ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΊΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΊΑΣ

ΠΩΣ ΕΚΦΡΑΖΟΝΤΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ

ΚΑΙ ΠΩΣ ΕΞΕΛΙΣΣΟΝΤΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
(ΒΡΕΦΙΚΗ, ΝΗΠΙΑΚΗ, ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΗ)

Του/Της

ΚΑΝΕΛΛΑΚΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΣ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΤΗΝ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2019

 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
2

Περιεχόμενα

ΠΕΡΙΛΗΨΗ.....................................................................................................................................3

1. Εναντιωματική προκλητική διαταραχή (ΕΠΔ)............................................................................4

1.1 Κλινικά χαρακτηριστικά..........................................................................................................................4

1.2 Επιπολασμός............................................................................................................................................5

2. Διαταραχή Διαγωγής /συμπεριφοράς (ΔΣ)..................................................................................5

2.1 Κλινικά χαρακτηριστικά............................................................................................................6

2.2 Επιπολασμός............................................................................................................................................7

3. Αιτιακοί παράγοντες....................................................................................................................8

3.1 Γενετικοί παράγοντες και ατομικά χαρακτηριστικά................................................................................8

3.2 Περιβαλλοντικοί παράγοντες...................................................................................................................9

4. Προπομποί.................................................................................................................................11

5. Εξελικτική πορεία......................................................................................................................11

5.1. Βρεφική ηλικία.......................................................................................................................11

5.2 Νηπιακή περίοδος....................................................................................................................12

5.3 Παιδική ηλικία.........................................................................................................................12

5.4 Εφηβική ηλικία........................................................................................................................13

5.5 Εξελικτική πορεία....................................................................................................................14

6. Συννοσηρότητα..........................................................................................................................15

7.Συμπεράσματα............................................................................................................................16
 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
3

8. Βιβλιογραφικές αναφορές.........................................................................................................17
 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
4

ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΠΩΣ ΕΚΦΡΑΖΟΝΤΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ

ΚΑΙ ΠΩΣ ΕΞΕΛΙΣΣΟΝΤΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
(ΒΡΕΦΙΚΗ, ΝΗΠΙΑΚΗ, ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΗ)

Όνομα Φοιτητή

Κανελλάκη Αλεξάνδρα

ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Τα προβλήματα συμπεριφοράς που εμφανίζονται στην παιδική ηλικία, Εναντιωματική

προκλητική διαταραχή (ΕΠΔ) και Διαταραχή Συμπεριφοράς (ΔΣ) ή Διαγωγής, παρουσιάζουν

αρκετές κοινές αποκλίσεις στις συμπεριφορές (παραβίαση κοινωνικών νορμών, επιθετικότητα),

δυσκολίες στην αυτορρύθμιση του συναισθήματος (διαχείριση θυμού), κοινούς παράγοντες

κινδύνου, συννοσηρότητα, και συχνά η ΕΠΔ να εξελίσσεται σε ΔΣ, η οποία είναι μεγαλύτερης

σοβαρότητας. Προκειμένου να δοθεί η σωστή διάγνωση και να καθοριστεί αν η απόκλιση στις

συμπεριφορές είναι φυσιολογική ή μη, απαραίτητο είναι να ληφθεί υπόψη το εξελικτικό στάδιο,

το φυσικό, κοινωνικό, πολιτισμικό πλαίσιο και το φύλο. Οι δύο διαταραχές εμφανίζονται σε

υψηλότερα ποσοστά στα αγόρια και παρουσιάζουν ομοτυπική και ετεροτυπική συνέχεια, ιδίως

όταν εμφανίζονται σε μικρή ηλικία.

Λέξεις-κλειδιά: προβλήματα συμπεριφοράς, εναντιωματική προκλητική διαταραχή, διαταραχή

συμπεριφοράς, εξελικτική πορεία, συννοσηρότητα

 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
5

1. Εναντιωματική προκλητική διαταραχή (ΕΠΔ)

1.1 Κλινικά χαρακτηριστικά

Α. Η εναντιωματική προκλητική διαταραχή συνεπάγεται οξυθυμία, έντονο αρνητισμό,

ανυπακοή, εναντίωση και εκδικητική συμπεριφορά για χρονικό διάστημα έξι μηνών ή

μεγαλύτερο όπου συνυπάρχουν τέσσερις τουλάχιστον από τις παρακάτω συμπεριφορές προς ένα

ή περισσότερα πρόσωπα (εκτός από αδέρφια):

1. Συχνή απώλεια ψυχραιμίας,

2. Υψηλή ευερεθιστότητα/ ευθιξία

3. Μοχθηρότητα και εκδικητικότητα

4. Λεκτικές αντιπαραθέσεις με ενήλικες, εφήβους, παιδιά

5. Συχνή παραβίαση και ανυπακοή σε κανόνες και αιτήματα ενηλίκων

6. Συχνή, εμπρόθετη και χωρίς λόγο ενόχληση άλλων

7. Επίρριψη ευθύνης σε άλλους για δικά του/της σφάλματα ή μη αποδεκτές πράξεις

8. Συχνό αίσθημα θυμού και μνησικακίας δύο ή περισσότερες φορές το τελευταίο εξάμηνο

Β. Επηρεάζει αρνητικά το άτομο ή/ και άμεσο περιβάλλον του ή τον κοινωνικό, σχολικό,

επαγγελματικό τομέα (American Psychiatric Association, 2013· Μάνος, 1997·Wenar & Kerig,

2008).
 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
6

Γ. Δεν εξηγείται καλύτερα ως Ψυχωτική Διαταραχή, Διαταραχή Διάθεσης ή ως

αποτέλεσμα χρήσης ουσιών (American Psychiatric Association, 2013), ούτε ως Αντικοινωνική

Διαταραχή Προσωπικότητας, εφόσον είναι άνω των 18 ετών (Μάνος, 1997).

