Anayasa Hareketlerimizin Tarihçesi 45

Devlet'e gönderilecek, burada hazırlandıktan sonra da önce Mec­

l is i Mebusan'da sonra üyeleri padişah tarafından ömür boyu
-

olmak kaydıyla seçilen Meclis-i Ayan'da tartışılacak, kabul edi­

lirse yine padişah tarafından onaylanıp yayınlanacaktı. Mec­
lislerden biri, örneğin Ayan, teklifi reddederse aynı teklif, o yıl
bir daha yapılmayacaktı.H4

3- Yiirii tme
Devletin başında bulunan padişah, bu makama irsiyet yoluyla
gclmekteydi.(m.:3). Yine padişah "mukaddes" ve "gayrı mes'ul"
idi. (m.:5). Yürütme gücünün başı olan padişah, vekiller heyeti­
ni bizzat seçmektedir(m.:7). Göreve başlarken hükümet için gü­
venoyu kurumu yoktur. Yine bakanlar kurulunun (Heyet-i Vü­
kela) meclis önünde hiç bir sorumluluğu da mevcut değildi.
Padişah, 7. ve 35. maddelere göre Meclis-i Umumi'yi top­
lantıya çağırmak ve gerektiği zaman seçimleri yenilemek için
Meclis-i Mebusan'ı feshetmek yetkisini de haiz idi.85 Nitekim
bu yetkileri kullanan padişah 20 Mart 1 877 tarihinde açılan mec­
lisi 28 Haziran 1 877'de dağıtmış, ocak 1 878'de ikinci kez top­
lanan meclisi de otuz yıl boyunca bir d aha açmamak üzere 1 4
Şubat 1 878'de kapatmıştır.86
İlk Anayasanın 27.29 ve müteakip maddelerinde sadraza­
mın ve diğer vekillerin seçimi, azli gibi hususlar da düzenlen­
mişti. Sadrazam ve vekillerin seçimi bütünüyle padişaha ait­
ti. 30. maddeye göre veki11er, görevleriyle ilgili eylemlerinden
bütünüyle sorumlu olacaklardı.

4- Yargı
1 876 Anayasası'nda yargıçların bağımsızlıkları ve azlolun­
mayacakları teminat altına alınmıştı (m.:81). "Mehakim" adı ve-

84 Abadan-Savcı, A.g.e., s . : 42-43; Akın, A.g.e., s . : 38.

85 Okandan, A.g.e., s.: 1 52+ 1 5; Gözübüyük, A.g.e., s.: 106; Abadan-Savcı, A.g.e., s.:
38; Arsel, A.g.e., s.: 24-26
86 Akın, A.g.e., s.: 40-41 ; Abadan- Savcı, A.g.e., s.: 42.
 Tiirk A ııayasa Tarihi

rilen ve mahkemelerin düzenlendiği fasılda yargı erki "Şer'iy­

ye" ve "Nizamiye" mahkemeleri tarafından yürütülmekteydi.
Şer'i mahkemelerde şeriata göre hüküm verilmektedir, Miras,
velayet, aile hukuku gibi hususlarda bu mahkeme yetkili idi.
Nizamiye mahkemeleri ise Ceza Kanunu ile yeni hazırlanan ka­
nunların uygulama mercii idi.87
/
Fakat Osmanlı Devletin' deki yargı sistemi bu kadar basit ve
yek.nasak değildi. Kapütilasyonların etkisiyle kurulan Konsolokluk
Mahkemeleri bir yana bırakılsa bile, azınlık mahkemeleriyle bir­
likte esasen imparatorlukta dört tip mahkemeye rastlarız:
1 -Şer'iyye mahkemeleri,
2-Gayr-ı müslimlerin dini mahkemeleri,
3-Ticaret mahkemeleri (kuruluş:1 860- 1 86 1 )
4-Nizamiye mahkemeleri (kuruluş:1 864)

