a

UNIBERSIDAD NG PILIPINAS
PS 21 Cluster (UP Diliman, UP Los Baños, at UP Cebu)

2022

b i
 PS 21: Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar:
Aklat Palihan
© 2022 Sentro ng Wikang Filipino-Unibersidad ng Pilipinas Diliman at PS 21 Cluster
The National Library of the Philippines CIP Data
Recommended entry:
PS 21 : wika, panitikan, at kultura : sa ilalim ng batas militar : aklat palihan / Nancy A.
Kimuell-Gabriel at Mykel Andrada, mga editor. — Lungsod Quezon : Sentro ng
Wikang Filipino- Unibersidad ng Pilipinas Diliman, [2022], c2022. pages ; cm
ISBN 978-971-635-088-3 (pb/bp)
ISBN 978-971-635-089-0 (pdf)
1. Martial law — Philippines. 2. Philippines — Politics and government
—1972-1986. 3. Philippines —History — 1972-1986. I. Gabriel, Nancy A. Kumuell-.
II. Andrada, Mykel. III. Title.
342.599062 KPM2232 2022 P220220244
Sinusuportahan ng Sentro ng Wikang Filipino–Unibersidad ng Pilipinas Diliman (SWF-UPD)
ang bukas na pag-akses (open access) para sa pagdawnlod, pagbahagi, pagsipi, at paggamit
nang buo ng mga aklat at materyales ng Aklatang Bayan Online at P2P Digital. Hinihiling ang
angkop na pagbanggit sa mga aklat at mga awtor at/o patnugot nito at sa SWF-UPD bilang
orihinal na batis at tagapaglathala, kadikit ang tagubilin na huwag babaguhin at gagamitin
para sa komersiyal na layunin ang mga dinawnlod na teksto.
Kinikilala ng Sentro ng Wikang Filipino-Unibersidad ng Pilipinas Diliman ang Opisina ng
Tsanselor ng Unibersidad ng Pilipinas Diliman para sa pagpopondo ng paglalathalang ito.
Nancy A. Kimuell-Gabriel at Mykel Andrada
Mga Editor
Aklat Palihan: PS 21: Wika, Panitikan, at Kultura sa Panahon ng Batas
Militar
Kenrick Buduan at Jeruzalem S. Cruz
UP General Education Center
Mga Katuwang sa Proyektong Palihan
Angge Santos
Disenyo ng Aklat at Pabalat
Michael Francis C. Andrada
Punong Editor, Aklatang Bayan Online (2019-2022)
Direktor, Sentro ng Wikang Filipino-UP Diliman (2019-2022)
Elfrey Vera Cruz Paterno
Kawaksing Editor, Aklatang Bayan Online (2021-kasalukuyan)
Jayson D. Petras
Punong Editor, Aklatang Bayan Online (2022-kasalukuyan)
Direktor, Sentro ng Wikang Filipino-UP Diliman
Inilathala ng:
Unibersidad ng Pilipinas Diliman sa pamamagitan ng
Sentro ng Wikang Filipino-Unibersidad ng Pilipinas Diliman
3/Palapag Gusaling SURP, E. Jacinto St., UP Campus, Diliman, Lungsod Quezon
Telefax: 8924-4747 | Telepono: 8981-8500 lok. 4583 | www.swfupdiliman.org
ii
Ang Aklatang Bayan Online:
Pagpapalaot sa
pagpapalawig ng
Paglalathala
Noong 1989, pinagtibay at ipinatupad sa Unibersidad ng Pilipinas
(UP) ang Patakarang Pangwika na naglalayong gamitin at hustuhin
ang wikang Filipino bilang midyum ng pagtuturo, pananaliksik, at
paglilimbag. Itinatag ang Sentro ng Wikang Filipino (SWF) sa parehong
taon upang tuparin ang mandatong ito. Bukod sa pagtalima sa
probisyong pangwika ng Konstitusyon ng Pilipinas, ang Patakarang
Pangwika ng UP ay pagsandig at pagtindig na pinakamabisa at
pinakaangkop ang sariling wika upang isulong at palakasin ang
makabayan, makatao, siyentipiko, at makatarungang oryentasyon
ng edukasyon.
Unang hakbang ang pagkakaroon ng Patakarang Pangwika sa UP.
Sa pamamagitan ng Sentro ng Wikang Filipino, pinagyayaman at
pinauunlad ang produksiyon at distribusyon ng kaalaman gamit ang
wikang Filipino. Noong 1994, sinimulan ang proyektong Aklatang Bayan
na naglalayong maglimbag sa wikang Filipino at mga wika sa bansa ng
mga aklat at pananaliksik sa iba’t ibang disiplina.
Sa panunungkulan ng dating direktor na si Dr. Rommel B. Rodriguez,
pinalawak ang naaabot ng mga publikasyon at pananaliksik ng UP
Sentro ng Wikang Filipino-Diliman (UP SWF-Diliman) sa pamamagitan
ng proyektong e-Bahagi, na impormal ding tinaguriang Aklatang Bayan
Online, sa dating website ng SWF-UP Diliman. Naglaman ito ng mga
PDF (portable document format) na bersiyon ng isinaaklat na mga piling
tesis at disertasyon sa UP, anuman ang disiplina, na gumagamit ng
wikang Filipino. Malaya rin itong nada-download.
Sa ika-30 taon ng UP SWF-Diliman noong 2019, pormal na
ininstitusyonalisa ang Aklatang Bayan Online at pinalawig ang online
na paglalathala ng mga pananaliksik, pag-aaral, akdang pampanitikan,
at iba pang lathalain. Itinaguyod ang institusyonalisasyong ito ng
dating direktor ng SWF-UP Diliman at Punong Editor ng Aklatang Bayan
Online na si Dr. Mykel Andrada, kasama ang dating Tagapamahalang
Editor na si Gng. Maria Olivia O. Nueva España at ang Digital Editor na
iii
 si G. Michael Balili. Sinuportahan at pinondohan ito ng dating Tsanselor
ng UP Diliman na si Dr. Michael L. Tan. Sa kasalukuyan, nagsisilbing
Pangkalahatang Tagapamahala at Kawaksing Patnugot ng Aklatang
Bayan Online ang mananaliksik na si Gng. Elfrey Vera Cruz-Paterno.
Simula noong 2020, sinuportahan at pinondohan ang Aklatang Bayan
Online ng kasalukuyang Tsanselor ng UP Diliman na si Dr. Fidel R.
Nemenzo. Ibinukas ang paglilimbag ng limitadong kopya ng mga aklat
sa ilalim ng Proyektong Silid-Aklatan, katuwang ang mananaliksik
na si Gng. Katherine Tolentino-Jayme. Noong 2021, pinalawig din ang
editoryal na pamamahala ng Aklatang Bayan Online sa pamamagitan
ng pagdaragdag ng mga Katuwang na Editor: G. Emmanuel Jayson
Bolata (humanidades at kasaysayan), Gng. Elfrey Vera Cruz-Paterno
(malikhaing akdang at panitikan), at G. John Christopher DG. Lubag (mga
antolohiya at iba pang larang). Kasama rin sa produksiyon ang iba pang
mananaliksik at administratibong kawani na sina Angelie Mae T. Cezar,
Gemma C. Dalmacion, Ma. Evangeline O. Guevarra, G. Odilon B. Badong,
Jr., G. Marcopolo PI. Pelaez, at G. Guian Fidelson.
Nagpapatuloy pa rin sa pangangalap ng mga manuskrito ang SWF-UP
Diliman para sa Aklatang Bayan Online. Patuloy pa ring tumutugon
sa panawagan ang maraming mga guro, iskolar, mananaliksik, at
manunulat upang magsumite ng kanilang mga manuskrito sa layuning
maibahagi ito sa pinakamalawak na mambabasa. Tulad ng logo ng
Aklatang Bayan Online, nasa iisang bangka ang mga manunulat, iskolar,
mananaliksik, at mamamayan: nagpapalaot, sumusulong, at lumalaban
sa gitna ng mga hamon ng pandemya at pasismo.
Bahagi ito ng masidhing paninindigan para sa pagpapalakas at
pagsusulong ng wikang Filipino at mga sariling wika, at ng makabayang
diskurso. Dahil naninindigan ang pamunuan at opisina ng SWF-
UP Diliman na dapat malaya at mapagpalaya ang kaalaman—na
hindi ito dapat para sa iilan lamang at dapat na naaabot nito ang
pinakamalawak na hanay ng mamamayan. Dahil para saan pa ang
kaalaman kung mabubulok lamang ito sa malalamig at inaagiw na
espasyo ng kahungkagan.
Sa gitna ng pagharap sa pagpaslang sa wikang Filipino sa
kolehiyo, sa gitna ng pandemya at krisis sa pamahalaan, sa gitna
ng sistematikong panlilinlang at distorsiyon ng kasaysayan at
katotohanan, sa gitna ng pasismo at banta sa kalayaan at karapatan,
higit na naninindigan ang SWF-Diliman na ang wikang Filipino at
mga wika sa bansa, bilang mga wikang malaya at mapagpalaya, ay
napakahalaga para sa pagpapagaling at pagtatanggol ng bayan,
katotohanan, at kasaysayan.
I-download. I-save. I-share. I-print. Ipasa pagkabasa.
iv
LUBOS NAMING
PINASASALAMATAN
Unang-una, ang mga may-akda ng mga artikulo/lektura na kanilang ibi-
nahagi sa Palihan sa PS 21 na ginanap noong Setyembre-Disyembre 2021;
Ang tatlong yunit na bumubuo ng PS 21 Cluster: UP Diliman (Karlo Mikhail I.
Mongaya at Pauline Mari F. Hernando), UP Los Baños (Roderick C. Javar at
Laurence Marvin S. Castillo), at UP Visayas (Marie Rose B. Arong);
Ang General Education Center (GEC) para sa iba’t ibang anyo ng suporta
na magpapatatag sa PS 21 bilang general education course sa UP;
Hasaan: General Education Program Enhancement ng UP Office of the
Vice President for Academic Affairs (OVPAA) para pagkakaloob ng pondo
sa pagsasagawa ng Palihan; sa TVUP para sa pamamatnugot sa bidyo
ng mga lektura; at sa Office of the Chancellor sa pamamagitan ng Office
for Initiatives in Culture and the Arts (OICA) para mailunsad ang Aklat at
Bidyo ng mga lektura;
Ang Sentro ng Wikang Filipino (SWF) sa pagtuwang sa amin para sa
pamamatnugot at pagsasaaklat ng mga lektura sa PS 21 Palihan, sina
Michael Francis Andrada, Jayson D. Petras, at Elfrey Vera Cruz Paterno;
Sina Kenrick Paul P. Buduan at Jeruzalem S. Cruz na mga project assistant
ng proyektong Palihan sa PS 21, kapwa sa pagsasagawa ng serye ng mga
lektura hanggang sa pagsasaaklat;
Ang Larangan ng Philippine Studies ng UP Diliman (UPD) Departamento ng
Filipino at Panitikan ng Pilipinas (DFPP), lalo na kina Joanne V. Manzano,
Arbeen C. Acuña, Jay Jomar F. Quintos, at Jose Monfred Sy na nagbigay ng
iba’t ibang paraan ng pagtulong para mabuo ang Aklat Palihan;
Ang mga kawani ng UP – Czarina R. Duka at Hassey Lyn Trinidad, at mga
mag-aaral ng Philippine Studies sa UPD – Dexter Reyes, Dayne Kyle P.
Lumaque, at Marie Nicole Ulanday para sa transkripsiyon ng ilang lektura;
Sina Dekano Jimmuel C. Naval ng Kolehiyo ng Arte Literatura at Vladimeir
B. Gonzales, dating Tagapangulo ng DFPP, na nagpaubaya ng iba’t ibang
suporta sa proyekto ng Palihan sa PS 21.
Marami pong salamat!
Inihahandog natin ang aklat na ito sa lahat ng Pilipinong nais matuto sa
totoong nangyari sa panahon ng Batas Militar.
Nancy Kimuell-Gabriel
Punong Tagapamahala, PS 21 Cluster
v
 TALAAN NG NILALAMAN
1 PAUNANG TIPA AT SALITA PARA SA Batas Militar
Jimmuel C. Naval

