nghiªn cøu - trao ®æi
TS. NguyÔn V¨n N¨m *
1. Điều chỉnh quan hệ xã hội là quá trình
tác động lên các quan hệ xã hội, đảm bảo sự
phát triển của chúng theo những mục đích,
định hướng nhất định, nhằm duy trì và bảo
vệ trật tự xã hội. Các quan hệ xã hội rất phong
phú, đa dạng và phức tạp, bởi vậy, để điều
chỉnh chúng một cách có hiệu quả, cần phải
có nhiều công cụ khác nhau, bao gồm pháp
luật (thể chế quan phương), đạo đức, phong
tục tập quán, tín điều tôn giáo, lệ làng, hương
ước, luật tục, quy định của các tổ chức xã hội…
(thể chế phi quan phương). Các công cụ này
vừa có sự độc lập, vừa có sự ràng buộc, phụ
thuộc lẫn nhau, hợp thành hệ thống công cụ
điều chỉnh các mối quan hệ xã hội.
Do xuất phát từ các góc độ, phạm vi
nghiên cứu khác nhau, các khái niệm lại chủ
yếu được thể hiện bằng các thuật ngữ Hán
Việt, vì vậy, cho đến nay, trong khoa học
pháp lí nói riêng cũng như trong khoa học xã
hội nói chung, các khái niệm pháp luật, đạo
đức, phong tục tập quán, hương ước, luật
tục, quy định của các tổ chức xã hội… chưa
được nhận thức một cách đầy đủ, thống nhất.
Với sự phát triển của khoa học pháp lí,
khái niệm pháp luật ngày càng được nhận
thức đầy đủ và sâu sắc hơn. Ngày nay, nhìn
chung các nhà khoa học đều tiếp cận khái
niệm này theo nhiều cấp độ khác nhau. Theo
nghĩa hẹp, pháp luật thường được đồng nhất
với hệ thống pháp luật thực định của nhà
nước, theo đó, pháp luật được hiểu là “hệ
thống quy tắc xử sự mang tính bắt buộc
38
chung do nhà nước ban hành để điều chỉnh
các quan hệ xã hội”.(1) Mở rộng hơn, pháp
luật được hiểu là “tổng thể các quy tắc xử sự
và các nguyên tắc, định hướng, mục đích
pháp luật, do các cơ quan nhà nước có thẩm
quyền ban hành và đảm bảo thực hiện, thể
hiện ý chí của nhà nước và phản ánh những
nhu cầu xã hội khách quan, điển hình, phổ
biến để điều chỉnh các quan hệ xã hội trên
tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội”.(2)
Theo nghĩa rộng, pháp luật được xem xét cả
từ “đầu vào, đầu ra, cả pháp luật ở trạng
thái tĩnh và trạng thái động”,(3) theo đó,
pháp luật tồn tại và phát triển trên cả ba lĩnh
vực “hệ thống quy phạm pháp luật, tư tưởng
pháp luật, ý thức pháp luật và văn hoá pháp
luật, thực tiễn pháp luật (trong các hình thức
thực hiện pháp luật, các quan hệ pháp
luật)”.(4) Theo cách tiếp cận này, pháp luật
được hiểu rất rộng, đó không chỉ là hệ thống
pháp luật thực định mà nó còn được nhận
thức cả trên bình diện ý thức pháp luật, tiễn
thực hiện pháp luật.
Đạo đức là khái niệm hết sức phức tạp,
khái niệm này vừa phổ biến trong dân gian,
vừa “đậm đặc” chất học thuật, bởi vậy nó
được hiểu theo nhiều cách khác nhau trong
những thời gian, không gian, đối tượng khác
nhau. Trong một bài viết khác, chúng tôi đã
đi sâu phân tích khái niệm này.(5) Điều cần
* Giảng viên Khoa hành chính-nhà nước
Trường Đại học Luật Hà Nội
TẠP CHÍ LUẬT HỌC SỐ 7/2014
 nghiªn cøu - trao ®æi
nhấn mạnh là khái niệm đạo đức cũng luôn
được tiếp cận theo hướng mở, từ hẹp đến
rộng. Dù tiếp cận theo hướng nào, đạo đức
luôn được xác định là một trong những công
cụ điều chỉnh quan trọng bậc nhất đối với
các mối quan hệ xã hội.
Phong tục, tập quán là loại quy phạm xã
hội rất gần gũi với con người, tuy nhiên, ở
nước ta hiện nay khái niệm này vẫn chưa
được nhận thức một cách đầy đủ, đúng đắn.
“Phong tục” là thuật ngữ Hán-Việt, trong đó
“phong” nghĩa gốc là gió, “tục” là quen
dùng, quen thuộc. Tác giả Thiều Chửu giải
thích: “Bề trên giáo hoá kẻ dưới gọi là
phong, kẻ dưới bắt chước bề trên gọi là tục;
ý nói cái gì người này nêu ra, người kia nối
theo một cách tự nhiên, dần dần thành quen
như vật theo gió, vẫn cảm theo đó mà không
tự biết.(6) Vì gió lan khắp mọi nơi nên phong
tục là thói quen phổ biến.(7) Từ điển tiếng
Việt định nghĩa: “Phong tục là thói quen đã
ăn sâu vào đời sống xã hội được mọi người
công nhận và làm theo”.(8) “Tập quán” cũng
là thuật ngữ Hán - Việt, trong đó “tập” nghĩa
là quen, “quán” cũng có nghĩa là quen, “tập
quán” là tất cả những gì đã quen thuộc,
không đổi đi được.(9) Từ điển tiếng Việt giải
thích: “Tập quán là thói quen đã thành nếp
trong đời sống xã hội, trong sản xuất và sinh
hoạt thường ngày, được mọi người công
nhận và làm theo”.(10) Như vậy, mặc dù
được biểu đạt bằng hai khái niệm khác nhau
nhưng thực chất phong tục hay tập quán đều
chỉ chung thói quen xử sự của cộng đồng,
“được mọi người công nhận và làm theo như
một quy ước chung của cộng đồng”,(11)
chính vì vậy, trong đời sống hàng ngày
thường không có sự phân biệt phong tục với
TẠP CHÍ LUẬT HỌC SỐ 7/2014
tập quán, chúng thường được gọi chung là
phong tục tập quán.(12) Phong tục, tập quán
mang tính cộng đồng, dân tộc, địa phương,
vùng miền rất rõ nét. Ở Việt Nam, các phong
tục, tập quán được biểu hiện cụ thể ở từng
làng, trở thành lệ làng.(13) Bên cạnh khái
niệm phong tục, tập quán, trong ngôn ngữ
hàng ngày còn có các thuật ngữ tập tục, tục
lệ, lệ tục…, chúng đều chỉ thói quen của con
người nhưng không phải là của riêng cá nhân
hay gia đình nào, mà là của một dân tộc hoặc
một tầng lớp, một cộng đồng xã hội.
