Rozdział 1

1. Funkcje wegetatywne – odpowiadają za utrzymanie homeostazy, przebiegają

nieświadomie, nie podlegają woli
2. Funkcje animalne – składają się na nie reakcje ruchowe, wykonywane zazwyczaj za pomocą
mięśni szkieletowych, są podstawą zachowania się osobnika
3. Zachowanie (behawior) - skoordynowane, krótkotrwałe i dostrzegalne przejawy
funkcjonowania osobnika, najczęściej ruchowe; służy ochronie, poznawaniu otoczenia,
umożliwia rozród, opiekę nad potomstwem, organizację grup społecznych i kształtowanie
kręgu funkcji
4. Mechanicyzm – cała przyroda zbudowana jest z jednej, takiej samej materii i czy to
nieożywiona, czy ożywiona, podlega tym samym prawom fizykochemicznym; u podstaw tego
poglądu leżał redukcjonizm – przekonanie, że zjawiska i procesy przebiegające w złożonych
układach można całkowicie wyjaśnić, sprowadzając je (redukując) do zjawisk i procesów
przebiegających w ich elementach składowych
5. Witalizm – organizmy żywe są „ożywione” przez posiadanie niematerialnej siły życiowej,
która decyduje o celowym przebiegu procesów życiowych (teoria porządku celowego, tzw.
teleologia, od tego powstała funkcja organizmu teleonomiczna)
6. Holizm – skrajny antyredukcjonizm; organizm złożony jest z całości niższego rzędu, z których
każda jest aktywna, nieredukowalna do sumy swych części; całości nie da się sprowadzić do
sumy jej składników
7. Organizmalizm – układy (struktury ułożone ze wzajemnie powiązanych jednostek) są
zorganizowane hierarchicznie i składają się z podukładów o niższym poziomie organizacji;
obiekty nieożywione cechuje niewielka liczba podporządkowanych sobie poziomów
organizacji; prostsze elementy mogą oddziaływać między sobą i tworzyć nowe formy lub
zachowania, co nazywa się emergencją (można wyróżnić m.in. filogenezę – rozwój rodowy,
ontogenezę – rozwój osobniczy); działanie praw uzupełniających (coś tam zachodzi między
niższymi strukturami, mają jakieś tam swoje prawa, które przekładają się na wyższe struktury
i trzeba brać pod uwagę te prawa przy metodologii – np. psychotropy przypisuje się, bo
procesy zachodzące w jednym mózgu wpływają na wiele wyższych poziomów organizacji)
8. Arystoteles przepisywał duszy zwierzęcej wrażliwość (anima sensitiva), zdolność do
pragnień, uczenia się, wyobraźni, zapoczątkowywania ruchów oraz kierowania nimi, uważał
jednak, że dusza zwierzęca jest śmiertelna

Rozdział 10

1. Środowisko to dla zwierzęcia zasobnik materiału energetycznego i budulcowego, źródło

doznań, kanał łączności, biorca skutków zachowania, obszar zapewniający odpowiednie
warunki bytowania, z którym zwierzę nabywa więź o aspekcie zarazem przestrzennym i
czasowym
2. Optimum ekologiczne to warunki środowiska optymalne do normalnego funkcjonowania; na
warunki te składają się oświetlenie, temperatura, wilgotność powietrza, zwięzłość gleby,
ciśnienie hydrostatyczne wody, stężenie tlenu w wodzie, zasolenie podłoża/wody,
kwasowość
3. Preferendum etologiczne – środowisko o „ulubionych” warunkach danego gatunku, w
którym najchętniej przebywa, preferuje je
4. Gatunki kosmopolityczne – gatunki, mające szeroki przedział wartości tolerowanych (niskie
wymagania)
5. Kinezy – przypadkowe ruchy, które mają zbliżyć zwierzę do preferendum etologicznego
6. Strefa życiowa to obszar, w którym zwierzę poruszało się w ciągu dotychczasowego życia
7. Strefa mieszkalna to zajmowane przez jednego osobnika siedlisko (habitat); obszar
zamieszkany przez grupę osobników tego samego gatunku (populację) nazywa się
stanowiskiem
8. System przestrzenno-czasowy to sieć miejsc w terenie, w którym o określonym czasie dany
osobnik wykonuje określone czynności
9. Przemieszczenia to wędrówki populacji zwierzęcych, które mogą być jednorazowe
(poszukanie jedzenia przez pająka) lub okresowe (poszukiwanie pokarmu, odpowiednich
warunków klimatycznych, rzadziej w celu rozrodu); wędrówkami okresowymi steruje popęd
migracyjny uruchamiany przez hormony i sterowany przez cykliczne zmiany warunków,
zwłaszcza oświetlenia i temperatury
10. Orientację zwierząt w przestrzeni dzieli się na pierwszorzędową (proste reakcje - tropizmy,
taksje, zachowania korekcyjne) i drugorzędową (pozwala na powrót do domu lub
pozostawionego łupu, rozpoznawanie znanych miejsc)
11. Nawigacja to poruszanie się według bodźców zewnątrzpochodnych; nawigacja docelowa
występuje na etapie orientacji bliskiej, czyli gdy cel znajduje się w zasięgu receptorów
zwierzęcia; nawigacja terestryczna występuje na etapie orientacji dalekiej, gdy zwierzę
wędruje do odległego celu i wykorzystuje charakterystyczne szczegóły terenu po drodze
(nabieżniki); nawigacja zliczeniowa może odbywać się na podstawie reakcji kompasowej –
pod stałym kątem względem czynnika, lub na podstawie astrotaksji – według słońca, gwiazd
itp. ; nawigacja kierowana to podążanie za osobnikiem, który zna teren

