2.11.
2023
Arş. Gör. Dr.
Kasım TİMUR
5. Hafta
02.11.2023
1 2
 Enstrümentalizm (araçsalcılık) yaklaşımına göre: (Paul Brass)
• Etnisite, toplumsal-siyasal seçkinlerin kendi amaçları uğruna (ekonomik, siyasi, vb.) yönlendirdiği,
şartlara bağlı olarak yaratılan, değiş(tiril)en ve bastırılan bir toplumsal kategoridir.
• Kan bağı ya da dil, din, giyim tarzı gibi kültürel unsurlar, bir grubu diğerlerinden ayırt etmeye
yarayabilir, ancak:
1. Kültürel özellikler değişime açıktır.
2. Siyasi seçkinler, çeşitli sembol, değer ve inançları araçsallaştırır ve etnik kimlikleri harekete
geçirirler. (iç uyumu kuvvetlendirmek, farklı etnik kimlikleri baskılamak, üstün ya da eşit bir
grup olarak tanınmak vb.)
3. Etnik topluluğun birliğini sağlayan unsur, ortak ataların varoluşu gibi somut/nesnel öge ve
veriler değildir. Daha ziyade, o verilerin var olduğuna dair ortak inançtır.
3 4
Etnik Rejim Türleri
1. Tek-etnili (mono-ethnic) rejimler: Belirli bir etnik kategorinin ulus ile
özdeş sayıldığı devletlerdir.
2. Çok-etnili (multi-ethnic) rejimler: Birden fazla etnik kategorinin ulusu
oluşturduğu varsayılan devletlerdir. Etnisiteye dayanan adil bir temsili ve
yönetişimi sağlamayı amaçlar.
3. Gayri-etnik (non-ethnic) rejimler: Ulusun, etnisite dışında başka bir
eksende tanımlandığı devletlerdir. Kan ya da soy bağı, temel ölçüt değildir.
• Diğer toplumsal kategoriler (dil, din, sınıf, vd.) veya siyasi, tarihsel,
ideolojik bir öğe (toprak, devlet, sosyalizm, laiklik, demokrasi, vd.) ulusu
tanımlar.
• Etnik bilinç resmi düzeyde bastırılır, göz ardı edilir ya da etnisiteye dayalı
talepler siyaseten meşru kabul edilmez.
bkz. Şener Aktürk, "Etnik Kategori ve Milliyetçilik", Doğu Batı, Sayı 38.
5 6
ETNİSİTE ÜZERİNE TEORİK TARTIŞMALAR
 Primordiyalist yaklaşıma göre: (Walker Connor, Clifford Geertz, Steven Grosby)
• Etnik kimliğin, tarihsel ve toplumsal koşullardan bağımsız bir varlığı söz konusudur.
• Etnik gruplar, tarihin derinliklerinden bu yana var olan, somut ve bağımsız toplumsal oluşumlardır
ve varlıkları başka faktörlere ( ekonomik, sosyal, kültürel, tarihsel, coğrafi, vs.) indirgenemez.
• "Kan bağı" algısı, etnisitenin ayırt edici özelliğidir: Etnisite, kan bağı algısına dayanan bir
toplumsal kategoridir ve bu özelliğiyle diğer kategorilerden ayrılır.
• Kan bağı algısı, zaman ve mekandan bağımsız olarak devam eder.
• Kan bağı algısı, belirli bir etnisiteden olan bireylerin toplumsal ve siyasal davranışlarını temelden
şekillendirir.
• Etnisite, en temel ve en belirleyici toplumsal kategori olduğundan, etnik ayrılıklar da en temel,
aşılmaz toplumsal fay hatlarıdır. Bu nedenle, çok-etnili toplumlar çatışmaya daha meyillidir.
Etnik Rejim
 Etnik rejim: Bir devletin, toplumda etnik kategorilerin ifade edilmesi,
kullanılması, ve düzenlenmesine ilişkin koyduğu kurallar bütünüdür.
•Nüfus sayımında ve resmi kimliklerde etnik kategoriler kaydediliyor mu?
•Resmi diller hangileri?
•Göçmenlik başvuruları ve vatandaşlığa geçiş için şartlar nasıl?
•İdari teşkilatlanma için etnik kategoriler temel oluşturuyor mu?
(federasyon gibi)
•Resmi olarak tanınan etnik azınlıklar var mı? Varsa nasıl bir politika
izleniyor?
bkz. Şener Aktürk, "Etnik Kategori ve Milliyetçilik", Doğu Batı, Sayı 38.
Tek-Etnili Rejimler
• Etnik bilincin yüksek olduğu toplumlardır.
• nüfus sayımlarında etnik köken de kodlanır
• kimlik kartları ve pasaportlarda etnisite bilgisi yer alır
• "hakim etnik kategori" (yani ulus ile eşdeğer görülen etnisite) dışındakiler vatandaşlıktan mahrum edilebilir
• Tek-etnili ulus anlayışı, anayasalarda yazar
• Vatandaşlık "kan/soy bağı" prensibine göre düzenlenir. Dışlanan etnik grupların hakim
etnisite ile karışmasını önlemek için "asimilasyon" engellenir.
• etnik gruplara ana dillerinde eğitim serbest bırakılabilir
• fiziksel olarak ayrı tutma (yani "segregasyon") politikası izlenebilir
• ya da ülkeden çıkartılmaları ve hatta yok edilmeleri dahi gündeme gelebilir
• Örneğin 1913 Alman Vatandaşlık Kanunu kan bağı prensibine dayanır.
• Ülke içinde uzun yıllardır yaşayan ama Alman soyundan olmayan Lehler vatandaş değildir.
• Ülke dışında Doğu Avrupa ve Rusya'da yerleşik Almanlar ise vatandaş olabilir.
• Yahudiler vatandaşlık kazanmıştır, ta ki Nazi dönemine kadar (1935, Nürnberg Yasaları)
1
 2.11.2023