Δ. Χαρακτηρίζεται ως ήπια (εμφάνιση συμπτωμάτων σε ένα πλαίσιο), μέτρια (εμφάνιση

σε δύο πλαίσια ή παραπάνω) και σοβαρή (εμφάνιση τουλάχιστον σε τρία πλαίσια) (American

Psychiatric Association, 2013). Εμφανίζει πρωιμότερη έναρξη (μέση ηλικία 3-4 χρονών)

συγκριτικά με τη ΔΣ και διακρίνεται σε γενικευμένη διαταραχή εναντιωματικής

προσωπικότητας και σε εστιασμένη εναντίωση. Η εναντίωση μπορεί να είναι έκδηλη ή μπορεί

να πάρει τη μορφή παθητικότητας με την μη εφαρμογή κοινωνικών κανόνων (Wenar & Kerig,

2008)

1.2 Επιπολασμός

Ο επιπολασμός (2% έως 16%) δεν είναι υψηλός στο γενικό πληθυσμό (Μάνος, 1997·

Wenar & Kerig, 2008) αλλά απουσιάζει μία σαφής εικόνα ανά ηλικία, φύλο ή

κοινωνικοοικονομική κατάσταση, καθώς μόνο από το 1980 συμπεριλήφθηκε στο DSM (Wenar

& Kerig, 2008). Η εμφάνιση στα κορίτσια είναι χαμηλότερη στην πρώιμη παιδική ηλικία αλλά

ανέρχεται στα ίδια ποσοστά με τα αγόρια κατά την εφηβεία (American Psychiatric Association,

2013· Μάνος, 1997). Μεγαλύτερος είναι κίνδυνος εμφάνισης των διαταραχών συμπεριφοράς σε

παιδιά μειονοτήτων και μη ανεπτυγμένων χωρών, ο οποίος εξαλείφεται με την παρουσία ενός

κατάλληλου οικογενειακού πλαισίου (American Psychiatric Association, 2013).

2. Διαταραχή Διαγωγής /συμπεριφοράς (ΔΣ)

 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
7

Θεωρείται σοβαρότερη με επιζήμιες κοινωνικές προεκτάσεις, παρουσιάζει τις

συχνότερες παραπομπές σε ειδικούς ψυχικής υγείας (Keenan & Wakschlag, 2002· Wenar &

Kerig, 2008) και συχνά προπομπός της αντικοινωνικής διαταραχής προσωπικότητας (Μάνος,

1997). Απαραίτητες κρίνονται οι αναφορές από το περιβάλλον του παιδιού (American Psychiatric

Association, 2013) και η συνεκτίμηση του κοινωνικού και οικονομικού πλαισίου για τη διάγνωση μίας

συμπεριφοράς ως αποκλίνουσας ή ως φυσιολογικής (Wenar & Kerig, 2008).

2.1 Κλινικά χαρακτηριστικά

Α. Η ΔΣ χαρακτηρίζεται από εμφάνιση συμπεριφορών που καταπατούν θεμελιώδη

δικαιώματα άλλων ή βασικούς κοινωνικούς κανόνες και συγκροτούν τέσσερις βασικούς άξονες.

Η διάγνωση προϋποθέτει την παρουσία τριών συμπεριφορών ή περισσότερες από τις ακόλουθες

συμπεριφορές για τουλάχιστον ένα χρόνο και η μία από αυτές να παρουσιάζεται το τελευταίο

εξάμηνο.

Επιθετικές συμπεριφορές προς άτομα και ζώα

1. Εκφοβισμοί, απειλές σε μεγάλη συχνότητα

2. Πρόκληση καυγάδων που ενέχουν σωματική βία

3. Χρήση όπλων ή αντικειμένων για πρόκληση σοβαρής σωματικής βλάβης σε άλλους

4. Σωματική κακομεταχείριση ατόμων

5. Σωματική κακομεταχείριση ζώων

6. Κλοπές παρουσία των θυμάτων

7. Εξαναγκασμός σε σεξουαλική πράξη

Φθορά και καταστροφή ιδιοκτησίας

8. Εμπρόθετη πρόκληση πυρκαγιάς με σκοπό να καταστρέψει

9. Εμπρόθετη φθορά και καταστροφή ξένης ιδιοκτησίας με άλλο τρόπο

 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
8

10. Εξαπάτηση ή κλοπή

11. Διαρρήξεις σε οικίες, κτίρια ή αμάξια άλλων

12. Συστηματικά ψεύδη και μη τήρηση υποσχέσεων προς επίτευξη προσωπικού οφέλους ή

προς αποφυγή καθηκόντων

13. Κλοπή μικροαντικειμένων χωρίς την παρουσία των θυμάτων ή πλαστογραφία

Σοβαρή παραβίαση κανόνων

14. Παραμονή εκτός σπιτιού τις νύχτες αγνοώντας τους γονεϊκούς κανόνες νωρίτερα από

τα 13 έτη

15. Φυγή από το σπίτι των γονέων ή κηδεμόνων και διανυκτέρευση εκτός (περισσότερες

από δύο φορές) ή μη επιστροφή για μεγάλο χρονικό διάστημα (μία φορά)

16. Σκασιαρχείο και κοπάνες από το σχολικό πλαίσιο τακτικά, νωρίτερα από τα 13 έτη

Β. Σοβαρή έκπτωση λειτουργικότητας τον κοινωνικό, σχολικό ή επαγγελματικό τομέα.