87 Aldıkaçtı, A.g.e., s.: 62-63; Özçelik, A.g.e., s. : 81 . Tanzimat'tan sonra cezn hu­
kukunda ilk çıkarılan 1 840 tarihli Ceza Kaırıııııt'nu i şaret edebiliriz. çok eksik olan
bu kanuna karşın, 1 8Sl'de yeni bir Cl'Zn Knııwııı çıkarıldı. 1858'de Frıı ıısız Cı•zıı
Kı111111111 esas alınarak yeni bir Ceza K11ıııı1111 hazırlanıp yürülüğe konuldu. 1 926
T.C. ilk Ceza Kanunu' na kadar yürülükte kalan Ceza Kanunu bu kanundur. Ceza
Hukuku alanında baştan beri gelişmeler için bkz.: Ahmet Lütfi: Os1111111/1 Ad11-
/t'f Diizeııi, Sadeleştiren: E. Beylem, s.: 3 v d., A . Işıklar K. lst., 1979.
Ticaret Hukuku alanında ilk k.ınun, Fransız Ticaret Hukuku'ndan mülhem 1850
tarihli Ticaret Kaıııııııı'dur. 1 86l'de yine Fransa'dan mülhem bir " Usıı/-ii M11-
/11ıke111e-i Ticaret Niz111111111111esi" çıkarıldı.
Deniz Ticaret Hukukunda ilk kanun Frmısız Deniz Ticaret Ka111ııı11 örnek alına­
rak hazırlanan 1 863 tarihli "Ticaret-i Bnlıriye Knıııııı ııaınesi" dir.
Toprak Hukuku alanında tımar sistemi kaldırıldıktan sonra yapılan ilk yas.ı 1858
tarihli Arazi K11111111namesi'd i r.
Medeni Hukuk alanında yapılan çalışmaların sonucu ise 1876 tarihinde ta­
mamlanan ve uzun yıllar birçok halkı müslüman ülkede uygulanan "Mecelle-i Alı­
k11111-1 Aılli11e"dir.
Aslında Osmanlı Devleti'ndeki yasama faaliyetleri bunlardan ibaret değildi. Çok
önceleri de birçok hukuk dalına ilişkin olarak yapılmış kodifikasyon çalışma­
sına rastlamak mümkündür. Bu hususta geniş bilgi ve kanun metinleri için bkz.:
Akgündüz. Ahmet: Is/anı ve Os1111111/1 Hııkıık Kiilliyatı, Diyarbakır HFY., Diyar­
b<ıkır, 1 986; Ahmet Lütfi, A .g.e., s.: 3 vd.; A tar, Fahreddin: lslnı11 Adliye Teşkilıı­
fı Ortııya Çıkış ve lşlt.'1jİŞi, DJl:IY. lst., 1 979; Berki, Ali Himmet: /s/11111 Şt!riııtmda Hii­
kiim ve Hakimlik Tıırilıi ve lfta Miiessesesi, Yargıçoğlu Mat., Ank., 1 962; Aynı ya­
zar: Biiyiik Tiirk Hiikı'imdıırı lstıııı/ıııl Fatilıi Sıı/11111 Melmıed Hı111 ve Adalı•t Hııyııtı,
Kutulmuş Basımevi, lst., 1 953; Özbilgen, Erol: Osmıınlı Hıık11k11111111 Yapısı, Ni­
hal K., lst., 1 985; Üçok. Coşkun: Tiirk H11k11k Tıırilıi Dersleri, s.: 14-146, Kenan Mat.,
lst., 1 946. Cin, Halil-Ahmet Akgüııdüz, Tiirk Hııkıık Tııri/ıi, 2 cilt., lst.
 Aııayasa Hareket/erinıiziıı Tarihçesi 47

Bu mahkemeler de kendi içlerinde karmaşık bir yapı ile ör­

�ütlenmişlerdir. 1879 tarihli "Teşkilat-ı Mehakim Kanunu" mu­
hakeme usulünü kısmen düzenlemiştir. "Di'van-ı Ahkam-ı
Adliye" önceleri sınırlı bir meclis iken, sonraları görevleri ge­
nişletilmişti, Nizamiye mahkemelerinin temyiz mercii görevi­
ni de yapmaya başlamıştı. Bu görevi, "Teşkilat-ı Mehakim Ka­
nunu" ile de teyid edilmişti.88

5- Tem e l Ha k ve Ö zgürlükler
1 876 Anayasası hiçbir güvence getirmeden ve yaptırıma bağ­
lamadan klasik bazı haklardan söz etmektedir. Bunların; din öz­
gürlüğü(m.:8) kişi özgürlüğü (m.:9) ticaret özgürlüğü (m.:13) öğ­
retim ve öğrenim özgürlüğü (m: 1 5) mülkiyet hakkı (m.:21 ) ko­
nut dokunulmazlığı (m. :27) din ve ibadet özgürlüğü (m.: 1 1 ) di­
lekçe hakkı (m.:14) yasa önünde eşitlik (m.:17) vergi eşitliği (m.:20-
25) kişi dokunu lmazlığı (m.:26) vb. hak ve özgürlükleridir.
Bunların yaptırıma bağlanmadığını söylemiştik. Bunun en
çarpıcı örneği meşhur 1 1 3. maddenin 2. fıkrasıdır. Bu madde­
ye dayanarak padişah, devlet emniyetini bozduğu gerekçesiyle
d ilediği kişiyi yurt dışına çıkarmak yetkisini haiz idi.89