• En katı versiyonunda ise yerleşim yerleri,

• 1913 sonrası Almanya'da "yabancı" statüsünde olanlar, vatandaş olanlardan kamusal alanlar ve hatta hizmetle bile etnik
fiziksel olarak da ayrı tutulur. kökene veya ırk esasına göre ayrılır (buna
• Yabancılar: ülkeye mülteci olarak gelen Angolalı, Kübalı, Çinli, Koreli, Yunanlı, Macar, Polonyalı, segregasyon denir).
Vietnamlı ve Mozambikliler. • İki örnek:
• "Yabancılar" ile cinsel ilişki yasaklanmıştır. • 1960'lardaki Vatandaşlık Hakları Hareketi
• Vietnamlı bir kadın, Alman bir erkekten hamile kalırsa, ücretsiz kürtaj hakkı sunulur, fakat kadın öncesinde ABD
kürtajı reddederse sınırdışı edilerek Vietnam'a geri gönderilir. • 1990'a kadar Apartheid sisteminin geçerli
olduğu Güney Afrika
• Mozambikliler için de Alman nüfustan ayrı binalarda tutulması ve Almanlarla ilişkilerinin
sınırlandırılması için de düzenlemeler söz konusuydu. • Her ikisi de ulusun yalnızca "Beyazlar"dan
oluştuğu ırkçı bir tanımı içerir.
• Türkler, Almanya'ya geri dönmesin diye, 10.500 Mark para verilmesini öngören kanun çıkarıldı.
• "Siyahlar", ulus tanımından ve kamusal
• Eğer resmi bir azınlık politikası izleniyorsa, azınlıklar etnik ölçüt temel alınarak
alandan dışlanarak ötekileştirilmiştir.
tanımlanır. • Yerleşim alanları, okullar, restoranlar,
• Örneğin Almanya'da azınlık konumunda olan, Danimarka kökenliler ve Sorblar protestan mezhebine otobüsler, sahiller vs. yalnızca "Beyazlara"
bağlı olduklarından aslında Almanlarla aynı mezheptendir. Ama etnik olarak Almanlardan farklılardır. ait yerler olarak ayrılmıştır.

7 8

Çok-Etnili Rejimler
• Bir diğer örnek de İsrail'dir.
• Sosyalist düşüncede "halkların kardeşliği" sloganıyla, liberal düşüncede ise "çok-kültürlülük"
• Dünya üzerinde nerede yaşadığı fark etmeksizin, Yahudi soyundan gelen herkes İsrail vatandaşı
olabilir. kavramıyla ifade edilir.