Rozdział 12

1. Zachowanie agonistyczne wewnątrzgatunkowe – pojawia się przy naruszeniu tzw. dystansu

osobniczego i powoduje niechęć lub wrogość osobników tego samego gatunku, może być
związane ze środowiskiem, w którym zwierzę przebywa
2. Zachowanie agonistyczne międzygatunkowe – służy ochronie życia
3. Zwierzęta dystansowe to takie, które dążą do zachowania pewnego minimalnego odstępu od
innych osobników – dystansu osobniczego, naruszenie go prowadzi do ucieczki, a jeśli nie
jest to możliwe, do zachowań agresywnych
4. Terytorializmem nazywamy typowe dla przedstawicieli danego gatunku przywiązanie do
określonego obszaru środowiska, charakteryzujące się przejawem form zachowania
prowadzących do obrony tego obszaru
5. Terytorium (inaczej rewir) to jakikolwiek obszar broniony przez zwierzę, może mieć charakter
stały lub przejściowy; rozróżniamy terytoria mieszkalne oraz służące do czynności
rozrodczych (terytoria godowe mają charakter czasowy i w zajmowaniu ich ujawnia się często
przywilej wcześniej przybyłego)
6. Atak jednego osobnika wyzwala ucieczkę drugiego; agresji można zapobiec gestem
uspokajającym
7. Grożenie = strach + wściekłość
8. Między sąsiadami wytwarza się swoisty modus vivendi (ułożenie stosunków)
9. Międzygatunkowe czynności ochronne to mechanizmy pozwalające uniknąć utraty życia
wskutek działalności drapieżnych osobników innych gatunków lub szkód spowodowanych
przez pasożyty; zachowaniem ochronnym kierują trzy popędy: ból, strach i wściekłość
10. Ochrona bierna polega na występowaniu cech (np. pancerz kostno-rogowy) lub reakcji (np.
maskowanie się) uprzedzających zagrożenie lub reakcji na zagrożenie; mimikra to
naśladowanie zwierząt jadowitych lub niejadalnych przez zwierzęta bezbronne; mimetyzm to
upodobnianie się organizmu kształtem lub barwą do martwego przedmiotu, tła lub rośliny
11. Ochrona czynna dzieli się na defensywną (wycofywanie się z zagrożonego miejsca, chowanie
się, ucieczka) i ofensywną (obrona, atak)
12. Rozpoznanie wrogów jest możliwe dzięki mechanizmom wrodzonym i nabytym
13. Agresja to zachowanie ograniczające swobodę drugiego osobnika albo skierowane przeciw
jego zdrowiu lub życiu; może przejawiać się tylko pod postacią groźby, jednak podstawowym
elementem agresji jest atak i walka; może być sterowana przez różne popędy:
- popęd głodu (atak spokojny)
- popęd wściekłości (atak afektywny)
- popęd strachu
- popęd seksualny (w walkach godowych)
14. Istnieją trzy teorie powstawania agresji:
I Teoria popędowo-instynktowa (Z. Freud, K. Lorenz), w której przyjmowano istnienie
dziedzicznej tendencji do zachowania agresywnego
II Przyczyną zachowań agresywnych są postępowania wychowawcze wobec dziecka,
stwarzające okazję do wzmacniania agresywnych sposobów zaspokajania jego potrzeb
III Tendencje agresywne są wynikiem niedostatecznego zaspokajania potrzeb we wczesnym
dzieciństwie i wynikającej z tego frustracji
Można przyjąć, że istnieją wrodzone predyspozycje do agresji, jednak bez udziału innych
czynników (stanu fizjologicznego, obecności bodźców wyzwalających) nie są w stanie
uruchomić agresywnego ataku
15. Dwa podstawowe rodzaje agresji: występujące w zachowaniu agonistycznym
wewnątrzgatunkowym (obrona terytorium, walka o samice lub pokarm; prowadzi do
stabilizacji hierarchii społecznej) i międzygatunkowym (obrona przed atakiem drapieżnika,
zawsze poprzedzana próbą ucieczki)
16. Przeniesienie agresji to atakowanie niewinnych, słabszych zwierząt pod wpływem strachu
przed zwierzęciem silniejszym
17. Agresywność można modyfikować drażniąc lub uszkadzając różne struktury mózgu: koty stają
się agresywne po usunięciu dużych obszarów kory mózgowej, szczury po uszkodzeniu
przegrody, podobny efekt daje elektryczne lub chemiczne drażnienie podwzgórza, ciała
migdałowatego, hipokampa, zakrętu obręczy, śródmózgowia i wzgórza (natomiast
uszkodzenie tych obszarów zmniejsza agresję)
18. Agresja nigdy nie jest bezkierunkowa
19. Agresywność patologiczna u ludzi związana jest z ogniskami drażniącymi w okolicach płata
skroniowego i czołowego, w ciele migdałowatym, przegrodzie i podwzgórzu; przeważnie
ogniska te powodują napady padaczkowe i agresywność napadową
20. Pobudzenie nocyceptorów powoduje ból; układ bramkujący, część układu limbicznego i
ośrodkowy system hamujący ból regulują intensywność odczuwania bólu
 21. Układ bramkujący znajduje się w istocie galaretowatej Rolanda, w rogach tylnych rdzenia
kręgowego
22. Główną rolę w odczuwaniu bólu odgrywają jądro siatkowate i jądro śródblaszkowe wzgórza,
a także blaszka czworacza
23. Bólu można się nauczyć (bóle fantomowe)
24. Ośrodkowy system hamujący ból: jądra szwu, istota szara mózgowia, przegroda, pole
przedwzrokowe (struktury o serotonergicznym charakterze transmisji synaptycznej)
25. W ośrodkach, do których docierają impulsy bólowe mediatorami są noradrenalina i
acetylocholina, natomiast w systemie przeciwbólowym dominuje serotonina
26. Ból, jako popęd, wyzwala formę zachowania – unikanie go
27. Strach może być popędem wtórnym (w stosunku do bólu albo np. utraty pracy) albo
pierwotnym (strach kotów przed wodą); sterowany jest przez układ kary, którego
najważniejsze części to przyśrodkowa część podwzgórza i korowo-przyśrodkowa część ciała
migdałowatego