C- 1876 ANA YASASI'NIN UYGULANMASI

Anayasa uygulama konulunca seçimler yapıldı ve meclis açıl­
dı. Fakat meclis, bütün Osmanlı etnik unsurlarını barındırdığı
için çok renkli bir görünüm içindeydi. Meclis içinde Türkçe bil­
meyen üyeler olduğu gibi, Osmanlı Devleti menfaatleri yerine,
kendi etnik özerlikleri için çal�an pek çok kişi de vardı. Öztuna
'nın da işaret ettiği gibi böyle bir meclis dünyanın hiçbir yerinde

88 Üçok, A .g.e., s.: 149-1 50; Hayuıdır, Abd ülaziz: /sln111 Mıılınkeııu· Hııkııkıı (Osmıııılı
s.: 49 vd., lslami ilimler Araştırma Vakfı Y., lst. 1986
Dı'vri U_ııg ıılaııııısı),
89 Abadan-Savcı, A.g.e., s.: 36-37; Ok;ından, A.g.e., s.: 170 vd. ; Gözübüyük, A.g.e.,
s.: 107; Mumcu, Ahmet: "1 876 Aıııryıısıı sı'ıııı Gdiııcı'ye Değiıı Te111e/ Hıık ve Öz­
gı'irhikler ı•e ilk Aıınyıısıııııııı Gı'ııl'i Yııpısı " , Tı'irk Pnrlıııııeııtııcıılıı,�ıııııııı ilk Yı"izyılı,
s.: 31 -48, Siyasi llimlt>r Türk Dt>rııeği Y., Ank., t.y.
 Türk Anayasa Tarihi

mevcut değildi.90 1 878 yılı başında toplanan ikinci meclis ise,

birincisinden daha az renkli değildi. Demokratik anlayışın yer­
leşmemesinden kaynaklanan hoşgörüsüzlükle mebuslar hü­
küınete ve padişaha ağır biçimde saldırmaya başlayınca, yönetim
bundan rahatsız oldu. Zaten Osmanlı-Rus Harbi de aleyhimizde
çok kötü bir biçifude sürmekteydi. Abdülhamit yetkisini kul­
lanarak bu ikinci meclisi bir ay kadar sonra 1 4 Şubat 1 878'de
süresiz olarak kapattı.91
Böylece L Meşrutiyet Devri dediğimiz dönem ve hareket sona
erd i . 1 908'de I I Meşrutiyet Dönemi başlayıncaya kadar,
IT.Abdülhamit'in uzun süren kişisel saltanat dönemi başladı.
Meclisin kapatılmasına rağmen 1 876 Anayasası ilga edilmedi.
Fakat fiilen uygulanmadı. Tekrar uygulanmaya konulması
1 908' de meclisin yeniden açılmasıyla mümkün olacaktır.

i V . 1 9 0 9 Y I L I N D A A N A Y A S A' D A
YAPILAN DEGİŞİKLİKLER
A-İKİNCİ MEŞRUTİYETİ HAZIRLAYAN OLAYLAR
II. Meşrutiyeti ha zırlayan olaylar demek, bir bakıma lttihat
ve Terakki'nin gelişim serüveni demektir.
I. Meşrutiyet ortadan kaldırılıp meclis feshedilince, Abdül­
hamit'in kişisel yönetimi başlamış, buna karşı da aleyhte Jön Türk­
lerin devamı niteliğinde özgürlükçü bir kampanya başlamıştı.
Bu hareket başlangıçta bütünüyle yurt dışında fa a liyet gös­
terebilen İttihat ve Tera kki Cemiyeti'nin etrafında odaklanmış
bulunuyordu. İttihat ve Terakki 1 900'lerden sonra yurt içinde
de örgütlenmeye başladı. Giriştiği eylemlerle Abdülhamit yö­
netimi için korkulu bir rüya oldu ve anayasanın yeniden yü­
rürlüğe girmesini sağladı.