• Doğum ile vatandaşlık: İsrail vatandaşı olan anne ya da babadan, İsrail'de doğan kişilere verilir.
• Geri dönüş (Aliyah) ile vatandaşlık: Bir kişi, Yahudi olduğuna dair belge sunarak İsrail vatandaşlığına
geçebilir. Yaşa bağlı olarak İsrail'de 2,5 yıla kadar zorunlu askerlik şartı vardır.
"Her Yahudi, bu ülkeye oleh (göçmen) olarak gelme hakkına sahiptir."
• 2018 Ulus-Devlet Yasası'na göre:
1. İsrail'de "ulusal kendi kaderini tayin hakkı" yalnızca "Yahudi halkına özgü"dür.
2. İbranice, İsrail'in resmi dilidir ve Arap İsrailliler tarafından yaygın olarak konuşulan Arapça ise
"özel bir statüye" indirgenmiştir. (Yol işaretlerinin her iki dilde de olması gibi)
3. Yahudi "yerleşimi" ulusal bir değer"dir ve devletin "yerleşimin kurulmasını ve gelişmesini
teşvik etmek ve desteklemek için çalışacağını" beyan eder.
• İsrail'in 9 milyon vatandaşının beşte birini "Arap İsrailliler" oluşturur. Yasa, Yahudi nüfusunun
üstünlüğünü ilan eder, Arap İsraillileri ikinci sınıf vatandaş statüsüne indirger.
• Ulusun, çeşitli etnik grupların birlikteliğinden oluştuğu resmen kabul edilir.
• Etnik grupların devletin kurumsal ve idari teşkilatlanmasında temsil edilmesi sağlanır.
• Etnik bilinç, aktif bir şekilde teşvik edilir ve kaydedilir.
• Örneğin Sovyetler Birliği, 191 farklı etnik topluluğu kapsayan bir birlik olarak tanımlanmıştır.
• Her etnik grubun özerk bir toprağı, bayrağı, meclisi, kendi topraklarında resmi dili vardı.
• Etnik olarak özerk bölgelerde, etnik kökene dayanan "pozitif ayrımcılık" uygulanırdı.
• Her Sovyet vatandaşının oturma izni ve yurtiçi pasaportlarında etnik kökeninin yazılması
zorunluydu.
• Herkes bir etnik kökeni resmen benimsemek zorundaydı. Anne ve babası farklı etnik
kökenden olanlar, 18 yaşına geldiklerinde ikisi arasında seçim yapmak zorundaydı.

9 10

Gayri-Etnik Rejimler
• Resmi olarak, etnisite ile negatif bir ilişki söz konusudur. Ulus, etnisite dışında bir unsurla Etnik grup türleri:
tanımlanır.
• Fransa, ulusu cumhuriyetçi ideoloji ve dil ekseninde tanımlar. Etnik kökene bakılmaksızın 1.Kentsel etnik azınlıklar: Farklı coğrafyalara yapılan göç ve yerleşimlerle birlikte,
Fransa'da yaşayan ve Fransızca konuşan herkese vatandaşlık vermeyi ilke olarak kabul eder. "Dil- göç eden grubun toplumsal kimliğinde meydana gelen değişiklikle ilgilidir. Örn.
merkezli" bir asimilasyon politikası izler.
• Pakistan, Müslümanların devleti olarak kurulmuştur. Puncabi, Muhacir, Paştun, Sindi ve Beluci
Avrupa kentlerindeki Avrupalı olmayan göçmenler, Amerika'daki İspanyol
gibi etnik kategoriler "İslam" kimliğinde eritilir. Dolayısıyla etnik bir kimlik tanınmaz. kökenliler, ya da gettolar (New York'taki Çin mahallesi gibi). Yerleştikleri
• İran, Şii-Caferi mezhebi ve ideolojisiyle etnik farklılıkları görmezden gelir.
coğrafyalarda, siyasi bağımsızlık ya da bağımsız bir devlet kurma talepleri yoktur.
• Türkiye ise laik, cumhuriyetçi ve dil-merkezli bir ulus modeli inşa etmeye çalışmıştır.
• Resmi olarak, hiçbir etnik azınlık söz konusu değildir. Yalnızca Rum, Ermeni ve Yahudi cemaatleri söz 2.Yerli halklar: Bir bölgede işgal ve kolonyalizm gibi süreçler sonrası inşa edilen bir
konusudur. (Osmanlı millet sistemi ile kısmi bir benzerliktir bu)
• Kurumsal olarak, Müslümanlar arasında herhangi bir etnik ayrım tanınmaz. Türk Devletine, vatandaşlık bağı ulus-devletin baskın kimliği karşısında, yalnızca kısmen entegre olmuş, ancak o
ile bağlı olan herkes Türk kabul edilir.
topraklarda öncesinde yerleşik olan halklardır. Örn. Arktik bölgesindeki Eskimolar,
• Nüfus sayımında, kimlik kartlarında, resmi belge ve kurumlarda vatandaşların etnik kökeni kaydedilmez.
(1965'e kadar nüfus sayımlarında anadil sorulmuş ancak sonradan vazgeçilmiş) ABD'de Kızılderililer, Avustralya'da Aborjinler.
• Etnik köken temelinde mesleki veya siyasi kotalar uygulanmaz, idari teşkilatlanma (il, ilçe, vd.) etnik
kategorilere göre yapılmaz.

