Türk Aııııynsıı Tnrilıi

I I I . 1 8 76 A N A Y AS AS I V E Ö Z E L L İ K L E R İ
A- ANAYASAYI HAZIRLAYAN O LAYLAR
Abdülmecit öldükten son ra tah ta Abdülaziz (1861-1876) çık­
tı, demiştik. Abdülaziz tahta çıkarken, 1 839 ve 1 856 Fermanlarına
sadık kalacağını belirtmiş, bu ferm a nla rdaki vaadlerini yeni­
lemişti.
Fakat gerçekte durum böyle olmadı. Abdülaziz, kısa bir süre
sonra otoriter bir yönetime başladı. Bu d a kendisine karşı öz­
gürlükçü bir 9kımm doğmasına yol açh ki bu akım Jön Türk­
ler (Genç Türkler) akımıdır.70
Genç Türkler de denilen Yeni Osmanlılar yahut Jön Türkler,
I. Meşrutiyet devrini hazırlayan olaylarda etkin rol oynammış­
ladır. Bu örgütün ileri gelen liderleri arasında Ali Suavi, Şinasi,
Namık Kemal ve Ziya Paşa gibi şahsiyetleri sayabiliriz.
1 876 yılı, pek çok olaylara gebe bir yıldır.71 Rus yanlısı bir
politika izleyen Mahmut Nedim Paşa'ya karşı Mithat Paşa, med­
rese öğrencilerini teşvik ederek bir münayiş yaptı rd ı. " Ta lebe­
i U lum Hareketi" adı d a verilen bu harekete72 veliahd Murad
Efendi'nin de destek olduğu söylenir.73 Tahrikçilerle öğrenci­
ler, bu gösteride, Mahmut Nedim Paşa ile şeyhulislam Hasan
Fehmi Efendinin görevden alınmasını istediler.

70 Jön Türkler için bk.z.: Karal, A .g.e. , c.: VIII, S.: 279 vd.; Kuran, A. Bedevi: fllkı/ap
Tıırilıimiz ve Jöıı Tiirkler, lst., 1 945; Aynı yazar: lııkılap Tarilıimiz ve Milli Miicadele,
s.: 59-76; Ebuzziya Tevfik: Yeni Osmanlılar Tarilıi, c.: 1-lll, Kervan Y, lst., 1973; Ak·
şin, Sina: 100 Soruda Jön Tiirkler ve lttilıat Terakki, Gerçek Y., lst., 1973; Hanioğlu,
Şükrü: Osmanlı ltı ilıa t ve Terakki Cemiıteti ·
ve Jön Türkler, iletişim Y. lst., 1 985; Da­
nişment, !.Hami: lzalılı Osmanlı Tarilıi Kro11olojisi, c.: iV, lst. 1 961 ; Berkes, A.g.e., s.:
269-299; Mardin, Şerif: Jö11 Türklerin Siyasi Fikirleri, iletişim Y., lst., 1 983; Kushner,
David: Tiirk Milliyetçiligi11in Dogıışıı, Çev.: Ş.S. Türet-R. Ertem-F. Erdem, Kervan
Y., l st. 1979; Atilhan, C.Rıfat: ltt ilıa t ve Terakki'11iıı Sııikastleri, Özaydın Mat., ls t . ,
1 971; Müftüoğlu, Mustafa: Yalan Söyleyen Tari/ı Utaııs111, c.: 1-X, Çile Y., lst., 1985;
Aynı yazar: Yakm Tarilıinıizde Siyasi Cinayetler, c.: 1, Yağmur Y., lst., 1 987; Abdül­
hamit 11.Alıdiillıamit'iıı Hatıra Defteri, Haz.: ismet Bozdağ, Pınar Y., lst. 1 986.
71 Akın, llhan: Sivasi Tari/ı, s.: 1 06, IÜHFY., lst., 1983.
72 Mahmut Celaİeddin Paşa: Mir'at-ı Hakika t, Haz.: ismet Miroğlu, s.: 92-94, Be­
rekat Y., lst., 1 983; Kara!, A.g.e., s.: Yii, s.: 101; Kuran, A.B.: inkılap Tn rilı im iz t•e
M il li Mücadele, s . : 96; Uçarol, A.g.e., s . : 266; Üçok, Coşkun: Siyasal Tnrilı, s.: 148,
AÜHFY, Ank., 1 978.
73 Öztuna, Yılmaz: Bir Dar/ıerıiıı Arralomisi, s.: 1 vd., Ötüken y., lst., 1987; Kuran,
A.g.e., s.: 97; Dımişment, A.g.e., c.: lV, s.: 254; Özçelik, A.g.e., s.: 63.
 Anayasa Hareketlerimizin Tarilıçesi 41