90 Öı:tuna. Yılmaz: Tiirkiye Tıırilıi, c.: Xll, s.: 1 22-124, lst., 1 967.
91 Okandan, A.g.e., s.: 1 76-229; Başgil, A .g.e., s.: 328; Akın, A.g.e., s.: 40 43; Arsel,
A.g.e., s . : 31; Gözü büyük, A .g.e., s.: 1 07-108.
 A 11ayasa Hareketlerinıizi11 Tarihçesi 49

1 1 . Meşrutiyet devri dediğimiz bu döneme girince, İttihat ve

l ı ·ı"ı lo.. k i Cemiyeti partiye dönüşmüş, iktidara gelmiş ve 1909 de­
>', ı·1 ı l d i ki erini yaptırmıştır.92

B-11. MEŞRUTİYET YÖNETİMİ

i t tihat ve Terakki'nin Makedonya'daki eylemlerinden çe­
ı... ıı H·n II. Abdülhamit, 23 Temmuz 1 908'de bir ferman ile Me­
l ı ı ıS:ın ' ı tekrar toplantıya çağırdı.93
1 kinci Meşrutiyetin ilanı izleyen seçimlerden sonra 1 7 Ara­
ı ı ı... 1 908'de Ayan Meclisi, çoğunluğunu İttihat ve Terakki'nin
ı ıluşturduğu üyelerden oluşmaktaydı.
Fakat bu durum, meclis i çinde ve dışında bir muhalefetin
ı lo�masını önleyemedi ve 31 Mart Yakası dediğimiz olay pat­
i.ık verdi ( 1 3 Nisan 1 909). Bu olayın büyümesi üzerine Mahmut
�l'vket Paşa komutasındaki Hareket Ordusu lstanbul'a geldi.
Sonuçta olaylar 27 Nisan 1 909'da Abdülhamit' in tahttan indi­
rilmesiyle son buldu ve yerine ılımlı bir padişah olan Sultan Meh­
met Reşat geçti.94

'12 ittihat ve Terakki hakkında 70. dipnotta verdiğimiz eserler yanında şu eserlere
de bakılabilir: Kuran, A.Bedevi: inkılap Tarilıimiz ve lttilıat ve Terakki, Tan Mat.,
lst., 1948; Tu na ya, T.Zafer: Hiirriyı!liıı llaııı, Baha Mat., lst., 1959; Aynı yazar: Tiir­
kiye'de Siyasal Partiler, c.: !, ikinci Meşrutiyet Dönemi, Hürriyet Vakfı Y., lst., 1984;
Tepedelenlioğlu, N. Nazif: Sıılta11 /l. Abdiillıamit ve Osma11lı lmparatorluğıı 'nda Ko­
mitacılar, Toker Y., lst., 1972; Aynı yazar: llan-ı Hiirriyet ve Sultan il. Abdii/lınnıit
Han, Yen i Çığır K., lst., 1960; Tugay, Asaf: ibret, A/ıdülhanıit'e verileıı fımıaller ve
fıırııalciler, c.1- 1 1 ., Okat Y., lst., 1 %2 Kudret, Cevdet: Abdiillııımit Dt'Vrinde Saıısiir,
Milliyet Y., lst., 1977; Raınsaur, E. E.Jr.: fiiıı Tiirkler ve 1 908 /Jıtilali, Sander Y., lst.,
1 972; Sencer, Muzaffer: Tiirkiye'de Siyasal Partilerin Sosyal Temelleri. May Y., lst.,
1974; Yetkin, Çetin: Tiirk Hıılk Hareketleri ve Devrimler, Milliyet Y., lst., 1987; Rıza.
Ahmet: /ttilıat ve Terakki Amları, Arba Y., lst., 1986.
'13 l:lkz. : Akın, ilhan: Siyıısi Tarilı, s.: 1 89 vd.; Kuran, A. Bedevi : inkılap Tarilıimiz ve lt­
tilıat ve Terakki, s.: 36 vd.; Tu ıı aya, T.Z.: Hürriyetin //anı, s.: 10 vd.; Aynı yazar: "il.
Meşrutiyetin ı;iyasal Hayatımızdaki Yai" Türk l'ar/aıne11/ocıılııgu111ııı ilk Yiizyılı, s.:
75-
131, Siyasi ilimler Türk Derneği Y., Ank., t.y. Okandan, R.Gal ip: Aıııme Hııkııkıı­
muzıııı A11alıatları, s.: 255 vd.; Aynı yazar: "Amme Hukukııııııızda II. Merutiyeti Do­
ğııraıı Olaylar ve Meşrutiyet Rejiıııiııiıı Teessiise", IÜHF Mec., c.: Xll, sayr 4, lsı., 1 946
94 31 M a rt olayı için aşağıdaki kaynaklara bakılabilir: Kuran, A.g.e., s.: 253 vd. ; Uça­
rol, A.g.e., s.: 341 vd.; Akşin, Sina : 31 Mıırt Olayı, s.: 16-24, Ank., 1970; Cevat Ali :
II. Meşrııtiyetiıı llanı ve 31 Mart Hadisesi, s.: 44-47, Haz.: Faik Reşit Unat, Ank.,
1 960; Okandan, A.g.e., s.: 280 vd. ; Albayrak, Sadık: 3 1 Mart Vakası Gerici Bir Ha-
 Türk Aııayasa Tarihi