5 PAGPAPAKILALA SA AKLAT NG PALIHAN SA PS 21

Nancy A. Kimuell-Gabriel

UNANG BAHAGI: MGA LEKTURA

13 “Kasaysayan ng Batas Militar at Rebisyonismong Historikal”

Rowena R. Boquiren

35 “Sa mga Nilubid na Kuwento Nagsimula ang Lahat:

Ang mga Retokadong Talambuhay ni Marcos
Bilang mga Instrumentong Politikal at Pundasyon
ng Kaniyang Diktadura”
Roderick C. Javar

51 “Ang Totoong Krisis ng Diktadurang Marcos: Neoliberalismo”

Jose Enrique Africa

77 “Karapatang Pantao sa Panahon ng Batas Militar at de-facto

Martial Law ng Kasalukuyan”
Neri Javier Colmenares

91 “Media and Martial Law”

Maria Diosa Labiste

107 “Mass Media, Wika, at Pasismo sa Batas Militar”

Gonzalo A. Campoamor II

129 “L1-Based MLE sa Salita, Maka-Ingles na ‘Bilingual’

na Sistema sa Gawa”
Ricardo Ma. D. Nolasco

137 “Masigabong Panitikan at Sining sa Panahon ng

Batas Militar”
Reuel M. Aguila

147 “Dula at Pelikula sa Panahon ng Batas Militar”

Bonifacio P. Ilagan

157 “Sinematikong Alaala at Batas Militar”

Laurence Marvin S. Castillo

vi vii
 169 “Diktadurya at Bagong Lipunan sa mga Musikang PANGALAWANG BAHAGI: MGA DANAS SA PAGTUTURO
Panghimok at Protesta”
Raul C. Navarro 355 “Pambungad: Mga Danas sa Pagtuturo”
Nancy A. Kimuell-Gabriel
197 “Patakaran sa Edukasyon sa Panahon ng Batas Militar
Hanggang Kasalukuyan”
Antonio L. Tinio
357 “Pambungad na Pagbati”
Mark Oliver Llangco

211 “Vernacular Renaissance: Architecture During Martial Law” 361 “Danas at Muni sa Pagtuturo ng PS 21 sa Panahon
Gerard Rey A. Lico ng Pandemya”
Nancy A. Kimuell-Gabriel
215 “Potograpiya Noon at Ngayon”
Honorio T. Palarca 375 “Ilang Tala sa Pagtuturo ng Philippine Studies 21”
Karlo Mikhail I. Mongaya
223 “Biktima, Koopted, Nakibaka: Ang Kababaihan sa Panahon
ng Diktadurang Marcos”
Judy M. Taguiwalo
383 “PS 21 in UP Cebu”
Marie Rose B. Arong

237 “Sa Pusod ng Tundo: Ang Laban ng Bayan ay Laban ng 393 “Pagkukuwento at Pagsasakonteksto sa Pagtuturo ng PS 21”
Kababaihan (1970-1984)” Reuel M. Aguila
Nancy A. Kimuell-Gabriel
401 “Mga Danas sa Pagtuturo ng PS 21”
263 “Danas ng Batas Militar: Gunita ng Pagkabata” Laurence Marvin S. Castillo
Emmanuel V. Dumlao
405 “PS 21 sa Unibersidad ng Pilipinas Los Baños: Konteksto ng
275 “Cebu sa Panahon ng Sigwa at Paglaban sa Batas Militar” Adapsiyon at mga Karanasan sa Pagtuturo”
Karlo Mikhail I. Mongaya John Carlo S. Santos

301 “Historical Lessons for the Cordillera Mass Movement 433 HINGGIL SA MGA MAY-AKDA
in Defense of Ancestral Land, Self-Determination
and National Democracy”
Joanna Cariño
443 APENDIKS

445 Buod ng mga Lektura sa PS 21 Palihan

313 “Batas Militar: Danas at Gunita sa Mindanao-Sulu” Kenrick Buduan at Jeruzalem S. Cruz
Lualhati Abreu
452 Programa ng PS 21 Palihan
323 “On the Philippine Visual Arts and the Mass Movement
under Martial Law”
Lisa Ito-Tapang
459 Silabus sa Philippine Studies 21 (PS 21)

345 “Ilang Tala Hinggil sa Oposisyong Anti-Marcos Hanggang

sa Pagpaslang kay Ninoy Aquino (1983)”
Ramon G. Guillermo

viii ix
 PAUNANG TIPA AT SALITA
PARA SA Batas Militar
Jimmuel C. Naval, Ph.D.
Dekano, Kolehiyo ng Arte at Literatura, Unibersidad ng Pilipinas, Diliman

Magandang hapon sa inyong lahat! Mula sa Kolehiyo ng Arte

at Literatura dito sa UP Diliman, malugod kong binabati ang
lahat ng nakadungaw sa birtuwal na panayam, talakayan, at
palihang ito kaugnay sa pagtuturo ng Philippine Studies 21 (PS
21). Binabati ko rin ang tagapamahala ng programang ito sa
matagumpay na unang bahagi ng palihan, at sana ay magtuloy-
tuloy ito kahima’t may ilang pagtatangkang pabagalin ang
pag-usad ng programang ito sa lahat ng CU ng Unibersidad.