Một công cụ quan trọng điều chỉnh các
mối quan hệ xã hội mang tính tự quản tại các
cộng đồng làng xã là hương ước. Hương ước
tồn tại ở nhiều nước trên thế giới như Việt
Nam, Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, một
số nước Đông Nam Á…(14) “Hương ước” là
thuật ngữ Hán Việt, trong đó “hương” là
làng, “ước” là giao kèo, thoả thuận, quy ước;
“hương ước” là những những giao kèo, thoả
thuận, quy ước của cộng đồng làng xã, đó là
tổng thể các quy tắc xử sự điều chỉnh các
quan hệ xã hội trong phạm vi một làng. Hiện
nay, ở Việt Nam, hương ước được hiểu là
văn bản quy phạm xã hội trong đó quy định
các quy tắc xử sự chung do cộng đồng dân
cư cùng thoả thuận đặt ra để điều chỉnh các
quan hệ xã hội mang tính tự quản của nhân
dân trên địa bàn làng, bản, thôn, ấp, cụm dân
cư.(15) Hương ước có nguồn gốc từ phong tục
tập quán, được hình thành trên cơ sở phong
tục tập quán của mỗi làng, là hình thức thành
văn của lệ làng nhưng không hoàn toàn đồng
nhất với phong tục tập quán. Bên cạnh
những quy định được chép lại từ phong tục
tập quán, trong bản hương ước của mỗi làng
còn có những quy định do dân làng thoả
39
 nghiªn cøu - trao ®æi
thuận đặt ra trên cơ sở điều kiện, hoàn cảnh
cụ thể của làng xã về lịch sử, địa lí, dân cư,
nghề nghiệp, tín ngưỡng...
Ở Việt Nam, theo nhiều nhà nghiên cứu,
hương ước xuất hiện muộn nhất vào cuối thế
kỉ XV.(16) Dưới chế độ phong kiến, hương
ước quy định cách thức ứng xử trong các
mối quan hệ thân tộc, xóm giềng, tuổi tác,
ngôi thứ, cách thức tiến hành các nghi lễ tín
ngưỡng, hiếu, hỉ, khao vọng, cách thức tổ
chức cũng như vai trò của các thiết chế
phường, hội, giáp... nhằm ràng buộc mỗi tổ
chức, cá nhân vào đời sống chung của làng
xã. Để nắm lấy các làng xã, can thiệp vào
công việc của làng xã, hạn chế vai trò tự
quản, tự trị của nó, Nhà nước quy định thủ
tục phê chuẩn hương ước và đưa vào đó
những quy định liên quan đến Nhà nước như
việc bầu cử các chức dịch trong làng, việc
thu thuế, bắt lính... Vì vậy, có thể nói, hương
ước như là “cánh tay nối dài” của pháp luật,
nó điều chỉnh các quan hệ xã hội trong các
làng xã, nơi mà chính quyền trung ương
chưa “vươn” tới được. Hương ước có chế tài
xử phạt, tuy nhiên Nhà nước chỉ cho phép
làng xã xử phạt một số vi phạm nhỏ thuộc
nếp sống cộng đồng, vượt quá giới hạn đó,
làng xã phải trình quan trên để Nhà nước
giải quyết. Ở Việt Nam hiện nay, Nhà nước
khuyến khích các cộng đồng thôn, làng, bản,
ấp, khu dân cư xây dựng hương ước mới.
Nội dung của hương ước mới quy định các
biện pháp bảo vệ thuần phong mĩ tục, bài trừ
hủ tục, phát triển các hình thức hoạt động
văn hoá lành mạnh, thực hiện các hành vi
ứng xử văn minh trong giao tiếp, sinh hoạt;
phát huy tình làng nghĩa xóm, đoàn kết, tương
thân, tương ái; các biện pháp thích hợp góp
40
phần bảo vệ trật tự, trị an trên địa bàn, bảo
vệ các công trình công cộng; chống ô nhiễm
môi trường; xây dựng đường làng, ngõ xóm,
trồng cây xanh; tiêu chuẩn gia đình văn hoá,
các quy tắc đạo đức mới; các biện pháp xử lí
tốt mối quan hệ trong gia đình; xoá đói giảm
nghèo, phát triển sản xuất, nâng cao mức
sống, khuyến học, khuyến nghề… (17)
Luật tục là công cụ quan trọng để điều
chỉnh quan hệ xã hội. Trong lịch sử, không
chỉ Việt Nam mà nhiều nước khác trên thế
giới như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc,
một số nước Đông Nam Á… đều sử dụng
luật tục để điều chỉnh các mối quan hệ xã
hội, quản lí xã hội.(18) Ở Việt Nam, thời Pháp
thuộc đã có nhiều công trình hệ thống hoá
luật tục. Cho đến nay, luật tục vẫn tồn tại
trong cộng đồng người Chăm ở Tây nguyên.
Tuy nhiên, do nhiều nguyên nhân, phải tới
những năm 90 của thế kỉ trước, vấn đề này
mới được các nhà nghiên cứu quan tâm.
Hiện nay ở Việt Nam, khái niệm này được
tiếp cận trên nhiều bình diện. Trên bình diện
luật học, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng
“luật tục” là khái niệm chỉ tất cả những quy
tắc xử sự mang tính chất dân gian, đó là luật
của dân gian.(19) Theo cách hiểu này, “luật”
là quy tắc, “tục” chỉ những gì mang tính dân
gian, đối lập với những gì mang tính chất
hàn lâm, sách vở. Như vậy, luật tục bao gồm
cả phong tục tập quán, lệ làng, hương ước,
quy ước… Trên bình diện dân tộc học, các
nhà nghiên cứu cũng cho rằng, “luật tục” là
những quy tắc xử sự mang tính dân gian,
nguyên thuỷ, bản địa, không thành văn, hoàn
toàn mang tính chất khu biệt với luật nhà
nước.(20) Tuy nhiên, theo các tác giả này, luật
tục là loại quy tắc xử sự thường chỉ có ở các
TẠP CHÍ LUẬT HỌC SỐ 7/2014
 nghiªn cøu - trao ®æi
tộc người thiểu số trong xã hội tiền giai cấp.