Γ. Δεν εξηγείται καλύτερα ως αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας, εάν είναι

ενήλικας.

Δ. Η σοβαρότητα κυμαίνεται από ήπια, μέτρια έως και σοβαρή με βάση το μέγεθος της

προκαλούμενης ζημιάς και των προβλημάτων που εκδηλώνονται (American Psychiatric

Association, 2013· Μάνος, 1997). Στη διάγνωση λαμβάνεται υπόψη πλέον η απουσία προ-

κοινωνικών συναισθημάτων με δύο ή παραπάνω χαρακτηριστικά παρόντα (απουσία τύψεων και

μεταμέλειας, απουσία ενσυναίσθησης, πλήρης αδιαφορία για τις επιδόσεις του/της,

ρηχά/ανύπαρκτα συναισθήματα) τουλάχιστον ένα χρόνο, σε πολλές σχέσεις και πλαίσια,

λαμβάνοντας υπόψη και τις εκτιμήσεις άλλων προσώπων. Αφορά μικρό ποσοστό παιδιών και
 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
9

εφήβων που εμφανίζουν ΔΣ σε σοβαρό βαθμό και έναρξη κατά την παιδική ηλικία (American

Psychiatric Association, 2013).

2.2 Επιπολασμός

Συχνότερη στα αγόρια (Colman et al., 2009· American Psychiatric Association, 2013·

Wenar & Kerig, 2008) με τετραπλάσιο ποσοστό εμφάνισης, όπου επικεντρώνονται οι

περισσότερες ερευνητικές μελέτες. Η πρώιμη σεξουαλική ωρίμανση αποτελεί επιβαρυντικό

παράγοντα για τα κορίτσια (Wenar & Kerig, 2008) τα οποία εμφανίζουν περισσότερο

συμπεριφορές όπως ψεύδη, κοπάνες χρήση ουσιών, πορνεία, συγκριτικά με καυγάδες, κλοπές,

απειθαρχία, καταστροφές που είναι συμπεριφορές περισσότερο κοινές στα αγόρια (American

Psychiatric Association, 2013).

Ο επιπολασμός τους δεν παρουσιάζει διαφορές ανάμεσα στους διάφορους πολιτισμούς

(American Psychiatric Association, 2013· Canino et al., 2010· Rescorla et al., 2011).

Τρεις κατηγορίες ορίζονται με βάση την ηλικία έναρξης. Ηλικία έναρξης της ΔΣ μπορεί

να είναι η παιδική, συνήθως στα αγόρια. Εμφανίζεται νωρίτερα από τα 10 έτη, δια βίου επίμονη,

με μεγαλύτερη επιθετικότητα. Έναρξη στην εφηβική ηλικία συνδέεται με προβλήματα

συμπεριφοράς λιγότερο σημαντικά, μικρότερη επιθετικότητα και συννοσηρότητα, λιγότερο

δυσλειτουργικό οικογενειακό πλαίσιο (American Psychiatric Association, 2013· Μάνος, 1997·

Wenar & Kerig, 2008), και μικρότερες δυσκολίες στις σχέσεις με τους συνομηλίκους.

Εμφανίζεται σε παρόμοια ποσοστά και στα δύο φύλα. Τέλος διαγιγνώσκεται και ΔΣ χωρίς να

προσδιορίζεται η ηλικία έναρξης (American Psychiatric Association, 2013).

3. Αιτιακοί παράγοντες
 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
10

Συνδυασμός παραγόντων ατομικών και περιβαλλοντικών ευθύνεται για την εμφάνισή της

ΕΠΔ και ΔΣ (American Psychiatric Association, 2013). Η συνύπαρξη πολλών παραγόντων

αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης των διαταραχών συμπεριφοράς, με κάποιους να έχουν

ισχυρότερη επίδραση σε σύγκριση με άλλους (Petersen et al., 2015).

3.1 Γενετικοί παράγοντες και ατομικά χαρακτηριστικά

Γενετικοί παράγοντες που σχετίζονται με νευροβιολογικούς δείκτες είναι υπεύθυνοι και

για τις δύο διαταραχές (American Psychiatric Association, 2013) και η δύσκολη ιδιοσυγκρασία

όπως συναισθηματική υπερδιέγερση, έντονες αντιδράσεις απέναντι στη ματαίωση θεωρούνται

υπεύθυνοι για την εμφάνιση ΕΠΔ (American Psychiatric Association, 2013· Dodge, Coie, &

Lynam, 2006· Μάνος, 1997· Petersen et al., 2015· Wenar & Kerig, 2008) αλλά και για τη ΔΣ

(American Psychiatric Association, 2013).

Σημαντικά ατομικά χαρακτηριστικά όπως ευφυΐα, αδυναμία συγκέντρωσης (Fergusson,

Horwood, & Ridder, 2005) και ανασφαλής προσκόλληση, συγκεκριμένα η προσκόλληση

αποφυγής, αποτελούν επίσης προβλεπτικούς παράγοντες της ΕΠΔ (Wenar & Kerig, 2008), η

ανεπαρκής λεκτική ικανότητα (Dodge et al., 2006· Petersen et al., 2015) και εσωτερικευμένα

προβλήματα κατά την παιδική ηλικία (Petersen et al., 2015).

Η ΔΣ συνδέεται με επιθετικότητα οφειλόμενη είτε σε γνωστικές στρεβλώσεις για τις

προθέσεις των άλλων, είτε σε άτεγκτες γονεϊκές πρακτικές, αδυναμία αυτοελέγχου και

αυτορρύθμισης συναισθημάτων, ιδίως ματαίωσης και θυμού, μη ανάπτυξη της ηθικής σκέψης,

ανεπαρκή ενσυναίσθηση (American Psychiatric Association, 2013 · Wenar & Kerig, 2008) και

χαμηλό δείκτη νοημοσύνης (American Psychiatric Association, 2013) και ανασφαλή προσκόληση,

περισσότερο στα κορίτσια (Wenar & Kerig, 2008).