Alam n’yo, sa tuwing binabanggit ko sa klase ang usaping Batas

Militar, lagi’t laging tinatanong ng klase ko kung naabutan ko
raw ba o naranasan ko ang Martial Law. Dalawang bagay ang
lagi kong iniisip sa tuwing itinatanong nila ito. Una, hindi kaya
ini-stalk nila ako upang malaman kung gaano na ako katanda
o/at ang ikalawa, sa mas seryosong pagtugon sa kanila,
gusto nilang sukatin kung gaano sila kalayo o marahil kung
gaano ako kalayo sa isang partikular na kabanata ng ating
kasaysayan. Noong naging guro ko si Dr. Ernesto Constantino
sa Linguistics, may ikinuwento siya sa amin tungkol sa mga
estudyante niya noong 1960s dito sa UP Diliman. Guro na siya
sa Department of English noon. Ang sabi niya sa amin, pirmi
raw siyang tinatanong ng kaniyang mga estudyante kung
naranasan niya ang giyera. Si Dr. Constantino ay ipinanganak
noong 1930 kaya tao na talaga siya noong panahon ng giyera.
Ang sagot niya sa kaniyang mga estudyante ay pagtatanong
din: “Bakit? Hindi ba ito ikinuwento ng inyong mga magulang
o ng magulang nila?” Umiling ang lahat. Noong nagturo ako
ng Panitikan, Popular na Kultura, at Kasaysayan, tinanong din
ako ng mga estudyante ko kung naranasan ko raw ba ang
Martial Law. Lagi ring ibinabalik ko sa kanila ang tanong.
Bakit hindi n’yo tanungin ang inyong mga magulang? Walang

x 1
 kumibo sa kanila at lahat ay tumungo. Dahil dito, napag-isip-
isip ko na ang isang malupit at malagim na pangyayari sa
ating kasaysayan ay nangangailangan ng mahabang panahon
para muling maisalaysay o maikuwento. Kailangan nito ng
distansiya upang matahi ang iba’t ibang naratibo kaugnay
nito. At tayo bilang mga guro at estudyante ng kasaysayan at
panitikan, maaari natin itong gawin sa ating mga estudyante
na hindi nakasaksi ng isang pilas ng ating kasaysayan.
Walong taon ako nang idineklara ni Marcos ang Martial
Law noong 1972. Papaano ko ito nalaman? Mayroon akong
tiyahin na nag-aaral sa National Teachers College malapit sa
Malacañang. Bigla siyang umuwi sa bayan namin sa Silang,
Cavite at sinabing may giyera daw sa Maynila. Sa pagkakatanda
ko ay Setyembre 23 na noon. Hindi basta-basta umuuwi ang
tiyahin ko maliban kung sem break. Para makumpirma ang
sinabi niya, inutusan niya kaming bumili ng diyaryong Taliba
sa plaza namin. Walang kahit na anong diyaryo at babasahin.
Sabi ng pinsan ko, tingnan natin sa telebisyon. Wala rin, puro
dikit-dikit na ‘W’ ang nakita namin sa telebisyong Hitachi na
may apat na paa. Kinabukasan, nagsimula nang magpalabas
ng cartoons ang isang estasyon. Tuwang-tuwa kami sa mga
paboritong Hercoloids, Wacky Races, at My Thor.
Hindi pa ako malay noon sa mga nangyayari pero mukhang
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
dokumentaryo, kasama ang mga buhay na testimonya ng mga
biktima, survivor, o nakaranas ng kalupitang pilit ngayong
itinatanggi ng ilang kolumnista at politiko. Walang ibang
gagawa nito kundi tayong nasa akademya, hindi para ipalasap
sa kanila ang trauma ng lagim ng Batas Militar, kundi upang
matuto sila sa kasaysayan mismo at upang malaman nila ito.
Ibig sabihin, ang mga akdang pampanitikang ito ay maraming
maidudulot na halagahan sa buhay ng mga estudyante o/
at sa buhay ng mga mamamayan sa partikular. Dapat lang
nilang malaman ang mga kuwentong ito gamit ang iba’t ibang
anyo ng sining. Kaya sa palihang ito magsisimula ang ating
pagkukuwento. Nawa’y maging mabunga ang talakayang
ito at sana ay marami tayong maaning halagahan na ituturo
natin sa ating mga estudyante o sa mga mamamayan na
pirming naghahanap ng kasaganaan, katinuan, katarungan,
at kapayapaan.
Muli, pagbati sa mga kalahok ng palihang ito, at sana’y tuloy-
tuloy nang malaman ng marami ang totoong itsura at kulay
ng pilit nilang binabago na bahaging ito ng kasaysayan – ang
isa sa pinakamadilim na bahagi ng kasaysayan ng Pilipinas
noong panahon ng mga Marcos.
Daghang salamat! Padayon sa mga higala! Maayong hapon!

may kakaibang nagaganap sa Maynila. Natatandaan ko,

biglang tumahimik sa amin. May curfew pero patuloy ang
pasok naming mga bata. Nang sumunod na pasukan, bigla
kaming pinagtanim ng mga green leafy vegetables sa aming
eskuwelahan. Hanggang sa maghay-iskul ako, malalaman
kong ito pala ang Green Revolution na tinatawag. Habang
nagtatanim kami sa elementarya, may pinatutugtog silang
parang martsa na kanta. Ito iyong “Bagong Lipunan Song”
na komposisyon pala nina Felipe De Leon Sr. at Levi Celerio,
na kapuwa ginawaran ng National Artist. Mabilis naming
nasaulo ang kanta na laging inaawit matapos ang Lupang
Hinirang sa flag ceremony. Subalit sa likod pala ng masayang
awiting ito, mayroon palang ikinulong, tinortyur, pinatay, at
inagawan ng lupa at iba pang pag-aari. Ibig sabihin, panahon
na uli upang muling ikuwento ang naratibo ng Martial Law sa
pamamagitan ng iba’t ibang akdang pampanitikan, ng mga
pintura sa kambas, dula sa entablado, pelikula, awit, at ilang

2 3
 PAGPAPAKILALA SA AKLAT
NG PALIHAN SA PS 21
Nancy A. Kimuell-Gabriel, Ph.D.
Punong Tagapamahala, PS 21 Cluster

Apat na semestre nang itinuturo ang Philippine Studies 21 o

PS 21: Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
sa UP Diliman. Ito ang kauna-unahang General Education
(GE) course tungkol sa Batas Militar (BM) o Martial Law (ML)
na maaaring kunin bilang GE elective ng mga mag-aaral.
Umaambag ito sa layuning tiyakin ang Tatak-UP na edukasyon
sa lahat ng gagradweyt mula rito. Kapag sinabing Tatak-UP,
nangangahulugan ito ng pagiging makabayan at makatao,
may mataas na pagpapahalaga sa dangal at katarungan,
mapanuri at mapanlikha, holistiko, transpormatibo, at
interdisiplinaryo ang lapit.