Có tác giả cho rằng “có thể coi luật tục là
những phong tục có dáng dấp của pháp
luật”, là bước quá độ, là sự chuyển tiếp giữa
phong tục và pháp luật, nói cách khác, luật
tục là hình thức phát triển cao của phong tục
tập quán và là hình thức sơ khai, tiền thân
của pháp luật.(21) Thiết nghĩ, không nên tuyệt
đối hoá bất cứ bình diện tiếp cận nào đối với
các khái niệm khoa học. Trên tinh thần đó,
chúng tôi cho rằng khái niệm luật tục có nhiều
nghĩa, theo nghĩa rộng, “luật tục” là tất cả
những quy tắc xử sự mang tính chất dân gian,
bao gồm cả phong tục tập quán, lệ làng, hương
ước, quy ước…; theo nghĩa hẹp, “luật tục” là
hình thức sơ khai của pháp luật và chỉ có ở
các tộc người thiểu số trong xã hội tiền giai
cấp như đã phân tích ở trên. Trong bài viết
này, khái niệm luật tục được đề cập theo
nghĩa hẹp. Cũng cần lưu ý rằng, dưới góc độ
dân tộc học, khái niệm luật tục được đồng
nhất với khái niệm tập quán pháp, tuy nhiên
cần hiểu rằng tập quán pháp được đề cập ở
đây chính là những tập quán có dáng dấp
pháp luật chứ không phải là một loại nguồn,
một hình thức bên ngoài của pháp luật.
Luật tục có nội dung tương đối tổng hợp,
bao quát tương đối toàn diện, điều chỉnh một
cách rộng rãi các mặt của đời sống, cả về
lĩnh vực hình sự, dân sự, hành chính, đất đai,
hôn nhân, gia đình... Luật tục cũng bao gồm
tương đối đầy đủ các quy định về thủ tục xét
xử, giải quyết tranh chấp.(22) Luật tục được
biểu hiện chủ yếu dưới dạng lời nói, văn vần
nhưng đã thể hiện đầy đủ các bộ phận cấu
thành của một quy tắc xử sự như giả định,
quy định, chế tài dù còn ở dạng sơ khai, đơn
giản. Biện pháp chế tài của luật tục khá da
TẠP CHÍ LUẬT HỌC SỐ 7/2014
dạng, bao gồm các chế tài để tạ lỗi với thần
linh, tạ lỗi đối với dân làng, đền bù cho
người bị hại… thậm chí kể cả hình phạt tử
hình.(23) Để thi hành luật tục có thiết chế toà
án của cộng đồng, bao gồm những người
thông thuộc luật tục, có uy tín trong cộng
đồng. Mỗi khi xét xử xong, bao giờ cũng
kèm theo nghi lễ nhằm hoà giải, xoá bỏ tranh
chấp, thù oán giữa các bên với sự chứng
giám của thần linh và dân làng.
Tín điều tôn giáo là khái niệm chung
dùng để chỉ giáo lí, giáo luật của các tôn giáo,
tín ngưỡng của các cộng đồng dân cư. Giáo lí
của một tôn giáo là lí luận, học thuyết của tôn
giáo, đó là những quan niệm, quan điểm về
thượng đế, về đức tin… Giáo luật (luật giáo
hội) là hệ thống quy tắc xử sự của một tổ
chức tôn giáo để điều chỉnh các mối quan hệ
trong cộng đồng tôn giáo đó. Trong các tôn
giáo trên thế giới, đạo Phật, đạo Thiên chúa,
đạo Hồi là những tôn giáo lớn, có tổ chức
chặt chẽ, có hệ thống giáo lí, giáo luật đầy đủ
nhất. Hệ thống tín điều đạo Thiên Chúa được
thể hiện tập trung trong một văn bản đồ sộ
mang tên Bộ giáo luật (The Code of Canon
Law), được sửa đổi toàn diện nhất gần đây
vào năm 1983 với 1752 điều luật cụ thể. Hệ
thống tín điều của đạo Hồi gọi là Luật Hồi
giáo (Sharia) được chứa đựng ở bốn nguồn là
kinh Coran, Sunna, Idjmá, Qias, trong đó
kinh Coran và Sunna là hai nguồn chính,
chúng được thiêng liêng hoá, trở nên bất di
bất dịch và bất khả xâm phạm, không một
quyền lực nào trên thế giới có thể thay đổi
được.(24) Luật Hồi giáo cũng như luật giáo hội
của nhà thờ Thiên chúa giáo được coi như
“pháp luật” của những người theo đạo. Bên
cạnh hệ thống giáo lí, giáo luật của các tổ
41
 nghiªn cøu - trao ®æi
chức giáo hội, tham gia điều chỉnh hành vi
con người còn có tín ngưỡng dân gian, đó là
toàn bộ các niềm tin mà con người tin vào để
giải thích các hiện tượng thần bí trong đời
sống, qua đó định hướng suy nghĩ cũng như
hành vi ứng xử của con người. Điểm khác
biệt giữa tín ngưỡng với giáo lí, giáo luật là ở
chỗ, tín ngưỡng thường mang tính dân gian,
tồn tại thông qua các huyền thoại, thần tích,
truyền thuyết, được thể hiện dưới dạng tập
quán xã hội, ngược lại giáo lí, giáo luật
thường mang tính hệ thống, do các vị giáo
chủ hoặc tổ chức giáo hội xây dựng nên, được
được ghi chép thành kinh sách, được truyền
giảng ở các tu viện, thánh đường... Trong xã
hội hiện đại, nhìn chung tín ngưỡng dân gian
vẫn tiếp tục tồn tại, tham gia mạnh mẽ trong
việc điều chỉnh hành vi con người.
Nhìn chung, trong các tổ chức xã hội đều
có các quy định để điều chỉnh các mối quan
hệ xã hội trong nội bộ tổ chức. Quy tắc xử sự
do các tổ chức xã hội đề ra, điều chỉnh các
quan hệ trong nội bộ tổ chức được gọi là kỉ
luật của tổ chức đó. Từ điển tiếng Việt giải
thích “kỉ luật” là “tổng thể nói chung những
điều quy định có tính chất bắt buộc đối với
hoạt động của các thành viên trong một tổ
chức, để đảm bảo tính chặt chẽ của tổ
chức”.(25) ỉ luật của một tổ chức thường
được thể hiện tập trung trong điều lệ của tổ
chức đó, bao gồm các quy định về mục tiêu,
tôn chỉ, cơ cấu của tổ chức, cách thức thiết
lập ra các cơ quan của nó, nhiệm vụ, quyền
hạn của các cơ quan đó; tiêu chuẩn đối với
thành viên, trình tự thủ tục kết nạp thành
viên, quyền và nghĩa vụ của thành viên, vấn
đề khen thưởng, kỉ luật đối với thành viên…
Giữa pháp luật, đạo đức, phong tục tập
42
quán, tín điều tôn giáo… vừa có những điểm
tương đồng, vừa có những điểm khác biệt.