 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
11

Ακόμα σχετίζονται με ψυχοπαθολογία γονέων με προεξάρχουσα την αντικοινωνική

διαταραχή προσωπικότητας (American Psychiatric Association, 2013· Μάνος, 1997· Raudino, et

al., 2012· Wenar & Kerig, 2008).

3.2 Περιβαλλοντικοί παράγοντες

Η έλλειψη οικονομικής και κοινωνικής ασφάλειας, η διαβίωση σε περιβάλλοντα βίαια

συμβάλλουν στην εμφάνιση ψυχοπαθολογίας σε οποιοδήποτε ηλικιακό στάδιο. Ψυχοπαθολογία

κατά την παιδική ηλικία προβλέπει ψυχοπαθολογία κατά την ενήλικη ζωή με μεγάλη ακρίβεια

(Lahey, 2015).

Καταλυτικές οικογενειακές και κοινωνικές συνθήκες για την εμφάνιση ΕΠΔ αποτελούν

η παραμέληση, δυσλειτουργικές οικογενειακές σχέσεις (Dodge et al., 2006), η ψυχοπαθολογία

γονέων (Μάνος, 1997), η μητρική επικριτική συμπεριφορά (Wenar & Kerig, 2008), η

συναισθηματική απουσία πατέρα, η απουσία γονεϊκής προστασίας κατά την παιδική όσο και την

εφηβική ηλικία (Racz & McMahon, 2011) ή η υιοθέτηση αυστηρών γονεϊκών πρακτικών

πειθαρχίας (Petersen et al., 2015) από διαφορετικούς ενηλίκους ή κηδεμόνες (American

Psychiatric Association, 2013), οι δυσλειτουργικές σχέσεις με συνομηλίκους (Dodge et al.,

2006) και απόρριψη στην πρώιμη παιδική ηλικία ή ένταξη σε παραβατικές ομάδες συνομηλίκων

κατά την εφηβεία (Petersen et al., 2015).

Το διαπροσωπικό περιβάλλον αποτελεί παράγοντα κινδύνου και για την ΔΣ. Απουσία

γονεϊκής ευαισθησίας και διαθεσιμότητας, ανασφαλής προσκόλληση (American Psychiatric

Association, 2013· Wenar & Kerig, 2008), οικογενειακές διενέξεις, επιθετικότητα, στρεσογόνα

οικογενειακά γεγονότα (Raudino et al., 2013· Wenar & Kerig, 2008), υπερβολική αυστηρότητα,

επιβολή σωματικής τιμωρίας, απουσία σταθερότητας στον τρόπο διαπαιδαγώγησης, ανεπαρκής

 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
12

επίβλεψη (Μάνος, 1997· Raudino, et al., 2012· Wenar & Kerig, 2008) ακόμα και χρήση ουσιών

(αλκοόλ, ναρκωτικά), εγκληματικότητα, σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση των παιδιών

(American Psychiatric Association, 2013· Μάνος, 1997· Raudino et al., 2012). Επίσης

εγκληματική συμπεριφορά του πατέρα ή αντικοινωνικότητα συνδέεται άμεσα με πρώιμη

εμφάνιση ΔΣ από το ομόφυλο παιδί του. Τα προβλήματα συμπεριφοράς γονέων πιθανώς προάγουν

τη μάθηση και αναπαραγωγή συμπεριφορών από τα παιδιά (Raudino et al., 2013). Η ύπαρξη

επιβαρυντικών περιβαλλοντικών παραγόντων συνδέεται περισσότερο με έναρξη ΔΣ μεγάλης

σοβαρότητας κατά την παιδική ηλικία (American Psychiatric Association, 2013).

4. Προπομποί
Ατομικά χαρακτηριστικά, χαρακτηριστικά γονέων και χαμηλό κοινωνικοοικονομικό

επίπεδο αποτελούν τους σημαντικότερους προπομπούς (Keenan & Wakschlag, 2002). Δύσκολη

ιδιοσυγκρασία, επιθετικότητα και αντικοινωνικότητα ήδη από την νηπιακή ηλικία αποτελούν

προβλεπτικούς δείκτες. Επίσης επιθετική συμπεριφορά συνδέεται με νωρίτερη εμφάνιση της ΔΣ

γύρω στα έξι έτη, συγκριτικά με τον εναντιωματικό χαρακτήρα που διαγιγνώσκεται δύο χρόνια

νωρίτερα και την παραβίαση ιδιοκτησίας με διάγνωση περίπου ένα χρόνο αργότερα κατά μέσο

όρο και ακολουθεί ο τύπος που συνδέεται με παράβαση κοινωνικών νορμών με ηλικία

εμφάνισης της διαταραχής γύρω στα εννιά έτη (Wenar & Kerig, 2008)

5. Εξελικτική πορεία

Συμπεριφορικά και συναισθηματικά προβλήματα εμφανίζονται νωρίς και εμμένουν σε

βάθος χρόνου (Bagner et al., 2012). Η έγκυρη και έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία είναι

καθοριστική, καθώς τo 50% περίπου των βρεφών και νηπίων εμφανίζουν προβλήματα
 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
13

συμπεριφοράς που εμφανίζουν σταθερότητα στο χρόνο (Briggs-Gowan, Carter, Bosson-Heenan,

Guyer, & Horowitz, 2006).