Rozdział 13

1. Czynności rozrodcze są skierowane na utrzymanie swego gatunku i ewolucję (przekształcanie

się gatunku); zaliczamy do nich:
I wędrówkę rozrodczą
II objęcie terytorium
III zaloty (niekiedy połączone z walkami godowymi)
IV zaplemnienie
V zniesienie jaj albo poród
VI opieka nad potomstwem
2. Zachowania związane z rozrodem są wyzwalane przez bodźce wyzwalające i mają charakter
instynktowny
3. Wiele kręgowców odbywa wędrówkę rozrodczą wiosną pod wpływem popędu migracyjnego
za pośrednictwem hormonu gonadotropowego
4. Jednoczesne dojrzewanie przedstawicieli obu płci zapewniają synchronizatory (np.
fotoperiod)
5. Okres godowy to czas, w którym samice dopuszczają samców do kopulacji lub parzenia się (u
ssaków: ruja)
6. Zaloty mają zwrócić uwagę partnera (zwykle samicy), zahamować u niego agresję i
doprowadzić do kopulacji; są ważnym mechanizmem ewolucji
7. Charakter ściśle seksualny różni się u obu płci: samce – bardziej ruchliwe, szukają partnera,
samice – demonstrowanie obecności za pomocą np. stroju godowego albo efektów, jak
wydzielana woń, wydawanie dźwięków, popisy tzw. toki
8. Imprinting – wpajanie gatunkowych cech rodzica i pożądanie za nim
9. Incest – wpajanie zakazu kazirodczych stosunków płciowych
10. Poligenia to zjawisko wyznaczania cech organizmów (fenotypu) przez kilka współdziałających
genów
11. Efekt pozycyjny to zmiana ekspresji genu wywołana zmianą jego lokalizacji w chromosomie
(np. w wyniku translokacji)
12. Dobór płciowy to nieprzypadkowe dobieranie osobników różnych płci, najlepiej
przystosowanych do środowiska (najsilniejszych, najbardziej atrakcyjnych)
13. Izolacja gatunkotwórcza przeciwdziała krzyżowaniu się osobników należących do różnych,
choć pokrewnych gatunków występujących na jednym terenie
14. W walkach godowych stosowany jest wrodzony „kodeks honorowy”, np. węże nie używają
zębów jadowitych, a przeżuwacze kopyt, tylko rogów
15. Ejakulacja to seria odruchowych wytrysków nasienia
16. Efekt Coolidge’a to chęć do kopulacji z drugą samicą, mimo wcześniejszego kopulowania z
pierwszą
17. Gruczoły płciowe (gonady) wytwarzają komórki rozrodcze (gamety) i produkują hormony
płciowe
18. Testosteron produkowany jest w jądrach i powoduje powstawanie męskiego typu budowy
ciała oraz form zachowania; podobne działanie mają androgeny, wytwarzane przez korę
nadnerczy u obu płci, co tłumaczy zjawisko maskulinizacji
19. Estrogeny i progesteron wydzielane są przez jajniki, a produkowane przez ciałko żółte;
estrogen odpowiedzialny jest za powstawanie żeńskich cech płciowych, a progesteron
wytwarza zmiany niezbędne do prawidłowego przebiegu ciąży
20. Funkcjonowanie żeńskich i męskich gruczołów płciowych uzależnione jest od działania
hormonów gonadotropowych przedniej części przysadki mózgowej:
FSH (pęcherzykowy) – pobudza produkcję plemników i rozwój pęcherzyka Graafa
LH (luteinizujący) – stymuluje wydzielanie testosteronu, bierze udział w powstawaniu i
utrzymywaniu ciałka żółtego; do jego wyrzutu niezbędne jest działanie estrogenów na
podwzgórze
21. Pęcherzyk Graafa zawiera dojrzewające jajo i pęka po osiągnięciu przez to jajo
odpowiedniego stopnia rozwoju, aby zostało uwolnione do jajowodu
22. Luteinizacja to przekształcenie pęcherzyka Graafa w ciałko żółte
23. Rozróżniamy cztery fazy cyklu płciowego u ssaków:
I przedrujowa – rozwija się pęcherzyk Graafa
II rujowa (estralna) – następuje owulacja
III porcjowa – czynne jest ciałko żółte
IV spoczynkowa – samica jest nieaktywna z punktu widzenia rozrodu
24. Cykl poliestralny to taki, który występuje wielokrotne w ciągu roku, a monoestralny pojawia
się tylko raz w roku o stałej porze
25. Łożysko to specjalny narząd służący do wymiany tlenu, substancji odżywczych i produktów
przemiany materii między organizmem matki a płodu; produkuje on również hormon
gonadotropinę kosmówkową, niezbędną do utrzymania funkcji ciałka żółtego
26. Jajorodność polega na składaniu jaj z zarodkami, których rozwój odbywa się poza
organizmem samicy; jajożyworodność to składanie jaj, z których od razu wykluwa się młode,
ponieważ rozwinęło się jeszcze w organizmie matki
27. Opieka nad potomstwem może być bezpośrednia (zaspokajająca aktualne potrzeby) lub
pośrednia (uprzedzająca)
Rozdział 14

