остварува примарната здравствена
заштита (ПЗЗ).
- интермедијарно ниво, на кое се остварува специјализираната
здравствена заштита - секундарна здравствена заштита (СЗЗ);
- централно ниво, на кое се остварува супспецијалистичката здравствена
заштита, едукација на кадрите, научноистражувачка работа итн. - терцијарна
здравствена заштита (ТЗЗ).
Без оглед на одредени специфичности и разлики меѓу одделни системи
на здравствената заштита, заедничко е следново:
- основата на системот ја чини примарната здравствена заштита;
- покрај здравствениот, треба да бидат вклучени и други сектори кои
можат да влијаат на здравјето;
- примарната здравствена заштита, која ја чинат основните елементи
содржани во Декларацијата од Алма Ата, треба да се реализира на првата
линија на контакт меѓу единката и системот на здравствената заштита;
- другите нивоа во остварувањето на здравствената заштита треба
да дадат поткрепа на првото ниво, со цел да се овозможи остварување на
примарната здравствена заштита на континуирана основа;
- на интермедијарното ниво (секундарна здравствена заштита) се
решаваат покомплексни проблеми, кои бараат специјализирани кадри и
посложени услови за дијагностка и лекување. Соработката и постојаната
поддршка на ПЗЗ е една од основните обврски на ова ниво;
- централното ниво (терцијарна здравствена заштита) координира со
пониските нивоа, обезбедува висока специјализирана дијагностика и лекување,
едуцира - обучува кадри, учествува во планирањето и стручната контрола.
128
Шема 4. Нивоа на заштита во системот на здравствената заштита

(општа структура)
Големина на популација
Суп-
спец. Регион
500 000 - 5 000 000
заштита (држава)
Општа-спец. Регионално
зашт. и јавно 100 000 - 500 000
ниво
здравје
Примарна медицинска 2000 - Општина
заштита 50 000 (локална заедница)
Самозаштита 1 - 10 Семејство (домаќинство)
ЗАШТИТА АДМИНИСТРАТИВНА ЕДИНИЦА

Во организацијата на ПЗЗ значајна улога има локалната заедница, која
за тоа треба да има не само одговорност, туку и одредени со закон утврдени
права и соодветни средства.
Посебно место и улога се дава на воспоставувањето реферален систем,
кој не значи само упатување на болните на повисоки специјализирани нивоа,
туку и стручна соработка и помош на повисоките нивоа кон пониските, добра
документација и повратна информација.
Што се однесува до здравствените кадри, посебен акцент е даден на
едукацијата и усовршувањето на здравствениот персонал за нивните задачи
во решавањето на реалните здравствени потреби и проблеми, а тоа, пак,
бара преиспитување на наставните планови и програми на сите нивоа на
образованието.
Посебно значење се дава и на здравствената технологија, која е
дефинирана како „Збир на методи, техники и опрема, заедно со лицата кои
ја користат“. Здравствената технологија треба да е соодветна на нивоата на
здравствената заштита и мерките што се спроведуваат.
129
3. ПРОМОЦИЈА НА КОНЦЕПТОТ НА ПРИМАРНАТА

ЗДРАВСТВЕНА ЗАШТИТА
Едукацијата е најмоќното оружје кое можеш да го употребиш

за да го промениш светот - Nelson Mandela (1918- )
За примарната здравствена заштита клучно место имала резолуцијата

на Собранието на СЗО усвоена на 30. заседание во 1977, според која главна
општествена цел на секоја земја, како и на СЗО, е до 2000 година на секој
граѓанин на светот да му се обезбеди такво ниво на здравје, кое ќе му овозможи
да води „социјално и економски продуктивен живот“. Барајќи ги патиштата
како тоа да се примени во практика до 2000 година Извршниот одбор на СЗО
сите активности во таа и следната година ги насочи во таа насока и предложил
работна група која изготвила материјал во кој се наведува дека до највисок
можен ниво на здравје, како цел на СЗО и секоја земја-членка треба да се почне
од нешто што би било примарно. Терминот примарна здравствена заштита, кој
произлегол во тие дискусии бил прифатен како од земјите во развој, така и
од развиените. Тој термин бил сфатен како потреба да се изврши реформа на
скапите, но недоволно ефикасни системи, во кои еден од основните проблеми
била нееднаквоста на населението во остварувањето на здравствената заштита
и со претежно куративна ориентација на здравствените служби.
Со документот, вака изготвен, се согласил и Извршниот одбор
на УНИЦЕФ, па заеднички СЗО и УНИЦЕФ организирале Меѓународна
конференција за примарната здравствена заштита која е одржана во Алма Ата
(главен град на Казахстан, тогаш во состав на поранешниот СССР), од 6 до 12
септември 1978 г.
На Меѓународната конференција присуствувале делегации од 134 земји
и 67 меѓународни организации. Покрај пленарните заседанија, седници имало
и во три комитети. Комитет А расправал за развојот на примарната здравствена
заштита, Комитет В за техничките и оперативните аспекти, а Комитетот С за
националната стратегија и меѓународната поддршка.
3.1. Декларација од Алма Ата
Меѓународната конференција усвоила два документа: 1. Декларација

од Алма Ата и 2. препораки.
Декларацијата е документ во кој е дефиниран поимот и суштината на
примарната здравствена заштита формулирана во десет точки. Декларацијата
треба да се гледа во целина, а не да се интерпретира само по некоја точка
бидејќи може да се добие погрешен впечаток за нејзината вистинска вредност.
Декларацијата за примарната здравствена заштита формулирана во
десет точки се дава во скратен текст:
1) Конференцијата силно го реафирмира здравјето како состојба на
130
целосна физичка, ментална и социјална благосостојба, а не само отсуство на

болест и неспособност. Здравјето е основно човеково право, а остварувањето
на највисоко можно ниво на здравје е најважна општествена цел на човештвото,
кое бара активност на многу други социјални и економски сектори, покрај
здравствениот.
2) Постојната голема разлика помеѓу здравствената состојба на
населението кај развиените и земјите во развој, како и внатре во земјите
е политички, општествено-економски и социјално неприфатлива и таа се
однесува и е грижа на сите земји.
3) Економскиот и социјалниот развој, базиран на новиот меѓународен
економски поредок, е од големо значење за поцелосна реализација на Стратегијата
„Здравје за сите“, како и за намалување на разликите меѓу здравствената
состојба на населението кај развиените и земјите во развој. Унапредувањето
и заштитата на здравјето е најбитната поддршка на економскиот и социјален
развој и придонесува за подобар квалитет на живеењето и светскиот мир.
4) Сите луѓе имаат право и должност да учествуваат, поединечно или
колективно, во планирањето и остварувањето на сопствената здравствена
заштита.
5) Владите се одговорни за здравјето на своето население, кое може
да се обезбеди само со адекватни здравствени и социјални мерки. Главна
општествена цел на владите, меѓународните организации и целата меѓународна
заедница е остварување на такво ниво на здравје, кое ќе овозможи водење на
социјално и економски продуктивен живот. Примарната здравствена заштита е
клучот за реализација на таа цел.
6) Примарната здравствена заштита е есенцијална здравствена заштита,
која се заснова на практични научно исправни и општествено прифатливи
методи и технологии, општо пристапни на единката, семејствата и пошироките
заедници, со нивно полно (целосно) учество, по цена која таа заедница и
земја можат да ја поднесат во секоја фаза на нивниот развој, потпирајќи се на
сопствените можности и самоодлучување.
- ПЗЗ истовремено претставува интегрален дел од вкупниот здравствен
систем на земјата и е главно поле со централна функција на севкупниот
социјален и економски развој на заедницата.
- ПЗЗ е првото ниво на контактот на единката, семејството и заедницата
со системот на националната здравствена заштита, кој што е можно повеќе се
приближува до местото каде што луѓето живеат и работат.
- ПЗЗ е првиот елемент на континуираниот процес на здравствената заштита.
7) Примарната здравствена заштита:
- се одразува и се развива во согласност со економските, социјално-културните
и политичките карактеристики на земјата и на нејзините локални и други
заедници, а се заснова на примена на релевантни резултати од социјалните и
биомедицински истражувања во здравствената служба, како и од стекнатите
искуства од развојот на здравствената заштита;
131
- наменета е за решавање на најважните здравствени проблеми во

заедницата, обезбедувајќи соодветни промотивни, превентивни, куративни и
рехабилитациони служби;
- вклучува (најмалку) едукација во однос на доминантните здравствени проблеми
и методите за нивна превенција и контрола; унапредување во снабдувањето
со храна и правилна исхрана; адекватно снабдување со здрава пивка вода и
основна санитација на околината; здравствена заштита на мајката и детето, како
и планирање на семејството; имунизација против најважните заразни болести;
превенција и контрола на локалните ендемски болести; соодветен третман на
најчестите болести и повреди; обезбедување на есенцијални лекови;
- покрај здравствениот, ги вклучува сите сектори и аспекти релевантни за
националниот развој на заедницата, а особено земјоделството, ветеринарството,
производството на храна, образованието, сообраќајот и други сектори и бара
нивни координирани напори;
- максимално бара и промовира самоодлучување на заедницата и индивидуата
(единката), партиципација во планирањето, организацијата, реализацијата и
контрола на примарната здравствена заштита, за да се добие најголема полза
од расположливите локални и национални средства и низ соодветна едукација
на заедницата да ги оспособи за партиципација;
- треба да има постојана поддршка од страна на функционално интегрираните
и меѓусебно поддржуваните реферални системи, што ќе води кон прогресивен
напредок на комплексна здравствена заштита, со давање приоритет на
најпотребните сегменти и мерки;
- на локално и на рефералните нивоа се потпира на здравствениот
персонал, вклучувајќи ги лекарите, медицинските сестри, акушерките и
парамедицинскиот персонал, на оние од традиционалната практика (каде што
е потребно) чие стручно и социјално образование е приспособено на тимска
работа и потребите на здравствената служба.
8) Сите влади треба да ја формулираат националната политика,
стратегијата и плановите на активности, да воспостават и да ја поддржат
ПЗЗ како дел од вкупниот систем на националната здравствена заштита,
а во координација со другите сектори. За таа цел е неопходно да се донесе
политичка одлука, да се мобилизираат сите потенцијални ресурси во земјата и
расположливите средства од страна.
9) Сите земји треба да соработуваат и меѓусебно да се помагаат.
Реализирањето на „Здравје за сите“ во една земја значи полза и за другите.
Во тој контекст, заедничкиот извештај на СЗО /УНИЦЕФ е солидна основа за
натамошен развој и операционализација на примарната здравствена заштита
во целиот свет.
10) Едно прифатливо ниво - здравје за сите луѓе во светот би можело
да се реализира ако што поцелосно и подобро би се користеле светските
ресурси, од кои најголем дел се насочува на вооружување и воени конфликти.
Политиката на независност, мир, детант и разоружување може (и треба) да
132
ослободи дополнителни ресурси кои би се користеле за мирољубиви цели,

особено за забрзување на социјалниот и економскиот развој, чиј есенцијален
дел е примарната здравствена заштита.
Меѓународната конференција за примарната здравствена заштита
повикува на итна и ефикасна акција на национален и меѓународен план за
развој и примена на ПЗЗ во целиот свет, а особено во земјите во развој, во однос
на техничка соработка и со придржување кон новиот меѓународен економски
поредок.
Конференцијата ги повикува СЗО, УНИЦЕФ и другите меѓународни
организации, мултилатерални и билатерални агенции, сите здравствени
работници и сета меѓународна заедница да ги поддржат (поткрепат)
националните и меѓународните обврски во однос на ПЗЗ, како и да ја насочат
и да ја зголемат техничката и финансиска поддршка, особено на земјите во
развој.
Конференцијата ги повикува сите наведени фактори на целосна
соработка за воведување, развој и одржување на ПЗЗ во согласност со духот на
оваа Декларација.
3.2. Препораки од Алма Ата
Меѓународната конференција ги усвоила и препораките во 22 точки.

Препораките се засновани на одредени констатации. Тие немаат
карактер на заеднички прифатени обврски, како што има Декларацијата.
Меѓутоа, можат корисно да им послужат на земјите во нивните настојувања да
ги унапредат своите системи на здравствена заштита и да обезбедат соодветно
место и улога на ПЗЗ.
133
4. НИВО НА ПРИМАРНАТА ЗДРАВСТВЕНА ЗАШТИТА
Ние мораме да научиме да живееме заедно како браќа или ќе исчезнеме

заедно како неразумни - Martin Luther King, Jr. (1929-1968)
ПЗЗ е составен дел и суштина на целокупниот здравствен систем

во една земја, а исто така и на општествениот и економскиот развој на таа
заедница. Преку ПЗЗ, корисникот влегува во системот на здравствената
заштита остварувајќи го својот прв контакт со здравствената служба.
Првиот контакт корисникот најчесто го воспоставува со лекарот од општа
медицина, кој треба да е оспособен да дејствува и превентивно и тераписки
за разрешување на приоритетните здравствени проблеми за што е потребно
да ја познава националната патологија и патологијата на подрачјето, односно
популацијата што ја згрижува. Покрај лекарот од општа/семејна медицина, во
наши услови во ПЗЗ се вклучени и некои профили специјалисти, со тенденција
за подигнување на стручното ниво и квалитетот на работата на примарната
здравствена заштита.
4.1. Содржини на примарната здравствена заштита
ПЗЗ треба да биде насочена кон решавање на главните здравствени

проблеми во една заедница и задоволување на основните здравствени потреби
на најголемиот дел од населението. Тоа значи дека со ПЗЗ се опфаќаат
приоритети во однос на одделни специфични (по вулнерабилност и изложеност
на посебен ризик за нарушување на здравјето) групации на население
(мајка и дете, работници и сл.), кои непосредно се поврзани со биолошкиот
и економскиот потенцијал на заедницата. Како приоритети се опфаќаат и
здравствени проблеми кои имаат најголемо социјалномедицинско значење во
одредена заедница.
Се проценува дека, во наши услови, на ниво на ПЗЗ треба да се
задоволуваат 80-85% од сите здравствени потреби - побарувања за здравствена
заштита на населението.
Иако ПЗЗ се развива согласно со економските услови на една заедница,
таа секогаш како најосновно мора да вклучува:
- континуирано следење и проучување на здравствената состојба на населението
и одделни групации со зголемен ризик;
- унапредување на правилната исхрана, хигиенското снабдување со вода
за пиење и други основни хигиенски услови на живеење, проучување на
влијанието на околината врз здравјето и здравствената состојба на населението
и преземање мерки за отстранување на неповолните влијанија врз здравјето,
како и мерки за зачувување и унапредување на човековата околина и здравјето
на населението;
- спречување и заштита од заразни болести и спроведување на основните
134
противепидемиски мерки (вакцинации, асанации, правилна диспозиција на

отпадните материи и сл.), како и мерки насочени против факторите на ризик
заради спречување на појавата на хроничните дегенеративни болести;
- заштита на доенчиња, мали и предучилишни деца;
- заштита на училишни деца и младина и обезбедување поволни услови за
оптимален психофизички развој, спорт и рекреација;
- заштита на жените во врска со бременост, породување, мајчинство, мерки и
активности за планирање на семејство и други мерки за здравствена заштита
на жените;
- заштита на здравјето на работниците и другите работни луѓе, грижа за нивната
здравствена состојба и унапредување на здравјето, контрола на условите за
работа на работното место, оценување на работната способност;
- заштита на старите лица над 65 години;
- здравствено воспитание на населението за главните здравствени проблеми и
начини за нивно спречување и контрола, како и унапредување на здравствената
култура на населението за прифаќање здрав стил на живеење во функција на
унапредување на здравјето;
- итна медицинска заштита за згрижување на ургентните случаи;
- снабдување со есенцијални лекови и санитетски материјали;
- стоматолошка заштита на сето население (превенција, лекување и санирање
на болестите на устата, забите и вилиците);
- обезбедување здравствена заштита во домот на болниот, преку домашна нега
и лекување и организирање поливалентна патронажна дејност;
- соодветно лекување на вообичаените болести и повреди и, по потреба,
упатување на специјалистичко-консултативни прегледи, болничко и друго
лекување и рехабилитација.
4.2. Основни принципи и учесници во спроведувањето на

активностите на ПЗЗ
Според наброените содржини, ПЗЗ вклучува комплекс на активности

на здравствената служба, како и активности на општествената заедница и
општествено-економскиот развој, што како оптимална содржина на ПЗЗ е
истакнато во Ддекларацијата од Меѓународната конференција за ПЗЗ, Алма
Ата.
Со тоа е направен квалитативен скок на сфаќањето и пристапот кон
заштитата на здравјето, од медицинска заштита кон здравствена заштита, т.е.
од примарна медицинска заштита (ПМЗ) кон примарна здравствена заштита.
Тоа значи дека ПЗЗ не претставува само склоп на медицински мерки,
туку има многу пошироки содржини и општествено-социјално значење
бидејќи поттикнува самозаштитни активности на корисниците на здравствената
заштита и населението во целина, а исто така вклучува и мерки и активности
на повеќе други општествени сектори, покрај здравството, за зачувување и
135
унапредување на здравјето на населението и создавање на здрави услови на

живеење. Од тоа произлегува и основната формула за ПЗЗ, која гласи:
ПЗЗ = ПМЗ + интерсекторска соработка + учество на населението
СЗО на Конференцијата во Алма Ата упати апел до сите земји-членки

да дадат приоритет во развојот на ПЗЗ, нагласувајќи притоа неколку основни
принципи на кои треба да се базира организацијата и развојот на ПЗЗ, и тоа:
- давање активна политичка поддршка за развој на ПЗЗ на сите нивоа
на одлучување;
- интерсекторска соработка со задолжително активно учество и на
другите општествени сектори, покрај здравството, во создавањето поволни
услови на живот со соодветни конкретни задачи, а особено во смисла на
обезбедување здрава храна и правилна исхрана, хигиенски исправна вода за
пиење и за другите човечки потреби, отстранување и депонирање на отпадните
материи од домаќинствата, населбите и индустријата и чување на човековата
работна средина воопшто, унапредување на образовното и културното ниво на
населението, подобрување на домувањето, сообраќајот, економскиот стандард
и условите на живеење воопшто;
- активно учество на населението во чувањето и унапредувањето на
здравјето преку пронаоѓање, поттикнување и организација на локалните
можности и средства за работа на унапредување на здравјето, спречување и
отстранување на болестите, оспособување на граѓаните за самозаштита, чување
и унапредување на своето здравје и здравјето на другите со прифаќање - водење
здрав начин на живот. Тоа треба да се остварува со програми за здравствено
воспитание и образование на широка основа, почнувајќи од месните заедници,
училиштата, работните организации - претпријатијата, преку обезбедување
соодветна инфраструктура од институции и кадри за стручно-методолошка
и координативна поддршка на здравственовоспитните активности, како и
формирање специјални фондови насочени кон извршување на програмите за
здравствено воспитание на сите нивоа на општествената заедница;
- целосна достапност и воедначеност во спроведувањето на мерките
и акциите од ПЗЗ за целото население во секое време и на секое место преку
доизградување на мрежата, соодветно опремување, кадровско екипирање
и организација и континуитет на работата на здравствените организации за
остварување на основните дејности од ПЗЗ и со целосен опфат на населението
со здравствено осигурување.
Од технолошко-стручен аспект, ПЗЗ се карактеризира со примена
на активниот диспанзерски метод на работа и со примена на доктрината за
интегрирана - единствена медицина. Тоа значи дека здравствените организации
и здравствените работници кои ги реализираат мерките на ПЗЗ мораат врз себе
да земат полна одговорност за спроведување на програмите за комплексна
здравствена заштита на одредено подрачје, за одреден број жители, односно за
136
одредена популациона група. Измените на законската регулатива и поенергични