Với tính chất là những công cụ điều chỉnh
các mối quan hệ xã hội, pháp luật, đạo đức,
phong tục tập quán, tín điều tôn giáo... đều là
những khuôn mẫu, mực thước, mô hình,
chuẩn mực cho hành vi con người. Bên cạnh
đó, giữa pháp luật và đạo đức, phong tục tập
quán, tín điều tôn giáo... có sự khác biệt ở
nhiều khía cạnh, rõ nét nhất là con đường
hình thành, hình thức thể hiện, biện pháp bảo
đảm thực hiện...(26)
2. Trong hệ thống công cụ điều chỉnh
quan hệ xã hội, mỗi công cụ có vị trí, vai trò
khác nhau, tuỳ thuộc điều kiện kinh tế, chính
trị, văn hoá, xã hội, yếu tố địa lí, lịch sử, tôn
giáo, tín ngưỡng… của quốc gia. Trong lịch
sử, ở một số quốc gia trên thế giới, có thời
kì, phong tục tập quán, các chuẩn mực đạo
đức xã hội hay các quy định trong luật lệ nhà
thờ… nổi lên giữ vị trí hàng đầu trong toàn
bộ hệ thống công cụ điều chỉnh quan hệ xã
hội. Ở Trung Quốc trong suốt hàng nghìn
năm, đạo đức được coi trọng hơn so với
pháp luật. Theo đó, “phép trị nước của các
đời Hạ, Thương, Chu ở Trung Quốc chủ yếu
thiên về đức”;(27) các triều đại phong kiến
Trung quốc, từ nhà Hán đến nhà Thanh,
nhân trị luôn thắng pháp trị,(28) đạo đức luôn
là công cụ chủ đạo để xác lập và giữ gìn trật
tự, kỉ cương xã hội; “chủ trương Đức trị của
Nho giáo trở thành đường lối chính trị chủ
yếu của nhà Tây Hán và của nhà nước
phong kiến Trung Quốc trong hơn hai thiên
niên kỉ”.(29) Ở các nước Tây Âu thời kì
phong kiến, lợi dụng tình hình chưa ổn định
của các quốc gia “man tộc” vừa mới được
thành lập, nhà thờ Thiên Chúa giáo đã giành
TẠP CHÍ LUẬT HỌC SỐ 7/2014
 nghiªn cøu - trao ®æi
lấy chức năng chính trị và hành chính,(30)
thao túng nhà nước, lấn át nhà nước. Trong
thời kì này, thần học là nội dung học tập chủ
yếu trong các trường học, giáo lí, giáo luật
của nhà thờ có vai trò chi phối hết sức mạnh
mẽ hành vi của con người, từ các quan hệ
trong gia đình đến các quan hệ kinh tế, chính
trị, văn hoá… trong xã hội. hi đó, “trong
tay bọn giáo sĩ, chính trị và luật học cũng
như tất cả các khoa học khác vẫn chỉ là
những ngành của thần học, và những nguyên
lí thống trị trong thần học cũng được áp
dụng cho chính trị và luật học. Những giáo lí
của giáo hội đồng thời cũng là những định lí
chính trị và những đoạn kinh thánh cũng có
hiệu lực trước mọi to án như l luật pháp”.(31)
Thậm chí, có nhà bác học còn bị đưa ra xét
xử và bị tử hình bởi toà án giáo hội vì không
chịu tuân thủ tư tưởng của nhà thờ. Ở các
quốc gia Hồi giáo, hệ thống tín điều của đạo
Hồi (luật Hồi giáo) có vai trò đặc biệt quan
trọng trong đời sống xã hội. inh Coran được
thiêng liêng hoá, được coi là chân lí, được lấy
làm chuẩn mực cho mọi xử sự của con người,
“các quy định này hoàn toàn độc lập, không
chịu sự chi phối của bất kì nhà nước nào”.(32)
Thậm chí, vai trò của luật Hồi giáo quan
trọng đến mức có ý kiến cho rằng, ở đâu
người ta không dùng đến luật Hồi giáo, ở đó
đạo Hồi không tồn tại.(33) Luật Hồi giáo điều
chỉnh tất cả các mối quan hệ xã hội trong đời
sống kinh tế, chính trị của quốc gia, từ những
mối quan trong gia đình đến những mối quan
hệ với láng giềng, với cộng đồng. Đặc biệt
ảnh hưởng của luật Hồi giáo trong các lĩnh
vực hôn nhân, gia đình, thừa kế, hình sự khá
mạnh mẽ.(34) Như vậy, luật Hồi giáo điều
chỉnh cả việc đạo và việc đời. Trong đạo Hồi
TẠP CHÍ LUẬT HỌC SỐ 7/2014
thống trị quan điểm về xã hội thần quyền,
“trong đó nhà nước có ý nghĩa chỉ phục vụ
cho tôn giáo đang thống trị”,(35) chính vì vậy,
“nhà nước, pháp luật chỉ là thứ cấp bên cạnh
tôn giáo và đơn giản chỉ là công cụ để thực
hiện các quy định của tôn giáo”.(36) Các luật
do các nhà nước ban hành không thể làm thay
đổi luật Hồi giáo mà chỉ có thể điều chỉnh
những chi tiết mà Sharia chưa cụ thể hoá hoặc
còn bỏ trống(37) hoặc để điều chỉnh cuộc sống
bên ngoài cộng đồng Hồi giáo. Một số quốc
gia như Afghanistan, Pakistan, Arabiasaudi,
Yemen, Oman, Bahrein, oweit, Qatar…
thừa nhận tính tối cao của luật Hồi giáo, mọi
quy định pháp luật đều phải phù hợp với kinh
Coran. Một số quốc gia như Marocco, Tunice,
Angiery, Iran, Pakistan… còn ghi nhận sự
tuân thủ các nguyên tắc của luật Hồi giáo
trong hiến pháp.(38) Ở Việt Nam, trong điều
kiện kinh tế tiểu nông, tự cấp, tự túc manh
mún thời kì phong kiến, các quan hệ xã hội
chủ yếu chỉ diễn ra trong phạm vi làng xã, với
sự chi phối mạnh mẽ của yếu tố huyết thống,
yếu tố láng giềng theo phương châm “chín bỏ
làm mười” thì phong tục tập quán, lệ làng,
hương ước có vai trò rất quan trọng, thậm chí
đứng trên pháp luật của nhà nước, “phép vua
thua lệ làng”. Ngay trong cơ chế kinh tế kế
hoạch hoá, tập trung, bao cấp trước đây, các
mối quan hệ xã hội cũng được điều chỉnh chủ
yếu bằng mệnh lệnh hành chính(39) và các
chuẩn mực đạo lí.(40)
Tuy nhiên, cùng với sự phát triển của đời
sống, vai trò của pháp luật trong hệ thống
công cụ điều chỉnh quan hệ xã hội ngày càng
được coi trọng, nó ngày càng trở nên thắng
thế vai trò của các thể chế phi quan phương.