1. Rozwój osobniczy (ontogeneza) to przekształcenia, którym ulega osobnik od początku swego

istnienia aż do śmierci; przebiega on w trzech etapach:
I ewolucja osobnicza – dzielony na zarodkowy i pozarodkowy; procesy anaboliczne
przeważają nad katabolicznymi, komórki mnożą się intensywnie, odbywa się wzrost osobnika
II transwolucja – obie tendencje przemian biochemicznych są zrównoważone, obejmuje
dojrzałość
III inwolucja – przewagę biorą procesy kataboliczne, jest to starość, kończąca się śmiercią
2. Zygota  morula  blastula  gastrula (Zła Maja Bierze Gryza)
3. Płodem nazywamy zarodek od 5 tyg. ciąży
4. Prawo biogenetyczne E. Haeckl – w trakcie rozwoju zarodka powtarzają się cechy i struktury
właściwe filogenetycznym przodkom danego gatunku, tzw. cechy palingenetyczne
5. Cechy cenogenetyczne to cechy swoiste dla gatunku we wczesnych stadiach rozwoju
osobniczego
6. U owadów z przeobrażeniem niezupełnym larwa odbiega budową od osobnika dorosłego
7. U człowieka rozróżnia się następujące okresy rozwojowe:
I okres noworodka (do 4-6 tyg.)
II okres niemowlęcia (do 1 roku)
III dzieciństwo
IV okres dojrzewania
V okres młodzieńczy (ok. 23-25 lat)
8. Rozwój mózgu dziecka nie polega na zwiększaniu się liczby neuronów, lecz na doskonaleniu
się morfologiczno-funkcjonalnym tkanki nerwowej (mielinizacja, powstawanie połączeń
między neuronami)
9. Uczenie się to proces prowadzący do zmian zachowań osobnika o charakterze adaptacyjnym
w wyniku jego doświadczenia życiowego; może być obligatoryjne (dotyczące np. nauki cech
swojego gatunku) lub fakultatywne; możliwe jest dzięki plastycznym właściwościom układu
nerwowego, tj. zdolności do tworzenia i przechowywania śladów pamięciowych
10. Uczenie się percepcyjne (spostrzeżeniowe) polega na nabieraniu charakteru układów
spoistych przez powtarzanie wzorców takich jak litery, twarze, akordy, zapachy itp.
11. Wpajanie (imprinting) to szybki, niewymagający wzmocnienia rodzaj uczenia się, polegający
na poznaniu spostrzeganych zmysłowo cech obiektu, względem którego osobnik będzie
wykonywał określone, popędowe, formy zachowania się; wyróżnia się wpajanie afiliacyjne,
umożliwiające tworzenie indywidualnych więzi między osobnikami spokrewnionymi,
wpajanie seksualne, dotyczące ponadindywidualnych cech osobnika przeciwnej płci oraz
wpajanie motoryczne, w którym zwierzę nabywa przez imitację innego osobnika określony
wzorzec zachowania się
12. Habituacja (przyzwyczajenie) to stopniowe zmniejszanie się reakcji na często powtarzany
bodziec
13. Uczenie się metodą prób i błędów jest najczęściej sposobem wytwarzania odruchów
warunkowych w warunkach laboratoryjnych, polega na eliminowaniu ruchów nieskutecznych
14. Uczenie się przez wgląd polega na reorganizowaniu poprzedniego doświadczenia tak, aby
rozwiązać nowy problem
15. Uczenie się przez naśladowanie
 16. Uczenie się motoryczne polega na tworzeniu się w obszarach ruchowych kory mózgowej
jednostek sterujących danym, założonym ruchem, np. zapinanie guzików
17. Pamięć to bodźce, które pozostawiają w układzie nerwowym ślady, utrzymujące się dłużej niż
samo działanie tych bodźców; dzięki niej mogą być przechowywane wzorce percepcyjne,
ruchowe, a także bardziej złożone mechanizmy sterujące zachowaniem się zwierzęcia
18. U podstaw pamięci leżą procesy umożliwiające: powstawanie śladu pamięciowego i
przechowywanie oraz odtwarzanie go (przypominanie)
19. Rozróżnia się:
I pamięć sensoryczną (poniżej 1 sekundy, efekt G. Sperlinga)
II pamięć krótkotrwałą (dotyczą jej dwie teorie: rewerberacyjna Hebba, że nietrwały ślad
pamięciowy jest związany z krążeniem impulsów nerwowych po zamkniętych kręgach
neuronalnych i można go przerwać oraz teoria oparta na zmianie pobudliwości neuronów
wskutek długo utrzymującej się depolaryzacji)
III pamięć długotrwałą
IV pamięć permanentną
20. Pamięć sensoryczna – pola asocjacyjne kory mózgowej; pamięci o dłuższej trwałości –
okolica przedczołowa kory i hipokamp
21. Konsolidacja to samoistne zatarcie się i przejście śladu pamięciowego do pamięci
długotrwałej, w którym udział bierze twór siatkowy i niektóre struktury układu limbicznego
22. Engram to zakodowany w strukturze neuronu ślad pamięciowy
23. Teoria morfologiczna pamięci długotrwałej – zwiększenie liczby synaps i zgrubienie kory
mózgowej pod wpływem pamięci; teoria biochemiczna – obecność w neuronach substancji,
której modyfikacja strukturalna mogłaby stanowić istotę engramu; teoria glejowo-
synaptyczna – powstawanie śladu pamięciowego może polegać na rozroście komórek
glejowych wokół neuronu i synaps
24. Amnezja (niepamięć) to upośledzenie przechowywania śladu pamięciowego lub
nieprawidłowy przebieg jego kodowania
25. Zespół Korsakowa to zaburzenie pamięci rozwijające się na tle przewlekłego alkoholizmu i
charakteryzuje się zarówno niepamięcią wydarzeń sprzed choroby oraz nie pamiętaniu o
wydarzeniach aktualnych, a także konfabulacją (zmyślaniem ubytków)