настојувања од страна на Министерството за здравство на Р. Македонија беа во
правец на стриктно почитување на принципот за избор на матичен лекар во
основните дејности од ПЗЗ (општа медицина, заштита на деца од 0 до 6 години,
училишна медицина, медицина на трудот, гинекологија и општа стоматологија).
Единствено преку матичниот лекар осигурениците можат да добијат рецепти
за лекови на товар на Фондот за здравствено осигурување, да бидат упатени
на специјалистичко-консултативен преглед или болничко лекување, како и да
им биде одредена привремена неспособност за работа (боледување). Од друга
страна, се воведува наградување на лекарите во ПЗЗ по принципот главарина -
според бројот на определените осигуреници за лекарот.
ПЗЗ се организира и се спроведува во тимска работа во која учествува
најмалку лекарот од општа медицина (ЛОМ) и медицинска сестра - техничар.
Во спроведувањето на мерките на ПЗЗ, покрај ЛОМ, учествуваат и одделни
профили специјалисти, како на пример за педијатрија, гинекологија, хигиена и
епидемиологија. Други профили на кадри во ПЗЗ за својот домен на работа се
стоматолози и фармацевти, а за одредени мерки на ПЗЗ треба да бидат вклучени
психолог и социјален работник.
Основна здравствена организација, во наши услови, која е должна
да даде комплексна ПЗЗ, преку избрани лекари од општа/семејна медицина,
е здравствениот дом (вклучувајќи ги овде и здравствените ординации и
поликлиники, заботехничките лаборатории и аптеките). Ако ПЗЗ се набљудува
како отворен и динамичен систем, тогаш може да се прифати дека и други
здравствени организации со дел од својата опрема, кадри, време и организациони
форми на работа учествуваат во остварувањето на ПЗЗ. При тоа, во прв ред, се
мисли на општата болница, центрите за јавно здравје, специјалните заводи,
институти и клиники.
Во поширок контекст, кога ПЗЗ се набљудува како комплекс мерки
на системот на здравствената заштита и на многу други вонздравствени
општествени сектори, тогаш произлегува дека во реализацијата на ПЗЗ, во
најширока смисла, учествуваат и бројни други општествени институции
и служби. Во единствениот комплекс на мерки на ПЗЗ меѓу позначајните
вонздравствени сектори кои имаат голем придонес во зачувувањето и
унапредувањето на здравјето се:
- земјоделство и сточарство со прехранбена индустрија и трговија и политика
на цени заради обезбедување доволни количини хигиенски исправна храна
која треба економски да биде достапна за сето население;
- сектор на водостопанство - за обезбедување доволни количини хигиенски
исправна вода за пиење и други човечки потреби;
- комунална дејност - за правилна диспозиција на отпадните материи од
домаќинствата, населбите и индустријата;
- сектор на образование - за подигање на образовното и општо културно ниво,
а со тоа и здравствено-културно ниво на населението;
137
- бројни јавни служби, средства за масовно информирање, јавен сообраќај итн.

Општо е познато дека добро здравје на населението не може да
се обезбеди без соодветен општествено-економски развој и напредок, без
достигнување оптимум на животен стандард за сите луѓе. Тоа прашање
на ниво на односите меѓу одделни региони и земји во светот го имплицира
прашањето на новиот меѓународен економски поредок, а внатре во земјите,
праведна распределба на националниот доход и почитување на принципот на
солидарност. Ваквата „политизација“ на здравјето е императив и уште еднаш
го потврдува добро познатиот факт дека здравјето е економска категорија.
4.3. Избран/фамилијарен доктор
Семејството е примарна единица во која здравствените потреби

се формираат и се задоволуваат. Според тоа, најсоодветниот модел на
здравствена заштита на семејството е оној што се спроведува преку ПЗЗ, со
доминантна улога на лекарот по семејна медицина во рамките на таа заштита.
Денес во повеќето земји од светот е созреано мислењето дека дезинтеграцијата
на медицинската и здравствената заштита мора да биде запрена и полека
да се пристапи кон интеграција, како пофикасна и рационална форма на
здравствена заштита. Овој концепт се базира на фактот дека со функцијата
на семејниот лекар може да се задоволат 80-85% од здравствените потреби
на населението. Дефиницијата на семеен лекар гласи: доктор кoј на сите
членови на семејството им обезбедува директна и континуирана здравствена
заштита преку синтетизирање на широк спектар медицински вештини.
Покрај тоа, семејниот лекар е пријател, советник и заштитник на секој член на
семејството, со решавање на голем број медицински и немедицински проблеми,
кои на разни начини можат да се рефлектираат на здравјето на индивидуалните
членови на семејството.
Согласно со Законот за здравствената заштита на РМ, во мрежата
на примарно ниво, пациентот избира лекар. Избраниот лекар е доктор на
медицина, специјалист по општа медицина, специјалист по семејна медицина,
специјалист по училишна медицина, специјалист по медицина на трудот кога
врши работи на семеен, односно општ лекар, специјалист по педијатрија,
специјалист по гинекологија и акушерство и доктор на стоматологија.
Избраниот лекар ги врши особено следниве работи:
- познавање и следење на условите за живот и превенција на факторите
на ризик во семејството;
- ставање акцент на унапредување на здравјето преку самозаштита и
заемна заштита и помош, превенција на акутни и спречување на компликации
од хронични болести;
- следење на здравствената состојба и, по потреба, извршува прегледи,
дава совети, утврдува привремена спреченост за работа и определува третман
на членовите на семејството, во ординација и/или во домот на пациентот;
138
- утврдува потреба за превоз со санитетско возило во итни случаи,

организира превоз со санитетско возило (самостојно, во соработка со други
лекари или со најблиската организирана служба за итна помош) и ја оценува
оправданоста за придружување на пациентот;
- ја прибира, ја води и ја чува медицинската документација на пациентот
согласно со прописите од областа на евиденциите во здравството;
- извршува други задачи согласно со прописите.
Избраниот лекар треба добро да ги познава и користи можностите на
заедницата за разни форми на социјална заштита, со цел за:
- ублажување на социјалните разлики меѓу луѓето;
- водење популациона политика преку планирање на семејството;
- помош на семејството во згрижување на своите постари членови;
- развој на здрави односи меѓу половите и подготовка на младите луѓе
за брак и семејство.
Сите тие активности се елементи на примарната здравствена
заштита, без чија доследна примена не е можна целосна здравствена заштита
на семејството, а со тоа и за зачувување и унапредување на здравјето на
поединците, семејствата и на населението како целина.
139
5. НИВО НА СЕКУНДАРНА ЗДРАВСТВЕНА ЗАШТИТА
Во средиштето на секоја тешкотија лежи можноста.

Albert Einstein
Средишниот дел од пирамидата на системот на здравствената заштита

го чини секундарната здравствена заштита (СЗЗ). Во СЗЗ, многу помала е
партиципацијата (освен онаа со политички карактер) на нездравствените сектори,
поединците и групите. Во наши услови, СЗЗ подразбира специјалистичко-
консултативна и болничка здравствена заштита, како и специјализирана
превентивна здравствена заштита, што се обезбедуваат на меѓуопштинско и
регионално ниво. СЗЗ, во суштина, одговара на специјалистичката здравствена
заштита (или подобро да се каже „општоспецијалистичката“), подразбирајќи
ја работата на општите болници, нивните поликлинички служби (кои често,
применувајќи диспанзерски начин на работа, се наоѓаат на преминот меѓу
ПЗЗ и СЗЗ), заводите за здравствена заштита и установите за рехабилитација
од општ тип. Пописот на установи, кадри и опрема не може да биде конечен
како ни за другите две нивоа во системот на здравствената заштита бидејќи
функционалната поврзаност и протокот на информациите и корисниците низ
сите нивоа е многу голем, па замислената пирамида не може да има строги
геометриски граници. Тоа е во согласност и со дефиницијата за здравството
како отворен и динамичен систем од повисок ред. Класичниот образец на СЗЗ
со строги граници се менува бидејќи некои нејзини делови и активности се
„спуштаат“ кон базата на пирамидата, т.е. кон ПЗЗ. При тоа, главно, се мисли
на широкото комуницирање на специјалистичките служби со ПЗЗ, претходната
обработка и подготовка на болниот од страна на ПЗЗ и специјалистичко -
консултативната дејност, за хоспитален третман со тенденција за зголемување
на ефикасноста и скратување на времетраењето на болничкото лекување,
заменување на болничкото лекување со домашно лекување, организирање
и давање здравствена заштита во установи за социјална заштита итн.
Специјалистичко-консултативната дејност, во суштина, е интермедиерно ниво
меѓу ПЗЗ и болничката дејност, а се обезбедува преку амбулантски прегледи, со
упат од избраниот лекар или друг лекар- специјалист и здравствен третман на
секундарно ниво, како и дејност на дневна болница. По правило, на ова ниво во
најкраток рок се извршуваат сите прегледи и истражувања на пациентот упатен
со упат од ПЗЗ и се донесува одлука за испраќање на болниот на стационарно
лекување, доколку се оцени дека за тоа има потреба, или повторно да се врати на
ПЗЗ од каде што бил упатен, но со уточнета дијагноза и препораки за терапија
и натамошен третман.
Територијално, СЗЗ се организира на ниво на повеќе општини, т.е.
регион, а организационо се идентификува со општа болница, вклучувајќи овде
и центри, институти и болници за нега. На ниво на СЗЗ се задоволуваат 10-15%
од здравствените потреби - побарувања за здравствена заштита на населението
на меѓу општинско или регионално ниво.
140
6. НИВО НА ТЕРЦИЈАРНА ЗДРАВСТВЕНА ЗАШТИТА
Знаењето е храна за душата - Plato (427-347 BC)
Терцијарната здравствена заштита (ТЗЗ) се нарекува

високоспецијализирана (или суб- и супер-специјализирана) и го чини врвот на
пирамидата на системот на здравствената заштита. Профилите на стручност во
неа се најмногу диференцирани, а комуникациите внатре во неа и со пониските
нивоа, најслаби. ТЗЗ е опремена со најсовремена технологија и работата во
неа, односно здравствените услуги се најскапи. Поради тоа, честопати е извор
на дилеми, па и судири во ограничените средства за здравствена заштита, со
обвинување дека е елитна и елетистичка, наменета за мал број (привилегирани)
корисници. Сепак, ТЗЗ, во суштина, е наменета за мал број корисници, но
специфични од аспект на потребите за ваков вид високоспецијализирани
здравствени услуги. На ова ниво се задоволуваат околу 5% од здравствените
потреби - побарувања за здравствена заштита на населението, кои се многу
ретки и високоспецифични, а здравствените услуги се најскапи.
На ниво на ТЗЗ најчесто се врши висока едукација и научноистражувачка
работа во областа на здравството.
Територијално, ТЗЗ е организирана на меѓурегионално - републичко,
односно национално ниво, а во нејзиното обезбедување се вклучени:
универзитетска клиника, универзитетски институт и универзитетски клинички
центар. Одделни здравствени дејности може да се вршат и во установи кои
вршат научноистражувачка и образовна дејност. По исклучок, високообразовна
дејност од областа на медицината и стоматологијата може да се врши и во
клинички болници по претходна согласност на Министерството за здравство.
Меѓу високоспецијализираните дејности кои најчесто се подразбираат
во ТЗЗ, согласно со Законот за здравствена заштита и Правилникот за
специјализации и супспецијализации во РМ, се: кардиохирургија, торакална,
пластична, трансплатациона хирургија, неврохирургија и други хируршки
супспецијалистички дисциплини, другите хируршки гранки на медицината
на највисоко ниво, врвна онкологија, нуклеарна медицина, одделни
современи дијагностички и тераписки методи од доменот на интернистичките
супспецијалистички дисциплини и други интернистички гранки на медицината,
клиничко-биохемиски и други лабораториски методи и постапки итн. Во поново
време постои се поизразена тенденција на „спуштање“ на некои активности
и методи од ТЗЗ на пониското ниво на СЗЗ, кога за тоа постојат стручни и
економски оправдувања (пример: компјутеризирана томографија, примена на
ласери).
Денес сè повеќе се оди кон организација на современи, динамични
и флексибилни форми на работа во ТЗЗ. Клиничките центри претставуваат
функционално и локациски обединети многу диферентни супспецијалности
и супспецијалистички активности. Дијагностичките служби се од кабинетски
141
и поликлинички тип, а класичниот болнички, т.е. стационарен дел е многу

флексибилен по својата намена. И во најразвиените земји во светот голем
товар претставуваат високите трошоци на болничката здравствена заштита.
Поради тоа се ограничува порастот на болничките постели, а често пати
нивниот број се намалува или се преструктурираат согласно со промените
во здравствената состојба на населението, при што процесот на промени го
диктираат приоритетите што произлегуваат од показателите на здравствената
состојба на населението.
142
7. КЛИНИЧКА МЕДИЦИНА
Жетвата во текот на целата година зависи од тоа што сте

посеале во пролетта (народна поговорка).
Изразите клиника и клинички потекнуваат од грчкиот збор cline, кој

означувал лежалка за дневен одмор, а подоцна кревет, па клиника значи куќа
со болнички кревети. Во современа смисла, тие изрази упатуваат на оној дел
од медицинската практика кој се врши во присуство на болниот, неретко токму
покрај болничкиот кревет. За клиничката медицина на денешницата, речиси цел
век е значајна тројна активност: услугите, т.е. давањето здравствена заштита,
науката, т.е. клиничкото истражување, и наставата, т.е. академската едукација.
Суштината на клиничката медицина е во непосредниот однос на
лекарот со пациентот, а ги вклучува сите предности и недостатоци на таквата
врска. Поединците кои тешко го прифаќаат таквиот однос не се погодни за
клиничари.
7.1 Однос лекар - пациент
Пациентите им пристапуваат на лекарите, но и лекарите на пациентите,

со низа предрасуди и претпоставки, а кои битно се разликуваат, не само меѓу
одделните општества и култури, туку и меѓу групите и супкултурите, па и меѓу
поединците од исто семејство. Освен тоа, односот меѓу лекарот и пациентот
може да биде замаглен од различните претпоставки. На пр., пациент со артроза
на колената може последователно често да го бара лекарот поради „болки“ за
кои му се дадени адекватни лекови. Обично се заклучува дека пациентот е
досаден егоцентрик. Но, може да станува збор за тешка депресија која ќе се
открие дури со суицидниот акт. Лекарот, кој не воспоставил добар контакт со
пациентот, не успеал да оцени дека повикот поради болки е, во суштина, очаен
обид да се предупреди на сосема други тегоби, кои пациентот долго време не
можел, не знаел или не сакал да ги искаже.
Што, во суштина, пациентите очекуваат од лекарот? Иако секое
сумирање е некомплетно, тие идеи би можеле да се резимираат вака:
1. да ги сослушаат и разберат: значи потребно е да се развива способноста
за вистинско интересирање и насочување на вниманието на туѓите проблеми;
2. стручна поткованост на лекарот, поради што е неопходно стекнување
на теоретско знаење и владеење со дијагностичко-терапевтските вештини;
3. прифатливо толкување на природата на своите тегоби и повеќето
пациенти сакаат информирано да учествуваат во терапевтските решенија.
Тие имаат право на вистината и често сакаат да ја слушнат, но не го
прифаќаат одземањето на надежта. Поради тоа, клиничарот мора да го одбере
најприфатливиот начин на соопштување за секој поединец, со цел да ги заштити
вистинските интереси на пациентот;
143
4. да не ги напушти поради инфаустна прогноза или во терминалната

фаза од болеста: ако веќе не може да даде делотворно лекување, клиничарот
мора секогаш да понуди внимание, почитување и разбирање. Тајната и
суштината на лекувањето значи лежи во грижата за пациентот.
7.1.1. Основни приоди кон болните

Постојат два основни приода кон болните: научен и хуманистички.
Научниот приод кон болните се базира на согледувањето на природните појави,
а хуманистичкиот приод кон болното лице се базира на системот на вредности
кој на прво место го става човекот и неговите потреби.
Суштината на научниот приод, кој се учи во претклиничките предмети,
лежи во објективната претстава, а хуманистичкиот приод, кој се бара во
клиничката медицина, почива на моралните судови кои излегуваат од мислењето
на луѓето (моралните норми). Додека науката е објективна, и во прв ред ги бара
причините за појавата, етиката е посубјективна и се занимава со причините и
целта на однесувањето. Практичната етика и моралот се дефинираат со низа
ставови, верувања и правила на однесување, карактеристични за одредено
општество, па според тоа, клиничкиот приод кон болниот мора да се базира
како на научните, така и на моралните основи. Како да се постави лекарот
клиничар меѓу тие два императива? Како што два спротивставени прста држат
предмет, така клиничката медицина мора да се потпира на два камен-темелника:
на науката и на хуманизмот; со избегнување на првото се губи главата, а со
избегнување на второто, срцето (душата)! Што е полошо?
7.1.2. Значење на интеракцијата доктор-пациент

Интеракцијата доктор-пациент влијае на способноста на пациентот
да ги искаже своите тегоби и симптоми, на спремноста да се придржува на
препорачаниот третман, како и на чувството на пациентот дали е почитуван
или не како личност, член на семејство, член на социо-културна група.
Блиските интерперсонални реакции меѓу пациентите и докторите се губат во
комплексните здравствени институции со современа технологија за тестирања
и испитувања што придонесува за социјална дистанца во здравствениот
систем. Многу пациенти со носталгија зборуваат за поранешната практика кога
докторот бил пријател на фамилијата и поради тоа многу луѓе се незадоволни и
индиферентни кон здравствениот систем и докторите. Често главни критериуми
по кои луѓето го евалуираат квалитетот на медицинската заштита повеќе се
поврзани со личниот однос меѓу пациентот и докторот отколку со вештината
за апликација на медицинското знаење.
Студентот на медицина, кога приоѓа на пациент во тек на претклиничката
и клиничката обука, мора да се потсети дека не комуницира со објект, туку со
субјект. Затоа, студентот мора кон пациентот да се однесува хумано и љубезно,
да ја почитува неговата личност. За секое испитување или зафат треба да замоли
за дозвола откако ќе го појасни она што сака да го направи, каква е целта на таа
активност и во што го гледа интересот за пациентот.
144
7.1.3. Видови интеракција доктор-пациент