Hindi pa ito kasama sa core courses at may katangiang elective,

kaya kailangan pang pagsumikapan na maging bahagi ito ng
System GE common courses. Gayunman, inaampon ng mga
yunit ng UP ang PS 21 dahil sa napagtatantong kabuluhan
ng kurso. Napapanahon ang kurso lalo na sa kasalukuyang
kalagayan ng lipunan na walang katapusan ang karahasan
at paglabag sa makataong karapatan. Talamak din ang
rebisyonismong historikal at pagbabalik ng mga pinunong
populista na pasista rin, o kaya naman ng mga tradisyonal na
politiko na walang interes usigin ang pamumunong bakal,
papanagutin ang mga maysala at magnanakaw sa kaban ng
bayan. Pagkatapos ng eleksiyong pampanguluhan ng 2022, at
sa panahon ng tinatawag na post-truth, na kinatatangian ng
disimpormasyon, misimpormasyon, fake news, malawakang
paggamit sa social media sa pagpapalaganap ng mga
manipuladong datos, higit ang pangangailangang pag-
aralan ang karanasan natin sa Batas Militar, lalo na’t ang
bagong pangulo ay anak ng dating diktador na namuno sa
pamamagitan ng kamay na bakal at ang pangalan ng pamilya
ay sinonimo sa corruption, cronyism, hidden wealth, at human
rights violation.
5
 Ang PS 21 ay pinaunlad ng UP Diliman Departamento ng
Filipino at Panitikan ng Pilipinas, Kolehiyo ng Arte at Literatura
(KAL) at sinimulang ituro noong Ikalawang Semestre ng AT
2019-2020. Sa ngayon, itinuturo na rin ito sa UP Cebu College
of Communication, Art, and Design (Sem 1, AT 2020-21) at
sa UP Los Baños (UPLB), Department of Social Sciences at
Department of Humanities (Sem 1, AT 2021-22).
Ang PS 21 ay isang interdisiplinaryong kurso kung saan
pinag-aaralan ang kasaysayan, lipunan at kultura, karanasan
ng mamamayan, at mga suliranin at pakikibaka ng mga tao
laban sa marahas na diktadurang paraan ng pamumuno ng
isang pamahalaan. Dahil inter/multidisiplinaryo ang dulog
sa asignaturang ito, nakapaloob dito ang pag-aaral ng
kasaysayan, ekonomiya at kalagayang panlipunan, karapatang
pantao, kalagayan ng wika, panitikan, dula, pelikula, sining
biswal, musika, arkitektura, potograpiya, kalagayan ng
edukasyon, kalagayan at paglaban ng mga kababaihan, mga
personal at rehiyonal na danas, at pakikibaka ng sambayanan
laban sa Batas Militar.
Ang Palihan naman ay isang workshop o pingkian, serye ng
mga lektura ng iba’t ibang propesor na may kani-kaniyang
espesyalisasyon at pananaliksik, at nag-aambag ng
pagtalakay sa iba’t ibang usapin sa ilalim ng Batas Militar.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Layunin ng Palihan na magsanay at ibayong magpaunlad ng
mga gurong magtuturo ng PS 21 at mga gurong nagtuturo
tungkol sa panahon ng Batas Militar. Isa itong teacher’s
training o pagsasanay sa/ng mga guro. Ibinubukas natin ito
ngayon sa lahat ng guro, mag-aaral, mananaliksik, at lahat
ng interesadong matuto tungkol sa buhay-buhay natin sa
panahon ng Diktadurang Marcos.
Layunin din ng Palihan na bumuo ng mga kagamitang panturo
para sa paksa, tukuyin at ibahagi ang mga kagamitang
matatagpuan sa lahat ng yunit ng Unibersidad, at bumuo
ng mahigpit na ugnayan at pagtutulungan sa hanay ng mga
faculty sa pagtuturo ng asignatura.
Ang Palihan ay inorganisa ng PS 21 Cluster na binubuo ng
mga nagtuturo ng PS 21 sa UP Diliman, UPLB, at UP Cebu.
Binubuo ito ni Prop. Nancy A. Kimuell-Gabriel, bilang project
6 7
leader ng Palihan, katuwang sina Assoc. Prof. Roderick Javar
ng UPLB at at Assoc Prof. Rose Mari Arong ng UP Cebu. Kasapi
rin ng Cluster sina Asst. Prof. Karlo Mongaya at Assoc. Prof.
Pauline Hernando ng UP Diliman, at Asst. Prof. Laurence
Marvin Castillo ng UPLB. Sina Kenrick Buduan at Jeruzalem
Cruz ng UP General Education Center ang mga project
assistant ng Palihan. Ang Palihan ay pinondohan ng Hasaan:
General Education Program Enhancement ng UP Office of the
Vice President for Academic Affairs.
Nakapagsagawa ang PS 21 Cluster ng 10 Panel na may
kabuuang 23 lektura. Ang mga panayam na ito ay
pinangunahan ng mga primary source o kapanahon ng ML,
at/o nakapagsagawa ng malalim na pananaliksik sa kani-
kanilang paksa. Ang bawat panel ay binubuo ng dalawa
hanggang tatlong tagapagsalita. Isinagawa ito tuwing Lunes
mula Setyembre 6 hanggang Disyembre 6, 2021, sa ganap na
2:00 n.h.-5:00 n.h. sa pamamagitan ng Zoom.
Ito ang Aklat Palihan, ang dokumentasyon ng mga lektura at
tumatayong learning resource o kagamitang panturo ng PS
21, at sa pangkalahatan, sa pag-aaral ng lipunan sa ilalim ng
Batas Militar. Nakasama sa aklat na ito ang mga lektura nina:
• Prof. Rowena Reyes-Boquiren, Ph.D. at Assoc.
Prof. Roderic C. Javar, Ph.D. para sa panel ng
Kasaysayan;
• Exec. Director Jose Enrique Africa ng IBON
Foundation at Atty. Neri Javier Colmenares ng
National Union of Peoples’ Lawyers (NUPL)
para sa panel ng Kalagayang Pang-ekonomiya’t
Panlipunan at Karapatang Pantao;
• Prof. Maria Diosa Labiste, Ph.D., Prof. Gonzalo
A. Campoamor II, Ph.D., at Prof. Ricardo Ma.
Nolasco, Ph.D. para sa panel ng Media, Wika, at
Komunikasyon;
• Prof. Reuel M. Aguila, Ph.D., Bonifacio P. Ilagan,
at Asst. Prof. Laurence Marvin S. Castillo, Ph.D.
para sa panel ng Panitikan at Pelikula;
 • Prof. Raul C. Navarro, Ph.D., Antonio L. Tinio,
at Senior Lecturer Honorio T. Palarca para sa
panel ng Musika, Edukasyon, at Potograpiya;
• Instruktor Liza Ito-Tapang at Prof. Gerard Rey
A. Lico, Ph.D. para sa panel ng Sining Biswal at
Arkitektura;
• Prof. Judy M. Taguiwalo, Ph.D. at Prof. Nancy
A. Kimuell-Gabriel, Ph.D. para sa Panel ng
Kababaihan;
• Prof. Emmanuel V. Dumlao, Ph.D. at Asst. Prof.
Karlo Mikhail I. Mongaya para sa panel ng
Rehiyonal na Danas;
• Joanna Cariño at Lualhati Abreu para sa panel
ng Katutubong Pamayanang Kordilyera at
Mindanao;
• Prof. Ramon G. Guillermo, Ph.D. para sa panel
ng Kilusang Bayan.
Samantala, hindi na nakasama ang papel ni Assoc. Prof.
Pauline Mari F. Hernando. Ph.D. para sa Kababaihan at
Panitikan subali’t matatagpuan sa TVUP Youtube Channel PS
21 Series ang kanilang mga lektura.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Para sa ikalawang bahagi ng aklat na nagtatalakay ng mga
danas sa pagtuturo ng PS 21, nag-ambag naman sina:
Nancy A. Kimuell-Gabriel, UPD
Karlo Mikhail I. Mongaya, UPD
Mari Rose B. Arong, UP Cebu
Reuel M. Aguila, UPD
Lawrence Marvin S. Castillo, UPLB
John Carlo S. Santos, UPLB
Inihahandog natin ang Aklat-Palihan sa lahat ng mga
nagbuwis ng buhay, mga bayani, at patuloy na naninindigan
laban sa awtoritaryan at marahas na pamumuno sa ilalim
ng Martial Law, na ngayong 2022 ay sumapit na sa ika-50
8 9
Anibersaryo ng Deklarasyon ng Batas Militar sa Pilipinas
mula noong 1972. Sa pamamagitan nito, nais nating ipaalala
na hindi natin nalilimutan ang lagim na dulot ng Martial
Law. Itinataguyod natin ang pangangailangang maging
mapagbantay, magsuri nang lubos, at matuto sa ating
karanasan upang hindi na muling maulit ang pagkakamali at
pinsalang naidulot ng marahas na paghahari ng diktadurang
Marcos. Isinususog dito na walang katapusan ang laban para
sa katotohanan at katarungan, laban sa kasinungalingan, sa
mali, sa masama, sa marahas, at di-makataong paraan ng
pagpapatakbo ng bayan.
Tatlumpu’t anim na taon na ang lumipas mula nang bumagsak
ang diktadura. Pero hanggang ngayon, wala pa ring nalilikha
ang Commission on Higher Education (CHED) at Department of
Education (DepEd) na mga kurso o asignaturang nakatutok sa
pag-aaral ng Batas Militar. Taon-taon, tuwing anibersaryo ng
Martial Law, kalimitan nang kabuntot na balita ang paniningil
ng iba’t ibang organisasyon kung bakit hindi kasama sa
kurikulum ang pag-aaral tungkol dito. Hanggang ngayon,
wala pa ring hiwalay na asignatura o kurso para sa Martial
Law. Hindi pa rin kasama sa mga kurikulum at teksbuk ang
mga impormasyon tungkol sa Batas Militar. Hindi na marahil
kalabisan sabihing, ang layunin ng DepEd at CHED na gawing
kritikal ang kabataan ay lip service lamang.
Halimbawa, sinasabi ni DepEd Secretary Leonor Briones
na sa Grade 2 pa lamang ay tuturuan na ng mga konsepto
ng karapatang pantao at demokrasya ang mga bata, mga
konsepto na kaugnay sa Martial Law. Ang layunin, aniya, ay
maging kritikal ang kabataan. Isinama na rin daw sa Grade
6 ang isang bahagi, ang tungkol sa diktadura, pero hindi
lang sa Pilipinas kundi sa buong mundo. Rerebyuhin din daw
ang mga aklat pangkasaysayan at isasama ang pagtalakay
sa iba’t ibang administrasyon sa Pilipinas, hindi lang ang
kay Marcos. Lip service man o sinserong paninindigan,
magkakaalaman at huhusgahan ito batay sa aktuwal na
praktika ng bagong administrasyon.
Dahil iba na ang ihip ng hangin ngayon, madaling maintindihan
ang adyenda ng anak ng diktador, na “linisin” ang kanilang
pangalan at rebisahin ang kasaysayan. Noong taong 2020 pa
 lamang, nananawagan na ang anak ng diktador na baguhin
ang mga aklat dahil “puro kasinungalingan” daw ang itinuturo
sa kabataan tungkol sa kanilang pamilya. Salo naman ng
kapatid na senadora, “We will not revise anything, all we will do
is to make know, make public what we know, our side of the story,
which we have perhaps been remiss in not telling simply because
we were scared of the traditional media, of all the abuse, diatribe,
the insult.” (ABS-CBN News, 1 June 2022)

Kaya ito’y isang paanyaya sa lahat. Itanghal din natin ang lahat
UNANG BAHAGI:
ng ating nalalaman. Pasiglahin natin ang diskurso at kontra-
diskurso sa Batas Militar. Sabi nga ng bagong hirang na Press
MGA LEKTURA
Secretary Trixie Cruz Angeles, “Mahalaga po ang diskurso, in
fact kaya po lumalaganap ‘yung mga ganoong klase ng ideya
ay dahil sa kakulangan ng diskurso… The point of the matter is
to allow discourse and that is what free speech is about.” Hindi
kailanman dapat ipinagbabawal ang talakayan at pagsusuri sa
kasaysayan. Nangangailangan, ani Angeles, ng diskurso ang
lahat ng idea (GMA News Online, 31 Mayo 2022).