Rozdział 16

1. Inteligencja to zespół zdolności psychicznych, umożliwiających osobnikowi sprawne

korzystanie z nabytych umiejętności i przejawianie skutecznego zachowania się w nowej,
nieznanej sytuacji, jej nieodłącznym atrybutem jest myślenie – proces poznawczy, polegający
na ocenie spostrzeganych zjawisk oraz na powiązaniu tych zjawisk ze zdobytym wcześniej
doświadczeniem, rozróżnia się jego dwa typy: konkretne i abstrakcyjne
2. Myślenie konkretne przebiega podczas spostrzegania przedmiotów, manipulowania nimi i
poruszania się wśród nich (np. próby i błędy, wgląd, ekstrapolacja – przewidywanie przebiegu
jakiegoś zjawiska na podstawie analogicznych doświadczeń)
3. Myślenie abstrakcyjne dokonywane jest na podstawie pojęć i wyobrażeń, o zdolności do
myślenia abstrakcyjnego świadczy zdolność wytwarzania narzędzi i posługiwania się nimi
4. Wyobrażenie to proces psychiczny, polegający na wywoływaniu w świadomości osobnika
obrazowych i całościowych doznań, które nie są powodowane przez bodźce aktualnie
oddziałujące na zmysły, lecz opierają się na istniejących już engramach; wyobrażenia dzielimy
na odtwórcze (oparte na przypomnieniach) i wytwórcze (wynik fantazji)
5. Pojęcia to pośrednie, nieobrazowe odzwierciedlenia rzeczywistości, mogą określać
liczebność, relacje czasowo-przestrzenne (np. wcześniejszy, bliższy), stosunki własnościowe
(np. mój, twój), kategorie moralne (np. dobro, prawda, miłość), przeżycia estetyczne (np.
harmonia, piękno, symetria)
6. Myślenie abstrakcyjne u zwierząt przejawia się umiejętnością oceniania liczebności,
przejawami zjawisk moralnopodobnych, zjawiskami quasi-estetycznymi, zdolnością do
stawiania „hipotez”
7. Homo faber – człowiek wytwórca
8. Kohler – eksperyment z małpami i narzędziami
9. Znak to zjawisko, które informuje odbiorcę o innym zjawisku, stanie rzeczy; oznaka to znak
naturalny, np. oznaką istnienia zwierzęcia w biotopie jest gniazdo; sygnał to znak służący do
przenoszenia informacji między nadawcą a odbiorcą, u którego wywołują zmiany w psychice i
zachowaniu, dzielimy je na sygnały asemantyczne (np. pozy, gesty, odgłosy zwierząt, płacz
dziecka) i semantyczne (np. rysunki, rzeźby, symbole i znaki słowne)
10. Symbole to konwencjonalne (umowne) znaki zastępcze, reprezentujące pojęcia
przedmiotów, stanów rzeczy, zdarzeń, a także spraw niewidzialnych (związek z wierzeniami
religijnymi), wywołujący u odbiorcy odpowiednie stany psychiczne – myślowe i emocjonalne
11. Mowa to zdolność porozumiewania się za pomocą symboli słownych, charakteryzuje się:
rozdzielczością sygnałów, dwoistością kształtowania, zdolnością do przemieszczania czasowo-
przestrzennego, możliwością tworzenia twierdzeń fikcyjnych lub nieprawidłowych,
refleksyjnością, nieemocjonalnością, otwartością systemu łączności, który dopuszcza
włączenie nowych przekazów, zdolnością uczenia się, zmiennością, semantycznością, szybkim
znikaniem itp.; wyróżniamy mowę zewnętrzną (wypowiedzianą głośno) i wewnętrzną
(podłoże ludzkiego myślenia)
12. Mowa u żadnego gatunku zwierząt nie jest produktywna (tj. zdolna do tworzenia
nieskończenie wielu nowych komunikatów)
13. Szympansica Vicki – cztery wyrazy (mama, papa, cup, up)
14. Ameslan to język migowy w USA
15. Człowieka odróżniają od zwierząt następujące cechy: pionizacja postawy i chód dwunożny,
udoskonalenie ręki jako narządu manipulacyjnego, zdolność do posługiwania się mową,