C-1909 DEGİŞİKLİKLERİ
1 908'de 1 876 Anayasası'na göre seçilip meclise gelen mil­
letvekilleri, yeni bir anayasa yapmak yerine 1 876 Anayasası'nda
bazı değişiklikler yapmayı yeğlemişlerdi.95
/
Meclis toplandıktan sonra kurulan bir komisyon 1 876 Ana-
yasası'nın padişah ve diğer yürütme organlarına üstünlük ta­
nıyan hükümlerini, parlamenter anlayışla bağdaşmayacağı
gerekçesiyle değiştirmek üzere ç alışmalara başladı.
Esasen Mebusan Meclisi, kurucu meclis sıfatını da haiz olmadığı
için, yeni bir anayasa yapmak yerine, 1 1 6. maddeye dayanarak
'tadil" etmeyi daha uygun bulmuştu.96 Nitekim komisyonun,
Ağustos- 1 909' da tamamladığı metin, Mebusan ve A yan Meclis­
leri tarafından benimsenmiş, padişahın onayı ile de kesinleşmişti.
Şimdi bu değişikliklere genel çizgileriyle değinelim:97
1 909 Anayasa değişikliklerinde 1 1 9 maddelik 1 876 Anaya­
sası'nın 3, 6, 7, 1 0, 1 2, 27, 28, 29, 30, 35, 36, 38, 43, 44, 53, 54, 76,
77, 80, 1 1 3, 1 1 8 . maddeleri değiştirilmiş, 1 1 9 . n1adde ilga edi­
lerek, yeniden üç madde eklenmiş ve böylece toplam 1 21 mad­
delik bir metin hazırlanmıştır.98
Bu kadar değişiklikten sonra kimi yazarlar artık 1 909 Ana­
yasası'nın yeni bir anayasa olduğunu iddia ederken, 99 kimi ya­
zarlar da artık 1 876 Anayasasının ruhunun kayboldu ğ unu ve
parlamenter sisteme geçildiğini100 söylemişlerdir.

reket mi?, Araştırma Y., lst., 1 987; Güresin.Ecvet: 3 7 Mıırt 1'ııa111, Habora K., lst.,
"
1 969; Danişment, ! . Hami: 31 Mart Vakası, lstanbul K. lst., 1 978; Baydar, Mus­
tafa: 31 Mart Vakıısı, Milli Tesanüt Birliği Y., lst., 1 955; lşcen, Sevinç: 31 Mıırt Va­
kası, Yilyınlaıımamış lisans tP7.İ, IÜEF K tp. , mı: 1552, 1 973; Alper. Remzi: 31 Mıırt
Vaknsı, Yayuılaıımarn� lisans tezi, IÜEF Tarih Seminer Kıp., no: 328; Müfıüoğlu,
Mustafa : Yakm Tarihimizde Siyasi Ci11nyetler, c.: il, s.: 91-196, Yağmur Y. lsı., 1 977.
95 Gözübüyük, A.g.e., s.: 109.
96 Akın, !., : Tiirk Devrimi Tarihi, s.: 45-46.
97 A.g.e., s.: 46; Değişikli kler için daha geniş bilgi için bk z . : Okandan, R.G.: Amme
Hukııku11ııızıııı Aııalıııtları, s.: 292-341 . Değişen madde metinleri için bkz.: Kili-Gö­
zübüyük: Tiirk A11ııynsa Meti11/cri, s.: 74-78; Taııilli.S.: Annyasıı/ar ve Siyasal Bel­
geler, s.: 28-32. Değişiklikler kitabm sonunda (ek) bölümünde verilmiştir.
98 Kili-Gözübüyük, A.g.e., s.074-78; Arsel, A.g.e., s.: 33.
99 Ald ı ka çt ı, A.g.e., s.: 70.
1 00 Arsel, A .g.e., s.: 33; OkandanA.g.e., s.: 330 vd.