5.1. Βρεφική ηλικία

Καταλυτική είναι η σημασία του δεσμού που αναπτύσσεται κατά τη βρεφική ηλικία. Η

ποιότητα της σχέσης γονέα παιδιού και ευρύτεροι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες συνδέονται με

την εκδήλωση συμπεριφορικών προβλημάτων κατά τη βρεφική ηλικία (Bagner et al., 2012),

όπως επιθετικότητα, ανυπακοή, υπερδραστηριότητα ή διάσπαση (Van Hulle, Lemery, &

Goldsmith, 2007). Σύμφωνα με τους Boldt, Kochanska, και Jonas (2017), βρέφη με ανασφαλή

δεσμό που αψηφούν τις οδηγίες και τους κανόνες των μητέρων τους ήδη από την ηλικία των δύο

ετών παρουσιάζουν αυξημένα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την παιδική ηλικία και

αντικοινωνικές συμπεριφορές κατά την προεφηβεία (Wenar & Kerig, 2008).

5.2 Νηπιακή περίοδος

Κατά τη νηπιακή περίοδο τίθενται όρια στην ανεξέλεγκτη πρωτοβουλία των παιδιών, οι

αντιπαραθέσεις με τους ενηλίκους μπορεί να είναι φυσιολογικές και αναμενόμενες (Genç

Kayiran, Kayiran, & Gürakan, 2014· Keenan & Wakschlag, 2002· Wenar & Kerig, 2008) ώστε

να συμμορφωθούν στους κοινωνικούς κανόνες. Η παγίωση συμπεριφορών αρνητισμού και

αυταρχικότητας από τη μητέρα αλλά και ανυπακοής και εναντίωσης από την πλευρά του παιδιού

κλονίζουν τις σχέσεις παιδιού - ενήλικα και αν επιμείνουν, μπορεί να οδηγήσουν σε ΕΠΔ

(Μάνος, 1997· Wenar & Kerig, 2008) σε παιδιά ηλικίας ακόμα και δύο ετών (Keenan &

Wakschlag, 2002). Για να διαγνωστεί η ΕΠΔ πριν την ηλικία των 5 ετών, τρία και παραπάνω

συμπτώματα θα πρέπει να εμφανίζονται σε ανησυχητική ένταση τις περισσότερες μέρες το

τελευταίο εξάμηνο (American Psychiatric Association, 2013), σε μεγαλύτερη συχνότητα και

ένταση δηλαδή συγκριτικά με μεγαλύτερες ηλικίες. Παρά τις συγκριτικά λιγοστές έρευνες για
 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
14

τις βασικές κατηγορίες ψυχοπαθολογίας στην προσχολική ηλικία, υποστηρίζεται σθεναρά ότι

δεν παρατηρείται ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στην ψυχοπαθολογία προσχολικής και παιδικής

ηλικίας ψυχοπαθολογία προσχολικής και παιδικής ηλικίας (Egger & Angold, 2006).

5.3 Παιδική ηλικία

Σοβαρά προβλήματα συμπεριφοράς κατά την παιδική ηλικία συνδέονται περιστατικά

ενδοοικογενειακής βίας, παιδική κακοποίηση (Fergusson et al., 2005) και ενήλικη

εγκληματικότητα (συλλήψεις, καταδίκες, φυλάκιση) (Fergusson et al., 2005· Petersen et al.,

2015). Παρατηρείται μία ύφεση των συμπτωμάτων από τα πέντε μέχρι τα 11 χρόνια, ακολουθεί

μία όξυνση μέχρι τα 16, μετά παρατηρείται εκ νέου ύφεση έως τα 27 (Petersen et al., 2015).

Η εμφάνιση ΕΠΔ διαφοροποιείται ανάλογα το εξελικτικό στάδιο με τις συγκρούσεις να

εντοπίζονται στο οικογενειακό και σχολικό πλαίσιο κατά την παιδική ηλικία. Μη λειτουργικές

αλλά απορριπτικές σχέσεις με υγιείς συνομηλίκους ήδη από την ηλικία αυτή, παγιώνουν

μοντέλα συμπεριφοράς και οδηγούν στην ένταξη σε ομάδες συνομηλίκων με αντικοινωνική

συμπεριφορά, κάτι που συστηματικά συσχετίζεται με την εμφάνιση ΔΣ με έναρξη την εφηβική

ηλικία σε αντίθεση με την εμφάνιση ΔΣ κατά την παιδική ηλικία όπου καθοριστικό ρόλο

διαδραματίζει η γονεϊκή κοινωνικοποίηση (Wenar & Kerig, 2008).

Μόνο το 50% των παιδιών που εμφανίζουν ΕΠΔ θεραπεύεται, ενώ βελτίωση κατά την

παιδική ηλικία επιδρά θετικά και στην εφηβική ηλικία (Wenar & Kerig, 2008), αντίθετα

διάγνωση ΕΠΔ με συνεμφάνιση ΔΕΠ-Υ είτε κατά την πρώιμη είτε κατά τη μέση παιδική ηλικία

συνδέονται με μεταγενέστερη εμφάνιση ΔΣ (Husby, Wichstrøm, Husby, & Wichstrøm, 2017· Wenar &

Kerig, 2008).

Έναρξη ΔΣ κατά την παιδική ηλικία στα αγόρια συνδέεται με επιθετικότητα και μη

λειτουργικές σχέσεις συνομηλίκων και με προγενέστερη εμφάνιση ΕΠΔ και συνεπάγεται με την
 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
15

πιο διαταρακτική εξελικτική πορεία (American Psychiatric Association, 2013). Γενικότερα

μεγάλος εμφανίζεται ο βαθμός σταθερότητας της ΔΣ με μικρή πιθανότητα βελτίωσης στις

επόμενες ηλικίες. Οι συμπεριφορές αυτές να εμμένουν να εξελίσσονται και να εντείνονται σε

μεγάλο ποσοστό (Wenar & Kerig, 2008).