Như trên đã đề cập, luật tục chỉ giữ vai trò
43
 nghiªn cøu - trao ®æi
quan trọng trong xã hội tiền giai cấp. hi xã
hội xuất hiện giai cấp và đấu tranh giai cấp,
luật tục trở nên yếu thế, một bộ phận của nó
được chuyển hoá thành pháp luật, một bộ
phận bị pháp luật loại trừ, bộ phận còn lại
tồn tại chỉ như sự hỗ trợ, bổ sung cho pháp
luật. Có thể nói, phong tục tập quán, lệ làng,
hương ước chỉ phát huy vai trò của nó trong
xã hội tiểu nông, tự cấp, tự túc bởi chúng
phù hợp với điều kiện kinh tế-xã hội của
làng xã, phù hợp với suy nghĩ và tầm nhìn
của người nông dân tiểu nông. hi nền kinh
tế hàng hoá ra đời, ngành thương nghiệp
xuất hiện, các quan hệ xã hội vượt ra khỏi
phạm vi làng xã thì phong tục tập quán, lệ
làng, hương ước bị thu hẹp phạm vi ảnh
hưởng, vai trò của nó trong hệ thống công cụ
điều chỉnh quan hệ xã hội bị suy giảm đáng
kể. Đặc biệt, khi đời sống xã hội có sự biến
đổi nhanh chóng, giao lưu xã hội diễn ra trên
phạm vi quốc gia, thậm chí quốc tế thì vai
trò của phong tục tập quán, lệ làng, hương
ước chỉ còn hết sức hạn chế. Ở các nước Á
Đông chịu sự ảnh hưởng sâu sắc của Nho
giáo, trong hàng thiên niên kỉ, mặc dù đức trị
luôn là tư tưởng chủ đạo, tuy nhiên trên thực
tế, bề ngoài, công cụ cai trị chủ đạo vẫn là
pháp luật. Đó chính là đường lối cai trị “nội
Nho ngoại pháp”, có sự kết hợp chặt chẽ đạo
đức với pháp luật, dùng pháp luật để thể chế
hoá những tư tưởng của Nho giáo. Nhìn
chung trên thế giới, một khi tôn giáo có sự
tách bạch với chính trị, thế quyền hoàn toàn
thoát li khỏi thần quyền thì ảnh hưởng của
tín điều tôn giáo trong đời sống xã hội bị thu
hẹp rất đáng kể. Trong điều kiện hợp tác, hội
nhập quốc tế và toàn cầu hoá, vai trò của luật
Hồi giáo ở các nước theo đạo Hồi cũng đang
44
có những biến động mạnh mẽ. Ở nhiều quốc
gia Hồi giáo, một mặt tiếp tục khẳng định sự
gắn bó với các nguyên tắc của đạo Hồi nhưng
mặt khác vẫn tìm cách thích nghi với pháp
luật trong thế giới hiện đại. Ở các nước Trung
Á thuộc Liên Xô trước đây, các nước từng là
thuộc địa của phương Tây, chịu ảnh hưởng
của pháp luật phương Tây như Malaysia,
Bengale, Bắc Nigeria, Iran, Indonesia, các
nước châu Phi nói tiếng Pháp, các nước nói
tiếng Ả rập…, luật Hồi giáo vẫn tồn tại, tuy
nhiên, vai trò của nó trong hệ thống công cụ
điều chỉnh quan hệ xã hội đã bị hạn chế đáng
kể so với trước.(41)
Trong điều kiện của nền kinh tế hàng hoá,
các quy luật của thị trường là nhân tố điều tiết
chủ đạo đối với nền kinh tế, lợi nhuận vừa là
mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy hành động
của mỗi người thì pháp luật trở thành công cụ
hàng đầu, công cụ chủ đạo trong việc điều
chỉnh các quan hệ xã hội. Nhất là trong điều
kiện hiện nay, khi nền kinh tế được công
nghiệp hoá, hiện đại hoá, quá trình đô thị hoá
diễn ra rộng khắp, hợp tác và hội nhập quốc
tế ngày càng sâu rộng, vai trò của pháp luật
càng trở nên quan trọng. Pháp luật trở thành
công cụ có hiệu quả nhất, công cụ không thể
thay thế để điều chỉnh các mối quan hệ xã
hội, “pháp luật nổi lên như là một công cụ
“thép”, có hiệu lực mang tính uy quyền của
nhà nước; pháp luật là hạt nhân, giữ vị trí
trung tâm trong hệ thống các quy tắc xã
hội”.(42) Pháp luật không đơn thuần là công
cụ quản lí nhà nước, nó còn được xác định là
công cụ để mỗi người tự bảo vệ lợi ích của
mình; công cụ của xã hội để điều chỉnh các
mối quan hệ giữa người với người trong
cuộc sống nhằm thiết lập, duy trì, bảo vệ trật
TẠP CHÍ LUẬT HỌC SỐ 7/2014
 nghiªn cøu - trao ®æi
tự của đời sống chung. Nói cách khác, trong
điều kiện ngày nay, pháp luật không còn
được quan niệm là của riêng nhà nước, pháp
luật phải được quan niệm là loại quy tắc sinh
hoạt công cộng, công cụ để điều chỉnh các
mối quan hệ xã hội, pháp luật là của chung
toàn xã hội. Pháp luật luôn “ngự trị trong
các mối quan hệ xã hội”.(43) Bất kì thể chế
xã hội phi quan phương nào cũng không thể
hoán đổi vị trí của pháp luật, càng không thể
thay thế cho pháp luật. Pháp luật ngày càng
có sự hiện diện thường xuyên trong cuộc
sống của từng nhà, từng người. Thượng tôn
pháp luật trở thành nguyên tắc ứng xử của
toàn xã hội. Pháp luật có thể dung hợp trong
nó những quy tắc xử nhất định trong các thể
chế phi quan phương, nói cách khác, các thể
chế phi quan phương có thể được pháp luật
hoá. Một khi đã được ghi nhận thành pháp
luật, chúng trở nên mang tính bắt buộc chung
và được đảm bảo thực hiện bằng nhà nước,
nhờ đó, việc thực hiện chúng trở nên nghiêm
chỉnh, triệt để hơn. Mặt khác, sự ghi nhận
thành pháp luật còn có tác dụng tạo điều kiện
cho sự tồn tại, giữ gìn và phát huy vai trò của
chúng trong việc điều chỉnh các quan hệ xã
hội. Ở khía cạnh khác, pháp luật có thể loại
trừ khỏi đời sống những quy định trong các
thể chế phi quan phương có nội dung trái
pháp luật, không phù hợp với pháp luật.