Не само студентите, туку и лекарите неретко запаѓаат во две крајности
на однесување кон пациентите: патерналистички и техничарски приод.
Патерналистичкиот став или однос доктор-пациент како активност-пасивност
(некои автори го споредуваат со односот родител-бебе) е кога медицинарот смета
дека знае што е најдобро за пациентот, па во негово име донесува непобитни
решенија. Пациентот, по правило, се чувствува обесправен и изманипулиран,
соработката тешко се постигнува и успесите во лекувањето се поскромни од
очекуваните. Втората крајност е т.н. техничарски став, кога медицинарот се
поставува како занаетчија кој е повикан да изврши „поправка на организмот“.
Решенијата обично му ги препушта на недоволно информираниот, збунет
пациент, па соработката меѓу лекарот и пациентот (лат. patiens - оној што трпи,
болно или лекувано лице, синоним за пациент) повторно ја нема, а исходот од
лекувањето во повеќето случаи е незадоволителен.
Пoприфатливи се моделите на однесување со договорен став, кога меѓу
медицинарот и пациентот се создава заемна обврска за почитување и заштита
на интересите, но сепак со заедничко, договорно решавање. Предводењето-
кооперативноста е најчест модел на интеракцијата доктор-пациент. Пациентот
е болен, но учествува како мисловна и чувствителна индивидуа. Пациентот
бара помош или препораки и се очекува да соработува во медицинскиот режим
што ќе го избере докторот. Докторот доминира во интеракцијата, а пациентот
се очекува да ги следи неговите „наредби“ слично како што дете треба да се
покорува на укажувањето од родителите.
Во моделот на „реално спогодување“ (Андерсон, Хелм, 1979) и
докторот и пациентот ја играат својата улога зависно од дефинициите на
конкретната ситуација. Притоа може, но не мора да се спогодат. Сепак,
лекарот има поголема моќ и авторитет во спогодувањето која дефиниција да
биде прифатлива. Таквата улога на докторот се споредува со мисионерска -
апостолска улога, да „проповеда“ што е добро, а што лошо за пациентот и да ја
измени вербата на „игнорантите и неверниците“ меѓу неговите пациенти. Ако
пациентот не ја прифаќа дијагнозата и режимот на третман, тогаш докторот
прави обид да го насочи пациентот кон поприфатлива дефиниција и одлука.
7.2. Фази во клиничкото дејствување
Клиничкото дејствување дидактички може да се подели во четири фази:

1. истражување на проблемот (средба на пациентот и лекарот врз
основа на одредени знаци или тегоби);
2. дефинирање на проблемот или дијагностичка постапка (собирање на
податоци, донесување решение, на пр. дијагноза);
3. обид за решавање на проблемот или терапевтска постапка (донесување
решение за начинот на лекување, актот или процесот на лекување, вреднување
на терапискиот ефект);
145
4. заклучување на проблемот - исход или резултат од лекувањето

(излекување, одржување на состојбата и продолжување со лекувањето, појава
на нов проблем и влошување, смрт на пациентот).
Тие фази, секако, се надополнуваат и се преклопуваат за да се исполнат
двете основни цели на клиничката медицина: подобрување на квалитетот
и должината на живеењето. За да им се приближи што повеќе на тие цели,
лекарот мора да располага не само со стручно знаење туку и со комуникациска
вештина, а особено со човечко разбирање. Добро е да се присетиме на веќе
споменатата изрека дека тајната на лекувањето лежи во грижата за болниот!
Во желбата клиничката медицина што повеќе да им се приближи
на студентите, тие во наставата што порано се доведуваат во контакт со
пациентите, што е добро, но често на сметка на претклиничките предмети и
работата во лабораторијата, што, пак, не е добро. Во суштина, паралелно со
клиничките вештини треба да се доживува и медицинската наука, за идните
доктори да не губат интерес за научната и да се посветуваат само на стручната
работа. Со тоа губат едно од трите основни принципи на современата медицина
(наука, услуги, едукација), а во решавањето на практичните проблеми не се
применуваат научни методи. Со други зборови, само урамнотежениот однос
на стручната компетенција, научната егзактност и човекољубието осигуруваат
практикување на добра клиничка медицина.
Конечно, да споменеме дека и при најдобра волја, индивидуалниот
однос на лекарот и пациентот сè повеќе се менува поради фрагментацијата
на медицината и сè посилниот продор на технологијата во медицината со
развојот на сè потесни специјализации - супспецијализации за сè помал
сегмент на пациенти, различните форми на социјализирање на здравствените
ризици (здравственото осигурување), но и повисоката свесност за правата и
очекувањата на пациентите. Сето тоа води до неминовна деперсонализација
на односот лекар-пациент. Таквата состојба не може радикално да се промени,
дури се очекува и пораст на медикализацијата на современото општество
со индустриско давање на здравствената заштита. Сепак, водејќи сметка за
изнесеното, не смее да се изгуби почитта кон човековото достоинство.
7.3. Дијагноза
Изразот дијагноза (од грч. diagnosis - распознавање) означува чин на

препознавање на болеста со сложено индуктивно-дедуктивно разгледување
и одмерување на податоците добиени од изјавите на пациентот или неговата
околина, со лекарскиот преглед, како и со низата лабораториски и други
истражувања. Бидејќи клиничката медицина има две основни задачи:
продолжување на животот и подобрување на квалитетот на живеењето,
дијагностичката обработка мора да биде насочена кон тие цели. Поради тоа,
основата на дијагностичката обработка, научена во текот на студиите во
врвните здравствени установи, не може без остаток да се екстраполира на
146
амбулантните пациенти во ординацијата за општа медицина. Во суштина, треба

да се има предвид широкиот спектар на манифестации на одредена болест
или нозолошки ентитет, т.е. низата на степени по кои иста болест загрозува
различни пациенти, како сите пациенти не би се обработувале со ист интензитет.
На пр., едни пациенти со улцерозен колитис, посебна воспалителна болест на
дебелото црево, треба итно да се подготват за радикален хируршки зафат (т.н.
тотална колектомија), а на други пациенти, од другиот крај на спектарот на
истата болест, доволен им е само љубезен збор и совет за исхрана со повремени
контролни прегледи во ординација.
Поставувањето на точна дијагноза е многу важно за ефикасна терапија,
но и за поквалитетен и подолг живот на пациентот. Понекогаш ни по долготрајна
обработка не може да се утврди дијагноза или природата на тегобите на
пациентот. Неретко се поставува исправна дијагноза, но терапевтските
можности се скромни или лекарот може да препише несоодветен лек, кој или
не е доволно ефикасен за конкретната болест или, доколку е ефикасен, може да
биде инкомпатибилен со други лекови што ги зема пациентот.
Дијагностицирањето на состојбата понекогаш е во правец на работна
хипотеза за можна дијагноза. Значи, препознавањето на болеста, во прв ред,
треба да биде оперативно, насочено кон заклучокот дека одреденото лекување,
под претпоставка на одредена дијагноза, ќе биде покорисно за пациентот. Тоа
може да се поткрепи со изреката: ако веќе не можете да поставите дијагноза,
барем донесете ефикасно решение за третман. На пр., лекарот може да
претпостави дека определени акутни промени на кожата се од алергиска или
инфективна природа, без да го знае причинителот на промените, па и третманот
го насочува во еден или во друг правец со закажување термин за контрола или
му препорачува на пациентот да дојде и порано ако нема подобрување или ако
состојбата се влошува.
Прирачниците за клиничка медицина, во прв ред, се занимаваат
со болестите, а лекарите мораат да им се посветат на болните. Поради
споменатите карактеристики на односот лекар-пациент во дијагностичката
постапка, подобар и поефикасен е проблемскиот отколку системскиот приод.
Затоа, собирањето на податоците во дијагностичката разработка треба да тргне
од главните, водечки тегоби и постепено да се шири или пренасочува според
околностите. Како и во другите природни науки, лекарот се служи со научната
метода. Тоа значи дека врз основа на одреден број добиени податоци се
поставува работна хипотеза (работна дијагноза), која потоа ја проверува, а во
светлото на новите податоци ги разгледува и другите можности на хипотезата
(диференцијална дијагноза), за конечно да дојде до најдоброто привремено
толкување на појавите (дијагноза), кое е повторно подложено на поверки и
преиначувања.
7.3.1. Анамнеза. Добивањето податоци за субјективните пречки кај

пациентот, исто така и за неговите наследни карактеристики и карактеристиките
147
на неговата околина се нарекува анамнеза (грч. anamnesis - сеќавање). На

земањето анамнестички податоци треба да му се посвети посебно внимание
бидејќи тие на лекарот-клиничар, неретко, му даваат повеќе вредни сознанија за
дијагностичкото пресудување отколку резултатите од сите други истражувања
заедно. Денес, во времето на сè посилниот продор на технологијата во
медицината, по малку се заборава дека секоја направа е добар слуга, но
лош господар, па често премногу внимание се посветува на групирањето на
податоците добиени со помош на различните направи, а премалку на разговорот
со пациентот и трезвеното расудување. Иако анамнезата е повеќеслојна,
треба да се предупреди барем на три нејзини компоненти кои се пресудни
за дијагностичко-терапевтската успешност: фактуалниот, емотивниот и
терапевтскиот дел.
Фактуалниот дел на анамнезата се однесува на податоците на пациентот
во потесна смисла, особено за сегашната болест. За тој дел особено важно е
оперативното познавање на патолошката физиологија и пропедевтиката (грч.
propaideia - претходна едукација, наука за основите на клиничката медицина),
со цел да се воочи заедничкиот именител на наизглед независните знаци
или да се утврди причински-последичната врска меѓу одредени симптоми
(грч. symptoma - знак, обележје, во клиничката медицина - знак за патолошко
случување) и забележаните или очекуваните состојби.
Емотивниот дел е одраз на специфичниот однос меѓу две лица, од
кои едната бара, а другата настојува да даде помош. Притоа се прекршуваат
низа предрасуди, стравови, очекувања и претходни искуства. Во тој дел на
анамнезата треба да се открие вистинската причина за обраќањето кај лекарот,
да се процени психичкиот профил на пациентот, како и да се откријат елементите
и причините за евентуалната симулација (лат. simulatio - преправање, глумење
на болест која ја нема) или дисимулација (лат. dissimulatio - таење, криење на
болеста).
Терапискиот дел е насочен на планирањето на лекувањето според
индивидуалните карактеристики на пациентот, на индуцирање на плацебо-
ефектот (лат. placebo - ќе си се допаднам; поволен тераписки ефект на објективно
неделотворна супстанција или постапка, под влијание на психолошките
механизми), како и на осигурување на почитување и спроведување на упатствата
на лекарот, создавање на дух на разбирање и заемна доверба. Соодветно
земената анамнеза многу ги ослободува пациентите од непотребните, често
скапи и ризични истражувања и несоодветни лекувања.
7.3.2. Физички преглед. Земањето анамнестички податоци обично

е вовед во физичкиот преглед. Тие две методи заемно се испреплетуваат,
така што анамнестичките податоци го свртуваат вниманието на лекарот на
можните физички знаци, чие постоење или непостоење повторно наведува
на анамнестичка проверка. Резултатот од физичкиот преглед обично се
бележи како статус (лат. status praesens - сегашна состојба на пациентот). За
148
добриот преглед, како и за земањето анамнеза, важно е воспоставување заемен

однос на доверба во љубезен амбиент на пријатно затоплена просторија,
заштитена од бучава и од неповикани лица. Техниката и карактерот на одделни
физички испитувања се детално разработени во прирачниците на клиничката
пропедевтика. Сепак, корисно е да се предупреди на фактот дека редоследот
на испитувањата по правило одговара на моделот: инспекција - перкусија -
палпација - аускултација, кој - ако е потребно - се менува и приспособува на
одделните пациенти. Инспекцијата е наједноставната метода на физичкиот
преглед, но, како ни анамнезата, денес не се користи во полн опсег. Неволите
со инспекцијата, во суштина, траат веќе со векови, па на познатиот англиски
клиничар Доминик-Џон Кориган (Dominic-John Corrigan, 1808-1880) му се
припишува изреката дека не е проблемот во тоа што лекарите многу не знаат,
туку што многу не гледаат! Во суштина, битна е разликата меѓу гледањето
и видувањето: специфичните патолошки промени ги забележува само оној
клиничар кој ги бара и ги очекува, односно оној кој е оспособен за препознавање
на необичното. Палпацијата по инспекцијата технички е наједноставното
физичко испитување. Не дава доволно вредни податоци, ако се занемарат
основните претпоставки: соодветен став на пациентот, релаксираност на
мускулите, топли и суви раце на лекарот. Перкусијата, запоставена поради
широката достапност на рендгенските апарати, е необично корисна во
проценката на одделни битни состојби, меѓу кои се спонтаниот пневумоторакс
(пробивање на воздухот меѓу двата плеврални листа), ателектазата (грч. ateles
- нецелосен и ectasis - проширување; нецелосно ширење на белодробните
алвеоли) или прскање на шупливиот стомачен орган. Аускултацијата денес се
врши речиси исклучиво посредно, со помош на направите наречени стетоскопи
или фонендоскопи. Добриот слух на лекарот, покрај трајната вежба, теоретската
поткованост и квалитетната направа, ги одредува разликите меѓу позитивниот
и негативниот аускултациски наод, па неретко и меѓу исправната и погрешната
дијагноза.
7.3.3. Лабораториски и други дијагностички постапки. За добра

дијагностичка обработка и успешно лекување, клиничарот мора да владее и со
низа вештини, кои можат да се поделат во испитувања (неинвазивни и претежно
дијагностички) и зафати (претежно инвазивни и тераписки). Дефинирањето
на инвазивноста не е едноставно и обично се поистоветува со прекинувањето
на целината на кожата. На тој начин, кардиопулмонарното реанимирање би
било неинвазивно, иако често доведува до внатрешни повреди, а боцкањето на
јагодицата на прстот поради предизвикувањето на крварење е инвазивно, иако
компликациите од тоа боцкање се повеќе од практичен отколку теоретски карактер.
За вршењето на низата вештини неопходни се помошни направи. Така, меѓу
приборот за мерење на артерискиот притисок е потребен сфингмоманометар, а
за преглед на очната заднина, офталмоскоп; за различни катетеризации потребно
е соодветно цевче (катетер), а за различни пункции, игла.
149
Споменатите дијагностички методи се надополнуваат, во поново време

сè повеќе, и со низата лабораториски испитувања. Станува збор, главно, за
соработка на клиничарите со низа специјалисти по одделни дијагностички
области, а тоа се биохемичар, микробиолог, трансфузиолог, радиолог,
патолог, цитолог, цитогенетичар, имунолог или специјалист по нуклеарна
медицина. Сепак, широката обработка, т.е. изложувањето на пациентот на
низа испитувања кои не се базирани на релевантните податоци на анамнезата
и физичкиот преглед, е лаичка, скапа и лажно хуманистичка, бидејќи станува
збор за неискрена грижа за пациентот. Освен тоа, обременета е и со висока
зачестеност на лажно позитивни наоди, т.е. откривањето на болест која ја нема.
Со испитувањата, особено ако не се доволно основани, навистина не треба да
се претерува.
Клиничарот мора да биде свесен за опаѓањето на дијагностичката
адекватност на сè поголемиот број испитувања. Во медицината навистина не
може да стане збор за апсолутни вистини, туку само за релативни веројатности,
а инсистирањето на голем број дополнителни испитувања во суштина го
претставуваат некомпетентниот лекар практичар, кој оправдано го одложува
решението криејќи се зад наодите, со што го поскапува и продолжува
лекувањето, а пациентот го изложува на ризик или дури и го лишува од
спасоносната благовремена интервенција.
7.4. Терапија
И терапија е израз со грчко потекло, а значи токму лекување.

Во досегашното разгледување веќе беше предупредено на фактот дека
дијагностиката и терапијата се заемно комплементарни активности, па дека
дијагностичката постапка често е и тераписка (на пр., парацентезите на
перикардиевиот излив), или, пак, обратно, на пр. во случај на дијагнозата ex
juvantibus (лат. juvans = она што користи), т.е. со помош на лекови. Сепак треба
да се истакне дека дијагностиката кога не би имала тераписки импликации, кога
не би наведувала на дејствување во корист на пациентот, би била езотерична
(нејасна) академска дисциплина.
Терапијата обично се дели на општа, каде што, покрај другите, спаѓаат
и диететските и хигиенските мерки, избегнувањето на штетните навики
или заштита од повреди и отровни супстанции, и специјална, која може да
биде хируршка или конзервативна терапија. Конзервативното лекување се
спроведува, пред сè, со лекови (медикаментозна или фармакотерапија), но и со
низа други интервенции, на пример со зраци (актинотерапија), со електрицитет
(електротерапија), со мраз (криотерапија) и со други физикални постапки.
Меѓу хируршкото и конзервативното лекување сè повеќе интерполира
интервентната радиологија, на пр. перкутано ширење на стеснетите коронарни,
бубрежни и други артерии, како и низа ендоскопски интервенции (особено во
гастроентерологијата, ОРЛ, пулмологијата).
150
Врз основа на научниот и емпирискиот приод, сите споменати

тераписки интервенции би можеле да се наречат прагматични. Во тој круг,
по своја прилика, спаѓа и дијалошкото лекување (значи со разговор, на пр.
психотерапија, персуазија, но и претходно споменатиот тераписки дел на
анамнезата). Третата тераписка целина ја прави магиското (мистичното,
сугестивното) лекување, кое ѝ е по малку туѓо на современата медицина, иако и
модерните клиничари се служат со неговите механизми при предизвикувањето
на позитивен плацебо-ефект, за што веќе стана збор во приказот на емотивната
и тераписката компоненета на анамнезата. Сугестивните способности треба да
се вежбаат и усовршуваат бидејќи понекогаш навистина даваат добри резултати.
Сепак, во таквиот случај, клиничарот мора да остане свесен за предизвиканиот
плацебо-ефект, за да не почне себеси да си припишува одредени натприродни
способности.
7.4.1. Плацебо-ефект на традиционалната медицина. Магиското

лекување често се споменува, а понекогаш се спротивставува на научната
медицина под името традиционална, алтернативна или холистичка медицина.
Нејасната терминологија (акупунктура, биоенергија, хомеопатија, киропрактика,
месмеизам-хипноза, треварство и др.) и мистичните околности на местото,
времето и начинот на спроведувањето, дури и во лекарските кругови остава
впечаток дека тука има нешто што не може да се провери со научна метода. Во
повеќето случаи станува збор за сугестивни постапки кои се оправдуваат со
логички неприфатливи премиси, па најдобро е целиот феномен да се нарече со
јасно име: надрилекарство или, уште појасно, илузионерство. Зошто таквите
постапки објективно се сепак посилни индуктори на плацебо-ефектот од
модерните, докажани делотворни интервенции на современата медицина? Има
неколку причини за тоа. Во прв ред, ентузијазмот и некритичноста холистичките
исцелители ги прави атрактивни, а на рационалните терапевти поблизок им
е скептицизмот. Понатаму, необичните околности на таквите интервенции,
па самата содржина на нивниот акт, покрај харизматичната личност која го
спроведува, се необично силни посредници на плацебо-ефектот, Конечно, не
треба да се заборават ни очекувањата на пациентот, кои растат сразмерно со
ширењето на „гласот на популарноста“, како и објективната ефикасност на
одделните мерки кои не ги негира ни научната медицина (на пр., лековитоста
на одредени растителни екстракти). За споредба, таб. 3 прикажува одделни
особини на условно наречената традиционална медицина и модерната,
институциска медицина.
151
Табела 3. Одделни особини на традиционалната и модерната медицина

Традиционална медицина Модерна медицина
Еволуција илјада години стотина години
Oсновна замисла да се подобри животот да се лекуваат болестите
Однос кон пациентот непосреден безличен
Мистично влијание важно неважно

Интеракција пациент-
речиси 100% приближно 20%
лекар
Надрилекарство го има понекогаш го има
Дијагностичка метода опсервација инструментација

хронични, функционални акутни и хронични
Тераписки интерес болести, отстранување на органски болести,
симптомите хируршка состојба
Климатски околности многу важни неважни
Диета многу важна ограничено важна