H εμφάνιση ψυχοπαθολογίας κατά την παιδική ηλικία συνδέεται με εμφάνιση

ψυχοπαθολογίας στην ενήλικη ζωή (Fergusson et al., 2005· Lahey, 2015) και παρουσιάζει

ομοτυπική και ετεροτυπική συνέχεια, συγκεκριμένα τόσο για την ΕΠΔ όσο και ΔΣ (Wichstrøm,

Belsky, & Steinsbekk, 2017).

5.4 Εφηβική ηλικία

Η διάγνωση ΕΠΔ θα πρέπει να γίνεται με προσοχή κατά την εφηβική, καθώς πολλές από

τις συμπεριφορές που εμφανίζονται δεν πληρούν τα κριτήρια της συχνότητας και της επίμονης

εμφάνισης (American Psychiatric Association, 2013). Τρεις κατηγορίες συμπεριφορών που

αποτελούν δείκτες πρόβλεψης για μεταγενέστερη ΔΣ, με βάση δύο άξονες, την εμφάνιση μη

καταστρεπτικών συμπεριφορών και τον τρόπο εμφάνισης (φανερά ή συγκαλυμμένα). Λιγότερο

σοβαρή η κατηγορία παιδιών και εφήβων που συγκρούονται με την εξουσία με χαρακτηριστικά

την εναντίωση, την αψήφηση κανόνων, τη φυγή από το σπίτι. Δεύτερη κατηγορία εφήβων

επιδεικνύει φθορά ιδιοκτησίας και κλοπές χωρίς την ύπαρξη βίας και καλείται “συγκεκαλυμμένο

μονοπάτι”. Τελευταία κατηγορία, ονομαζόμενη “έκδηλο μονοπάτι” εμφανίζει βίαιες,

εγκληματικές πράξεις και παραβατική συμπεριφορά. Ο εναντιωματικός τύπος διαγιγνώσκεται

νωρίτερα από όλους, να ακολουθεί ο επιθετικός τύπος, ο τύπος παραβίασης ιδιοκτησίας και να

έπεται ο τύπος παραβίασης κοινωνικών νορμών. Συνδυασμός των τριών έχει τη χειρότερη

πρόγνωση (Wenar & Kerig, 2008).

 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
16

Σύμφωνα με τους Colman et al. (2009), έφηβοι με σοβαρές ή μέτριες διαταραχές

συμπεριφοράς εμφανίζουν ως ενήλικοι οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, ίσως λόγω

σχολικής αποτυχίας, ανεξάρτητα από το φύλο, τις γνωστικές ικανότητες και το κοινωνικό

επίπεδο της οικογένειας. Επίσης εμφανίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας (κατάθλιψη και άγχος)

και μάλιστα σε υψηλότερα ποσοστά αυτοί με σοβαρές ΔΣ.

5.5 Εξελικτική πορεία

Οι διασπαστικές διαταραχές στην ενήλικη ζωή συνδέονται με διενέξεις και βίαιες

συμπεριφορές στις διαπροσωπικές σχέσεις/ συντροφικές, ανεξάρτητα από το φύλο (Colman et

al., 2009· Raudino, Woodward, Fergusson, & Horwood, 2012) μη ικανοποίηση από την

οικογενειακή ζωή και διαζύγιο.

Η ΔΣ συνδέεται με πιθανή ύπαρξη ψυχοπάθειας ενώ η ψυχοπάθεια εμπεριέχει τη ΔΣ.

Τέλος, συνδέεται με εμφάνιση αντικοινωνικής διαταραχής της προσωπικότητας στην ενήλικη

ζωή, όπως και η ΕΠΔ (van Beijsterveldt et al., 2018), εφόσον εμφανίζεται πρώιμα και επίμονα

συνδεόμενη με επιθετικότητα, χωρίς όμως να υπάρχει δυνατότητα πρόβλεψης, εκτός και αν

συνδέεται με υπερδραστηριότητα (Wenar & Kerig, 2008). Οι Eddy, Leve, και Fagot (2001)

επιβεβαίωσαν ότι το μοντέλο του Patterson και των συνεργατών του, για την προοδευτική και

αθροιστική επίδραση επιβαρυντικών παραγόντων στην εμφάνιση προβλημάτων συμπεριφοράς,

ισχύει για τα δύο φύλα.

6. Συννοσηρότητα

Η ΕΠΔ πολύ συχνά εξελίσσεται σε Διαταραχή Συμπεριφοράς, όχι όμως πάντα (American

Psychiatric Association, 2013· Wenar & Kerig, 2008), συνδέεται με αυξημένη πιθανότητα

εμφάνισης αυτοκτονικών συμπεριφορών, Διαταραχών Άγχους και Κατάθλιψης, είτε εξελιχθεί σε

 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
17

διαταραχή συμπεριφοράς είτε όχι (American Psychiatric Association, 2013). Παρουσιάζεται

επίσης υψηλή συννοσηρότητα με ΔΕΠ-Υ σε όλες τις ηλικίες, ακόμα και σε ενήλικες (American

Psychiatric Association, 2013· Harada et al., 2009) και η ύπαρξη προβλημάτων συμπεριφοράς

κατά την παιδική ηλικία αυξάνει την πιθανότητα εμφάνισης ΔΕΠ-Υ (Wichstrøm et al., 2017).