Abdülaziz bunları ve Harbiye nazırını görevden aldı. Yerine

ıse, M litercinı Me/ınıet Rüştü Paşa 'yı sadrazamlığa, Hiiseyin Avni
/>ıışa'yı seraskerliğe, Hayrullalı Efendi'yi Şeyhulislamlığa, Mitlıat
f>aşa'yı da Meclis-i Ali'ye (Drolet Bakanlığı) atadı.74 Fakat padişah,
bu kadroya güvenmediğini bizzat yüzlerine söyledi.75 Buna kar­
'?•lık yeni kadro da Abdülaziz'i sevmiyordu. Hatta her biri, ona
dl'ğişik sebeplerden kin duymakta idiler.76 Abdülaziz'i hal ve ye­
rine V. M ıırat'ı padişah yapmak istiyorlardı. Bu konuda en istekli
ıılaniar ise Serasker Hüseyin Avni Paşa ile Mitlıat Paşa' lardı.
Abdülaziz'in Hal'i için Bahriye Nazırı Kayserili Ahmet Paşa
ill' konuşuldu ve muvafakat sağlandı. Ahmet Paşa bu iş için Harp
()kulu kumandanı Süleyman Paşa'yı elde etti. Hayrullah Efendi'nin
Fetvası da alınınca Abdı"ilaziz hal edildi ve yerine V. Mura t tah­
ta çıkarıldı.77
30 Mayıs 1876'da tahta çıkan V. Mıırat'ın akli dengesi yerinde
d eğild i. Yapılan tedaviler de fayda vermed i. Mithat Paşa, Os­
manlı Devletindeki sıkıntıların üstesinden meşruti bir yönetim
kurmakla gelinebileceğine inanmaktaydı. V. Murat'ın tahta ge­
ti rilmesine de bu nedenle en etkin rolü oynadı. Faka t Müter­
cim Rüştü ile Hüseyin Avni Paşa'lar kendisiyle bu görii.şü pay­
bşmıyorlardı. Onların amacı Abdülaziz'i tahtan indirmekti.
Bunu yapmışlardı ve bu sonuç onlar için yeterliydi.
"Çerkes Hasan Olayı" denilen bir olayda (15 Haziran 1 876)
Hüseyin Avni öldürülünce78 Mithat Paşa'nın önünde tasarıları­
nın gerçekleşmesi için bir engel kalmadı. Abdülhamit'in tah­
ta çıkarılacağını, Fakat meşruti yönetim kurmak hususunda söz
vermesi gerektiğini söyledi. Abdülhamit ile bu hususta muta-

74 Karal, A.g.e., c . : VII, s.: 103; Uçarol, A.g.e.s.: 1 48; Aldıkaçtı, A.g.e., s.: 53; Üçok,
A.g.c., s.: 1 48.
75 Karal, A .g.e., s.: 1 04
76 Bu şahıslarm kişilik analizleri ve özgeçmişleri için bkz.: Öztuııa, Y.: Bir Darbı•-
11i11 Anatomisi, s.: 1 vd . ; inal, lbııüleıııiıı Mahmut Kemal: Osmn ıılı Tıı rilıindc Scııı
Sndrıiz.ıim/nr, s.: 315-414-436-482-483-593, MEBY., lst., 1964-1 %5; Müftüoğlu, Mus­
tafa: Ynkııı Tnrilıiıııizde Sil{asi Ci11n1tellcr, c.: 1, s.: 69 vd.; Kocabaş, Sı'ile1tnın11: Sııl-
·

tmı A/ıdiilnziz ve l. Meşrıı İ iveı, Vat�ıı Y., lstanbul, 2001

77 Öztuııa, A.g.e . . , s. : 61; Ka �al, A .g.ı•., c.: VI[, s.: 107- 1 1 2; Okandan. A.g.e., s.: 1 29
.

vd . Müftüoğlu, A.g.c., s.: 1, s.: 1 1 4-vd. ; Ayaşlı, Münevver: 1 9 . Asır, s.: 9 1 - 1 07,
Dede Korkut Y., lst., 1 971; Mahmut Celaleddin Pa şa A .g.e., s.: 1 01-1 16.
,