rozwój inteligencji i powstawanie myślenia abstrakcyjnego, decydujący wpływ czynników
społecznych na funkcje intelektualne
16. Pionizacja postawy, chód dwunożny i ewolucja ręki wiążą się z reorganizacją czynności
rdzenia kręgowego w zakresie regulacji napięcia mięśniowego, udoskonaleniem
mechanizmów zapewniających utrzymanie równowagi ciała i przestrojeniem anatomicznym i
czynnościowym układu piramidowego sterującego ruchami dowolnymi
17. Rozwój inteligencji i myślenia abstrakcyjnego wiąże się z rozwojem okolic asocjacyjnych kory,
zwłaszcza okolicy przedczołowej, a także okolicy styku skroniowo-ciemieniowo-potylicznego
18. Pierwszy układ sygnałów Pawłowa funkcjonuje u wszystkich kręgowców, a drugi układ
sygnałów tylko u człowieka
19. Myślenie jest jakby „cichym mówieniem”
20. Mowa egocentryczna to mówienie do siebie
21. Afazje to zaburzenia polegające na naruszeniu zdolności formułowania własnych wypowiedzi
i rozumienia wypowiedzi innych; wyróżnia się afazję ruchową (niezdolność wypowiadania
słów; pole Broca), afazję czuciową (upośledzenie rozumienia mowy; pole Wernickiego 41),
afazja amnestyczna (niezdolność właściwego nazywania przedmiotów; styk skroniowo-
ciemieniowo-potyliczny)
22. Koncepcja lokalizacyjna zakłada, że korę mózgową można podzielić na obszary, z których
każdy steruje jakąś czynnością ustroju lub jest istotny dla jakiejś kategorii funkcji
psychicznych
23. Koncepcja antylokalizacyjna cała kora mózgowa lub przynajmniej większe jej obszary są
równoważne czynnościowo i sterują wieloma różnymi funkcjami
24. Pole Broca – 44 – tylna część zakrętu czołowego środkowego i dolnego
25. Wernicke – tylna część zakrętu skroniowego górnego po stronie lewej
26. Agrafia – niezdolność pisania, aleksja – niezdolność czytania, amuzja – niezdolność
rozpoznawania i odtwarzania utworów muzycznych, akalkulia – niezdolność liczenia
27. Słuch fonetyczny to zdolność do analizy i syntezy dźwięków mowy, czyli fonemów (ośrodek
Wernickiego, góry zakręt skroniowy)
28. Słuchowa pamięć słowna jest niezbędna do rozumienia mowy i formułowania wypowiedzi
(otoczenie ośrodka Wernickiego)
29. Impulsy docierające z prioprioceptorów mięsni artykulacyjnych są analizowane w obrębie
zakrętu środkowego tylnego
30. Odpowiednia sekwencja i koordynacja ruchów narządu artykulacyjnego niezbędna jest do
prawidłowego wypowiadania słów (ośrodek Broza)
31. Przednie okolice płata czołowego i styku skroniowo-ciemieniowo-potylicznego odpowiadają
za syntezę symultatywną, niezbędną do powstawania związków logiczno-gramatycznych oraz
za formułowanie złożonych zwrotów i zdań
32. Układ słuchowy odpowiada za sprzężenie zwrotne, niezbędne do kontroli wypowiadanych
słów
33. Jednostronne usunięcie okolicy przedczołowej u człowieka powoduje zaburzenia
emocjonalne, psychoruchowe i zmiany intelektualne, natomiast obustronne uszkodzenie
płatów skutkuje brakiem inicjatywy i niezdolnością do realizowania planu działania
34. Okolica asocjacyjna płata skroniowego wiąże się z padaczką skroniową; w wyniku jej
drażnienia można wywołać halucynacje, przeżycie wydarzeń już doświadczonych albo
interpretację aktualnych zdarzeń; tzw. kora interpretacyjna
35. Dzięki skojarzeniom intermodalnym rozpoznajemy przedmioty, które poznaliśmy np.
wzrokiem, za pomocą dotyku (styk)
36. Komisurotomia to zabieg, polegający na przecięciu ciała modzelowatego, łączącego obie
półkule mózgu
37. Półkula lewa analizuje krok po kroku, a prawa od razu
Rozdział 17