O, ayan ha, malinaw!

Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

10
 KASAYSAYAN NG
Batas Militar AT
REBISYONISMONG
HISTORIKAL
Rowena Reyes-Boquiren, Ph.D., retirado
Unibersidad ng Pilipinas Baguio

21 Setyembre 1972. Ika-50 taon nang apektado tayo ng

Batas Militar na inilatag ng dating pangulong si Ferdinand E.
Marcos Sr. (FM). Ibinabahagi ang pagsusuri sa nagpapatuloy
na mapangahas na pag-aangkin ng iginagalang na katayuan
sa kasaysayan. Rebisyong historikal ang malaking hamon sa
ating lahat.

Saklaw at Layunin
Kasaysayan ng Batas Militar (tutukuying BM sa papel) na ang
konteksto ay sa panahon at kapuluan ng Pilipinas. Karanasan
ng lipunan ang binalikan upang suriin, linawin, pagyamanin
at/o iwasto ang dapat upang maunawaan kung bakit at
paano lumitaw ang magulo at mapanghating mga pananaw
sa kamalayang pangkasaysayan ngayon.

Bakit nga ba pabalik-balik ang rebisyonismong historikal

na programang pangkamalayan mismo ng estado noong
namumuno si Marcos, inilantad hanggang patalsikin siya
noong 1986, at ibinabalik ngayon sa nagaganap na pagbawi
sa kapangyarihang pampolitika?

Kasaysayan ng Batas Militar

Napakarami nang naisulat at nalimbag, naibahagi bilang
video, at naisagawang malikhaing mga pagtatanghal ng
samot-saring bahagi ng kasaysayan ng karanasan natin sa

13
 BM sa panahon ni Marcos. Isang kronolohiya ang binuo ko
na isinasama ang panahong kolonyal hanggang sa ilalim ng
ikatlong Republika dahil hindi naiiba, kung hindi nagpapatuloy
lamang, ang batayang katangian ng kalagayan ng Pilipinas.
Higit na matagal at malalim na konteksto sa pagpapanahon
ang isinama bago mag-1972 hanggang ngayon, hindi lang
1986, dahil sa paggulong ng mga taon, hindi iba ang diwa at
layunin ng nagsalimbayang puwersa ng estado at kilos ng
mamamayan.
hangganan ng kasarinlan (1946-1972), (2) sa ilalim ng Batas
Militar nang may pag-igting ng kilusang bayan (1972-1986),
at (3) pag-angat at pagpapalakas sa bansang estado mula
Rebolusyong People Power (1986 hanggang ngayon). Ito
ay nasa “Aralin 10: Hamon at Tunguhin ng Kapangyarihang
Bayan” sa Kasaysayang Bayan (ADHIKA 2016). (Sinulat ko ang
unang nabanggit na materyal, kasama naman ng dalawa
pang awtor sa ikalawang sanggunian.)

Sa Kronolohiya, may pag-iiba sa apat na kolum – panahong

pambansa at partikular, gayon din ang kaganapan sa hanay
ng estado at kilusang bayan. Sa bawat hanay (o row) naman PANA KAGANAPAN
ang mga kaganapan mula panahong kolonyal hanggang HON
kasalukuyan. Nasa ikalimang kolum ang buod ng tipak (o

PARTIKULAR
PAMBANSA
cluster). Matutulungan tayo sa pagbagtas sa kaganapan sa
hanay ng estado at ng kilusang bayan. Hindi na ilalahad kung Hanay ng Kilusang bayan
estado
ano ang detalye ng mga kaganapan. Tuon sa pagtalakay
ay kung paano ba susuriin ang nilalaman ng kamalayang
pangkasasayan, kung paano ba ito inaabot ng impluwensiya

16 dT – 1946
ng mga puwersang nagtutunggalian, at kung ano ang epekto

Republika dahil sa hindi nalulutas na mga batayang suliranin ng lipunan

*Pagpapatuloy ng mga kilusan mula panahong kolonyal at sa ilalim ng
ng rebisyonismong historikal sa kaalamang pangkasaysayan
ng mamamayan. Estadong kolonyal

Kronolohiya: Batas Militar Kilusang nativistic,

Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

milyenaryan, agraryo;
Iba’t ibang pagkilos ang naganap sa kasaysayan kung Himagsikan laban sa
bakit mainam alamin ang ugat ng tunggalian ng estado at kolonyalismo; pagtatag

1946
Republika ng Pilipinas
mamamayan na humahantong sa pagtatakda ng Batas Militar, ng Partido Komunista
may batayan man o wala. May mga kilusang nagtaguyod ng ng Pilipinas (PKP, 1930);
pagbalik sa tradisyon (nativistic at revivalistic, milyenaryan), HUKBALAHAP o Huk;
paglabang agraryo at ng mga mangggawa, anti-piyudal, Samot-saring
Magkakasunod na

1945-1965
anti-kolonyal, o naugnay kahit sa partidong sosyalista o

1946 – 1965
pamunuan: Roxas, demonstrasyon, protesta
komunista sa pagharap sa kapitalismo at imperyalismo, at di Quirino, Magsaysay, at welga ang inilunsad ng
maihihiwalay ang usaping pangkapayapaan sa mga pagkilos Garcia, at Macapagal iba’t ibang progresibong
sa panahong kontemporaneo. kilusang bayan laban sa
malalaking kapitalistang
Naibuod ang maagang kilusang bayan sa “History of Pilipino at imperyalismong
Colonialism and Struggle: Local Streams in Philippine Estados Unidos
1935-1940

FM sa kaso ng
Nationalism,” Ibon Philippine Educators Training, Baguio, 1999. pagkamatay ni
Mula 1946 naman sa ilalim ng ikatlong Republika ng Pilipinas, Nalundasan
tinalakay ang tunguhin bilang (1) panahon ng pagsubok sa

14 15
 FM unang administrasyon Masaker ng mga

*Pagsisimula ng paniniil sa mga magsasaka na pinaghihinalaang

1941-1942
bilang Pangulo magsasakang pinaghinalaang

*Pagpapatuloy ng mga kilusan mula panahong kolonyal at sa ilalim ng Republika dahil sa hindi nalulutas na mga

militante, at pagtatatag ng Partido Komunista ng Pilipinas

FM bilang bahagi ng sumisimpatya sa Huk (1966)
USAFIP; “This nation can be great at masaker ng mga kasapi ng
again.” Lapiang Malaya (Valentin de
los Santos 1967);
1942 Abril - Agosto

Muling tatag na PKP (1968)

nakulong ng Kilusang nativistic, Proyektong pang-

1965 – 1969
Hapones; milyenaryan, agraryo; imprastruktura batay sa
Himagsikan laban sa kabi-kabilang utang Malayang Pagkakaisa ng
kolonyalismo; pagtatag (hal. World Bank, Kabataang Pilipino (MPKP,
ng Partido Komunista International Monetary 1967); Samahan ng
ng Pilipinas (PKP, 1930); Fund o IMF) Demokratikong Kabataan
HUKBALAHAP o Huk; (SDK, 1968);
ASEAN, PHILCAG sa
1942-1944

naging pinuno ng Vietnam Movement for the

batayang suliranin ng lipunan

yunit ‘Ang Maharlika’ Krisis sa matinding Advancement of
Samot-saring
inflation, pagbagsak ng Nationalism (MAN, 1967);
demonstrasyon, protesta,
kabuhayan
at welga ang inilunsad ng
1946 – 1965

iba’t ibang progresibong Propaganda sa pelikula

kilusang bayan laban sa
1944-1945

malalaking kapitalistang FM ikalawang Malayang Samahan ng

balik USAFIP administrasyon Kababaihan (MAKIBAKA,
Pilipino at imperyalismong
Estados Unidos 1970)
Constitutional Convention

* Kalagayan vs. batayan ng BM hanggang 1980

First Quarter Storm
(FQS, 1970)
Pagbomba sa Plaza

1971
1949-1959

FM bilang kinatawan Diliman Commune (1971)

Miranda
Militanteng kilos protesta
3 termino
Pag-angkop (makabayang

1969-1973
Pagsuspinde ng writ of sining, teatro),
habeas corpus Malikhaing pag-iwas sa
Student Cultural hulihan
Association of the Batas Militar
1959-1965

Philippines (SCAUP, 1961); Militanteng pahayagan

FM bilang Senador (Proklamasyon 1081) (underground),
Kabataang Makabayan
(KM, 1964); Malayang “iligtas ang Republika” at Patuloy na pag-oorganisa,
1972

Samahan ng Magsasaka “itatag ang isang Bagong pagmobilisa, kilos protesta

(MASAKA, 1964) Lipunan.” (sektoral: rali, martsa,
Rebisyonistang panulat demonstrasyon, welga;
(propaganda) sining; pamamahayag)