природни (растителни)
Состојки на лекот синтетички супстанции
супстанции
7.4.2. Тераписки компоненти на клиничката медицина. Рационалниот

клиничар треба да се служи со сите три тераписки компоненти: прагматичната
(научен и емпириски приод), дијалошката (анамнеза, разговор, психотерапија)
и магиската (сугестивно лекување). Во одделни случаи преовладува ефектот
на една или друга компонента, што зависи од низа околности, но ниедна не
е занемарлива. Само вештото дозирање на тие три елементи на лекувањето
осигурува оптимален тераписки исход кај конкретен пациент. Зошто илјади
болни сепак се обраќаат кај исцелителите од традиционалната медицина? Едни,
затоа што бараат уште покомфорно здравје, други, пак, во потрага за вечен
живот или за слични езотерии, а повеќето во потрага за надеж и за човечко
разбирање. Ако клиничката медицина се практицира како деперсонализирана
технологија, пациентите се обраќаат кај чудотворните исцелители пред, за
време и по лекувањето, дури и во врвни академски установи.
7.4.3. Придружни или нуспојави на терапијата. Терапијата, во потесна

смисла, во прв ред се однесува на употребата на лековите. Клиничарот на
располагање има сé поголем број многу ефикасни и диферентни фармаколошки
152
агенси. Но, покрај тераписката корист, тие можат да предизвикаат и придружни

или нуспојави (несакани, штетни реакции на лековите), кои при лаичкото
препишување можат да станат неприфатливо зачестени и тешки. За разлика од
порано, кога лекарите, често пати од инертни супстанции можеле да го изберат
она што на конкретниот пациент барем нема да му наштети (од таму е и
изреката - prirmum non nocere), современите клиничари се далеку поокупирани
со избор на најадекватниот и најефикасниот лек за одделни пациенти, па,
парафразирајќи ја првата, денес би можела да се користи поговорката - prirmum
optime curare. Голема е потребата, денес во информатичката ера со зголемена
достапност на стручната литература преку интернет, клиничките анализи да
бидат базирани на клинички проучувања, а ваквиот пристап кон клиничката
практика сè почесто се нарекува медицина базирана на докази.
7.4.4. Проценување на користа и опасноста од лекувањето. По

критичката оцена на карактерот и тежината на основната болест, докторот, во
суштина, го одредува најсоодветното лекување врз основа на проценката на
веројатната тераписка корист и потенцијалната штетност на достапните лекови
или други тераписки постапки. Станува збор за проценување на односот меѓу
користа и опасноста од лекувањето, а на разгледување треба да се земат низа
фактори, меѓу кои се индикацијата, тераписката ефикасност, општествената
корист, цената на лекувањето, токсичноста, нуспојавите, интеракцијата
(промените во очекуваниот ефект на еден поради заемно дејство на друг или
повеќе пропишани лекови) и веројатноста за злоупотреба на лекот.
На важните аспекти на односот човек и лек се посветила посебна
интердисциплинарна струка, клиничка фармакологија, која со научни методи,
во прв ред со контролирани тераписки експерименти, ја проверува и ја оценува
ефикасноста и подносливоста на новите лекови, како и прифатливоста на веќе
расположливите лекови за новите индикации.
Особено изискувачко е донесувањето на тераписките решенија за
различните степени на иста болест (веќе споменатиот пример за двата краја
на спектарот на иста болест, улцерозен колитис), исто така и мерењето на
терапискиот ризик според прогнозата (т.е. очекуваниот тек) на болеста. Многу
агресивно и сè уште многу ризично лекување е оправдано за болести со изразено
лоша прогноза (на пр., употребата на повеќе цитостатици во лекувањето на
акутната леукемија или опсежната ампутација во случај на одделни малигни
тумори на коските и мускулите), со оправдана надеж дека животот на болниот
сепак може да се спаси. Од друга страна, спречувањето на благите пречки, како
несоница или настинка, мора да биде, пред сè, безопасно и дорбо подносливо,
за лекувањето да не стане полошо од болеста.
7.4.5. Пораст на трошоците на здравствената заштита.

Трошоците на здравствената заштита многу брзо растат, а јазот меѓу сè
поголемите вложувања за лекување и за унапредување на здравјето на
153
граѓаните е сè поголем. Ни побогатите општества не можат да ги покријат сите

трошоци кои високоразвиеното здравство би можело да ги предизвика, па се
поставува прашањето како издадоците за здравствената заштита да се вклопат
во стеснетите системи на финансиските можности, а да не се загрозат другите
јавни потреби, на пр. одбраната, културата, управата или комуналните работи.
Особен проблем е токму високата цена на терапевтските интервенции, па со
тоа, во последно време, се занимава посебна струка, фармакоекономика. Затоа
современите клиничари сè повеќе мораат да водат сметка за општествената и
индивидуалната цена на врвната медицина.
Кога ќе се резимира изнесеното, излегува дека добриот клиничар мора
да биде присебен и логичен, теоретски и стручно поткован, мануелно вешт, а
пред сè надарен со имагинација и човечко разбирање.
154
8. ПСИХОЛОШКА МЕДИЦИНА И МЕНТАЛНО ЗДРАВЈЕ

НА ПАЦИЕНТОТ
Лекарот мора да ѝ биде слуга на вистината.

Claudius Galenus (AD 129– c.200/ c.216)
Психичкото здравје и психичките нарушувања и болести секогаш

биле нешто посебно: вредно за страв или восхит, во животот на човекот и во
човечкото општество. Човекот и човечкото општество, во различно време од
својот развој, на различен начин му приоѓале на психичкото здравје.
8.1. Разбирањето за психичките болести од античкиот

период до денес
Античките лекари настојувале здравјето и болестите да ги сведат на

состојба на телесните сокови. И нервните пречки ги толкувале со органски
промени. Така, на пр. познатиот globus hystericus (т.н. кнедла во грло) се
толкувал како шетање на матката во телото на жената, односно влез во трахејата
со чувство на гушење или проголтана кнедла.
Во средниот век психичките болни често се сметале било за вештерки
било за лица опседнати со ѓаволот, па како најдобра терапија се препорачувал
егзорцизмот (ритуал на истерување на зли духови од телото на болниот). Во 18
век се прави обид за синтеза на медицината на ниво на телесното и душевното, т.е.
се опишуваат телесни болести кои се предизвикани со психички нарушувања.
Се развиваат почетоците на психосоматската медицина која во иднина имала
задача да доведе до нова интеграција на медицината на научно ниво. Големите
откритија во основните науки во 19 век, меѓу нив и микроорганизмите како
причинители на заразните болести, создале илузија дека секое нарушување,
телесно или психичко, во суштина е со органско потекло. Се сметало дека
за сè треба да се бара и да се најде материјална причина. Притоа, во ерата
на доминација на бактериологијата се пронаоѓаат причинителите на многу
болести, се развива познавањето на физиологијата и биохемијата, човекот
станува par exellence органско суштество, а сè што е психичко се става во втор
план. Така започнува дихотомијата на медицината, која се развива сè до денес.
Медицината на 20 век, а особено неговата втора половина, е означена со висок,
дури експлозивен, технички, односно технолошки развој. Се развива многу
суптилна, исцрпна и екстензивна дијагностика со многу прецизни апарати, а
терапијата е често како заместителна. Трансплантацијата на различните делови
на телото се развива незадржливо, следена со развојот на имунологијата,
молекуларната биологија и генетиката. Медицинските струки сè посилно се
делат, се развиваат сè поситни специјалности и супспецијалности, човекот се
губи од центарот на вниманието.
155
Во медицината, кон крајот на 19 век, односно на почетокот на 20

век, како противтежа на наведената технологија произлегла иницијативата
за истражување на човекот одвнатре. Зигмунд Фројд (Sigmund Freud, 1856-
1939) на човештвото му ја понудил психоанализата, метода за проучување
на човечките несвесни стремежи, потреби, желби и нагони. Тој почнал да
го истражува нашиот внатрешен живот поради лекување на психичките
нарушувања и болести. Психоанализата ги отворила пространите внатрешни
светови и овозможила, покрај лекување на човечките психички старадања,
разбирање на неговите емоционални реакции и воопшто, неговото однесување.
Во својата примена, психоанализата помогнала во пациентот да видиме човек
кој страда, а не само дисфункција на органите која можеме да ја решиме со
нивна замена или крпење, како што денес тоа се прави со автомобилите и со
другите машини.
8.2. Разбирање на психолошката медицина
Во дефиницијата на Светската здравствена организација, внесена во

Статутот на СЗО во 1948 г., здравјето е дефинирано како состојба на физичка,
психичка и социјална благосостојба, а не само за непостоење на болест или
неспособност. Во последните два века, никој не ја доведувал во прашање
органската медицина, но често се доведувала во прашање психичката медицина.
Во која мера човекот кој страда, човекот како комплетна личност, е објект на
денешната медицина? Одговорот на тоа прашање зависи од средбата и односот
на лекарот со пациентот и односот на пациентот со лекарот.
8.2.1. Емотивен однос на лекарот и пациентот. Пациентот, односно

човекот кој трпи, кај лекарот буди различни емоции. На лекарот може да му
се допадне, може да го сака, може да го мрази, може да се лути на него, може
да го сожалува, може да го смета за индиферентен, досаден, и така по ред. Сè
зависи од тоа колку пациентот како личност му одговара или не му одговара на
лекарот, односно колку го потсетува на луѓето кои му биле важни во животот.
Лекарот несвесно постапува под дејство на емоционалните сили, а тоа силно се
одразува на пациентот. Лекарите, во принцип, не ги сакаат пациентите кои се на
умирање, ниту тешките болни на кои поради природата на нивната болест можат
малку или воопшто не можат да им помогнат. Лекарите најчесто ги одбегнуваат
таквите пациенти. Често се опишуваат ситуации во кои пациентот во тешка
состојба е разочаран од тоа што лекарската екипа при визитата го заобиколила
неговиот кревет. На лекарот му е тешко да се сретне со својот неуспех, со својот
пораз, а на одреден начин тоа е пациентот на умирање, односно пациентот
на кој не може да му се помогне. Од друга страна, особено таквиот пациент,
има нереални очекувања од лекарот. Тој во лекарот гледа семоќно лице кое сè
знае, кое ќе ги реши неговите проблеми, првенствено здравствените. Тоа значи
дека често разликата меѓу потребите на пациентот и можностите на лекарот
156
е голема. Не е лесно да се трпи таа разлика и да се соживее со неа, а уште е

потешко да се доживее реакцијата на пациентот кога ќе дознае дека се излагал
во својата верба во лекарот и во моќта на медицината. На тој однос мора да се
навикне, и биде спремен да се соочи, секој студент по медицина и да знае да се
носи со него. Така, лекарот кој има голема способност за емпатија, односно за
разбирање и прифаќање на пациентите, исто така и способност за совладување
на сопствените негативни емоции, може да ги издржи психичките конфликти
во него кои се јавуваат во односот кон пациентот и неговата болест.
8.2.2. Свесна и несвесна мотивација за избор на лекарската

професија. Така дојдовме до многу важното психичко прашање: која е свесната
и несвесната мотивација за избор на лекарската професија. Многу млади луѓе
кои завршиле средно училиште во медицината гледаат хумана професија, но
уште почесто доходовна (лукративна) професија или можност за афирмација
и нарцисоидно задоволување со оглед на општествената положба на лекарите.
Исто така, чести се потребите за идентификација, пред сè со родителите, со
членови на семејството или со лекарот кој помогнал во детството. Чести се
и фантазиите дека како лекар ќе може да му помогне на својот болен член
од семејството и сл. Многу е тешко да се набројат сите свесни и несвесни
мотивацски фактори за избор на лекарската професија. Секако дека би било
од голема корист кога младите луѓе пред запишување на медицински студии
би се посоветувале со некој искусен лекар и кога би се обиделе да видат која е
нивната вистинска мотивација за лекарската професија и можеби, уште повеќе,
кој е нивниот вистински праг на толеранција за страдањата на друг човек.
Кога би се направило тоа, би имало многу помалку разочарани млади луѓе
кои ја напуштаат медицината или преминуваат во нелекарските професии (без
директен контакт со пациентите) во рамките на медицината. Во тестирањето
на своите способности за лекарската професија би било многу корисно ако
студентот на медицина уште во првата година од студиите сериозно се сретне
со пациентот и го доживее неговото страдање. За откажување од медицината
не се само оние што паѓаат во несвест во салата за секцирање или оние што не
можат да гледаат крв. Она што, порано или подоцна, брка многу студенти од
медицината се психичките страдања на пациентите. Никогаш не е премногу
да се истакне колку е силна потребата на пациентот за психички контакт,
разбирање и поддршка.
8.2.3. Што треба лекарот да му каже на пациентот? Пациентот,

најчесто, сака да биде информиран за природата на својата болест, за терапијата и
за прогнозата. Кај нас не е вообичаено лекарите многу да зборуваат. Пациентот,
во суштина, копнее да знае што се случува во неговиот организам или во
одделен орган и покрај тоа да разбере какви ефекти ќе има терапијата и зошто.
За жал, само одделни пациенти, привилегирани по различни основи, добиваат
такви информации, а на повеќето тие им се ускратени. Се поставува клучното
157
прашање: што да му се каже на пациентот за природата на неговата болест,

пред сè ако е таа смртоносна или неизлечива. Мислењата околу тоа прашање се
многу различни. По правило, на пациентот треба да му се каже она што тој може
психолошки да го поднесе. Тоа изискува строго индивидуален приод кон секој
пациент, значи нешто тешко и многу изискувачко за лекарот, на кој му е многу
полесно да прифати едно општо правило и да постапува по него. На пациентот
му е потребно лекарот да го сослуша кога тој му зборува. Додека пациентот
многу сака комуникација, лекарите најчесто кон него се однесуваат како да
се глуви, неми и слепи. Додека пациентот сè уште зборува за своите пречки и
симптоми, лекарот често веќе пишува рецепт за лек или незаинтересирано гледа
низ прозорецот. На лекарот блискиот однос со пациентот често му е тежок,
било поради неуспесите на терапијата, било поради грешките во постапката,
дијагностичката или тераписката, било поради барањата или агресивноста на
пациентот, и поради низа други причини. Треба да се има на ум фактот дека
пациентот не ја избрал својата улога, а лекарот својата ја избрал доброволно.
Лекарите често заборават колку им е важно на пациентите да им дадат совети
за здрав начин на живот кога ќе излезат од болницата. Тие совети се однесуваат
на исхраната, на начинот на живот, на активностите кои можат, односно не
треба да ги исполнуваат, на сексуаланиот живот, и на целокупното однесување.
На пр., лекарот ќе мора на млада пациентка, која прележала прскање на помал
крвен сад во мозокот (аневризма), да ѝ објасни дека извесно време мора да го
стопира сексуалниот живот, а подоцна мора да внимава крвниот притисок да не
ѝ порасне многу бидејќи би можело повторно да ѝ прсне крвен сад во мозокот.
Пациентката веројатно ќе поцрвенее од срам и непријатност. Такви и слични
случаи има многу. Не е секогаш лесно нешто да му се објасни на пациентот,
а на одделни лекари им е особено тешко да зборуваат за сексуалниот живот.
Едно истражување покажало дека пациентите по прележан инфаркт целосно
се откажале од сексуалните односи иако тоа не е потребно поради природата
на болеста: тие не се осудиле да прашаат, а лекарите не зборувале за тоа. Ете,
идните лекари ги очекуваат и такви проблеми.
Во ерата на заменувачката медицина има многу примери на пациенти
на кои им се трансплантирани делови од телото. На пр., млада девојка може да
се пожали дека има големи проблеми по трансплантацијата на срцев залисток
бидејќи момчињата ќе ја напуштат веднаш штом ќе ѝ се приближат дури и кога
станува збор за многу згодна девојка. Кога момчето ќе ја бакне, може многу да
се исплаши бидејќи срцето ѝ работи како локомотива. Во суштина, срцевиот
залисток произведува многу силен шум. Тоа докторот треба да го разбере и да
ја советува пациентката претходно да го предупреди момчето на таа појава.
Друг пример е со пациент кој има халуцинација дека го брка мртвиот човек, чиј
бубрег му го имаат трансплантирано. Слични тешки соништа може да имаат
и пациентите на кои им е трансплантирана коскена срж. Тука се поставуваат
две прашања, едното е квалитетот на животот на тие пациенти, а другото е
проблемот со психичката подготовка за последиците од трансплантацијата и
158
уште повеќе на доживувањата на пациентите во врска со трансплантацијата.

Не смееме да заборавиме ни на потребите, желбите и чувствата на
семејството на пациентот, особено кога станува збор за родители. Родителите
на тешко болните деца често имаат многу ирационално чувство на вина,
несвесно сметаат дека тие, на некој начин, ја предизвикале болеста на детето.
Психолошката помош на родителите или на членовите на семејството
му помага и на пациентот. Во практиката, како многу добри се покажале
групнопсихотераписките методи на членовите на семејствата, на пр. на децата
заболени од леукемија, а и на членовите на семејствата на пациентите кои
боледуваат од други тешки заболувања.
Освен опишаните проблеми кои лекарите ги имаат во комуникацијата со
пациентите и во работата со нив, се јавуваат и психолошки проблеми од етички
карактер. Основната етичка дилема е кому треба, во прв ред, да му се даде
лекарска помош, односно кој да се заштити првенствено, пациентот, членовите
на неговото семејство или општеството. На прв поглед би се помислило
дека секогаш треба да се заштити пациентот, но во практиката тоа не е така
едноставно. На пр., што треба да се направи кога ќе се открие дека пациентот е
заразен со вирусот на СИДА. Смее ли тоа да му се скрие на неговиот сексуален
партнер и како да се постапи во односот кон општеството за кое тој е реална
опасност. Жена во тек на бременост бара испитување со кое би се докажало
дали нејзиното дете е носител на крвната болест хемофилија, од која во принцип
заболува машкото потомство, а ја пренесуваат жените. Лекарот зема крв од
мајката и од таткото на детето и утврдува дека нема никаква опасност за детето
бидејќи таткото, всушност, и не е биолошкиот татко на детето. Што треба да
направи во тој случај: треба ли да изврши испитување на бремената жена (што
значи пункција на стомакот и извлекување амнионска течност, испитување
кое не е безопасно), да ѝ каже само нејзе или да му каже на таткото дека не е
татко. Проблемот е исто така и во тоа колку смееме пациентите на клиниките
да ги изложиме на телесни и психички страдања во наставни цели, т.е. колку
студенти и во кои околности смеат да аускултираат пациент со срцева болест,
и слично на тоа.
8.3. Корист на лекарот и на пациентот од психолошката

медицина
Каква корист имаат лекарот и пациентот од примената на сознанијата

на психолошката медицина? За лекарите, примената на сознанијата на
психолошката медицина значи подобра дијагностика и поголем тераписки
ефект. Пациентот подобро ќе соработува со лекарот кој му приоѓа психолошки
одмерено, а подобрата соработка често пати ќе овозможи подобра, полесна
и побрза дијагностика. Прифаќањето на лекарот, неговата терапија и совети
сигурно ќе се одрази позитивно на ефектите од лекувањето. Лекарот кој
159
психолошки адекватно му приоѓа на пациентот сигурно ќе ужива поголем углед

во својата средина од оној лекар кој не го прави тоа. Лекарот кој води сметка
и за емоционалните потреби на пациентите сигурно ќе биде позадоволен и со
себе и со пациентот.
За пациентот, добивката од лекарската примена на сознанијата на
психолошката медицина е во тоа што станува активен и заинтересиран да си
помогне самиот себеси во лекувањето на својата болест. Поради подобрата
комуникација со лекарот му е осигурен и подобар квалитет на животот. Во крајна
линија, добриот емоционален однос со лекарот ги олеснува превентивните,
тераписките и рехабилитациските акции како за неа, така и за новите болести.
160
9. МЕДИЦИНСКИ И ЗДРАВСТВЕНИ ПОДАТОЦИ

И ИНФОРМАЦИИ
Да се има знаење не е доволно; тоа треба да се примени.