Όσον αφορά στη ΔΣ, τα κορίτσια εμφανίζουν συχνότερα συννοσηρότητα (Wenar &

Kerig, 2008). Η ΔΣ παρουσιάζει υψηλή συννοσηρότητα με ΔΕΠ-Υ (American Psychiatric

Association, 2013· Harada et al., 2009) με ΕΠΔ (American Psychiatric Association, 2013·

Lehto-Salo, Närhi, Ahonen, & Marttunen, 2009), με κατάθλιψη, αυτοκτονία και χρήση ουσιών

(Lehto-Salo et al., 2009· Wenar & Kerig, 2008), με διαταραχές άγχους (Lehto-Salo et al., 2009),

με Ειδική Μαθησιακή Δυσκολία και Διπολική διαταραχή και άλλες νευροαναπτυξιακές

διαταραχές (American Psychiatric Association, 2013), όπως με διάχυτη αναπτυξιακή διαταραχή

(Harada et al., 2009). Συννοσηρότητα με Διαταραχή ανάγνωσης παρουσιάζεται συχνότερα στα

αγόρια ενώ τα κορίτσια εμφανίζουν και διαταραχές πρόσληψης τροφής (Lehto-Salo et al., 2009).

Η συννοσηρότητα ΔΣ με ΕΠΔ και ΔΕΠ-Υ χαρακτηρίζεται από τις μεγαλύτερες

δυσκολίες που δεν αφορούν μόνο τη χαμηλή σχολική επίδοση (American Psychiatric

Association, 2013· Liu, Huang, Kao, Gau, & Gau, 2017). Στην εφηβική ηλικία εμφανίζεται

συννοσηρότητα ΔΣ, ΔΕΠ-Υ με κατάθλιψη ή συννοσηρότητα ΔΣ με Αγχώδεις Διαταραχές

(Stalk, Love, & Mueller, 2015).

Γενικότερα δεν υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα σχετικά με το είδος των

συμπεριφορών ή την εκδήλωση επιθετικότητας, αν και τα κορίτσια με ΔΣ προέρχονται από

περισσότερο διαταραγμένα οικογενειακά περιβάλλοντα συγκριτικά με τα αγόρια (Lehto-Salo et

al., 2009).
 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
18

7.Συμπεράσματα

Οι κοινωνικές επιπτώσεις των προβλημάτων συμπεριφοράς είναι ευρείες και σοβαρές. Οι

δύο διαταραχές αποτελούν φαύλο κύκλο που αναπαράγεται ως απόρροια των γονεϊκών

πρακτικών και προβλημάτων συμπεριφοράς (Raudino et al., 2013) και τη μίμηση επιθετικών

συμπεριφορών, δεδομένο όμως που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί για την πρόληψη και

αντιμετώπισή τους με πολυεπίπεδη παρέμβαση (Wenar & Kerig, 2008) και τη θεραπεία να

στοχεύει στην αποδυνάμωση της επίδρασης των περιβαλλοντικών παραγόντων ( American

Psychiatric Association, 2013).

 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
19

8. Βιβλιογραφικές αναφορές

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental

disordes (5th ed.). Washington, DC.

Bagner, D., Rodríguez, G., Blake, C., Linares, D., & Carter, A. (2012). Assessment of

Behavioral and Emotional Problems in Infancy: A Systematic Review. Clinical Child &

Family Psychology Review, 15(2), 113–128. doi:10.1007/s10567-012-0110-2

Boldt, L. J., Kochanska, G., & Jonas, K. (2017). Infant Attachment Moderates Paths From Early

Negativity to Preadolescent Outcomes for Children and Parents. Child Development,

88(2), 584–596. doi:10.1111/cdev.12607

Briggs- Gowan, M. J., Carter, A. S., Bosson-Heenan, J., Guyer, A. E., & Horowitz, S. M. (2006).

Are infant– toddler social-emotional and behavioral problems transient? Journal of the

American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 45(7), 849–858.

doi:10.1097/01.chi.0000220849.48650.59

Canino, G., Polanczyk, G., Bauermeister, J. J., Rohde, L. A., & Frick, P. J. (2010). Does the

prevalence of CD and ODD vary across cultures? Social Psychiatry & Psychiatric

Epidemiology, 45(7), 695–704. doi:10.1007/s00127-010-0242-y

Colman, I., Murray, J., Abbott, R. A., Maughan, B., Kuh, D., Croudace, T. J. et al. (2009).

Outcomes of conduct problems in adolescence: 40 year follow-up of national cohort.

BMJ (Clinical research ed.), 338(1), 1-8. doi:10.1136/bmj.a2981

Eddy, J. M., Leve, L. D., & Fagot, B. I. (2001). Coercive family processes: A replication and

extension of Patterson’s coercion model. Aggressive Behavior, 27(1), 14–25.

doi:10.1002/1098-2337(20010101/31)27:1<14::AID-AB2>3.0.CO;2-2
 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
20

Egger, H. L., & Angold, A. (2006). Common emotional and behavioral disorders in preschool

children: presentation, nosology, and epidemiology. Journal of Child Psychology &

Psychiatry, 47(3/4), 313–337. doi:10.1111/j.1469-7610.2006.01618.x

Fergusson, D. M., Horwood, J., L., & Ridder, E. M. (2005). Show me the child at seven: the

consequences of conduct problems in childhood for psychosocial functioning in

adulthood. Journal of Child Psychology & Psychiatry, 46(8), 837–849.