16 17

Parliamentary election
1984
Economic collapse
Discovery of fake war medals
1986
1973-1986
Snap election, pandaraya
Pebrero
EDSA o People Power
Revolution
Administrasyon nina Corazon
Aquino, Fidel Ramos, Joseph
Estrada, Gloria Arroyo, Benigno
Simeon (BS) Aquino III
Freedom Constitution (1987)
Low Intesity Conflict/ National
Reconciliation/ Autonomous
Regions
1986-2016
Kasunduang pangkapayapaan
(Ramos-MNLF)
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Oplan Bantay Laya (2002) ni
Arroyo
Proklamasyon 1017 (Pebrero
4, 2006) ni Arroyo
Oplan Bayanihan sa ilalim ni
BS Aquino
Administrasyon ni Duterte
2016-2021
NTF-ELCAC
Anti-Terror Law
Pagpapatuloy na may pagtindi
ng rebisyonismong historikal
18
LABAN, Pusyon Bisaya, Malayang Samahan ng
* Pagtatasa sa nagawa mula noong BM
FM ikalawang
hanggang pagpapatalsik kay Marcos
Bicol Saro Mindanao Kababaihan
administrasyon (MAKIBAKA, 1970)
Alliance;
ACT, AHW, COURAGE
First Quarter Storm
Constitutional Convention
(FQS, 1970)
1971
Pagbomba sa Plaza Diliman Commune (1971)
*Pagsasanib ng pagkilos Miranda
ng sambayanan ng iba’t Militanteng kilos protesta
ibang sektor sa maraming Pag-angkop (makabayang
1969-1973
lugar, at ng EDSA People sining, teatro),
Power Pagsuspinde ng writ of
habeas corpus
Malikhaing pag-iwas
sa hulihan
Batas Militar
administrasyon mula C. Aquino hanggang Duterte.
(Proklamasyon 1081) Militanteng pahayagan
* Ihambing ang tunguhin sa mga sumunod na
(underground),
“iligtas ang Republika” at
Oakwood Mutiny (2003)
1972
“itatag ang isang Bagong Patuloy na pag-oorganisa,
Lipunan.” pagmobilisa, kilos protesta
Pag-raid sa Daily Tribune,
(sektoral: rali, martsa,
paghuli sa mga kritiko
Rebisyonistang panulat demonstrasyon, welga;
(David, Beltran, Batasan 5;
(propaganda) sining; pamamahayag)
2006)
Reform the Army
Fortuna (2005), Burgos Movement (RAM)
* Pagtatasa sa nagawa mula noong BM
hanggang pagpapatalsik kay Marcos
(2007), Bayan 6,
Maguindanao (Ampatuan) FM ikatlong Basic Christian
Communities (BCC)
1973-1980
massacre (2009); Morong administrasyon
(2010)
TFD, EF, FW, UM
1973-1986
Referendum, pagbabago
sa Saligang Batas (1973) Hunger strike
ZOTO, martsang Gelmart,
welgang La Tondeña
LFS, YND;
Pagpatay kay Benigno S. Chico dam at CRC;
1981
Itinutuloy pero
Aquino
pinakamatinding paniniil
FLAG
at kahirapan sa gitna ng
pandemya Batis: Rowena R. Boquiren, Ph.D. Setyembre 9, 2021
19
 Sa pagtitipak ng datos, naging tunguhin ng kasaysayan ang
sumusunod:
1. Ika-16 na dantaon - 1965: Pagpapatuloy ng mga
kilusan mula panahong kolonyal at sa ilalim ng
Republika dahil sa hindi nalulutas na mga batayang
suliranin ng lipunan; BM noong Setyembre 21, 1944;
pagkatao ni F.E. Marcos
2. 1965 - 1969: Pagsisimula ng paniniil sa mga magsasaka
na pinaghinalaang militante; paghuli kay Valentin
De los Santos ng Lapiang Malaya, at pagkatatag ng
Partido Komunista ng Pilipinas noong 1968
3. 1969 - 1980: Totoong kalagayan vs. batayan ng
pagtatakda ng BM mula 1972
4. Mula BM - 1986: Pagtatasa sa kalagayan na humantong
sa pagpapatalsik kay Marcos
5. 1986 – kasalukuyan: paghahambing sa administrasyon
mula C. Aquino hanggang Duterte at kilusang bayan
Sa progresibong pananaw, hindi pa tapos ang mga
paghihimagsik dahil may paniniil bilang instrumento ng
estado, kolonyal man o sa ilalim ng Republika. Natatangi
ang ilang aspekto ng pagkatao at mga naging balakin ni F.E.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Marcos, kasama na ang proyekto niyang magtakda ng BM para
sa minithing lipunan (Bagong Lipunan). Ito ang dahilan kung
bakit sa palagay ko, dapat ilagay sa mas malawak na tunguhin
ng kamalayang kasaysayan ang pagsusuri sa ugnayan ng
estado at ng mamamayan, pinatingkad pa ng karanasan natin
sa Batas Militar sa ilalim ng pamumuno ni Marcos.
Rebisyonismong Historikal
Tatlo ang pangkalahatang idea kaugnay ng paksa:
1. Ang rebisyonismong historikal ay mas maagang
sinimulan bilang programang pangkamalayan ni F.
E. Marcos kahit bago mag-1972.
Hindi ideolohiyang ipinalaman sa mga
pampropaganda niyang mensahe sa publiko at mga
20
sulatin nang nailatag niya ang Batas Militar. Kung
titingnan ang mga datos, at dahil tayo’y nakabatay
sa pananaliksik at ginagabayan ng agham, panahon
pa man ng okupasyon ng Hapon nang ginawa na
niyang bida ang sarili sa mga kuwento: pamumuno
sa yunit ‘Maharlika’ (kaya nagkaroon ng Maharlika
Hall sa Malacañang at kahit mga tagasuporta niya
ngayon ay nagmungkahi pang gawing Maharlika ang
pangalan ng bansa, o kaya’y Maharlika ang pangalan
ng partidong pampolitika at mga organisasyon at
pangalan ng programa sa telebisyon at kompanya sa
pamamahayag), pagkakaroon niya ng mga medalya
dahil naging bayani, ayon daw sa USAFIL, na sinalihan
niya subalit inalis din siya dahil napatunayang hindi
totoo ang mga datos. Kahanga-hanga ang pag-angat
ng katayuan niya sa politika bilang senador sa mga
sumunod na panahon (tatlong termino). Pagkatapos,
sa unang termino bilang pangulo (1965), naideklara
na niyang, “This nation can be great again.”
Kahit malayo pa ang magaganap na panahon ng BM,
nai-“tadhana” na niya, isinulong sa mga galaw niya,
na siya ang lilitaw na “pinakamagaling” na pinuno.
2. Hindi lamang si Marcos, kundi kahit ang ibang naging
pangulo, ang namuno sa diwa ng represyon, taliwas
sa batayang paggalang sa karapatang pantao na
nasa Saligang Batas.
Hindi lamang tumagal mula 1972 hanggang 1986
ang karanasan sa Batas Militar, gayon din sa
rebisyonismong historikal. Nagpapatuloy pa ito.
Hindi pa tapos ang rebolusyon sa panahon natin,
umigting pa ang sagka na makamit ang tunay na
soberanya at estratehikong pasulong na pagbabago
sa kalagayan ng Pilipinas. Naiwawaksi sana ang mga
pampagulong kaisipan.
3. Ang nararanasan nating rebisyonismong historikal
ay pinakamatindi ngayon, sukdulan sa pagbaligtad
sa batas at makataong pagpapahalaga.
21
 Ang naihaharap sa ating mga datos, puwedeng may
katotohanan, wala, kulang, batay sa paniniwala, nakakagulo,
hindi alam kung alin ang paniniwalaan, kulang o may
kaguluhan. Ang justification ay maaaring sapat o magulo o
baluktot. Ang hungkag sa katotohanan, taliwas sa paniniwala
at lusaw sa pagpapatunay ang huwag sanang mangibabaw.
Kung ilalagay sa epistemolohikal na larangan ang diskurso
ng akademya, sinusuri natin ang katotohanan, paniniwala
at pagpapatunay (truth, belief, at justification). Ang tatlong
elementong ito ang binabaybay sa pagpapalitaw at
pagpapalalim ng kaalaman.
Paggamit sa metodolohiyang pangkasaysayan ang
maglilinaw kung ano nga ba at paano nilikha, ginawa, at
nagpapatuloy pang gawin ng mga kaanib sa awtoritaryan na
pamumuno, ang pagrebisa sa kasaysayan. May tatlong salik
ang historyograpiya:
HISTORIAN
HISTORIcal
SOURCES
problem
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Core elements of historical methodology:
HISTORIcal HISTORIcal philosophy
METHOD knowledge of HISTORy
Heuristic Phase > Historical Criticism > Hermeneutic Phase
Batis: R. R. Boquiren, Ph.D., “The Nature and Scope of History as a Social
Science,” University of the Philippines Baguio, 2003.
Sa pag-uugnay ng paksa (o historical problem) at batis
(sanggunian o sources), gawain ng historyador na mangalap
at magsuri sa mga batis, gawin ang sapat at angkop na
mga pamamaraan upang tiyakin na mapaninindigan ang
paggamit ng mga batis (ilatag ang napatunayang wasto na
“facts”), at sagutin ang hinahanap sa paksa (magkaroon ng
22
interpretasyon). Mula sa pamamaraang pangkasaysayan
(historical method), may maidaragdag siya sa kamalayang
pangkasaysayan (historical knowledge) na pinagmumulan
ng kaniyang interes, sa simula pa lang, bilang kaalaman ng
lipunan. Napayayaman niya ang kamalayang pangkasaysayan
batay sa kaniyang mahusay na pananaliksik. Ang pananaw sa
kasaysayan (o philosophy of history) naman ng historyador
ang gumagabay sa kaniyang pangkabuuang pag-unawa
sa kaniyang disiplina sa akademiya at lipunan. May apat na
halimbawa ng “test” na ginagawa sa historyograpiya (nasa
text box).
AUTHENTICITY of the SOURCE/ VERACITY
or TRUTHFULNESS of the SOURCE / tunay, hindi fake ang
batis (source) at ang datos/ kapanaligan
VALIDITY / tapat, talagang totoo sa labas
at kabuuan ng batis (source) o ebidensya
CREDIBILITY / mapaniniwalaan, kayang gawin
ng witness ang sinasabi niya
RELIABILITY / maaasahan, ano man ang paraan
ng pagsusuri at ilang beses man ulitin
Dahil may panukat tayo sa ating kamalayang pangkasasayan
kung ano ang totoo, ayon sa paniniwala at napatutunayan,
kasama sa pananaw natin kung ano ang makabuluhan bi-
lang bahagi ng lipunang Pilipino, kung ano ang may saysay.
Paglilinaw ni Prop. Zeus A. Salazar, ang “kasaysayan” ay
galing sa “saysay,” “karanasang may saysay sa isang grupo
ng tao” (mula sa “Kasaysayan ng Kasaysayan Bilang Disiplina sa
Pilipinas” nasa Navarro, Rodriguez, at Villan, ed., 1997).
Suriin natin ngayon kung saan mapangahas ang
rebisyonismong historikal sa karanasan natin sa BM noong
pamumuno ni F. E. Marcos hanggang ngayon.
23