Chính vì vậy, nhìn chung các nhà nước trên
thế giới đều sử dụng pháp luật làm công cụ
chủ yếu để quản lí xã hội. Hiến pháp Việt
Nam năm 1992 cũng như Hiến pháp năm
2013 đều quy định: Nhà nước quản lí xã hội
bằng pháp luật.
Sở dĩ, pháp luật có vai trò đặc biệt quan
trọng trong việc điều chỉnh các mối quan hệ
TẠP CHÍ LUẬT HỌC SỐ 7/2014
xã hội bởi vì so với các công cụ điều chỉnh
khác, pháp luật thể hiện những ưu thế vượt
trội sau đây:
Một là pháp luật có phạm vi tác động
rộng lớn nhất. Pháp luật do nhà nước ban
hành đồng thời nó được truyền bá, phổ biến
bằng con đường chính thức thông qua hệ
thống cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Nhờ
đó, pháp luật có khả năng tác động đến mọi
cá nhân, tổ chức trong xã hội, tác động đến
mọi vùng miền, lãnh thổ của đất nước. Ở đâu
có sự hiện diện của chính quyền, ở đó có sự
tác động của pháp luật. Bởi vậy, pháp luật có
thể điều chỉnh các quan hệ xã hội trên bình
diện rộng lớn trên các lĩnh vực của đời sống.
Hai là pháp luật được đảm bảo bằng biện
pháp cưỡng chế nhà nước, nhờ đó nó tính bắt
buộc thực hiện đối với mọi người. Nói đến
pháp luật phải nói đến cưỡng chế nhà nước.
Trong điều kiện xã hội có giai cấp, lợi ích
của thành viên trong xã hội có sự khác nhau,
thậm chí đối lập nhau, mọi người đều muốn
cái lợi cho riêng mình thì những lời khuyên,
điều răn hay những cách xử sự theo thói
quen... không thể phát huy tác dụng. Trong
điều kiện đó, phải dùng các biện pháp cưỡng
chế nghiêm khắc của pháp luật mới có thể
thiết lập được trật tự, duy trì được sự ổn định
của đời sống. Tất nhiên, sức mạnh của pháp
luật có được chính là nhờ sức mạnh của
quyền lực nhà nước, sức mạnh của bộ máy
chuyên nghiệp, chuyên môn làm nhiệm vụ
cưỡng chế. Thông qua bộ máy nhà nước,
quyền lực nhà nước tác động đến mọi cá
nhân, tổ chức trong xã hội, bắt buộc các chủ
thể phải phục tùng ý chí của nhà nước, vì
vậy, pháp luật mang tính bắt buộc đối với
mọi người. Nói cách khác, thực hiện pháp
45
 nghiªn cøu - trao ®æi
luật nghiêm chỉnh là sự bắt buộc đối với các
chủ thể, hoàn toàn không phụ thuộc vào ý
muốn chủ quan của họ. Trước pháp luật, ai
ai cũng nhất thiết phải thực hiện theo.
Trong khi đó, nhiều thể chế phi quan
phương không có thiết chế “chuyên nghiệp”
để đảm bảo thực hiện hoặc nếu có thì một
mặt, bản thân các thiết chế đó không thể có
sức mạnh như nhà nước, mặt khác, các biện
pháp cưỡng chế của nó cũng không nghiêm
khắc như cưỡng chế nhà nước, vì vậy việc
thực hiện các thể chế phi quan phương
thường không mang tính bắt buộc đối với
các chủ thể.
Ba là pháp luật có hình thức xác định chặt
chẽ nhất. Trong lịch sử, pháp luật có nhiều
hình thức thể hiện, tuy nhiên trong xã hội
hiện đại, pháp luật ngày càng có xu hướng thể
hiện thành văn. Dưới hình thức này, pháp luật
có sự xác định một cách hết sức chặt chẽ.
Tính xác định chặt chẽ về hình thức là một
trong những ưu thế vượt trội của pháp luật so
với các công cụ điều chỉnh khác bởi “trong
mỗi xã hội (mỗi nước), luật pháp là sự tổng
hợp duy nhất những chuẩn mực, không có
“bản sao”, không có phương án hai”.(44)
Pháp luật, bản thân nó là một hệ thống, đó là
một thể thống nhất bao gồm các quy phạm
pháp luật có mối liên hệ mật thiết với nhau
được sắp xếp một cách logic, khách quan và
khoa học. Mỗi quy phạm pháp luật được
xem “như dây mực, cái thuỷ chuẩn, cái quy,
cái củ (thước tròn, thước vuông) của người
thợ, là cái nhờ nó mà việc làm đạt được sự
ngay thẳng, chính xác”.(45) Ngôn ngữ pháp
luật thường một nghĩa, rõ nghĩa, chính xác,
không trừu tượng, chung chung. Chính vì
vậy, thông qua pháp luật, các cá nhân, tổ chức
46
trong xã hội nắm bắt được một cách đầy đủ,
chính xác và rõ ràng nhất các hành vi được
phép, hành vi bắt buộc, hành vi bị cấm cũng
như cách thức, trình tự, thủ tục thực hiện
chúng… Nói cách khác, trong pháp luật, sự
cho phép, bắt buộc hay cấm đoán luôn được
xác định rõ ràng. Thông qua pháp luật, các
chủ thể biết được trong điều kiện, hoàn cảnh
nào, họ được làm gì, phải làm gì hay không
được làm gì, hậu quả sẽ phải gánh chịu như
thế nào nếu làm trái điều đó, từ đó có đầy đủ
cơ sở để lựa chọn và thực hiện hành vi.
Ngược lại, các thể chế phi quan phương
thường không có sự xác định về hình thức.
