TẬP TỤC VÀ PHÁP LUẬT

Nguyễn Minh Đoan, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 12/2003.

Các thuật ngữ tiếng Việt như "tập quán", "phong tục", "luật tục" và "tập tục" mô tả
những hành vi lặp đi lặp lại tạo nên thói quen được xã hội công nhận và tuân theo.
"Tập quán" chỉ ra thói quen của cá nhân hoặc cộng đồng theo thời gian, với tính bắt
buộc thấp. "Phong tục" biểu hiện truyền thống xã hội có ý nghĩa sâu sắc, nghiêm ngặt
và có thể thực hiện thông qua các hình phạt nghiêm trọng. "Luật tục" đề cập đến các
quy ước gần giống như luật pháp nhưng không phải là luật pháp thực sự, có tính bắt
buộc và được thực hiện bởi cộng đồng. "Tập tục" là một thuật ngữ tổng quát, đại diện
cho cả thói quen và truyền thống. Nó nhấn mạnh tính hoán đổi giữa truyền thống và
thói quen, đặc biệt là sự phát triển của chúng.

Khái niệm "hương ước" biểu thị các quy ước và quy tắc làng xã về nhiều khía cạnh
của cuộc sống cộng đồng. Nó bao gồm các quy định về sản xuất, bảo vệ môi trường,
tổ chức xã hội, an ninh, thờ cúng, giáo dục và nghĩa vụ nhà nước, thường đi kèm với
thưởng phạt đa dạng. Theo thời gian, tập tục đã đóng một vai trò quan trọng trong
cuộc sống cộng đồng, làm chuẩn mực cho hành vi con người. Tuy nhiên, với sự phát
triển của xã hội và sự can thiệp ngày càng nhiều từ nhà nước, vai trò của tập tục đã thu
hẹp lại và tự do trong việc thiết lập chúng giảm bớt. Sự xuất hiện lại của "hương ước"
mới trong nền đương đại Việt Nam, dưới sự lãnh đạo của Đảng và Nhà nước, đóng
góp vào việc khôi phục và thúc đẩy những tập tục tích cực, đặc biệt là ở những khu
vực nơi ảnh hưởng của pháp luật còn hạn chế. Trong những khu vực này, tập tục tiếp
tục quy định mối quan hệ xã hội, đặc biệt là trong các lĩnh vực như tranh chấp tài sản,
giải quyết nợ, hôn nhân và gia đình.

"Tập tục" bao gồm các quy ước toàn diện quản lý nhiều khía cạnh của cuộc sống xã
hội, tập trung vào các quy tắc, quy định và kỳ vọng về hành vi. Những thực hành này,
bắt nguồn từ đời sống cộng đồng, bao gồm các vấn đề dân sự, quyền sở hữu đất đai,
thừa kế, điều kiện hôn nhân và hành vi xã hội. Việc thực hiện những thực hành này
liên quan đến các biện pháp như hậu quả về mặt kinh tế và danh dự, với các hình thức
phạt thường là gia súc. Những lãnh đạo cộng đồng được tôn trọng thường tổ chức và
thực hiện những thực hành quen thuộc này, đồng thời đặc biệt được sự ủng hộ rộng
rãi. Mặc dù những thực hành này nhằm mục đích tốt đẹp, một số cộng đồng vẫn giữ
những tập tục tiến bộ. Tập tục được coi là công cụ điều chỉnh trong tự quản lý cộng
đồng, đôi khi làm trở ngại cho việc thực hiện pháp luật của nhà nước. Tập tục được
phổ biến thông qua các lễ hội và hoạt động giải quyết tranh chấp và được xem là
những tiêu chuẩn thiêng liêng. Trong việc giải quyết tranh chấp, tập tục thường là lựa
chọn đầu tiên, và việc tuân thủ của chúng không chỉ giới hạn cho những cá nhân liên
quan mà còn bao gồm trách nhiệm của gia đình và cộng đồng, được gọi là "trách
nhiệm liên đới."

Một số người hiểu lầm khi quá đánh giá vai trò của luật pháp được ban hành một cách
tỷ mỉ và công bằng trong việc duy trì trật tự xã hội, coi thấp vai trò của tập tục và các
công cụ điều chỉnh khác. Họ không nhận ra rằng tập tục, được coi là "luật dân gian"
hoặc "luật tự nhiên," tồn tại trước hệ thống pháp luật và đóng vai trò quan trọng trong
việc điều chỉnh các mối quan hệ xã hội. Mặc dù pháp luật thay thế một số khía cạnh
của tập tục, nhưng không hoàn toàn thay thế chúng trong việc điều chỉnh các quan hệ
xã hội. Pháp luật, mặc dù được một số người coi là vô song, nhưng không được chấp
nhận một cách toàn diện và không thể giải quyết mọi vấn đề. Trong thực tế, có những
trường hợp người đại diện chính quyền đã giải quyết theo pháp luật nhưng nhân dân
không đồng tình. Họ đưa ra giải pháp kết hợp giữa pháp luật và tập tục để có kết quả
nhanh chóng và các bên dễ chấp nhận. Do đó, được đề xuất sự kết hợp hài hoà giữa cả
hai hệ thống pháp luật và tập tục, đặc biệt là đối với các dân tộc ít người nơi tập tục có
ảnh hưởng đáng kể đến lối sống của họ. Mối quan hệ giữa tập tục và pháp luật thể
hiện trên ba khía cạnh là xây dựng pháp luật, thực hiện pháp luật và hoạt động xét xử.