A. Batayan sa pagdeklara ng BM
• Petsa: naisulat na Setyembre 21, mas maaga bago
inanunsiyo noong Setyembre 23 upang hulihin at
ikulong muna ang mga kritiko bago sila magtago;
naiayon sa BM noong 1944 (Setyembre 21 din)
• Kadahilanan: magulo daw – take-over ng CPP-NPA,
rebelyon ng MIM, pagbomba sa iba’t ibang pook at
sa Plaza Miranda
• Layunin: Iligtas ang Republika!
• Nagsagawa: paksiyon nila Enrile at Ver
• Petsa: may mga nagsasabing Setyembre 23 (Sabado)
ang dapat tukuying opisyal na petsa ng dokumento,
o mas maaga pa (Setyembre 17 naihanda na rin ang
dokumento), o dahil Huwebes at Biyernes (Setyembre
21 at 22) ay may mga opisina at pagkilos pa. Ang totoo,
nagsimula ang mga hulihan noong Setyembre 21,
nakalagay na petsa sa dokumento ay Setyembre 21, at
naglalaro na talaga sa isip ni Marcos ang petsa noong
Setyembre 21, 1944 nang ideklara ni Jose Laurel (pangulo
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
noon) ang Proklamasyon 29 bago mangyari ang huling
laban ng Hapon at Estados Unidos sa Pilipinas. Higit na
naipaabot sa taumbayan (radyo at telebisyon) noong
Setyembre 23 na Batas Militar na.
• Mula sa mga bagong inaral na sanggunian (halimbawa,
diary ni Marcos, Enero 28, 1970, ayon sa pagbanggit
sa lektura ni Prop. Ambeth Ocampo), pagkatapos na
batuhin si Marcos sa isang pulong sa Kongreso, dapat
nang paghandaan ang terorismo, at isa sa maaaring
gamitin ay ang pagdeklara ng suspensiyon ng “writ
of habeas corpus” na mas katanggap-tanggap ng
taumbayan. Umiigting ang mga kilos protesta lalo na sa
Kamaynilaan na umabot sa First Quarter Storm noong
1970, nangyari ang pagbomba sa Plaza Miranda na
nasundan ng suspensiyon ng “writ of habeas corpus”
24
noong Agosto 21, 1971. Nagpatuloy at lumawak ang
inabot ng pag-oorganisa at militanteng kilos protesta
sa sentro ng maraming lungsod kahit may suspension
ng “writ.”
• Nagsagawa ng drama ang paksiyon nila Enrile na
tinambangan (in-ambush) siya noong Setyembre 22,
1972. Paglipas ng maraming taon, inamin niyang hindi
totoong may tambang, ngunit sinabi ulit na totoo ang
nangyari.
• Bilang layunin sa pagtatakda ng BM, hindi sapat na
batayan ang sinasabing napipintong pag-atake ng
Communist Party of the Philippines – New People’s
Army (CPP-NPA). Sa pamamagitan ng panukat ng mga
mamamahayag, nakikita kung ano ang mga balita na
naiuulat mula sa iba’t ibang lugar ng bansa, gaano kalaki
ang nakukuhang espasyo ng balita sa pahayagan (ayon
sa “inch”), at kung saang bahagi ng pahayagan inilalagay
ang balita. Kung hindi pa matindi ang mga pangyayari,
sa loob at mga huling pahina lang ng pahayagan may
panaka-nakang balita ng labanan ng militar at NPA, kung
mayroon man. (Ang gawaing panukat sa kahalagahan
ng balita ay natutunan ko sa kursong History 116 tungkol
sa Philippine Nationalism mula sa mga kaklase na buhat
sa Institute of Mass Communication.)
• Tungkol sa pagbomba sa Plaza Miranda (Agosto 21, 1971),
nabalewala na ng Supreme Court ang pagbintang sa
pinuno ng CPP, bagama’t ito ang kaganapan na ginamit
na batayan upang itakda na nga ang BM. Sinimulang
damputin ang mga kritiko.
• Totoong nagsimula na ang rebelyon (Mindanao
Independence Movement o MIM) ilang buwan
pagkatapos ng Jabidah Massacre (sa Corregidor,
1968), subalit may ibang anggulo ang pagtatasa sa
tunay na layunin sa pagsasanay ng mga Muslim:
bakit may nangyaring gulo at ano ang implikasyon
ng Jabidah Massacre.
25
 Mula sa aklat na Presidential Plunder (Jovito R. Salonga
2000), mga paraan ng mga crony na kasama ni Marcos sa
B. Suporta ng mamamayan pangangamkam ng yaman ang sumusunod:
• Boluntaryo bang lumahok/nagsuporta, o takot?
• PD 86 (Disyembre 1972) Barrio napalitan ng Juan Ponce Enrile Rodolfo Cuenca
Barangay (citizens’ assembly)
Antonio Floirendo Sr. Manuel Elizalde Jr.
• “Disiplina ang kailangan,” “Bagong Lipunan”
Eduardo “Danding” Cojuangco Ricardo Silverio
• Referendum
Roberto Benedicto Herminio Disini
• Crony capitalism: Oligarkiya, militar, warlords
Lucio Tan Peter Sabido
Geronimo Velasco Eniquez and Panlilio families
• PD 86 (Disyembre 1972): Barrio bilang pinakabatayang
saklaw ng bayan/lungsod, ay pinalitan ng Barangay na Roman “Jun” Cruz
may citizen assembly bilang paraan ng pamamahala
na may paglahok ang mga residente. Prinsipiyo
ng demokrasya ang ginagamit na gabay subalit 1. Creating monopolies and putting them under the
awtoritaryang pinasusunod ang mga residente sa mga control of cronies;
tagubilin at gawain.
2. Awarding loans to cronies from government
• Pagpapasunod sa mantra ng awtoritaryang pamumuno: banking and/or financial institutions;
“Disiplina ang kailangan” kaya’t may hangganan ng
oras kung nasa labas, restriksyon sa pagsasama-sama 3. Forced takeovers of various public or private
o pulong kung walang paalam sa pinuno ng barangay; enterprises, with a nominal amount as payment;
“Bagong Lipunan” ang mithing itatag sa ilalim ng BM.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

4. Direct raiding of the public treasury and

• Pagkakaroon ng referendum bilang instrumento ng government financing institutions;
paglahok ng mamamayan, ang mga usapin ay naisuma
5. Issuance of Presidential decrees or orders, enabling
lang sa simplistikong sagot; walang bukas na talakayan.
cronies to amass wealth;
• 1973: tanggapin ang Konstitusyon o hindi?
6. Kickbacks and commissions from enterprises doing
• 1976: ituloy ang BM o hindi? business in the Philippines;

• 1978: IBP eleksiyon o boykot?
• Hindi sinuportahan ng mayorya ng mamamayan; may
mga nagboykot o hunger strike (kahit si Ninoy Aquino
habang nakakulong).
7. Use of shell corporations and dummy companies to
launder money overseas;
8. Skimming of foreign aid and other forms of
international assistance; and

• Pagkakaroon ng mga crony na kinikilala ngunit hindi 9. Hiding wealth in overseas bank accounts using
napatutunayan ng korte sa kanilang tunay na bahagi pseudonyms or code names.
sa negosyo at politika.