Phong tục tập quán thể hiện dưới dạng hành
vi mẫu, đạo đức, tín ngưỡng dân gian chủ
yếu được truyền miệng dưới dạng tục ngữ,
ca dao... Mặc dù tín điều của các tôn giáo
thường được ghi chép thành kinh sách, được
truyền giảng trong tu viện, nhà thờ, tuy
nhiên nhìn chung những quy định trong đó
thường rất khái quát và trừu tượng. Chẳng
hạn, những quy định trong kinh Coran được
thể hiện dưới dạng những đoạn thơ, khá dài
dòng và tương đối trừu tượng. Chính vì vậy,
việc nhận thức và thực hiện những quy tắc
đó một cách chính xác, thống nhất là điều
khó khăn rất lớn đối với mọi người.
Bốn là pháp luật dễ thích ứng với điều
kiện thực tế của đời sống xã hội. Là hình
thức pháp lí của các quan hệ kinh tế-xã hội,
vì vậy, về cơ bản pháp luật quy định về vấn
đề gì, quy định như thế nào, điều đó trước
tiên phụ thuộc vào thực trạng của điều kiện
kinh tế-xã hội. hi điều kiện kinh tế xã hội
thay đổi, pháp luật có sự thay đổi theo.
Chính vì vậy, pháp luật có thể đáp ứng kịp
thời yêu cầu đòi hỏi của cuộc sống. Ngược
TẠP CHÍ LUẬT HỌC SỐ 7/2014
 nghiªn cøu - trao ®æi
lại, đạo đức, phong tục tập quán... thường có
quá trình hình thành và biến đổi khá chậm
chạp, nhiều tín điều tôn giáo đã hình thành
cách ngày nay hàng nghìn năm nhưng không
hề có sự thay đổi, thậm chí là bất di bất dịch.
Nói cách khác, các thể chế phi quan phương
thường không phản ánh kịp thời sự phát triển
của cuộc sống. Do đó, chúng không thể điều
chỉnh một cách kịp thời sự biến động của các
quan hệ xã hội.
Tuy nhiên, bên cạnh những ưu điểm
vượt trội, pháp luật cũng có những hạn chế
nhất định. Pháp luật không thể điều chỉnh
được tất cả các quan hệ xã hội, nhất là những
quan hệ xã hội được thiết lập trên cơ sở tình
cảm của con người. Mặt khác, biện pháp
cưỡng chế nhà nước không phải khi nào
cũng đem lại hiệu quả như mong muốn. Đối
với một số chủ thể, trong những điều kiện,
hoàn cảnh nhất định thì cưỡng chế chưa hẳn
đã có ý nghĩa đối với họ, kể cả biện pháp
cưỡng chế nghiêm khắc nhất. Ngược lại, sự
tác động của dư luận xã hội (biện pháp đảm
bảo thực hiện của các thể chế phi quan
phương) nhiều khi rất có tác dụng, thậm chí,
có trường hợp dư luận còn khiến người ta xử
sự một cách cực đoan. Niềm tin, đặc biệt là
niềm tin tôn giáo là nhân tố có sức mạnh to
lớn, thúc đẩy người ta thực hiện hành vi một
cách triệt để, tận tâm, đến cùng.
Qua sự phân tích trên đây, có đủ cơ sở để
khẳng định rằng, trong điều kiện ngày nay,
pháp luật là công cụ hàng đầu, quan trọng
nhất, có hiệu quả nhất và không thể thay thế
trong việc điều chỉnh các mối quan hệ xã
hội. Để quản lí xã hội, điều chỉnh các mối
quan hệ xã hội, pháp luật không bao giờ là
công cụ duy nhất. Điều này cũng hàm ý
TẠP CHÍ LUẬT HỌC SỐ 7/2014
rằng, cho dù điều kiện kinh tế, chính trị, văn
hoá, xã hội khác nhau thì để quản lí xã hội
một cách có hiệu quả, các chính quyền nhà
nước đều phải sử dụng pháp luật trong sự kết
hợp hài hoà với các công cụ khác./.
(1).Xem: Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình lí
luận về nhà nước và pháp luật, Nxb. Tư pháp, Hà
Nội, 2007, tr. 66; Khoa luật, Đại học quốc gia Hà
Nội, Giáo trình lí luận chung về nhà nước và pháp
luật, Nxb. Đại học Quốc gia, Hà Nội, 2005, tr. 288.
(2).Xem: Lê Minh Tâm, Xây dựng và hoàn thiện hệ
thống pháp luật Việt Nam - những vấn đề lí luận và
thực tiễn, Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 2003, tr. 11.
(3).Xem: Hoàng Thị im Quế, “Quan niệm về pháp
luật, một vài suy nghĩ”, Tạp chí nhà nước và pháp
luật, số 6/2006, tr. 11.
(4). Hoàng Thị im Quế, tlđd, tr. 11.
(5).Xem thêm: Nguyễn Văn Năm, “Vai trò của đạo
đức trong đời sống xã hội”, Tạp chí luật học, số 9/2011.
(6).Xem: Thiều Chửu, Hán Việt tự điển, Nxb. TP. Hồ
Chí Minh, 2000, tr. 25, 760.
(7).Xem: Phan Ngọc, Mẹo giải nghĩa từ Hán Việt và
chữa lỗi chính tả, Nxb. Thanh niên, Hà Nội, 2000, tr. 254.
(8).Xem: Hoàng Phê (chủ biên), Từ điển tiếng Việt,
Nxb. Đà Nẵng, 1997, tr. 869.
(9).Xem: Thiều Chửu, sđd, tr. 211, 503.
(10).Xem: Hoàng Phê (chủ biên), sđd, tr. 870.
(11).Xem: Nghị quyết của Hội đồng thẩm phán Toà
án nhân dân tối cao số 04/2005/NQ-HĐTP ngày
17/9/2005 hướng dẫn thi hành một số quy định của
Bộ luật tố tụng dân sự về chứng minh và chứng cứ.
(12). Tuy nhiên, cũng có một số tác giả có sự phân biệt
hai khái niệm này. Theo đó, có tác giả cho rằng phong
tục và tập quán mặc dù có những điểm chung song tính
bắt buộc của tập quán không cao, thường chỉ là những
việc rất đáng làm theo nếu không chủ yếu bị dư luận
phê phán, dị nghị hoặc tẩy chay; ngược lại phong tục
có tính bắt buộc nghiêm ngặt, những người vi phạm có
thể phải chịu những hình phạt nghiêm khắc (Xem:
Nguyễn Minh Đoan, Vai trò của pháp luật trong đời
sống xã hội, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2008, tr.