Theo quan điểm của chúng tôi, Nhà nước nên thực hiện việc thu thập và bảo tồn có hệ
thống những tập tục quan trọng và có giá trị đang tồn tại trên khắp cả nước. Điều này
bao gồm việc lựa chọn và bảo tồn những tập tục có ích, loại bỏ những tập tục có hại
và khuyến khích phát triển những tập tục mới phù hợp với đời sống và bản sắc văn
hoá dân tộc trong thời đại mới. Quá trình thu thập có thể diễn ra trên nhiều quy mô
khác nhau, từ cấp khu vực đến cấp tỉnh. Việc tổng hợp những tập tục này giúp cho
việc áp dụng chúng bởi cơ quan xét xử trở nên thuận tiện mỗi khi cần giải quyết một
vụ án cụ thể. Chú trọng vào việc xây dựng những hương ước mới là rất quan trọng,
đảm bảo rằng những tập tục mới này dần dần trở thành văn bản "luật của cộng đồng",
hỗ trợ tích cực cho công tác quản lý của nhà nước thông qua pháp luật. Đề xuất rằng
những tập tục tích cực và truyền thống văn hoá, nếu được coi là phù hợp, nên được
đưa vào hương ước thay vì chỉ giới hạn trong các quy định pháp luật cụ thể. Tăng
cường vị thế của những người đứng đầu cộng đồng liên quan đến việc áp dụng cả
nguyên tắc pháp luật và tập tục để giải quyết nhiều vấn đề trong cộng đồng là rất quan
trọng. Những người này, như các cụ làng hay trưởng thôn, cần có uy tín, hiểu biết về
tập tục địa phương, đạo đức cao, hiểu biết về chính sách Đảng và pháp luật của Nhà
nước, cũng như khả năng giải quyết tranh chấp và xung đột một cách công bằng, đồng
thời khuyến khích và tập trung nhân dân địa phương thực hiện những hoạt động của
cộng đồng phù hợp với chính sách Đảng và pháp luật.

ĐIỂM GIỐNG NHAU VỚI KIẾN THỨC LÝ LUẬN:

- Khái niệm tập quán và tập quán pháp: "Tập quán" chỉ ra thói quen của cá nhân hoặc
cộng đồng theo thời gian, với tính bắt buộc thấp. "Phong tục" biểu hiện truyền thống
xã hội có ý nghĩa sâu sắc, nghiêm ngặt và có thể thực hiện thông qua các hình phạt
nghiêm trọng. "Luật tục" đề cập đến các quy ước gần giống như luật pháp nhưng
không phải là luật pháp thực sự, có tính bắt buộc và được thực hiện bởi cộng đồng.
"Tập tục" là một thuật ngữ tổng quát, đại diện cho cả thói quen và truyền thống.

ĐIỂM KHÁC NHAU VỚI KIẾN THỨC LÝ LUẬN:

- Chỉ rõ hơn về những khái niệm, nguồn gốc xuất hiện và nội dung cơ bản của “tập
tục” như “hương ước”: Khái niệm "hương ước" biểu thị các quy ước và quy tắc làng
xã về nhiều khía cạnh của cuộc sống cộng đồng. Nó bao gồm các quy định về sản
xuất, bảo vệ môi trường, tổ chức xã hội, an ninh, thờ cúng, giáo dục và nghĩa vụ nhà
nước, thường đi kèm với thưởng phạt đa dạng. Sự xuất hiện lại của "hương ước" mới
trong nền đương đại Việt Nam, dưới sự lãnh đạo của Đảng và Nhà nước, đóng góp
vào việc khôi phục và thúc đẩy những tập tục tích cực, đặc biệt là ở những khu vực
nơi ảnh hưởng của pháp luật còn hạn chế.
- Những biện pháp Nhà nước thực hiện để phát huy và bảo tồn những tập tục quan
trọng như:
● Lựa chọn và bảo tồn những tập tục có ích, loại bỏ những tập tục có hại và
khuyến khích phát triển những tập tục mới phù hợp với đời sống và bản sắc văn
hoá dân tộc trong thời đại mới.
● Đề xuất rằng những tập tục tích cực và truyền thống văn hoá, nếu được coi là
phù hợp, nên được đưa vào hương ước thay vì chỉ giới hạn trong các quy định
pháp luật cụ thể.