Да имаме намера не е доволно; мораме да направиме.
Johan Wolfgang von Goethe (1749-1832)
Здравствените информации се стратешки ресурс од клучна важност за

здравјето на индивидуалните пациенти и на населението, како и за ефикасноста
во организацијата и работата на здравствените установи и кадрите во нив.
Здравствените податоци и информации треба да се разберат како континуум,
почнувајќи со податоци специфични за пациентот (клинички податоци),
па агрегирани податоци (за постигањата, искористеноста на капацитетите,
опремата и кадрите, како и податоци за управување со ризикот), сè до база
на знаења (за поддршка на планирањето и одлучувањето) и компаративни
податоци на ниво на целата заедница (за развој на политики) и податоци надвор
од здравствените установи.
Квалитетот на податоците и трансформацијата од податоци во
информации се од суштинско значење за делотворноста на информацискиот
систем, донесувањето одлуки во здравствениот сектор, планирањето и
евалуацијата на здравствената заштита и развојот на здравствените политики.
Интеграцијата и асимилацијата на современата компјутерска технологија
во секојдневното работење на менаџерите и вработените во здравствените
установи е реалност за актуелната и идните генерации практичари во
системот на здравствената заштита. Брзината и успешноста на транзицијата
кон електронски здравствени досијеа и квалитетот на здравствената заштита
ќе зависат од доменот на практиката, функционалната информациска
инфраструктура и професионализмот во управувањето со информациите во
здравствениот сектор.
Со својата работа, опсервација, мерење, разговор и преглед на
пациентот, лекарот доаѓа до мноштво податоци од различен вид. Врз основа
на тие податоци и своето знаење, искуство и умешност, лекарот произведува
информации како важен ресурс за донесување решенија и за решавање на
проблемите. Може да се каже дека информацијата е резултат од обработката на
податоците, при што обработката е комбинација од низа операции, на пример
логична контрола и групирање, споредување, сумирање, асоцијации итн. Веќе
при влегувањето на пациентот во ординацијата, лекарот го забележува неговиот
изглед, одење или држење. Во текот на разговорот ги дознава причините за
неговото доаѓање. Потоа го прегледува, мери и упатува на лабораториски и
други испитувања. Лекарот може да постави брза дијагноза врз основа само
на податоците кои ги собрал со набљудување на пациентот како му приоѓа (т.н.
спот-дијагноза). Најчесто треба да се направат повеќе чекори за да се постави
дијагноза: да се соберат податоци, да се постават неколку можни дијагнози
161
(диференцијална дијагноза), повторно да се бараат нови податоци итн.

Податоците и информациите за пациентот се депонираат во основната
медицинска документација (здравствен картон, историја на болеста и др.).
Некои од податоците и информациите лекарот не ги бележи, туку ги чува во
својата меморија. Денес сè уште во Р. Македонија преовладува „хартиената
медицинска документација“, која има многу ограничувања со оглед на
достапноста и размената на податоци.
Развојот на информационата технологија доведе до нови ситуации и
ветувања полни со можности. Се создаваат електронски медицински записи,
записи на магнетни медиуми, кои на мал простор можат да сместат голема маса
на податоци. Тоа се текстуални и нумерички податоци, слики и биомедицински
сигнали во дигитална форма. Сето тоа станува локално операбилно, лекарот
може да дојде до податоци за своите пациенти секогаш кога ќе затреба и тоа
може да го направи многу брзо.
Денес индустрискиот развој се потпира на компјутерската технологија
и интернетот, исто како што во периодот на индустриската револуција се
потпирал на хидромеханичката сила, парната машина и електричната енергија.
Во клиничката медицина, интернетот станува исто толку важен и потребен
како што е стетоскопот.
Во 21 век се забележува многу брзо продирање на компјутерската
технологија и зголемување на користењето на интернетот во сите земји во
светот. Интернетот има широки можности, кои недоволно се применуваат,
за унапредување на стилот на животот и здравјето, како и за превенција на
болестите.
9.1. Информациска околина на лекарот
Под информациска околина на лекарот се подразбираат сите

информации кои лекарот ги има или би сакал да ги има. Може да стане збор за
три вида на околина/информации:
· локална информациска околина - информации кои лекарот ги има
на располагање на локално ниво, во својата амбуланта или на својот
оддел;
· институциска информациска околина, која ги опфаќа информациите
од поблиската околина, лабораторија или од дијагностичките
единици;
· глобална информациска околина, која ги опфаќа информациите што
се наоѓаат каде било на земјата или во светот.
9.1.1. Локалната информациска околина може да се покрие со

персонален компјутер на кој е инсталирана соодветна база на податоци преку
која лекарот има брз пристап до сите потребни клинички информации. Во
базата треба да бидат податоците за пациентите кои можат да послужат за:
162
· непосредна работа со пациентот и закажување прегледи преку

електронска пошта;
· нарачување дополнителни лабораториски и други испитувања;
· превентивни програми и мерки (на пр., имунизација, мамографија,
Пап-тест, FOBT и др.);
· евиденција на работата, медицинските грешки, хоспитализациите,
упати до специјалист;
· финансиски потреби;
· унапредување на квалитетот на клиничката работа со дефинирани
стандарди на здравствени услуги и клинички патеки, епидемиолошки
и социјалномедицински истражувања;
· примена на медицина базирана на докази и здравствена статистика;
· софистицирана анализа на податоците за мерење на учинокот и за
научни цели.
9.1.2. Институциската информациска околина изискува одделни

локации да бидат вмрежени во компјутерот, со што се осигурува проток на
информации меѓу локалните информациони нивоа преку локална мрежа на
персонални компјутери. Информациите од институциската информациска
околина можат да послужат за:
· непосредна работа со пациентот, со употреба на податоците од
другите локални околини (лаборатории, РДГ и др. дијагностички
единици);
· експертски мислења;
· унапредување на квалитетот базирано на споредба на истородни
локални нивоа/добра клиничка практика;
· анализа на резултатите од локалните нивоа (т.н. метаанализа);
· организациони и кадровски потреби.
9.1.3. Глобалната информациска околина изискува глобална мрежа за
пренос на податоците/ информациите, како што е на пр. интернетот. Глобалната
мрежа овозможува достапност на информациите без оглед каде тие се наоѓаат,
ако поради посебни причини приодот до информациите не е забранет.
Информациите од глобалната информациска околина можат да послужат за:
· непосредна работа со пациентот со употреба на податоците/
информациите од другите здравствени институции во кои бил
пациентот, исто така и за помош и совети од стручњаците од други
земји и од светот воопшто (телемедицина);
· размена на експертски мислења на стручњаците во светот;
· збогатување и размена на медицинското знаење со помош
на библиотекарската дејност, со текстуални содржини и ppt.
презентации (Supercourse), конференции, дискусиони групи и
телеконференции, или индивидуално комуницирање со електронска
пошта.
163
Знаејќи ги можностите на мрежата за пренос на информациите, би

можело да се каже дека болничките информациски системи, информациските
системи на здравствените домови, на Министерството за здравство, Фондот
за здравствено осигурување, Институтот за јавно здравје и др., сите тие се,
во суштина, глобални здравствени информациски системи, системи кои
ги покриваат сите информациони потреби на здравството, медицината,
здравственото осигурување, социјалната заштита и самите корисници на
здравствената заштита.

9.2. Видови медицински информации
Со оглед на содржината, медицинските информации можат да се

поделат во три групи:
· информации за потребите на студирањето и учењето на медицината;
· информации нужни за клиничка и јавноздравствена работа;
· научни информации.
9.2.1. Информациите за потребите на учењето на медицината ги

добива студентот во текот на предавањата, семинарите, вежбите, презентацијата
на пациентите и со читање на литература. Станува збор за етаблирано знаење, за
прифатени или за потврдени теории. Современата информациска технологија за
учење на медицинските содржини нуди компјутеризирани наставни програми
во форма на примери за решавање на проблемите или туторијал, во форма на
експертски системи и во форма на електронски учебници.
9.2.2. Информациите потребни за клиничка и јавноздравствена
работа имаат оперативна вредност за преземање одредена акција, било со
пациентот било со популацијата. На пр., информацијата „во популацијата Х,
пропорцијата на дијабетичарите изнесува 5%“ е пример за информација која
има јавноздравствен карактер. Информацијата „пациентот Н. Н. се наоѓа во
хипертонична криза“ е пример за клиничка информација.
9.2.3. Научна медицинска информација е ново знаење, нова
информација, која го збогатува медицинското знаење. Станува збор за нешто
потполно ново, за факт кој ги одразува новите односи меѓу појавите, или за факт
со кој се утврдува постоењето на еден ентитет. Научните информации се наоѓаат
во т.н. примарни извори: магистериуми, докторски дисертации, извештаи од
истражувачки проекти, кои можат брзо и пошироко да бидат достапни само ако
се поставени на интернет. Новите сознанија, по определено време, од неколку
месеци до неколку години, се објавуваат во т.н. секундарни публикации,
стручно-научни списанија вклучени во меѓународни библиографски бази,
меѓу кои се: Current Contents, Science Citation Index, Index Medicus/Medline/
PubMed, Excerpta Medica, Directory of Open Access Journals (DOAJ) и др. Освен
во класичната хартиена форма, научните трудови со нови информации во
секундарните публикации се појавуваат и во електонски облик, на дискети,
164
компактни дискови (CD ROM) или Flash (USB) меморија, Internet итн. Во сите
секундарни публикации се споменуваат клучните зборови преку кои објавените
научни трудови со бараните информации се пребаруваат преку интернет. На
пример, со помош на клучните зборови „Brucellosis in South Eastern Europe“
во кој било систем за пребарување, на пр. Yahoo или Google Search, ќе најдеме
наслови на повеќе стотици и/или илјади објавени трудови во разни референтни
списанија кон кои дополнително можеме да пристапиме. Пребарувањето
може да биде насочено само кон секундарни публикации/списанија цитирани
во библиографската база на податоци од областа на биомедицината, на пр.
PubMed, се наоѓа со помош на компјутерска програма која може да го чита тој
вид на записи.
Пренесувањето на научните информации, односно добиените резултати
од научните истражувања, од истражувачите до студентите, до предавалните и
амфитеатрите, како и вградување во учебници и други наставни материјали
за да бидат полесно достапни за студентите, е долг процес, обично од 5 до 10
години.
Современата компјутерска и интернет-технологија има големи
можности за забрзување на тој процес и многу побрзо пренесување на научните
информации за потребите на медицинската едукација и за клиничката работа.
Телемедицината е дизајнирана за лекување на болните „на далечина“. Многу
е скапа и со мал ефект за подобрување на здравјето на населението во една
земја и на глобалното здравје. Телепревентивната медицина овозможува
превентивните пораки за здравјето и здравиот стил на живот да допрат
до милиони луѓе во земјите и во светот, а тоа има големи потенцијали за
унапредување на здравјето, на национално и на глобално ниво. Мрежата за
глобално здравје „Суперкурс“ (Supercourse), координирана од Универзитетот
во Питсбург (Prof. Ronald LaPorte), е глобална библиотека на ppt. предавања
за превенција и јавно здравје (над 5000 ppt. предавања), кои ги користат над
50.000 универзитетски наставници во над 170 земји во светот (www.pitt.edu/
чsuper1).

9.3. Природа на медицинските податоци и информации
Податоците се суровина за производството на информации, а

информацијата е суровина за интелектуалната работа на лекарот. Тоа треба да се
има предвид во медицинската работа, бидејќи објектот, методата на опсервација
и самиот опсерватор (лекарот) се неделиви. По правило, информациите ги
создаваме од два типа на податоци, квантитативни и квалитативни.
9.3.1. Квантитативните податоци се резултат од мерењата со

едноставни, но сè почесто многу софистицирани инструменти. Податоците
се нумерички, на пр. систолен крвен притисок 170 mmHg, или глукоза во
крвта 8,6 mmol/ml. Квантитативните податоци се обработуваат со стандардни
165
статистички процедури, а се акумулираат на хартиени или на електронски

медиуми. Достапноста на податоците и информациите на хартиен медиум
(здравствен картон, историја на болест и др.) е многу слаба, особено за
обработка и за анализа.
9.3.2. Квалитативните податоци настануваат со опсервација,

разговор, сликање или слушање и се запишуваат текстуално, најчесто во
форма на назив на категоријата (или со шифра). На пр., на прашањето „како се
чувствувате“, лекарот може да ги категоризира одговорите во: одлично, многу
добро, така-така, слабо и многу слабо. Во практиката, по правило, квалитативното
набљудување му претходи на квантитативното. Лекарот најпрво разговара со
пациентот, зема историја на болеста, и своите забележувања ги категоризира,
а потоа пациентот го праќа на низа лабораториски и други испитувања, кои
по правило имаат нумерички вредности. Квалитативното набљудување дава
одговор на прашањето „што“, а квантитативното дава одговор на прашањето
„колку“.
Многу чест начин на собирање на податоци е собирање во форма на
интервју, било стандардизирано според одредени теми или наполно слободно.
Во таквите случаи, податоците се јавуваат како слободен текст. Обработката и
анализата на текстот изискува посебни методи, а во одредени специјалности,
на пр. психијатријата, е многу честа. Треба да се истакне дека квантитативното
и квалитативното истражување не се исклучуваат, туку се надополнуваат.
9.4. Што е вистинска информација?
Денес количината на информациите толку нарасна, а производството

на информациите и самите информации се толку сложени, што се зборува
и укажува за информациона експлозија која практично не можеме да ја
контролираме. Освен тоа, има изобилство на неточни и искривени информации,
намерно или спонтано, и треба да се прави чистење на „сметот“ и селектирање
на информациите.
Вистинската информација ги има следниве својства:
· содржајна е, т.е има одговор на поставеното прашање;
· доаѓа во рацете на вистинскиот човек, кој врз основа на таа
информација нешто решава во вистинскиот момент, на пр. наод на
антибиограм пред употреба на антибиотик;
· лесно е дофатлива, т.е. не изискува копање по непрегледните
архиви;
· економична е, т.е. нема редундација (вишок);
· има елементи на ново, елементи на изненадување, т.е. не открива
„топла вода“;
· предупредува на можните ризици од недоволна осетливост или
сигурност на скрининг-тест, на пр. добивање на лажно позитивни
или лажно негативни наоди.
166
Информациите можат да се категоризираат и според нивото на решавање.

Една група на информации се создаваат за решавање на индивидуално ниво.
Типичен пример е решавањето на лекарот при поставувањето на дијагноза и
одредувањето на терапија. Другиот тип на информации ги прават информациите
релевантни за нивото на група, цели популации, народи. Информациите за
раширеноста на заразните болести и за смртноста на доенчињата се пример
за такви информации. Конечно, посебно ниво е нивото на управувањето
(менаџментот). Тој тип на информации е основа не само на управувањето, туку
и на планирањето, програмирањето на работата и евалуацијата на резултатите.
Начинот на размислување, заклучување и решавање веројатно не е
еднаков за сите луѓе. Но сите поаѓаат од податоците. Во централниот нервен
систем влегуваат бројни визуелни, аудитивни, мирисни и тактилни сигнали,
т.е. податоци за создавање на информации. Во тој процес на мозокот, кој сè
уште не е запознат до крај, умот ја бара наједноставната интерпретација на
податоците кои ги примил. Новата и современа технологија многу го олеснува
тој процес. Доволно е само да се споредат класичната рендгенска слика и
сликата добиена со апарат кој се базира на магнетна резонанција. Сепак,
самите податоци не се доволни, потребен е и одреден степен на апстракција.
Затоа е важно развивањето на апстрактното размислување (апстрактна логика
на перцепцијата), без кое нема интелектуална работа. Денес во практиката
се случува лекарот да не го започнува процесот на создавање информации сè
додека не добие маса на лабораториски наоди.
Од самиот почеток на опсервација на пациентот или некоја појава, секој
детаљ мора да содржи две функции, информациона (што е тоа) и релациона (во
каков однос е со другите појави/ објекти/ податоци). Ставањето на податоците
и информациите во меѓуоднос е перманенетен процес на лекарот и суштина
при донесувањето на заклучоците и решенијата.
На крај, процесот на создавање на информациите мора да биде и
емоционално обоен. Без емоции, податоците, информациите и релациите
меѓу нив лесно се забораваат или не се забележуваат. Би можело да се каже
дека информациите зависат од комплетниот ментален склоп, од знаењето, од
искуството и од ставовите на лекарот.
Вештината во производството на информациите, препознавањето на
вистинските информации во одредена информациска околина, изборот на
релевантните податоци за производството на информациите, воочувањето на
релацијата меѓу податоците и информациите - сето тоа може да се создаде и
да се развие во текот на професионалниот живот. Зачетокот на вештината лежи
во првите чекори на медицинските студии, а индивидуалната кулминација и
нејзиното постигнување зависи од вложениот труд, како за време на студиите,
така и во текот на целиот професионален живот.
167
9.5. Систем на здравствена статистика во Р. Македонија
9.5.1. Закон за евиденции во областа на здравството

Со Законот за евиденции во областа на здравството се уредуваат
евиденциите, збирките на податоци и регистрите од областа на здравството,
начинот на прибирање, обработка, архивирање и чување на податоците,
објавувањето на податоците, обезбедувањето квалитет на податоците и
заштита на податоците, како и остварувањето на правата и обврските поврзани
со евиденциите во областа на здравството. Институтот за јавно здравје на Р.
Македонија и центрите за јавно здравје за подрачјата за кои се основани се
овластени носители на здравствената статистика за евиденциите што се водат
во здравствените установи. Секоја здравствена установа за дејноста што ја
врши е должна да доставува збирни и индивидуални евиденции - статистички
извештаи, преку регионалниот центар за јавно здравје до Институтот за јавно
здравје на Р. Македонија.
Евиденциите воспоставени со овој Закон се водат како индивидуални
и збирни евиденции (агрегирани податоци). Водењето на евиденциите е
составен дел на стручно-медицинската работа на здравствените установи и
здравствените работници и соработници. Евиденциите служат како извор
на податоци за статистички истражувања во областа на здравството и се
користат за следење и проучување на здравствената состојба на населението,
за програмирање и планирање, односно преземање на потребните мерки во
областа на здравствената заштита, за потребите на научното истражување,
за потребите на локалната самоуправа согласно со прописите каде што се
уредуваат надлежностите на локалната самоуправа, за потребите на одбраната
на земјата, за информирање на јавноста, за извршување на меѓународните
обврски на државата, како и за други службени цели.
Здравствените установи се должни да водат евиденција во основна
медицинска документација (индивидуален картон, регистар, амбулантски
дневник, историја на болеста, средства за автоматска обработка на податоците
и др.). Основната медицинска документација содржи:
- лични податоци за поединецот;
- медицински податоци - податоци за здравствената состојба (дијагноза,
датум на посета, планирани посети, број на лекарот, терапија, упатување,
причина за привремена неспособност за работа, причина за смрт, причина за
обработка и социјална анамнеза на семејството);
- податоци за медицинска нега и други податоци што се поврзани со
грижата за пациентот.
Здравствените установи, во зависност од дејноста што ја вршат,