11 12

2
 2.11.2023

Etnik grup türleri: "Etnisitenin ilk eylemi içerdekiler ile dışardakiler; Biz ve Onlar arasında sistematik bir
ayrım uygulamaktır." (Thomas H. Eriksen)
3.Ulus-öncesi halklar: Diğer bir deyişle "devletsiz halklar"dır. Yani, kendilerine ait • Bu ayrım, kimlik inşasının zorunlu bir ilkesidir.
bir ulus-devletleri olmayan ancak bu yönde siyasi iradeye sahip olan • "Kalıplaştırma" pratiği Nerelisin?

topluluklardır. Örn. Filistinliler ya da Sri Lanka'daki Tamil halkı, Kanada'daki • Ancak biz-onlar ayrımını aşan belirli istisna durumlar vardır:
Québec halkı. 1. Kültürelleşme: Göçmenlerin gittikleri ülkede yeni kültürel bağlama adapte olma sürecidir. Etnik
farklılıkların silinmesini sağlar.
4.Çoğul toplumlarda etnik gruplar: Kültürel açıdan heterojen topluluklardır. • Kozmopolit kentlerdeki yaşam biçimi ile yakından ilgilidir. Çünkü bu tür kentler, çok kültürlü yapısıyla,

Örneğin Afrika'da kolonyal yerleşimciler nedeniyle oluşmuştur. Ancak modern bireyler ve gruplar için sınırlı kimliklerin ötesinde yeni aidiyet biçimleri yaratan, karmaşık bir ekolojik
sistemdir.
dönemde, pek çok ulus, kitlesel göçler nedeniyle çoğul toplumlardır. Bu tür
• Öte yandan kentlerde, eğer güçlü bir milliyetçi kimlik söz konusu ise göçmenler için toplumsal
toplumları ayırt edici kılan, etnik bölünmenin bir gündem oluşturmaması. Etnik entegrasyon zor olabilmektedir. Bu tür durumlarda, kentlerde farklı "etnik alt-sistemler" meydana gelir.
Göçmen gruplar, yaşamlarını, ilişkilerini veya ekonomik hayata katılımlarını etnik ağlar sayesinde
farklılıklar, daha ziyade birer grup çekişmesi olarak işler.
gerçekleştirir.

13 14

2. "Ergime kasesi" ya da "Eritme potası" (Melting pot):

Farklı etnik kökenlere ve kültürlere sahip toplulukların,
ortak bir kültür etrafında birleşerek daha homojen hale
gelmesini ifade eder.

ABD vatandaşlığının, bu ülkeye göçle gelen farklı

toplulukları bir kimlik altında birleştirdiği savunulur.

Irkçı ya da etnik ayrımcılığa yol açan bir konsept olabilir

mi?

15