1. Ewolucja to proces przemian gatunków, prowadzący do ich przekształcenia w inne (ewolucja

jednotorowa, filetyczna) bądź też do rozgałęzienia na spokrewnione ze sobą gatunki
potomne (specjacja, ewolucja dywergentna); opiera się na rozrodzie osobników i zjawisku
ich dziedziczenia, w którym u organizmów rozmnażających się płciowo istotną rolę odgrywa
rekombinacja genów
2. Najważniejsze czynniki ewolucji to: mutacje, dobór (selekcja) i izolacja, a także dryf
genetyczny w małych populacjach
3. Fenotyp to zespół wszystkich cech organizmu (morfologicznych, filologicznych, psychicznych
itp.)
4. Poligenia jest wtedy, gdy kilka genów wyznacza jedną cechę, a plejotropia wtedy, gdy jeden
gen wyznacza kilka cech
5. Pula genowa to zbiór wszystkich genów w danej populacji
6. Prawo Hardy’ego-Weiberga mówi o tym, że częstość występowania poszczególnych alleli w
puli genowej jest z każdym pokoleniem jednakowa, a stosunek liczbowy homozygot do
heterozygot nie zmienia się; niespełnienie przynajmniej połowy tego prawa jest warunkiem
do wystąpienia ewolucji
7. Dryf genetyczny to przypadkowe zwiększenie występowania pewnych alleli przy eliminacji
innych
8. Dobór naturalny to mechanizm ewolucji, polegający na przeżywaniu osobników lepiej
przystosowanych do środowiska
9. Dobór płciowy to nieprzypadkowe łączenie się partnerów seksualnych; pełni funkcję z regułu
stabilizującą, a nie gatunkotwórczą
10. Źródłami zmienności dziedzicznej są: rekombinacja genów i mutacje
11. Rekombinacja genów prowadzi do tworzenia się nowego genotypu w wyniku krzyżowania
się (rozrodu płciowego), polega na wymianie fragmentów między chromosomami
homologicznymi w czasie podziału mejotycznego
12. Mutacje są dziedzicznymi zmianami zachodzącymi w genotypie; mutacje punktowe polegają
na zmianach tych samych genów; mutacje chromosomowe polegają na zmianach położenia
genów w chromosomach wskutek aberracji; mutacje genomowe polegają na zmianie ilości
chromosomów
13. Izolacja biogeograficzna – różne wyspy, izolacja ekologiczna – różne biotopy
14. Cechy osobników dzielimy na wrodzone lub nabyte po urodzeniu; nie wszystkie cechy
wrodzone są dziedziczne
15. Do cech dziedzicznych wliczamy widzenie barw charakterystyczne dla danego gatunku,
dyspozycji do uczenia się, inteligencji, czynności popędowo-emocjonalnych (np.
agresywności), temperamentu, rytmiki funkcji życiowych i różnych form behawioralnych
16. Zespół Downa – trisomia 21 pary chromosomów, zespół Klinefeltera - nadliczbowe
występowanie chromosomu X, zespół Turnera – brak chromosomu X
17. Paleontologia to ewolucja zachowania się
18. Analogie spełniają jednakową funkcję u zwierząt należących do innych gatunków i
wykształcają się w wyniku konwergencji (ewolucja zbieżna)
19. Homologie mają jednakowe pochodzenie
20. Mikroewolucja to ciąg zmian w danej grupie
 21. Ewolucja inteligencji (noogeneza) odbywała się przy spełnieniu pewnych warunków:
organizmy musiały przestać reagować na wiele bodźców, wytworzył się odpowiednio
pojemny magazyn śladów pamięciowych, powstała umiejętność tworzenia uogólnień,
powstały nowego odmiany zachowania się przystosowawczego
22. Iloraz encefalizacji to stosunek masy mózgowia do masy całego ciała
23. Antropogeneza droga rozwojowa człowieka
24. Prawo Dolla to inaczej prawo nieodwracalności ewolucji
25. Brachiacja to przystosowanie małp człekokształtnych do lokomocji nadrzewnej za pomocą
kończyn przednich
26. Człowiek i szympans mają niemal identyczne chromosomy, lecz człowiek 46, a szympans 48
27. Powstanie człowieka zaczęło się od kazirodczego stosunku płciowego samca małpoluda ze
swoją córką. Mieli oni po 47 chromosomów, więc ich potomstwo dostało skład
chromosomowy 48, 47 i 46 chromosomów w stosunku 1:2:1zatem ¼ z nich dostała
zbalansowany genetycznie skład, odpowiadający dzisiejszemu człowiekowi.
28. Izolacja płciowa zapobiega krzyżowaniu się osobników mających nowe cechy z osobnikami o
starych cechach
29. Wynne-Edwards altruizm jest lepszy od egoizmu