ги водат следниве индивидуални евиденции за: 1) малигна неоплазма; 2)
откривање на претканцерозни промени на грлото на матката; 3) откривање
на рак на дојка; 4) колоректален карцином; 5) шеќерна болест; 6) вродени
168
нарушувања на метаболизам и ендокринопатии; 7) вродени аномалии; 8) деца

со посебни потреби; 9) исхемична болест на срцето; 10) цереброваскуларни
болести; 11) бубрежна инсуфициенција; 12) психози; 13) корисници на дроги;
14) лица зависници од алкохол; 15) професионална болест; 16) интоксикација;
17) сообраќајна траума; 18) насилство; 19) повреди во домот; 20) стационарно
лекувано лице; 21) породување; 22) оплодување со биомедицинска помош; 23)
абортус - прекин на бременост; 24) времено и трајно отсуство од работа; 25)
несреќа - повреда на работа; 26) крводарители; 27) трансплантација на деловите
од човечкото тело; 28) заразни болести; 29) имунизација; 30) ХИВ/СИДА; 31)
туберкулоза; 32) лекарски извештај за умрено лице; 33) перинатална смртност;
34) здравствени работници; 35) единиците за здравствена заштита во состав на
таа здравствена установа.
Врз основа на евиденцијата што се води во основната медицинска
документација, здравствените установи се должни да пополнуваат индивидуални
евиденции (евиденциони извештајни обрасци) и да ги достават до надлежниот
регионален центар за јавно здравје. Регионалниот центар за јавно здравје ги
контролира и обработува податоците од индивидуалните евиденциони обрасци
и ги доставува до Институтот за јавно здравје на Р. Македонија.
Врз основа на доставените индивидуални евиденции од член 8 на
овој Закон, Институтот за јавно здравје на Р. Македонија ги води следниве
здравствени регистри: 1) Регистар за рак-малигни неоплазми; 2) Регистар на
организирано откривање на претканцерозни промени на грлото на матката; 3)
Регистар на организирано откривање на рак на дојка; 4) Регистар за колоректален
карцином; 5) Регистар за шеќерна болест; 6) Регистар за вродените нарушувања
на метаболизмот и ендокринопатии; 7) Регистар за вродени аномалии; 8)
Регистар за деца со посебни потреби; 9) Регистар за исхемична болест на
срцето; 10) Регистар за цереброваскуларни болести; 11) Регистар за бубрежна
инсуфициенција; 12) Регистар за психози; 13) Регистар за корисници на дроги;
14) Регистар за лица - зависници од алкохол; 15) Регистар за професионални
болести; 16) Регистар за интоксикации; 17) Регистар за сообраќајна траума;
18) Регистар за насилство; 19) Регистар за повреди во домот; 20) Регистар
за болничко-стационарно лекувани лица; 21) Регистар за породување; 22)
Регистар за следење на оплодување со биомедицинска помош; 23) Регистар
за абортуси - прекин на бременост; 24) Регистар за времено и трајно отсуство
од работа; 25) Регистар за повреди на работа; 26) Регистар за крводарители;
27) Регистар за трансплантација на делови од човечкото тело; 28) Регистар за
заразни болести; 29) Регистар на подлежни за имунизирање и спроведување
на имунизација и појава на несакани реакции од имунизација; 30) Регистар
за ХИВ/СИДА; 31) Регистар за туберкулоза; 32) Регистар за умрени лица; 33)
Регистар за перинатална смртност; 34) Регистар за здравствени работници; 35)
Регистар за здравствени установи.
169
9.6 Меѓународна класификација на болести, повреди, состојби

и причини за смрт
Меѓународната класификација на болести, повреди и причини за смрт

е договорен систем на категории на болестите по утврдени критериуми. Овој
документ има исклучително значење за воедначен пристап во евидентирањето,
обработката, анализата, размената и споредувањето на информациите за
морбидитетот и морталитетот на населението на национално и меѓународно ниво,
меѓу одделните земји- членки на СЗО. При изработката на оваа Класификација
земени се предвид повеќе критериуми, и тоа: зачестеноста (фреквенцијата) на
заболувањата, тежината и јавноздравственото значење на некое заболување,
или пак групирање според етиолошки и анатомски карактеристики или одделни сродни
состојби.
Првата Меѓународна класификација за морталитетна статистика,
само за идентично шифрирање и полесно споредување на причините за смрт
на населението меѓу одделни земји, била изготвена во 1900 г. До 1948 г. биле
направени пет ревизии, кога била усвоена шестата ревизија на Меѓународната
класификација на болести, повреди и причини за смрт (МКБ) како инструмент и
на морталитетната и на морбидитетната статистика. Во Р. Македонија, примената
на МКБ-6 ревизија започнала во 1950 г. Карактеристично за оваа ревизија е дека,
за првпат во историјата на МКБ, во листата се додадени и нефатални болести
и морбогени состојби, со што МКБ-6 почнува да се користи пошироко и за
кодирање (шифрирање), како и за анализа на морбидитетот. Секоја нова ревизија
на МКБ се прави на околу 10 години, во зависност од потребите на меѓународните
здравствени системи и следење на напредокот на медицинската наука.
Почетоците на МКБ-10 ревизија во светот се во 1991 г., а во Р. Македонија
се применува од 1995 г. Измените што МКБ-10 ги внесе во меѓународната
комуникација се прогресивни заради тоа што наместо чисто нумерички кодови
(како што тоа беше пред и во МКБ-9), болестите и другите состојби се дефинирани
со алфанумерички кодови. Тоа значи дека секој дел од МКБ-10 користи
континуирано по една од буквите на абецедата, а понатаму со троцифрени броеви
се означуваат деталите на нозолошкиот ентитет. МКБ-10 се состои од 21 поглавје
(групи на болести и состојби); првите 18 поглавја се однесуваат на видот на
заболување и анатомската распределеност. Другите се однесуваат на дефинирање
на насилната смрт (несреќни случаи, самоубиство и убиство).
Познавањето и примената на МКБ-10 овозможува подобро работење во
секојдневната практика, лесно следење на регистрираните болести, повреди и
слични состојби со што е олеснета компарацијата со меѓународните индикатори.
Законска обврска на лекарите од сите профили и на другите здравствени
работници е да ја применуваат МКБ-10 во својата секојдневна практика, било при
евидентирање на заболувањата заради кои популацијата се јавува во службите за
заштита на здравјето и правилно водење на статистиката на морбидитетот, било
при евидентирањето на состојбите со фетален исход и водење на морталитетната
статистика.
170
10. ЗДРАВСТВЕНИ РАБОТНИЦИ И ЗДРАВСТВЕНИ

СОРАБОТНИЦИ
Зборот „невозможно“ не постои во мојот речник.

Napoleon Bonaparte (1769-1821)
Здравствените кадри се најзначајните ресурси на здравствениот систем.

Нивниот избор (селекција), школување, оспособување и усовршување е
вонредно скап и долготраен процес. Здравствените работници и здравствените
соработници се живи ресурси и носители на вкупните стручни и креативни
дејности во здравството на сите нивоа на здравствената заштита.
10.1. Видови здравствени работници
Стручно-медицинските работи во здравствената дејност ги вршат

здравствените работници и здравствените соработници со соодветно
образование и положен стручен испит, а за одредени задачи и со соодветна
специјализација.
Здравствен работник е лице со завршена школа од здравствена струка
и лице со завршен медицински, стоматолошки или фармацевтски факултет
и положен стручен испит. Во зависност од нивото на школска подготовка и
работите кои ги врши во здравствената установа, здравствените работници се:
- доктор на медицина, доктор на стоматологија и дипломиран фармацевт;
- медицинска сестра – медицински техничар со средно, вишо или
високо стручно образование.
Здравствен соработник е лице со средно, вишо или високо образование
од други професии и положен стручен испит, кој врши одредени задачи на
здравствена дејност во здравствена установа.
10.2. Приправнички стаж/пробна работа, стручен испит и

издавање лиценца
Здравствените работници со високо образование од областа на

медицината, стоматологијата и фармацијата можат самостојно да вршат
здравствени услуги со завршување на пробната работа, положување на
стручниот испит и добивање лиценца за работа. Здравствените работници
со средно, вишо и високо стручно образование од областа на медицината,
стоматологијата и фармацијата можат самостојно да вршат здравствени услуги
по завршување на пробната работа и положување на стручниот испит.
Пробната работа на здравствените работници со високо образование
од областа на медицината и стоматологијата кои завршиле петгодишни студии,
односно од областа на фармацијата, четиригодишни студии, трае една година,
171
за здравствените работници со високо образование од областа на медицината

кои завршиле шестгодишни студии трае шест месеци и за здравствените
работници со високо образование од областа на стоматологијата кои завршиле
шестгодишни студии и од областа на фармацијата петгодишни студии
трае шест месеци. Пробната работа на здравствените работници со високо
стручно образование трае десет месеци, за здравствените работници со вишо
образование, девет месеци, а со средно образование, шест месеци. Пробната
работа на здравствените соработници со високо образование трае десет месеци.
Пробната работа на здравствените работници и здравствените
соработници се спроведува во здравствени установи според планот и програмата,
преку практична обука и под надзор на овластен здравствен работник, односно
здравствен соработник - едукатор за спроведување на пробна работа.
По завршувањето на пробната работа, здравствените работници и
здравствените соработници се должни да полагаат стручен испит пред испитни
комисии формирани од Лекарската, Стоматолошката, односно Фармацевтската
комора. Стручниот испит на здравствените работници со средно, вишо и високо
стручно образование и здравствените соработници со високо образование се
полага пред испитни комисии формирани од министерот за здравство.
Здравствените работници и здравствените соработници имаат право и
обврска за континуирано следење на развојот на медицинските и други науки,
како и стручно да се усовршуваат. Секоја здравствена установа е должна да
обезбеди обука и да направи план за професионален развој.
Издавањето, обновувањето, продолжувањето и одземањето лиценца за
работа на здравствените работници со високо образование го вршат Лекарската,
Стоматолошката, односно Фармацевтската комора заради утврдување на
стручната оспособеност на здравствените работници за самостојна работа.
Лиценцата за работа се издава за период од седум години, а може да се
обнови ако во периодот на важноста на лиценцата со континуирано стручно
усовршување, преку следење на новините во медицината, стоматологијата,
односно фармацијата и унапредување на сопственото знаење, здравствениот
работник се стекнал со соодветен број бодови и најмалку 60% од времето на
важноста на лиценцата за работа работел во дејноста за која стекнал лиценца
за работа.
10.3. Специјализација и потесна специјализација
Определени здравствени услуги во здравствената дејност самостојно

можат да вршат здравствени работници со соодветна специјализација, односно
супспецијализација и со лиценца за работа, како и здравствени соработници со
соодветна специјализација, односно супспецијализација.
Здравствените работници и здравствените соработници со високо
образование, ако имаат завршена пробна работа, положен стручен испит
и лиценца за работа, можат да специјализираат (за лекари има 45 гранки на
172
специјализации во Р. Македонија) или да супспецијализираат од определени

гранки на медицината, стоматологијата, односно фармацијата според посебни
планови и програми за теоретска настава и практична обука, под водство и надзор
на ментори и едукатори. Здравствените соработници со високо образование
можат да специјализираат ако имаат завршена пробна работа, положен стручен
испит и една година работно искуство во струката по положување на стручниот
испит. По совладувањето на планот и програмата за специјализацијата, односно
супспецијализацијата, специјализантот, во присуство на менторот, полага
специјалистички, односно супспецијалистички испит, кој се состои од писмен,
устен и практичен дел, пред испитна комисија формирана од Медицинскиот,
Стоматолошкиот, односно Фармацевтскиот факултет.
10.4. Магистерски и докторски студии
Здравствените работници и соработници можат да се усовршуваат и

во „научен правец“ (магистерски и докторски студии) и да стекнуваат научни
титули/звања, магистер на медицински науки и доктор на медицински науки,
како и соодветни професионални наставни и научни звања и позиции:
асистент или истражувач- соработник;
доцент или научен соработник;
вонреден професор или виш научен соработник;
редовен професор или научен советник.
Асистент или истражувач-соработник е лице кое има академско
звање магистер на науки и има објавено научни трудови или забележителни
резултати во истражувачко-развојната работа.
Звањето доцент или научен соработник може да го добие лице кое има
докторат во научната област во која се стекнува со звањето и определен број
објавени научни трудови.
Звањето вонреден професор или виш научен соработник може да го
стекне лице кое има докторат и објавени повеќе научни трудови во водечки
меѓународни и национални списанија со рецензија, кои се од значење за развој
на соодветната научна област.
Звањето редовен професор или научен советник може да го стекне лице
кое има докторат од научна област во која се стекнува со звањето, објавени
научни трудови во меѓународни и домашни водечки рецензирани списанија,
кои имале значително влијание врз развојот на соодветна научна област и
раководење со проекти.
173
10.5. Примаријат
Здравствените работници со високо образование, кои имаат најмалку 15

години успешна работа во унапредувањето, организирањето и спроведувањето
на здравствената заштита, положен специјалистички испит, стручни или научни
трудови, позитивни резултати во стручното издигање на кадрите и мислење од
соодветната комора, можат да добијат звање - примариус. Звањето примариус
можат да го добијат и лекарите, стоматолозите и дипломираните фармацевти и ако
немаат положен специјалистички испит, ако ги исполнуваат претходните услови
и ако имаат најмалку 15 години успешна работа. Звањето примариус го доделува
посебна комисија од седум члена што ја формира министерот за здравство.
10.6. Лекарска етика, должности и одговорности на

здравствените работници
Здравствените работници при приемот на дипломата за завршеното

школување, а здравствените соработници при приемот на работа во
здравствена установа, се бара да потпишат изјава - заклетва дека при
извршувањето на својата работа ќе се придржуваат кон принципите утврдени
во Хипократовата заклетва и Кодексот на етика на здравствените работници.
Здравствените работници во спроведувањето на здравствената заштита
можат да применуваат само проверени, научно докажани методи и
постапки во превенцијата, дијагностиката, третманот и рехабилитацијата.
За воведување нови методи постои соодветна регулатива и постапка.
Здравствените работници и здравствените соработници, како и другите работници,
не можат да го напуштат работното место иако нивното работното време изминало,
сè додека да им се обезбеди замена, за да не се наруши процесот на обезбедување
медицинска грижа и да се загрози здравјето на луѓето.
Здравствениот работник е етички, стручно и материјално одговорен.
Здравствената установа ја осигурува одговорноста на здравствените работници за
штетата која би можеле да ја предизвикаат при вршењето на здравствената дејност.
Здравствените работници се должни да чуваат како професионална тајна
сè што знаат за здравствената состојба на пациентот. Професионалната тајна
се должни да ја чуваат и другите вработени во здравството кои ќе ја дознаат во
вршењето на својата должност, како и студентите и учениците. Професионалната
тајна се должни да ја чуваат и сите други лица кои за време на вршењето на својата
должност ќе дознаат податоци за здравствената состојба на пациентот. Повредата
на чувањето на професионалната тајна претставува повреда на обврските од
работниот однос.
Здравствениот работник, заради своите етички или морални ставови или
заради своето уверување, може да одбие да изврши некоја здравствена услуга,
ако тоа не е во согласност со неговата совест. Здравствениот работник не смее
да го остварува приговорот на совеста во рамките на обезбедувањето на итната
медицинска помош.
174
IV. НАСОКИ ЗА ИЗГОТВУВАЊЕ
СЕМИНАРСКИ ТРУД И СТРУЧНО-
НАУЧЕН ТРУД
1. ИЗРАБОТКА НА СЕМИНАРСКИ ТРУД
2. ИЗРАБОТКА НА СТРУЧНО-НАУЧЕН ТРУД
3. ТРУД ПОВРЗАН СО ЈАВНОЗДРАВСТВЕНАТА ПРАКТИКА

И ОРГАНИЗАЦИЈАТА НА ЗДРАВСТВЕНАТА ЗАШТИТА
НА НАСЕЛЕНИЕТО И/ИЛИ НА ОДДЕЛНИ СПЕЦИФИЧНИ
ГРУПАЦИИ ОД НАСЕЛЕНИЕТО
4. ЦИТИРАЊЕ НА РЕФЕРЕНЦИТЕ
1. ИЗРАБОТКА НА СЕМИНАРСКИ ТРУД
Најдобри ментори се оние чии студенти стануваат

подобри стручњаци од нив - Ronald LaPorte
Семинарскиот труд по предметот вовед во медицината и медицински

професии студентите го изработуваат во почетокот на своето школување, кон
крајот на I семестар, под раководство на ментор од редовите на наставниците
или асистентите при Катедрата за социјална медицина. Покрај освоените
бодови за завршната оценка по предметот вовед во медицината и медицински
професии, студентот може семинарскиот труд, со поддршка и коавторство
од менторот, да го презентира на студентски конгрес или на друг стручен
собир (на пр., на конгрес/конференција на медицински сестри и техничари),
со печатење на трудот или само на апстрактот (на македонски и/или англиски
јазик) во зборник на трудови/апстракти.
Изработувањето семинарски труд за студентите е значајно дополнително
образование преку кое можат да се проценат афинитетите за истражувачка и
јавноздравствена работа на дел од студентите што може да има значење при
нивното идно вработување и натамошната стручна и научна работа.
Семинарскиот труд се изготвува со цел студентот да се оспособува за
прибирање податоци кои имаат значење за снимање и проценка на здравствената
состојба, факторите кои дејствуваат на здравјето и стилот на живеење на
населението, на помала или поголема група или заедница по сопствен избор
на кандидатот (на пр., мала територијална или работна заедница, населба или
дел од населба, една улица, една зграда или влез во поголема зграда, една
популациска група според возраст, пол итн.).
Постапката за изработка на семинарскиот труд, независно за што се
определил студентот да земе како единица за набљудување, вклучува повеќе
фази по следниов редослед:
· прибирање податоци за снимање и проценка на здравствената состојба
или увид во состојбата со конкретен здравствен проблем;
· идентификација на причините и факторите на ризик за конкретен
проблем или болест, група на болести и сл. во определена мала заедница
или група по избор;
· да се утврдат потребите за одделни видови терапевтски и превентивни
здравствени услуги, здравствено воспитание и промоција на здравјето
според приоритет;
· да се одредат целите на здравствената заштита, превенција и промоција
на здравјето;
· да се планираат активности, извршители и време и начин на извршување;
· да се определат индикатори за евалуација согласно со поставените
цели.
Врз основа на прибраните податоци за здравствената состојба,
177
демографските и социјални карактеристики, стопанскиот и урбан развој и

состојбите во животната средина, културата и стилот на живеење на населението,
треба да се изготви план за обезбедување одделни видови здравствени услуги,
здравствено-воспитни активности и да се даде свое критичко мислење за
целите и очекуваните резултати.
178
2. ИЗРАБОТКА НА СТРУЧНО-НАУЧЕН ТРУД
Вчерашниот ден помина. Утрешниот сè уште не е дојден.