78 Karal, A.g.ı•., c . : VII, s . : 360; Akın, A.g.e., s . : 1 1 6-1 1 8.

42 Türk ll11a yasa Tarihi

bık kaldılar.79 Sonra V. Murat hal edildi ve yerine II. Abdülhamit

tah ta çıktıktan sonra Mitlıat Paşa ile konuş tuğu üzere 7 Ekim
1 876' da bir komisyon kurdurarak Anayasa hazırlama çalış­
malarına başladı. 28 kişil i k bir komisyon, M ithat Paşa'nın baş­
kanlığında çalışmalara başladı.
Bu arada Mithat Paşa ile Sadrazam Mütercim Rüştü Paşa ara­
sındaki anlayış farkına da işaret etmeliyiz. Mü tercim Rüştü Paşa
çok çekimser yaratılışı ve yaşlı bir zattı. Bu yenilik faaliyeti üze­
rine yaşlılığfoı ileri sürerek istifa etti . Yerine, tngiliz Büyükelçi­
liğinin de baskısıyla Mithat Paşa sadrazam olarak atandı (19 Ara­
lık 1876). Zaten anayasa komisyonu da çalışmalarını bitirmiş, tas­
lağı padişaha sunmuştu. Padişah da anayasa taslağı üzerinde­
ki istediği değişiklikleri yapmış, bu arada meşhur 1 1 3. madde­
ye 2.fıkrayı eklemeyi de ihmal etmemişti. Mi tha t Paşa anayasa­
nın bir an önce ilan edilebilmesi için bu değişiklilerin kabUlü için
çaba harcadı. Abdülaziz' in son zamanlarında Balkanlardaki ulus­
lar ayaklanmaya başlamışlardı. Bunlar, bu ulusçuluk hareket­
lerinde Rusya' dan des tek görmekteydiler. Bu sorunun çözümü
için 1 876 yılı sonlarında İstanbu l'da bir toplantı yapılması ka­
rarlaş tırılmıştı. Bu konferansta, Osmanlı etnik grupların hakla­
rı karar altına alınacaktı. Bütün batılı delegelerin katılacağı bu top­
lantıda Mithat Paşa, bu devletlerin Osmanlı Devleti'nin iç işle­
rine karışmalarını önlemek için hazırlanan Anayasa taslağının bir
an önce hazırlanıp ilan edilmesini ve konferansa yetiştirilmesi­
ni arzu etmekteyd i. Bunun içind ir ki bu ilk anayasa alelacele ola­
rak konferansın toplandığı tarih olan 23 Aralık 1876 günü ilan
edildi. Kasımpaşa'daki Donanma Komutanlığı binasında toplanan
Fransız, Alman, İngiliz, Rus, İtalya, Avusturya ve Macaristan de­
legeleri anayasanın ilanı için yapılan top atışlarını işitince şaşı­
rıp ne olduğunu sordular. Osmanlı delegesi durumu izah edin­
ce de sevinmek yerine bunun göstermelik bir hareket olduğu­
mı söyleyerek önem vermed iler. Böylece anayasa, ilk plandaki
amacına dahi ulaşamamıştı. Batılı ülkeler, konferanstan sonuç ala-

79 Akın, A.g.e., s . : 1 1 8-1 19; A l ctıkaçtı, A.g.e. s.: 54; Okandan, A .g.e., s.: 134-1 36; Ka­
ra\, A.g.e., c . : Vll, s.: 365-367.
 A11ayasa Hareketlerimizin Tarilıçesi 43

mayınca, Osmanlı Devleti' ne bir ders vermesi için Rusya'nın sa­

v.ı� ilanına göz yumdular. Böylece tarihimizde acı hatıraları olan
ıııeşhu r 93 Harbi başlamış old u . 8°

B- 1 876 ANAYASA'SININ ÖZELLİKLERİ

1 - Genel O la rak
1876 Anayasası özgün, bütünüyle ulusal kültürün ürünü bir
l'Ser değildir. Aksine, Mithat Paşa tarafından 1831 Belçika Ana­
yasası' ndan ilham a l ınarak bir anayasa projesi olarak hazır­
la nmıştır.
Daha önce de belirttiğimiz üzere Albdülhamit tahta geçin­
ce, onaltı mülki memur, on tanesi ilmiye sınıfından, ikisi de as­
ker kökenli olarak aralarında üçünü n gayrımüslim olduğu 28
kişilik bir Anayasa Komisyonu kurmuştu. Bu komisyon, M i t­
hat Paşa' nın tasarısı üzerinde çalışmış bu çalışmad a büyük öl­
çüde 1 859 Prusya Anayasası'ndan yararlanmıştı. 8 1
1 876 Anayasası tasarıda 1 40 madde olarak hazırlanmış fa­
ka t Bakanlar Kurulu'nda bu tasarı 1 1 9 maddeye indirilmişti.
1 1 9 madde olarak kabul edilen metin 12 fasıldan oluşmak­
tayd ı. Bu fasılları sayacak olursak şöyle sıralayabiliriz: 1 -Me­
malik-i Devleti Osmaniye, 2-Tebaa-i Devlet-i Osmaniyenin Hu-