Genç Kayiran, P., Kayiran, S. M., & Gürakan, B. (2014). Common physiological and behavioral

problems in infants and children: What primary care physicians need to know. Marmara

Medical Journal, 27(3), 159–165. doi:10.5472/MMJ.2014.03482.1

Harada, Y., Hayashida, A., Hikita, S., Imai, J., Sasayama, D., Masutani, S. et al. (2009). Impact

of behavioral/developmental disorders comorbid with conduct disorder. Psychiatry &

Clinical Neurosciences, 63(6), 762–768. doi:10.1111/j.1440-1819.2009.02029.x

Husby, S., Wichstrøm, L., Husby, S. M., & Wichstrøm, L. (2017). Interrelationships and

Continuities in Symptoms of Oppositional Defiant and Conduct Disorders from Age 4 to

10 in the Community. Journal of Abnormal Child Psychology, 45(5), 947–958.

doi:10.1007/s10802-016-0210-4

Keenan, K., & Wakschlag, L. S. (2002). Can a Valid Diagnosis of Disruptive Behavior Disorder

Be Made in Preschool Children? American Journal of Psychiatry, 159(3), 351-358.

Ανακτήθηκε από http://search.ebscohost.com/login.aspx?

direct=true&db=edb&AN=6524385&site=eds-live&scope=site

Lahey, B. B. (2015). Why Are Children Who Exhibit Psychopathology at High Risk for

Psychopathology and Dysfunction in Adulthood? JAMA Psychiatry, 72(9), 865.

 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
21

Ανακτήθηκε από http://0-search.ebscohost.com.nupmil.nup.ac.cy/login.aspx?

direct=true&db=edb&AN=109284476&site=eds-live&scope=site

Lehto-Salo, P., Närhi, V., Ahonen, T., & Marttunen, M. (2009). Psychiatric comorbidity more

common among adolescent females with CD/ODD than among males. Nordic Journal of

Psychiatry, 63(4), 308–315. doi:10.1080/08039480902730615

Liu, C.-Y., Huang, W.-L., Kao, W.-C., Gau, S., & Gau, S. S.-F. (2017). Influence of Disruptive

Behavior Disorders on Academic Performance and School Functions of Youths with

Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. Child Psychiatry & Human Development,

48(6), 870–880. doi:10.1007/s10578-017-0710-7

Μάνος, Ν. (1997). Βασικά στοιχεία κλινικής ψυχιατρικής. Θεσσαλονίκη: University Studio

Press

Petersen, I. T., Bates, J. E., Dodge, K. A., Lansford, J. E., & Pettit, G. S. (2015). Describing and

predicting developmental profiles of externalizing problems from childhood to

adulthood. Development & Psychopathology, 27(3), 791–818.

doi:10.1017/S0954579414000789

Racz, S., & McMahon, R. (2011). The Relationship Between Parental Knowledge and

Monitoring and Child and Adolescent Conduct Problems: A 10-Year Update. Clinical

Child & Family Psychology Review, 14(4), 377–398. doi:10.1007/s10567-011-0099-y

Rescorla, L., Achenbach, T., Ivanova, M., Harder, V., Otten, L., Bilenberg, N., Gonçalves, M.

(2011). International Comparisons of Behavioral and Emotional Problems in Preschool

Children: Parents’ Reports From 24 Societies. Journal of Clinical Child & Adolescent

Psychology, 40(3), 456–467. doi:10.1080/15374416.2011.563472

 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
22

Raudino, A., Fergusson, D., Woodward, L., & Horwood, L. (2013). The intergenerational

transmission of conduct problems. Social Psychiatry & Psychiatric Epidemiology, 48(3),

465. doi:10.1007/s00127-012-0547-0

Raudino, A., Woodward, L., Fergusson, D., & Horwood, L. (2012). Childhood Conduct

Problems Are Associated with Increased Partnership and Parenting Difficulties in

Adulthood. Journal of Abnormal Child Psychology, 40(2), 251. Ανακτήθηκε από

http://0-search.ebscohost.com.nupmil.nup.ac.cy/login.aspx?

direct=true&db=edb&AN=70714986&site=eds-live&scope=site

Stalk H.-L., Love, A. R., & Mueller, C. W. (2015). Age of conduct disorder onset and comorbid

anxiety and depression. Journal of Forensic Psychiatry & Psychology, 26(3), 337–350.

doi:10.1080/14789949.2015.1017593

Van Beijsterveldt, C. E. M., Wesseldijk, L. W., Ligthart, L., Bartels, M., Boomsma, D. I.,

Middeldorp, C. M., & Vink, J. M. (2018). Genetic and environmental influences on

conduct and antisocial personality problems in childhood, adolescence, and adulthood.

European Child & Adolescent Psychiatry, 27(9), 1123–1132. doi:10.1007/s00787-017-

1014-y

Van Hulle, C. A., Lemery, C. K., & Goldsmith, H. H. (2007). Genetic and environmental

influences on socio-emotional behavior in toddlers: an initial twin study of the infant–

toddler social and emotional assessment. Journal of Child Psychology & Psychiatry,

48(10), 1014–1024. doi:10.1111/j.1469-7610.2007.01787.x

Wenar C. & Kerig. P.K. (2008). Εξελικτική Ψυχοπαθολογία. (Επιμ. Δ. Μαρκουλής – Ε.

Γεωργάκα). Αθήνα: Gutenberg.

 Πώς εκφράζονται τα προβλήματα συμπεριφοράς κατά την πορεία ανάπτυξης
23

Wichstrøm, L., Belsky, J., & Steinsbekk, S. (2017). Homotypic and heterotypic continuity of

symptoms of psychiatric disorders from age 4 to 10 years: a dynamic panel

model. Journal of Child Psychology & Psychiatry, 58(11), 1239–1247.

doi:10.1111/jcpp.12754