Пред нас е само денешниот ден. Ајде да почнеме.
Mother Theresa (1910-1997)
Стручно-научниот труд за презентација на стручен собир

(конференција, конгрес и сл.) или за објавување во научно списание со
рецензија претставува обработка на определена тема, поврзана со здравјето
и факторите кои дејствуваат на него, одделна болест или група на болести,
организација на здравствениот систем и обезбедувањето на здравствените
услуги итн., со која се докажува способноста за стручна работа и снаоѓање
во решавањето определени проблеми. Ваквиот активен облик на учење бара
систематска анализа на расположливи здравствено-статистички и други
податоци, на веќе објавени трудови за определен здравствен проблем или тема,
или спроведување на анкетни истражувања за согледување и расветлување на
определен здравствен проблем или состојба во врска со факторите на ризик и
стилот на живеење, а целта е наполно практична и бара постапки кои треба да
се извршуваат по определен редослед со што студентот се оспособува за побрзо
решавање на проблемите (без да заталка при истражувањето и пишувањето на
стручно-научниот труд).
При обработката на темата на трудот треба да се настојува да се
остварат три основни цели за оспособување на студентот: 1) да се оспособи
за користење и оцена на литературата со која се сретнува; 2) да се оспособи
за стручен и креативен начин на размислување; 3) да се оспособи за тимска
работа и учество во тим кој спроведува истражување, како и самиот да може да
спроведува истражување во областа на биомедицинските науки.
Изработката на стручно-научен труд треба да се смета како значаен
придонес во вкупниот процес на образование од повеќе причини: 1) тоа се
првите пообемни стручни писмени трудови во кои студентите треба да покажат
оспособеност за стручна и евентуално (за помала) истражувачка работа на
определено подрачје од биомедицината; 2) тоа се трудови во кои треба да
се изложи методологијата на истражување која се применува, и теориски и
практично, за расветлување на определен проблем.
Стручно-научниот труд има посебна важност како облик на писмено
искажување на осмислена стручна содржина согласно со потребите на
заедницата, почитувајќи ги интересот, склоностите и способностите на
студентот.
Изработката на стручно-научниот труд опфаќа низа конкретни задачи
групирани во неколку фази, и тоа: 1) избор на тема, која треба да е современа
и актуелна според општествениот и стручен интерес; 2) ориентационен план
за работа (основни информации за темата, проучување основна литература,
разговор со потенцијален ментор и стручњаци, прибирање податоци и
179
литература, пишување на трудот, ревизија и техничка обработка на трудот

итн.); 3) прибирање на граѓата и обработка на изворите и материјалите
(материјалот за анализа, извештаи, публикации, објавени трудови во научни
списанија итн.); 4) пишување на стручно-научниот труд преку расчленување на
темата, пишување на првиот концепт и работна верзија на трудот за натамошна
ревизија; 5) техничка обработка и финализација.
2.1. Основни технички правила
Стручно-научниот труд треба да се отчука на компјутер, во програма

за процесирање текст (Word), со користење соодветен македонски фонт или
користење македонска поддршка. Текстот треба да е на светла хартија, формат
А4, со маргини од најмалку 2,5 cm, со проред 1,5 и големина на користените
фонтови 12. Секој од деловите на трудот (вовед, метод, резултати, дискусија,
заклучоци и литература) се започнуваат на нова страница и се нумерираат
консеквентно.
2.2. Основни елементи на трудот
Насловната страница треба да содржи наслов на трудот, кој треба да

е концизен, но доволно информативен, за да се види за што се работи. Подолу
лево се става името и презимето на авторот/кандидатот.
Апстракт (извадок) на трудот се наоѓа на следната страница. Во

неколку реченици се опишува суштината на трудот. Не треба да има повеќе
од 250 зборови за неструктуриран и не повеќе од 300 зборови за структуриран
апстракт.
Во апстрактот треба да се наведат целите на трудот, основните
елементи на методолошката постапка, најважните резултати од
истражувањето, како и најважните заклучоци кои следат врз основа на
резултатите од истражувањето. Особено би требало да се нагласат поновите и
поважните аспекти од преземеното истражување.
Клучни зборови: треба да се наведат 3 - 10 клучни зборови, усогласени

со MeSH (Medical Subject Headings) тезаурусот, кои можат да помогнат во
идентификацијата на истражувањето.
Abstract (апстракт преведен на англиски јазик)
180
2.3. Текст на трудот
Текстот на трудот обично се дели на неколку целини: вовед, цели на

истражувањето, метод на работа, резултати, дискусија и заклучоци. Подолгите
трудови, заради јасност и прегледност, наметнуваат потреба во рамките на
овие целини да се издвојат помали, со помош на поднаслови. Ова особено се
однесува на резултатите и дискусијата како исклучително важни делови од
трудот.
2.3.1. Вовед. Во воведот на трудот се разгледуваат теориските

претпоставки на трудот и се сумираат причините зошто е преземено
конкретното истражување. Авторот појаснува одговарајќи на прашањето што
си го поставува: „Што сакав да направам?“ Треба да се наведат само најважните
референци и да не се навлегува екстензивно во преглед и разгледување на
основниот предмет на истражувањето. Во воведот не се наведуваат податоци
од самото истражување, ниту заклучоците на трудот. Воведот фигуративно
има форма на пирамида со база кон горе и врв кон долу (шема 5). Тоа значи
дека треба да се започне од општ контекст, а да се заврши со јасна и прецизна
формулација на целта (целите) на истражувањето и поставување на
евентуалните претпоставки (хипотези) со кои се влегува во истражувањето.
Шема 5. Структура и редослед на содржините во воведот на трудот

__________________________________
Започни со општ, широк контекст на твојата работа
за да му кажеш на читателот што е веќе
познато, потоа што сè уште не е
познато, кои се проблемите
и што си одлучил/а
да истражуваш
лично
ти!
2.3.2. Метод на работа. Во методот на работа авторот појаснува

одговарајќи на прашањето: „Како го направив тоа?“ Неопходно е да се
дефинира популацијата опфатена со истражувањето (пациенти, испитаници,
вклучувајки ги и контролите). Јасно и детално треба да се опишат единиците на
набљудување на истражувањето, да се наведе нивниот вкупен број и структура
по возраст, пол и други важни карактеристики, и да се појасни соодветноста на
нивниот избор. Да се набројат и опишат обележјата, односно варијаблите на
истражувањето (што се испитува?) и факторите на истражувањето (во функција
на што?). Секогаш, кога е тоа можно, треба да се квантифицираат обележјата со
181
нивно претставување на скали на мерење и наведувајќи ги грешките настанати

при мерењето. Особено треба да се укаже на тоа како е решен проблемот со
податоците кои недостигале или биле изгубени.
Треба да се наведе видот на истражувањето: опсервационо или
експериментално истражување, проспективно или ретроспективно, студија на
пресек или јавноздравствено истражување. Ако истражувањето е работено врз
основа на примерок, треба да се наведе видот и големината на примерокот,
како и начинот на кој е направен изборот на единиците на набљудување во
примерокот (да се дадат детали за рандомизацијата). Исто така, важно е да
се наведат недостатоците во дизајнот на истражувањето (ограничувањата
на користениот метод на работа), за да може читателот да формира мислење
за сигурноста на податоците и валидноста на изложените резултати од
истражувањето.
Исто така, треба да се дадат референци и краток опис на методите што
веќе биле публицирани, а да се опишат новите или значително модифицирани
методи, да се наведат причините за нивната употреба и да се евалуираат
нивните ограничувања.
Потребно е да бидат вклучени доволно информации така што ќе
се прикаже дека изборот на единиците на набљудување (рандомизација) и
процедурите обезбедуваат тајност на распределбата на третираните групи
и користените методи на маскирање (слепи проби). Да не се употребуваат
имиња на пациентите, иницијали или броеви на историја на болест, особено во
илустративни материјали.
Статистика: да се опишат статистичките методи и процедури
користени во истражувањето, со доволно детали, со цел заинтересираните
истражувачи, кои имаат пристап до оригинални податоци, да можат да ги
проверат и потврдат соопштените резултати. Задолжително треба да се наведат
основните референци за избраниот дизајн на истражувањето и за користените
статистички методи, особено ако се понови. Исто така, треба да се специфицира
евентуалното користење на заштитени компјутерски програми за обработка на
податоците.
2.3.3. Резултати. Поглавјето резултати треба да даде одговор од

авторот на прашањето: „Што пронајдов/добив/утврдив?“ Резултатите треба да
се претстават по логички редослед во текстот. Табелите и илустрациите треба
да се интерпретираат внимателно и коректно. Потребно е да се даде преглед
на избраните одбележја со нивните параметри (средни вредности, мерки на
варијабилност и др.). Бројот на табелите и графиконите треба да се сведе на
разумен број, неопходен да ги појасни и поткрепи аргументите на трудот.
Графиконите треба да се користат како алтернатива на табелите, особено на
сложените, со многу параметри и податоци. Да не се повторуваат сите податоци
од табелите и графиконите бидејќи тоа непотребно го оптоварува текстот.
Резултатите секогаш треба да се анализираат и интерпретираат во светлината
182
на хипотезите кои се поставени. Најважните резултати од истражувањето треба

да се нагласат или сумираат.
2.3.4. Дискусија. Во дискусијата авторот дава одговор на прашањето:

„Какво е значењето на тоа што го пронајдов или утврдив?“ Притоа, треба да
се истакнат новите и важните аспекти на истражувањето и заклучоците што
произлегуваат од тоа. Да не се повторуваат деталите од податоците или другиот
материјал даден во воведот, методот на работа или резултатите. Во дискусијата
треба да се вклучат сите импликации на резултатите на истражувањето (силни
и слаби страни) и нивните ограничувања. Резултатите од тоа истражување
треба да се поврзат со другите релевантни истражувања од проучуваната
област. Треба да се вклучат импликациите на резултатите од истражувањето на
идните истражувања од таа област.
2.3.5. Заклучоци. Заклучоците што произлегуваат од резултатите на

истражувањето треба таксативно да се наведат. Заклучоците треба да се поврзат
со целите на истражувањето, но да се избегнуваат неквалификувани тврдења
кои не се во целост поткрепени со резултатите од истражувањето. Препораките
кои следат од анализата на резултатите од истражувањето можат да се вклучат
во трудот, со евентуално поставување нови хипотези кога тоа е оправдано, со
јасно одмерување на таа оправданост.
2.3.6. Благодарност. Се искажува на погодно место во трудот, на

насловната страница во фуснота (foot-note) или во додаток на текстот на трудот,
со назначување на придонесите и признанијата за стручната и техничката
помош во реализацијата на истражувањето, материјалната и друга поддршка.
Техничката помош се наведува во посебен пасус, одделно од другите
видови помош и придонеси.
2.3.7. Преглед на литературата. Прегледот на литературата во

форма на библиографија или листа на референци на крајот на текстот од
дипломската работа се состои од правилно цитирани и нумерирани референци
според редослед на прво појавување во текстот или по азбучен редослед.
Во биомедицината, во европските земји, доминантен начин за цитирање на
референците е т.н. ванкуверски стил (Vancouver Style), прикажан во Uniform
Requirements for manuscripts submitted to biomedical journals (http://www.icmje.
org/urm_main.html). Називите на списанијата можат да се наведуваат скратено,
согласно со листата на скратени називи која може да се најде во List of Journals
Indexed in PubMed на Националната библиотека за медицина во САД. При
цитирањето на литературата треба да се настојува да се избегнуваат апстракти,
„непубликувани податоци“ или „персонални комуникации“ како користени
референци. Можат да се наведуваат и трудови прифатени за печат, со доказ за
прифаќањето и со нагласување во заграда (труд во печат).
183
Колку референци и кои? Најмалку 5-10 релевантни и прочитани

референци (книги, монографии, објавени трудови во стручно-научни списанија,
референци од интернет итн.).
Постојат повеќе различни стилови за цитирање на референците
во листата на референци и нивното поврзување во текстот. Ванкуверскиот стил
претставува цитирање на референците во листата според редоследот по кој
првпат се спомнати во текстот. Референците поврзани во текстот треба да се
идентифицираат со арапски броеви ставени во заграда на крајот на реченицата.
Првата референца цитирана во текстот се обележува со (1), втората со (2), итн.
Ако иста референца се спомнува во текстот повеќепати, таа секогаш се појавува
со истиот број определен кога првпат била поврзана во текстот. Ако се цитираат
повеќе референци истовремено, се наведуваат сите нивни броеви во низа (1, 2,
5, 9, 10-12, 16). Ванкуверскиот стил е прифатен од International Committee of
Medical Journal Editors и се користи во биомедицинските списанија.
Зошто треба да се цитира користената литература? Референците се
неопходни за да се прикажат сите извори на податоци и информации користени
во изготвувањето на стручно-научниот труд и да се избегне плагијаторство,
а читателите да можат да ги следат, да ги прочитаат и да ги проверат
аргументите на авторот внесени во трудот. Правилно цитирани референци во
поголем број дава поголема вредност и значење на стручно-научниот труд и
претставува одраз на научниот капацитет и академски интегритет на самиот
автор, на неговата општа култура, однос кон науката и кон работата, неговото
чувство на одговорност, трудољубивост, грижа, точност итн. Постојат три
основни причини зошто треба да се цитира литературата која се користи при
пишувањето на стручно-научниот труд или која било друга научна работа
(дипломска работа, магистерски труд или докторска дисертација: 1) да се
прикажат заслугите на авторите на други трудови, независно дали авторот со
нив се согласува или не, а нивните зборови и мисли треба да бидат цитирани со
користење на знак „наводници“; 2) да им се прикаже на читателите материјалот
на кој се засновани анализата, дискусијата и заклучоците; 3) да им се прикаже
на читателите како можат да дојдат до материјалите кои се користени заради
непосреден увид во нив и заради проверка и потврдување на работата на
кандидатот или за натамошно истражување на темата.
2.3.8. Табели и графикони. Табелите и графиконите (слики и

илустрации) можат да го збогатат текстот, во определен број, со логична
поврзаност и во рамнотежа со текстот.
184
3. ТРУД ПОВРЗАН СО ЈАВНОЗДРАВСТВЕНАТА ПРАКТИКА

И ОРГАНИЗАЦИЈАТА НА ЗДРАВСТВЕНАТА ЗАШТИТА
НА НАСЕЛЕНИЕТО И/ИЛИ НА ОДДЕЛНИ СПЕЦИФИЧНИ
ГРУПАЦИИ ОД НАСЕЛЕНИЕТО
Ако имаш градина и библиотека, имаш сé што ти е потребно.

Cicero (106-43 BC)
Трудот може да се напише и како теориски (компилативен) труд

со преглед на најновата литература за определен здравствен проблем и/
или пристапи за негово решавање (мета-анализа), како и труд поврзан со
јавноздравствена практика и организација на здравствената заштита на
населението и/или на одделни специфични групации од населението.
Содржината на трудот од ваков тип треба да ги содржи следниве
основни елементи:
- наслов;
- вовед со теориски разгледувања, предмет/проблем и цел на трудот;
- опис на проблемот/ состојбата/ програмата/ активностите, методите
на работа и начин на обезбедување податоци и информации;
- научени лекции/ искуства/ резултати/ дискусија/ сопствени размисли;
- заклучоци и препораки;
- референци.
Посебно значење и вредност имаат трудовите кои:

- прикажуваат нова практика/ пристап/ активност;
- имаат јасен опис/ дизајн на практиката/ пристапот/ активноста;
- можност за примена на практиката/ пристапот/ активноста во други
средини;
- стекнати искуства/ научени лекции/ препораки.
185
4. ЦИТИРАЊЕ НА РЕФЕРЕНЦИТЕ
Ништо не ме шокира. Јас сум научник.

Harrison Ford (како Indiana Jones)
Референците се цитираат различно според изворот и видот на

референцата. Во продолжение се прикажани разни видови на извори и на
референци, цитирани според ванкуверскиот стил.
4.1. Стандардни трудови печатени во списанија
4.1.1. Со еден до шест автори (се наведуваат сите автори):

Каранфилски Б, Богданова В, Васкова О, Лопарска С, Мицева Ристевска
С, Шестаков Ѓ. Јодниот дефицит во Македонија. Мак. мед. преглед 1997;51(1-
2): 5-10.
Keskimaki I, Koskinen S, Salinto M, Aro S. Socioeconomic and gender
inequities in access to coronary artery bypass grafting in Finland. Eur J Public Health
1997;7(4):392-7.
4.1.2. Со повеќе од шест автори:

Parkin DM, Clayton D, Black RJ, Masuyer E, Friedl HP, Ivanov E, et al.
Childhood leukaemia in Europe after Chernobyl: 5 year follow-up. Br J Cancer
1996;73:1006-12.
4.1.3. Организација како автор:

The Cardiac Society of Australia and New Zeland. Clinical exercise stress
testing. Safety and performance guidelines. Med J Aust 1996;164:282-4.
4.1.4. Труд без назначување на автор-и:

Anonymous. Coffee drinking and cancer of the pancreas (Editorial). British
Medical Journal 1981: 283: 628.
Cancer in South Africa [editorial]. S Afr Med J 1994;84:15.
4.1.5. Труд објавен во суплемент на списание:

Dokic D. The role of adhesion molecules in inflammation. Македонски
медицински преглед 1997; 50 (Суплемент 28): 13-5.
4.1.6. Труд кој го работеле група автори:

International Committee of Medical Journal Editors. Uniform
Requirements for Manuscripts Submitted to Biomedical Journals. Br Med J 1991;
324: 302-5.
186
4.2. Книги и монографии
4.2.1. Личен автор(и) - писател(и) на книгата:

Angrisani DP, Goldman RL. Predicting successful hospital mergers and
acquisitions: a financial and marketing analytical tool. Binghamton (NY): The
Haworth Press, Inc.; 1997. p. 132.
4.2.2. Цитирање на книга која не е прво издание:

Afifi AA, Azen SP. Statistical Analysis: A Computer Oriented Approach.
2nd edition. New York: Academic Press; 1979.
4.2.3. Уредувач(и), координатори на присобирање материјал за

книга како автор(и):
Norman IJ, Redfern SJ, editors. Mental health care for elderly people.
NewYork: Churchill Livingstone; 1996.
4.2.4. Поглавје во книга:

Knikman JR. Variations in Hospital Use across Cities: A Comparison of
Utilization Rates in New York and Los Angeles. In: Rothberg DL, editor. Regional
Variations in Hosptital Use, Lexington: Lexington Books; 1982. P. 23-63.
4.2.5. Организација како автор и издавач:

Institute of Medicine (US). Looking at the future of the Medicaid program.
Washington (DC): The Institute; 1992.
4.2.6. Докторски и магистерски тези:

Caplan SJ. Post-hospital home health care: the elderly’s access and
utilization [dissertation]. St. Louis (MO): Washington Univ.; 1995.
4.3. Други написи
4.3.1. Напис во дневен весник:

Lee G. Hospitalization tied to ozone pollution: study estimates 50,000
admissions annually. The Washington Post 1996 Jun 21;Sect.A:3 (col. 5).
Nelson H. Health Care Crisis: Less for More. Los Angeles Times 1985,
April 7: 23-8.
4.3.2. Напис во списание (периодичен весник:)

Macrae N. Cheaper ways of geting better. The Economist 1984 April 28:
23-35.
4.3.3. Аудиовизуелен материјал:

HIV+/AIDS: the facts and the future [videocassette]. St. Louis (MO):
Mosby-Year Book; 1995.
187
4.4. Електронски материјал
4.4.1. CD-ROM
Anderson SC, Poulsen KB. Anderson’s electronic atlas of hematology
[CD-ROM]. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins; 2002.
4.4.2. Труд во списание на интернет:

Abood S. Quality improvement initiative in nursing homes: the ANA acts
in an advisory role. Am J Nurs [serial on the Internet]. 2002 Jun [cited 2002 Aug
12];102(6):[about 3 p.]. Available from: http://www.nursingworld.org/AJN/2002/
june/Wawatch.htm Accessed: day, month, year
4.4.3. Монографија на интернет:

Foley KM, Gelband H, editors. Improving palliative care for cancer
[monograph on the Internet]. Washington: National Academy Press; 2001 [cited
2002 Jul 9]. Available from: http://www.nap.edu/books/0309074029/html/.
Accessed: day, month, year
4.4.4. Homepage/Web site:

Cancer-Pain.org [homepage on the Internet]. New York: Association of
Cancer Online Resources, Inc.; c2000-01 [updated 2002 May 16; cited 2002 Jul 9].
Available from: http://www.cancer-pain.org/. Accessed: day, month, year.
188
ЛИТЕРАТУРА
1. Antonovsky A. The salutogenic model as a theory to guide health promotion.