80 Akın, A.,1?.r., s.: 1 1 9- 1 23; Mahmut Cel,ı leddin Paş;ı, A .g.e., s.: 202-220; Kara!, A.g.e.,
c.: V l ll, s.: 1-9, TIKY., Ank., 1 983; Akın, ilhan: Tiirk Devrimi Tarilıi, s. : 34-36; Al­
dıkcçtı, A.g.e., s.: 55-56; Okandan, A.g.c., s . : 136-146; Özçelik, A.g.e., c.: U, s.: 65-68;
Gözü büyük, A.g.e., s.: 105; Soys;ıl, A.g.e., s.: 44; Kuran, AB.: Iııkılap Tarilıiırıiz ve Mil­
li Miicade/e, s.: 1 1 1-120; Arsel, l.: Tiirk A11ayasıı Hııkııkıı, s.: 32; Elöve, A.g.c., s.: 19;
Abadan, Yavuz: Os111a11lı lrrıraralorlıığııııda A ııayasıı Sistemirıc Geçiş Hareketleri", A ÜHF
Dcrg., c.: X l V- s ay ı: 1 -4, s.: 3-37, Ank. 1957. 93 Harbi'nin ekonomik açıdan etken­
leri üzerinde duran diğer bir eserimiz için bkz.: Devlet Borçlanması ve Osmaıılı'dan
Cımılrrıriyete Dış Borçlar (Dı111iiıı-ıı Urrııırrıiye), Birleşik Y. lst., 1 996
81 A ldıkaçtı.A.g.e., s.: 55; Abadan-Savcı, A .g:c., s. : 34; 1876 Anayasası'nda ilkin Bel­
çika Anayasası'mn model tutulmasının sebebi, bu Anayas;ının monarşik bir ya­
pıda olmasındandı. Fakat bu anayasada kuvvetler ayrılığı ilkesi hakimdi. Bu ne­
denler ki sonradan monarşik idarenin üstünlüğüne önem veren Prusya Ana­
yasası, 1 876 Anayasası'na modellik etmiştir. Geniş Bilgi için bk;ı:.: Abadan-Sav­
cı; A.g.e., s.: 34; Flanz, Gisbert, H.: XIX. Asır Avrııpas111da Aııaya..;a Hareketleri, Çev.:
Necat Erder-Şerif Mardin- A. Sinaııoğlu, s.: 76 vd., AÜSBFY.Aıık., 1956; Üçok,
Coşkun: "1876 A11avasası'11111 Knvıınklarr, Özellikle 1 851 l'msıra Aııaırasnsı"' Tlirk
Pnrlmrıt'lltocıılıığıırııı;ı lik Yiizyılı, �.: 1 vd., Ha;ı:ırlayan: Siyasi tıinıler T.ürk Derneği,
Kanun-ı Esasi'nin 100. Yılı Senıpm:.yumu, Aıık., t.y. (1 976).
44 Türk Anayasa Tarihi

kuk-u Uınumiyesi, 3-Vükela-i Devlet, 4-Memurin, 5-Meclis-i

Umumi, 6-Heyet-i A yan, 7-Heyet-i Mebusan, 8-Mehakim, 9-01-
van-ı A li, 1 0-Umur-u Maliye, 1 1 -Vilayat . 1 2-İdare-i Ö rfi İlan-ı,
sebep yokken Anayasa hükümlerinin değiştirilemeyeceği vb.
hükü mler yer almaktadır.82

2- Yas a m a
Anaya5cı.da devletin bütün kuvvetlerin padişahta toplandığı
bir sistem mevcuthı. Aslında organlar, yasama, yürütme ve yar­
gı olarak ayrılmışlardı. Fakat bu d üzenlemede üç m.üstakil or­
gandan söz etmek mümkün değildi. Yürü tme kuvvetinin ba­
şında bulunan padişah, yasama erkini de denetliyor, yasama
faaliyetlerini kendi iradesine göre yönlendirme gücüne sahip
bulunuyordu.
Yasama organı, Meclis-i Mebusan ve Meclis-i A yan'dan olu­
şan M eclis-i Mebusan idi. Padişah, meclisten daha büyük bir
gücü haiz idi.Padişahın geleneksel haklan anayasal güvence al­
tına alınmıştı.
Meclis-i Mebusan, Osmanlı tebaası olan her ellibin erkeğin
seçtiği temsilcilerden oluşmaktaydı. (ın.:65) Meclis-i A yan
üyeleri ise, sayıları Meclis-i Mebusan'ın üçte biri kadar olarak,
bütünüyle padişah tarafından seçilınekteydi.(m.:60-61 ) .
Meclisin yasama yetkisi padişah lehine sınırlandınlmışh. Yasa
teklifi hakkı bakanlar kumlu ile, ayan ve mebusan üyelerine ta­
nınmış bir hak olmakla birlikte(ın. :53), yürütmeye üstünlük ta­
nınmıştı.(m.53). Hükümet üyeleri her konuda yasa teklif ede­
bildikleri halde yine milletvekilleri, ancak görev alanlarıyla il­
gili teklif yapabileceklerdi .83
Milletvekilleri teklif yapacak, teklif padişah tarafından in­
celenecek, uygun görülürse metnin hazırlanması için Şuray-ı