Rozdział 18

1. Zjawiska społeczne to takie, które wynikają ze wzajemnego oddziaływania na siebie

jednostek i zbiorowości zwierząt znajdujących się na pewnym ograniczonym obszarze
2. Więź społeczna to ogół stosunków, połączeń i zależności łączących osobniki w zbiorowości
(zespole)
3. Wartość społeczna to przedmiot (np. gniazdo, źródło pokarmu) lub źródło bodźców w
środowisku (światła, zapachów)
4. Styczność społeczna to pewien układ złożony przynajmniej z dwóch osobników wzajemnie
oddziałujących na siebie poprzez jednakowy stosunek do wartości społecznej (np. pokarmu)
5. Pasożytnictwo (+ -); wyróżnia się zewnętrzne (pchły), wewnętrzne (tasiemiec), pracy, lęgowe,
gniazdowe
6. Komensalizm (+0)
7. Protokooperacja (+ +) przynosi korzyść, ale nie jest niezbędna do egzystowania
8. Symbioza (+ +) jest niezbędna do egzystowania
9. Zespoły homotypowe złożone są z przedstawicieli jednego gatunku
10. Zespoły anonimowe są zbiorowościami złożonymi z osobników nie znających się wzajemnie
(agregacje); powstają dzięki jednakowego stosunkowi do wartości, jak czynniki ekologiczne
lub podobnym formom zachowania
11. Tłum to krótkotrwała zbiorowość (u zwierząt występuje tylko tłum uciekający)
12. Krąg społeczny jest luźnym, pozbawionym stosunków związkiem osobników, opartym na
stycznościach osobistych (np. dwa psy na spacerach)
13. Para osobników może być połączona trwałą więzią społeczną, opartą odpowiednio na
stosunkach seksualnych lub „przywiązaniu” (partnerów zwierzęcych nazywa się kompanami)
14. Grupy społeczne to zbiorowość co najmniej trzech osobników, opartych na trwałych
stosunkach społecznych (u zwierząt: gromada), którą charakteryzuje pewna odrębność;
rozróżnia się pięć rodzajów grup społecznych: rozrodcze, wielorodzinne, terytorialne, celowe,
gromady osobników o jednakowym charakterze biologicznym
15. Szczepy to rodziny obejmujące więcej niż dwa pokolenia
16. Państwo owadów to wysoko uorganizowane, anonimowe społeczności o różnym stopniu
trwałości
17. Społeczeństwo określa ukształtowaną historycznie, a nie biologicznie zbiorowość społeczną,
której członkowie wypełniają różne funkcje
18. Wady życia społecznego:
I wzrost współzawodnictwa zwierząt wewnątrz grupy o pokarm, materiał budowlany itp.
II możliwość epidemii
III wyzyskiwanie opieki rodzicielskiej przez obce młode
IV ryzyko zabicia potomstwa przez dorosłych współtowarzyszy
19. Zalety życia społecznego:
I wspólna obrona i ostrzeganie się przed wrogami
II wybór lepszego siedliska
III bardziej „racjonalne” wykorzystywanie chwilowego źródła pożytku, łatwiejsze upolowanie
i wykorzystanie zdobyczy
20. Efekt Frasera-Darlinga przeżywalność młodych wzrasta w większej grupie
21. Zachowania allelomimetyczne polegają na zarażaniu zachowaniami
22. Współpraca ma charakter sumowania się a nie integrowania
23. Związki zwierząt mogą być: długo i krótkotrwałe (przeważają u ssaków), mono i poligamiczne,
poliandryczne (wielosamcze) i poliginiczne (haremowe)
24. Zachowania epimeletyczne to zachowania dzieci, proszących o opiekę
25. Hierarchia społeczna polega na psychicznym dominowaniu jednych osobników zbiorowości
nad innymi, jest dynamiczna; hierarchia biologiczna przejawia się w stadach heterotypowych
26. Parias (osobnik w) to osobnik najniższej rangi w hierarchii
27. Socjobiologia (E. Wilson) głosi, że wzorce ludzkich zachowań społecznych są
zdeterminowane genetycznie i dziedziczone dzięki temu, że ich rozwój podlegał normalnym
procesom ewolucji biologicznej
28. Dwa rodzaje altruizmu: niższy (uogólniony) i wyższy (odwzajemniony) oraz nepotyzm, czyli
altruizm w stosunku do krewnych
29. Krytyka socjobiologii: nieuzasadnione konflikty, adopcja dzieci