Health Promotion International. 1996;11:11-8.
2. Bojkovic N. Zdravstvena nega u primarnoj zdravstvenoj zastiti. „KODEF„ d.o.o.,
Beograd, 2002.
3. Cucić V i sor. Socijalna medicina. „Savremena administracija„, Beograd, 2000:
434 str.
4. DeGolia Peter A. An alternative view of health promotion and disease prevention
in eldercare. In: Donev D, Pavlekovic G, Zaletel Kragelj Lj. Health Promotion and
Disease Prevention. Stability Pact Forum for Public Health Cooperation in SEE.
Lage: Hans Jacobs Publishing Company, 2007:711-22.
5. Donev D, Pavlekovic G, Zaletel Kragelj L. Human health, course of disease and
health promotion. In: Donev D, Pavlekovic G, Zaletel Kragelj L, editors. Health
Promotion and Disease Prevention. Stability Pact Forum for Public Health
Cooperation in SEE. Lage: Hans Jacobs Publishing Company, 2007:323-38.
Available from: www.snz.hr/ph-see/index.htm
6. Donev D. Scientific and Publication Ethics and Misconduct. [In Macedonian]. Vox
Medici, Dec 2012;77:235-40. Available at: http://www.lkm.org.mk/mk/
7. Donev D, Polenakovic M. Contributions of the doctors from Macedonia to the
establishment and initial development of the Faculty of Medicine in Skopje, Republic
of Macedonia. Prilozi-Contributions, Sec. Biol. Med. Sci., MASA 2012;33(2): 239-
77. Available from: http://manu.edu.mk/prilozi/current/20d.pdf
8. Grmek MD, Budak A. Uvod u medicinu. Nakladni zavod Globus, Zagreb,
1996:247 str.
9. Jakovljević Đ. Socijalna medicina. Medicinski fakultet Novi Sad, 1994:309 str.
10. Jakšić Ž, Kovačić L. i sor. Socijalna medicina. „Medicinska naklada„, Zagreb,
2000:222 str.
11. Кепеска Ј. Нашиот универзитет од 9-от век прв во Европа. „Нова Македонија“
колумна, Скопје, 25 јули 2012:11.
12. LaPorte R, Shubnikov E. WHO Definition on Health Poster. University of Pittsburg
Supercourse on Global Health. Available from: http://www.pitt.edu/чsuper1/
globalhealth/What%20is%20Health.htm
13. Leavell HR, Clark EG. Preventive medicine for the doctor in his community, 3rd
edition. New York McGraw-Hill Book Company, 1971:553.
14. Lindström B, Eriksson M. Professor Aaron Antonovsky (1923–1994): the father of
the salutogenesis. J Epidemiol Community Health. 2005;59:511.
15. Lindström B, Eriksson M. Salutogenesis. J Epidemiol Community Health.
2005;59:440-2. Available from: http://jech.bmj.com/cgi/content/reprint/59/6/440n
16. Loknar V. Latinske medicinske izreke. Medicinska Naklada - Zagreb, 1994.
17. Masic I, Toromanovic S, Smajkic A. Socijalna medicina s osnovama zdravstvene
njege u zajednici i polivalentnoj patronazi. Avicena, Sarajevo, 2008: 338.
18. Milosevic G, Zivojinovic J, Maksimivic M. Healthy nutrition. In: Donev D,
Pavlekovic G, Zaletel Kragelj Lj. Health Promotion and Disease Prevention.
Stability Pact Forum for Public Health Cooperation in SEE. Lage: Hans Jacobs
Publishing Company, 2007:643-50.
19. Nepokojcicki A, Borojev E, Popovic B. Zdravstveno vaspitanje u strateskim
189
pravcima zdravstvene zastite. Medicinski fakultet, Institut za zdravstvenu zastitu,

Novi Sad, 1990:350 str.
20. Noack H. Concepts of health and health promotion. In: Abelin T, Brzezinski ZJ,
Carstairs VDL. Measurement in health promotion and protection. Copenhagen:
WHO Regional Office for Europe and the International Epidemiological
Association; 1987.
21. Noack H. Concepts of Health and Health Promotion. Copenhagen: WHO Regional
Office for Europe. Ser. No.22; 1994
22. Pavlekovic G, Donev D, Kragelj Lj. Concept and principles in health promotion.
In: Donev D, Pavlekovic G, Zaletel Kragelj Lj. Health Promotion and Disease
Prevention. Stability Pact Forum for Public Health Cooperation in SEE. Lage: Hans
Jacobs Publishing Company, 2007:3-14.
23. Smajkić A. Socijalna medicina sa organizacijom zdravstva. I del, Svjetlost,
Sarajevo, 1998, 191 str..
24. Sosic Z, Donev D. Contemporary Concept and Definition of Health Care. In: Donev
D, Pavlekovic G, Zaletel Kragelj L, Eds. Health Promotion and Disease Prevention.
Stability Pact Forum for Public Health Cooperation in SEE. Lage: Hans Jacobs
Publishing Company, 2007:339-353.
25. Stahl T, Wismar M, Ollila E, Lathinen E, Leppo K. Eds. Health in all policies - Prospects
and potentials. Ministry of Social Affairs and Health-Finland and WHO European
Observatory on Health Systems and Policies, 2006:5-112. Available from: http://www.
euro.who.int/document/e89260.pdf
26. Timotic B. Uvod u medicinu. Elit - Medica, Beograd, 2004:210 strNakladni zavod
Globus, Zagreb, 1996:247 str.
27. WHO Regional Office for Europe. Socioeconomic determinants of health.
Kopenhagen, 1999:7-15. Available from: www.euro.who.int/socialdeterminants.
28. WHO. Primary health care. Report of the international Conference on Primary
health care, Алма-Ата. Geneva, 1978:8-14.
29. World Health Organization, Regional Office for Europe. Targets for health for all.
Targets in support of the European strategy for health for all. Copenhagen: WHO
Regional Office for Europe; 1989.
30. World Health Organization. About World Health Organization. Constitution.
Available from: http://www.who.int/about/en/
31. World Health Organization. Global Conferences on Health Promotion – Charters,
Declarations and other documents: Ottawa 1986, Adelaide 1988, Sundsvall 1991,
Jakarta 1997, Mexico 2000 and Bangkok 2005. Available from: http://www.who.
int/healthpromotion/conferences/en/
32. Апостолов М. Исторически, социални и етични измерениа на медицината.
Издавачка куќа „Горекс Прес“, Софија, 2006: 199 стр.
33. Апостолов М, Иванова П. Историја на медицината и сестринството.
Издавачка куќа „Горекс Прес“, Софија, 1998: 228 стр.
34. Борисов В. Стратегически мениджмент. Издателство „Филвест“, Софиа,
2006: 320 стр.
35. Даштевски Б. Вовед во стоматологијата. Стоматолошки факултет,
Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ - Скопје, 1999: 256 стр.
36. Донев Д. Здравјето на човекот - дефиниција, концепт и содржина. Како
настанува болест и природен тек на болеста. Современ концепт и дефиниција
190
на здравствената заштита. Во: Никодијевиќ Б., главен и одговорен уредник.

„Современа дијагностика и терапија во медицината“, Медицински факултет,
Скопје, 2000:5-19.
37. Донев Д, Симовски Д, Тулевски И. Здравственото воспитание како приоритет
во програмските мерки и цели во заштитата и унапредувањето на здравјето
на населението. Прво републичко советување за здравствено воспитание со
меѓурепубличко учество во СР Македонија, Скопје, 10-11 ноември 1989 год.
Зборник на трудови:11-20.
38. Министерство за здравство на Р. Македонија. Проект за управување со
здравствениот сектор. Достапно на: www.moh-hsmp.gov.mk
39. Министерство за здравство на Р. Македонија. Правилник за специјализациите
и супспецијализациите на здравствените работници и здравствените
соработници со високо образование. Сл. в. на РМ 137/2012.
40. Министерство за здравство на Р. Македонија. Закон за здравствената заштита.
Сл. в. на РМ 10/2013.
41. Министерство за здравство на Р. Македонија. Закон за евиденции во областа
на здравството. Сл. в. на РМ 20/2009.
42. Мирчевска Л, Донев Д, Глигоров И. Здравствено воспитание. Универзитет
,,Св. Климент Охридски“- Битола, Битола, 2006: 218 стр.
43. Мирчевска Л, Донев Д, Кочанковска Л. Примарна здравствена заштита.
Универзитет ,,Св. Климент Охридски“- Битола, Битола, 2011: 227 стр.
44. Поленаковиќ Х. Во мугрите на словенската писменост. Трето издание. Скопје:
Култура, 2007:348 стр.
45. Абделхак М, Гростик С, Ханкен МЕ, Џејкобс Е. Здравствени информации:
Управување со стратешки ресурс. Магор, Скопје, 2010: 784 стр.
46. Бреј ЏХ, Кемпбел ТЛ. Влијание на семејството врз здравјето. Во: Ракел Р.,
уредник. Учебник по семејна медицина. Табернакул, Скопје, 2010:25-34.
47. Гуерера ПГ. Дополнителна и алтернативна медицина: нова димензија на
интегративната нега. Во: Ракел Р, уредник. Учебник по семејна медицина.
Табернакул, Скопје, 2010:223-42.
48. Собрание на РМ. Закон за јавно здравје. Службен весник на РМ, бр. 22,
февруари 2010:2.
49. Тулчински Т, Варавикова Е. Новото јавно здравство. Студентски збор, Скопје,
2003:66-73.
50. Цветанов В, Мирчевска Л, Цветанова Н. Социјална медицина-Health promotion.
Универзитет ,,Св. Климент Охридски“- Битола, Битола, 1995:272 стр.
51. Cucic V, Ed. Osnovi metodologije naučnog istrazivanja u medicini. Beograd:
Nauka, Beograd 1996, 190 str.
52. Farr AD. Science writing for beginners. Oxford: Blackwell, 1985: 117pp.
53. Feelbyteartgalery Oil Paintings Canvas Art. SS Cosmas and Damian graft the
leg of a Black person onto the st. Available from: http://www.feelbyte.com/
Jaume-Huguet/SS-Cosmas-and-Damian-graft-the-leg-of-a-Black-person-
onto-the-st-187416.html
54. Gjorgov A, Gjorgov N. Research Methodology and Clinical Epidemiology. Grigor
Prličev, Skopje 1999, 213 str.
55. Igić Rajko. Kako se pisu saopstenja o medicinskim istrazivanjima. Univerzitetska
191
knjiga, Sarajevo: IRO Veselin Maslesa, 1980.

56. International Commettee of Medical Journal Editors. Uniform Requirements for
Manuscripts Submited to Biomedical Journals. Brtitish Medical Journal 2010;17.
Available from: http://www.icmje.org/urm_full.pdf
57. Levy PS, Lemeshow S. Sampling for Health Professionals. Belmont, California:
Lifetime Learning publications, A Division of Wadsworth, Inc. 1980.
58. Marusic M, Petrovecki M, Petrak J, Marusic A. Uvod u znanstvrni rad u medicini.
Zagreb: Medicinska naklada, 1996, 152 str.
59. Milosavljevic N. Osnovi naucnoistrazivackog rada. Beograd: Naucna knjiga, 1989:
150 str.
60. Mimica Milorad. Uvod u medicinska istrazivanja. Zagreb: Skolska knjiga, 1989,
143 str.
61. Pirc Bojan i Milat Davorin. Osnove istrazivanja u zdravstvu. Drugo izdanje, Zagreb:
Informator, 1975.
62. Ronald MG. Designing a Research Project: the Basis of Biomedical Research
Methodology. Belmont, california: Lifetime Learning publications, A Division of
Wadsworth, Inc. 1982.
63. Sethuraman KR. Communication Skills in Clinical Practice (Doctor-Patient
Communication). DZIPMEI - Dzavalahar Institute for Postgraduate Medical
Education and Research, Pondisheri, India, 2001. Македонско издание согласно
програмата на Владата на Р. Македонија. Табернакул, Скопје, 2010:211.
64. Спироски М. Научниот труд - Да се напише и да се објави. Институт за
имунобиологија и хумана генетика, Институти, Медицински факултет,
Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Скопје, 2002:195стр.
65. WHO-EURO: Health for All Targets-The Health Policy for Europe. Updated
edition of WHO Regional Office for Europe, Copenhagen 1993: pg. 219
66. U.S. Department of Health and Human Services. Healthy People 2000 - National
Health Promotion and Disease Prevention Objectives. U.S. Department of Health
and Human Services - Public Health Service, Washington, DC; 1991:692
67. Kumpusalo E, Ed. Social Support and Care. A breefing book on the subject social
support, care and health, International Sundsvall Conference on Health Promotion
and Supportive Environments, Sundsvall, Sweden, 9-15 June, 1991:86
68. WHO: Health for All - List of Statistical Indicators. WHO Regional Office for
Europe, Copenhagen, 1997.
69. Волас Р/ Макси-Розено-Ласт, уредници. Јавно здравство и превентивна
медицина. Македонско издание од програмата на Владата на Р. Македонија за
преведување 500 стручни, научни книги и учебници од врвни универзитети
во САД и ЕУ. Табернакул 2010: 2026 стр.
70. Џекел ЏФ, Кац ДЛ, Елмор ЏЏ, Вајлд ДМЏ. Епидемиологија, биостатистика и
превентивна медицина. Табернакул, Скопје, 2010: 430 стр.
71. Бислимовска-Караџинска Ј, Дабовиќ Ј, Чичевалиева С, Милевска-Костова
Н, Крушаровска Н, Чакар З. Човековите права во здравствената заштита –
Прирачник за практичари во Македонија. Медицински факултет - Скопје и
Центар за регионални истражувања и соработка „Студиорум“- Скопје, 2010:
360 стр.
192

Вовед во Медицината - Дончо Донев

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Вовед во Медицината - Дончо Донев

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

УНИВЕРЗИТЕТ ,,СВ.

КИРИЛ И МЕТОДИЈ” - СКОПЈЕ

Скопје, 2013 година

Број на одлука 02-2366/127 од 06.07.2012

Библиографија: стр. 185-192

а) Медицинска наука - Високошколски учебници

Извадок од рецензиите на учебникот

Учебникот со наслов „Вовед во медицината“, од авторот проф. д-р

се соочат со предизвиците на професијата ”лекар”, која е тешка, бара многу

Скопје, мај 2013 Од авторoт

I. Вовед во медицината, сфаќање и дефиниции за здравјето и

1. Дефиниција, задачи и поделба на медицината.......................................13

7.3. Терцијарна превенција (интервенција).............................................75

II. Специфичности на медицинската едукација и

1. Услови за добар студент на медицина и добар лекар...............................79

III. Основни принципи на организацијата на системот на здравствената

1. Стратегија на СЗО „Здравје за сите“.....................................................125

4.1 Содржини на примарната здравствена заштита.......................134

IV. Насоки за изготвување семинарски труд и стручно-научен труд......175

1. Изработка на семинарски труд...............................................................177

3. Труд поврзан со јавноздравствената практика и организацијата

1. ДЕФИНИЦИЈА, ЗАДАЧИ И ПОДЕЛБА НА МЕДИЦИНАТА

1. ДЕФИНИЦИЈА, ЗАДАЧИ И ПОДЕЛБА НА МЕДИЦИНАТА

Panta rei - Сè тече, сè се менува (латинска поговорка).

Медицината, од нејзините почетоци во најдалечното минато, како оружје

1.1. Дефиниција на медицината

Правени се многубројни обиди, низ историскиот развој, медицината

1.2. Човекот како објект на медицината

Објект на медицинските истражувања (во потесна смисла) е човекот,

теориските проблеми се зголеми. Многу медицински проблеми од голема

1.3. За задачите, за поделбата и за единството на медицината

Неупатените често сметаат дека единствена задача на медицината е

Освен тоа, медицината многу почесто се дели на теориски гранки или

време сè повеќе доаѓа до израз унитаристичкото гледање на човекот како

своите основни специјалности и субдисциплини: социјална медицина, хигиена

проучуваат социјалните димензии на болестите и здравјето.

можат да предизвикаат болести и неповолно да влијаат врз нивниот развој,

2. НАУЧНА, АЛТЕРНАТИВНА И НАРОДНА МЕДИЦИНА И

2.1. Научна, школска, конвенционална или официјална

Медицината која се заснова на медицинските научни сознанија и која

2.2. Традиционална, комплементарна (дополнителна) и

Освен научниот пристап, во разни земји има и поинакви настојувања да

магиската медицина која ја практикуваат племенските врачеви - шаманите.

научната критика, тие како ексклузивни системи сепак пренесуваат некое

2.3. Народна медицина

И кај другите народи, вклучувајќи ги и европските, па така и на

здравјето и лекувањето, и ќе им овозможи подобро разбирање на однесувањето,

2.4. Надрилекарство и шарлатанство

Согласно со македонските законски прописи (Закон за здравствената

со здравствена дејност (лекување).

може да подлежи на професионално-дисци­плинска одговорност или да биде

ред, да се протолкува со сугестивното влијание и, од одделни надрилекари, со

3. КОНЦЕПТИ И ДЕФИНИЦИИ ЗА ЗДРАВЈЕТО НА ЧОВЕКОТ

Кога поучуваш, учиш, кога учиш, поучуваш (латинска поговорка).

Здравјето е еден од најважните елементи и атрибути на нашиот живот,

3.1. Историски осврт на сфаќањата за здравјето

Идеите за сфаќањето на здравјето го следеле развојот на општеството

Пиндар, 500 г. пр.н.е., го дефинирал здравјето како „хармонично

Слика 1. Хипократ Слика 2. Платон

Учењето во средниот век е под силно влијание на религијата и црквата,

Според тоа, вредноста на здравјето е толкава колку што овозможува економски

3.2. Современо сфаќање на човековото здравје според

Современото сфаќање на здравјето станува официјално кога Светската

Слика 3. Дефиницијата за здравје на СЗО на англиски и други јазици во светот (адаптирано

може да подлежи на професионално-дисциплинска одговорност или да биде