82 Kil i-Gi\zübüyük: Tiirk A11nyasn Ml'liıı/cri.s.: 31 -44. Bu çalışmada 96. maddeden

itibaren başlayan 1 0.3 faslın b;ışlıf\ı kon u l mamıştır. Yine bkz.: Tan i l l i, A.g.e., s.:
1 4-25; Karal, A.g.e., c.: Vlll, s.: 219 vd.; Abadan-Savcı, A .g.ı·., s.: 35. Anayasa met­
ni, K itabımızın ek bölümünde verilmiştir.
83 Aldıkaçtı, A .g.ı•., s.059-60; Aynı yazar: Moderıı Oe111okrnsilerdc ve Tı"irkiye'dc Oı'1.•­
/el Bafknıılığı, s.: 1 99-201 ; Ok;ındaıı, A.,1t.e., s.: 152-156; Başgil, A .g.e., s.: 90-92; Öz­
çelik, A .g.e., c.: il, s.: 68 vd.: A rsel, A.g.e., s . : 23-30; Gözübi.iyük, A.g.e., s.: 38.
 Anayasa Hareketlerimizin Tarihçesi 45

Devlet'e gönderilecek, burada hazırlandıktan sonra da önce Mec­

l is i Mebusan'da sonra üyeleri padişah tarafından ömür boyu
-

olmak kaydıyla seçilen Meclis-i Ayan'da tartışılacak, kabul edi­

lirse yine padişah tarafından onaylanıp yayınlanacaktı. Mec­
lislerden biri, örneğin Ayan, teklifi reddederse aynı teklif, o yıl
bir daha yapılmayacaktı.H4

3- Yiirii tme
Devletin başında bulunan padişah, bu makama irsiyet yoluyla
gclmekteydi.(m.:3). Yine padişah "mukaddes" ve "gayrı mes'ul"
idi. (m.:5). Yürütme gücünün başı olan padişah, vekiller heyeti­
ni bizzat seçmektedir(m.:7). Göreve başlarken hükümet için gü­
venoyu kurumu yoktur. Yine bakanlar kurulunun (Heyet-i Vü­
kela) meclis önünde hiç bir sorumluluğu da mevcut değildi.
Padişah, 7. ve 35. maddelere göre Meclis-i Umumi'yi top­
lantıya çağırmak ve gerektiği zaman seçimleri yenilemek için
Meclis-i Mebusan'ı feshetmek yetkisini de haiz idi.85 Nitekim
bu yetkileri kullanan padişah 20 Mart 1 877 tarihinde açılan mec­
lisi 28 Haziran 1 877'de dağıtmış, ocak 1 878'de ikinci kez top­
lanan meclisi de otuz yıl boyunca bir d aha açmamak üzere 1 4
Şubat 1 878'de kapatmıştır.86
İlk Anayasanın 27.29 ve müteakip maddelerinde sadraza­
mın ve diğer vekillerin seçimi, azli gibi hususlar da düzenlen­
mişti. Sadrazam ve vekillerin seçimi bütünüyle padişaha ait­
ti. 30. maddeye göre veki11er, görevleriyle ilgili eylemlerinden
bütünüyle sorumlu olacaklardı.

4- Yargı
1 876 Anayasası'nda yargıçların bağımsızlıkları ve azlolun­
mayacakları teminat altına alınmıştı (m.:81). "Mehakim" adı ve-

84 Abadan-Savcı, A.g.e., s . : 42-43; Akın, A.g.e., s . : 38.

85 Okandan, A.g.e., s.: 1 52+ 1 5; Gözübüyük, A.g.e., s.: 106; Abadan-Savcı, A.g.e., s.:
38; Arsel, A.g.e., s.: 24-26
86 Akın, A.g.e., s.: 40-41 ; Abadan- Savcı, A.g.e., s.: 42.