182, 183). Tác giả khác cho rằng, tập quán dễ thay đổi
khi điều kiện sống thay đổi, ngược lại phong tục mang
tính bảo thủ cao, ít thay đổi hoặc chậm thay đổi khi
47
 nghiªn cøu - trao ®æi
điều kiện sống đã thay đổi (Xem thêm: Bùi Xuân Đính,
“Những vấn đề lí luận và thực tiễn trong việc sử dụng
phong tục tập quán và hương ước của người Việt trong
thực tiễn xây dựng và thực hiện pháp luật ở Việt Nam”,
Chuyên đề nghiên cứu trong đề tài khoa học cấp Bộ tư
pháp: Cơ sở dữ liệu của việc soạn thảo luật ở Việt
Nam, Hà Nội, 2006).
(13).Xem: Bùi Xuân Đính, sđd, tr. 2.
(14).Xem: Bùi Xuân Đính, sđd, tr. 5, 6.
(15).Xem: Thông tư liên tịch của Bộ tư pháp, Bộ văn
hoá thông tin, Ban thường trực Uỷ ban trung ương
Mặt trận Tổ quốc Việt Nam số 02/2000/TTLT-BTP-
BVHTT-BTTUBTƯMTTQVN ngày 31/3/2000 hướng
dẫn việc xây dựng và thực hiện hương ước, quy ước
của làng, bản, thôn, ấp, cụm dân cư.
(16).Xem: Bùi Xuân Đính, sđd, tr. 17.
(17).Xem: Chỉ thị của Thủ tướng Chính phủ số
24/1998/CT-TTg ngày 19/6/1998 về việc xây dựng và
thực hiện hương ước, quy ước của làng, bản, thôn, ấp,
cụm dân cư; Thông tư liên tịch của Bộ tư pháp, Bộ
văn hoá thông tin, Ban thường trực Uỷ ban trung
ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam số 03/2000/TTLT-
BTP-BVHTT-BTTUBTƯMTTQVN ngày 31/3/2000
về việc xây dựng và thực hiện hương ước, quy ước
của làng, bản, thôn, ấp, cụm dân cư.
(18).Xem: Bùi Xuân Đính, sđd, tr. 5.
(19).Xem: Nguyễn Minh Đoan, sđd, tr. 183.
(20).Xem: Phan Đăng Nhật, “Những vấn đề lí luận và
thực tiễn của việc vận dụng luật tục trong thực tế ở Việt
Nam”, Chuyên đề nghiên cứu trong Đề tài khoa học
cấp bộ (Bộ tư pháp): Những vấn đề lí luận và thực tiễn
về nguồn của pháp luật Việt Nam, Hà Nội, 2006, tr. 1.
(21).Xem: Bùi Xuân Đính, sđd, tr. 3.
(22).Xem: Lê Hồng Sơn, “ hái niệm, vị trí, vai trò và
một số nội dung chính của luật tục từ góc độ nghiên
cứu pháp luật”, bài tham luận tại Hội thảo: Vai trò
của luật tục trong mối quan hệ với pháp luật dân sự,
Hà Nội, tháng 2/2001.
(23).Xem: Bùi Xuân Đính, sđd, tr. 3.
(24).Xem: Réne David, Tìm hiểu pháp luật quốc tế:
Những hệ thống pháp luật chính trong thế giới đương
đại, (TS. Nguyễn Sỹ Dũng và ThS. Nguyễn Đức Lam
dịch), Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, 2003, tr. 340, 347.
(25).Xem: Hoàng Phê (chủ biên), sđd, tr. 500.
(26). Về sự tương đồng và khác biệt giữa pháp luật và
48
đạo đức, xem thêm: Nguyễn Văn Năm, “Nhận thức
về mối quan hệ giữa pháp luật với đạo đức”, Tạp chí
luật học, số 4/2006.
(27).Xem: Vũ Thị Nga, “Tư tưởng đức trị, pháp trị và
sự kết hợp đức trị và pháp trị trong đường lối cai trị
của nhà nước phong kiến Hậu Lê”, Luận văn thạc sĩ
luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2000, tr. 32.
(28).Xem: Đỗ Đức Minh, Học thuyết pháp trị Trung
Hoa cổ đại, giá trị tham khảo trong quản lí xã hội ở
Việt Nam hiện nay, Nxb. Chính trị-hành chính, Hà
Nội, 2013, tr. 142.
(29).Xem: Vũ Thị Nga, tlđd, tr. 21.
(30).Xem: Nguyễn Gia Phu, Nguyễn Văn Ánh, Đỗ
Đình Hãng, Trần Văn La, Lịch sử thế giới trung đại,
Nxb. Giáo dục, Hà Nội, 2003, tr. 45.
(31).Xem: Mác-Ăngghen, Toàn tập, tập 3, Nxb. Sự
thật, Hà Nội, 1986, tr. 45.
(32).Xem: Michael Bogdan, Luật so sánh, Nxb.
KLUWER, NORSTEDTS JURIDIK, TANO (Lê Hồng
Hạnh và Dương Thị Hiền dịch), Sách được dịch và xuất
bản theo sự tài trợ của SIDA, Hà Nội, 2002, tr. 174.
(33).Xem: Réne David, sđd, tr. 339.
(34).Xem: Michael Bogdan, sđd, tr. 174.
(35).Xem: Réne David, sđd, tr. 339, 340.
(36).Xem: Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình luật
so sánh, Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 2008, tr. 353.
(37).Xem: Michael Bogdan, sđd, tr. 177.
(38).Xem: Réne David, sđd, tr. 349.
(39). Viện nghiên cứu nhà nước và pháp luật, Xã hội
và pháp luật, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994,
tr. 255.
(40). Đến Đại hội VI của Đảng cộng sản Việt Nam, tư
duy của Đảng có sự đổi mới, văn kiện Đại hội này
viết: “Quản lí xã hội bằng pháp luật chứ không thể
chỉ bằng đạo lí”.
(41).Xem: Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình
luật so sánh, sđd, tr. 353.
(42).Xem: Hoàng Thị im Quế, Pháp luật và đạo
đức, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2007, tr. 50.
(43).Xem: Hoàng Thị im Quế, “Một số đặc điểm cơ
bản của pháp luật trong nhà nước pháp quyền”, Tạp
chí dân chủ và pháp luật, số 4/2002, tr. 5.
(44).Xem: Đức Uy (dịch), Sai lệch chuẩn mực xã hội,
tập 1, Nxb. Thông tin lí luận, Hà Nội, 1986, tr. 111.
(45).Xem: Đỗ Đức Minh, sđd, tr. 88.
TẠP CHÍ LUẬT HỌC SỐ 7/2014