26 27
 Hanggang ngayon ay nariyan pa sila sa pangingibabaw sa
negosyo, pati ang mga tanyag na warlord noon. Kung nag-
iba na ang porma ng mga nagpatuloy ng pamumuno sa
pamamagitan ng mga anak at apo, nangingibabaw pa rin ang
mga pamilyang tradisyonal na politiko.
C. Programa sa ilalim ng BM
Nagtatag ng mga bagong institusyon at polisiya.
Naisagawa ba ito? Nagtagumpay ba sa layunin?
Nailigtas ang Pilipinas/nalutas ba ang suliranin sa
kaguluhan?
• Matinding pangungutang (World Bank, IMF)
kasabay ng presidential plunder
• edifice complex
• NLEX/San Juanico bridge/overpass/light rail,
rutang Maynila-Cavite
• Programa sa agrikultura: Green Revolution/
miracle rice, golden kuhol
• Huwad na repormang agraryo
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
• Sa tagal ng pamumuno ni F. E. Marcos, talagang marami
nga ang proyektong impraestruktura, bagama’t
nakabatay sa maarami ring utang (sa World Bank at
IMF) at pangungupit. Karaniwang ikinakabit sa mga
proyekto noon: “utang kapital, kita, kupit.” At mula
sa isang kolumnista, “He needed wealth to acquire
power, and he needed power to acquire wealth” (De
Quiroz 1999).
• Sub-standard ang konstruksiyon (Cultural Center of
the Philippines, 1966), mabilisan kaya may natabunang
169 na maggagawa (sa Manila Film Arts Center;
Nobyembre 1981), o Bataan Nuclear Plant (1976-1984)
na hindi ginamit dahil maraming matinding usapin
kung ligtas o hindi, pero pumapatak ang metro ng
utang. Dahil hindi maayos ang pagkagawa, madalas
din ang pagkumpuni (repair).
28
• Mga tulay at daan. Halimbawa ang NLEX, tulay ng
San Juanico; balak na pag-uugnay ng Manila Bay
hanggang Cavite, nangyayari ngayon (land reclamation
o tambakasyon sa Manila Bay mula Bulacan, Maynila,
Pasay, Paranaque, Las Piñas, kasama ang Bataan,
hanggang Cavite).
• Mga programa sa agrikultra, tulad ng pagtatanim
ng high yielding variety (HYV, gaya ng IR8) sa
unang administrasyon ni Marcos, sa pangunguna
ng International Rice Research Institute para sa
nailunsad na “Green Revolution” sa mahihirap na
bansa. Tatlong beses ang dami ng ani kaya tinawag na
miracle rice, subalit nangailangan ito ng paggamit ng
abono, pestisidiyo, patubigan, at higit na intensibong
gawain sa pag-aalaga ng tanim. Naging higit na
magastos ang pagsasaka; nabaon sa utang ang mga
nagtatanim ng palay.
• Paglipana ng golden kuhol noong dekada 1980
(Pomacea canaliculata) bilang dagdag na nutrisyon ng
mga magsasaka, subalit naging peste sa palayan.
• Huwad na repormang agraryo (PD 27) dahil sa halip na
maipamahagi ang lupang sakahan ng palay o mais sa
mahihirap na nangungupahan, natransporma ang mga
iyon ng mga pribadong nagmamay-ari bilang taniman
ng niyog, o kaya’y ibang paggamit tulad ng para sa
resort (para sa pribadong turismo).
D. Pag-unlad ba o bumagsak ang ekonomiya?
Bumagsak talaga, lubog sa utang...
Magandang balikan ang mga datos at pagsusuri...
29
 Datos mula mismo sa World Bank (1916) na masusing
sinundan at inaral ng mga ekonomista ang nagpatunay na sa
tatlong termino ng pamumuno ni Marcos ay bumagsak ang
kalagayang pampinansiya at katayuang pangkabuhayan
ng bansa.

Batis: World Bank

E. Mga sulatin ni Marcos

• Ano ang layunin?
Batis: World Bank
• Ano ang diwa?
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

• Paano isinulat at ibinahagi?

Bago itakda ang BM, nailabas ang Today’s Revolution:

Democracy, unang aklat na nagtalakay sa hinagap para
sa lipunang may demokrasya, na nais makamit sa
makabagong rebolusyon na kailangan ngayon, ayon sa
kaniya (1971). Sinundan ito ng Notes on the New Society (1973)
na nagpaliwanag pa kung paaano isusulong ang Bagong
Lipunan sa panahon ng Batas Militar.

May proyektong kasaysayan din si Marcos, ang Tadhana: The

History of the Filipino People, na binalak na may maraming
bolyum subalit ang natapos ay apat lamang dahil inabutan
na ng pagpapatalsik sa kanila. Unang lumabas ang Tomo 2,
Bahagi 1 (Encounter 1565-1663) noong 1976, habang ang tatlo
pang bolyum ay nailabas bandang 1980s na.
Batis: World Bank

30 31
 BUOD
Ilang paalala sa pagsusuri at interpretasyon.

Hindi madaling mapapaniwala ang historyador, upang

maging makabuluhan sa mga nagpapahalaga sa kaalamang
pangkasaysayan.

(To be skeptical is a basic reminder in researching, writing,

analyzing, and re-writing to re-interpret history; be critical,
research- and evidence-based, guided by science.)
• Kung ang kuwento (o naratibo) ay maigsi, mayroon
bang hindi naipaliliwanag (may mga tanong na hindi
nasasagot; mayroon bang mga gap)? Ano at bakit
may hindi ibinabahagi?
• Hindi ba binabanggit ang datos dahil may itinatago,
may interes na pinoproteksiyunan, o talagang
ang sanggunian ay walang kasanayan o interes sa
hinahanap na kaalaman?
• May pagbaluktot kung may mga datos na ayaw
ibahagi.
• Lalong hindi tinatanggap kung sinasadyang
Siyempre, may mga tagasulat (ghost writers) si Marcos para baguhin ang kuwento o naratibo, may sariling
“script” ang nagsulat — dapat may katotohanan,
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

sa mga aklat na ito – mga historyador, mga kilalang guro sa

humanidades, panitikan, at wikang Ingles, may manunulat.
Sinundan ang idea na nailatag niya, ang manunulat ay umayon
sa kaniyang wika at estilo, at may tagarepaso kung nakuha
nga ang nais na laman at estilo ni Marcos bago ilimbag ang
mga aklat. Sa haba ng panunungkulan niya bilang pangulo ay
marami talaga ang naisulat na may gamit pampropaganda.
Ang unang dalawang aklat ang pinagmulan ng mga pabatid
at paalala sa publiko. Maging sa Civil Service Examination
mula sa karanasan ko (1977), mga tanong sa gramatika,
komprehensiyon, kaalaman sa mga batas at gobyerno ang
kaisipang mula sa dalawang aklat. Epekto sa kamalayan ay
tila pinupukpok sa utak ng tao ang kautusan at pamantayan
ng “bagong lipunan” na sumusunod sa “disiplina.”
ayon sa katanggap-tanggap na paniniwala, at
napatutunayan ang naratibo (sapat ang ebidensiya
at lohikal na magkakaugnay).
• Rebisyonismong historikal ang dumaloy na may
epekto sa kamalayan — 24 taon sa ilalim ng
pamumuno ni F. E. Marcos, 50 taon na mula nang
ilatag ang Batas Militar (kahit sa administrasyon ng
mga sumunod na pangulo) – ginagamit sa represyon
ng estado (dominanteng puwersa sa pamumuno).
• Naaayon sa katotohanan, paniniwala, at
pagpapatunay (truth, belief, at justification) ang
layunin sa pag-unawa sa panahon ng Batas Militar,
sa tulong ng metodolohiyang pangkasaysayan.

32 33
 Walang espasyo ang rebisyonismong historikal sa mga
hamong hinaharap ng Pilipinas.
Bawiin ang kasaysayan!
Ipagtanggol ang kamalayang naglilingkod sa bayan!
SANGGUNIAN
Boquiren, Rowena R., Atoy Navarro, at Edgar Rosero. 2016. “Aralin 10: Hamon
at Tunguhin ng Kapangyarihang Bayan.” Nasa Kasaysayang Bayan.
ADHIKA.
Boquiren, Rowena R. 1999. “History of Colonialism and Struggle: Local
Streams in Philippine Nationalism.” Ibon Philippine Educators Training.
Baguio.
Boquiren, Rowena R. 2003. “The Nature and Scope of History as Social
Science.” UP Baguio.
Chua, Michael. 2021.“Ang Dapat na Tadhana ng Tadhana: Isang Muling Sulyap
sa Pamana ng Intelektwal na Produksyon ng Diktadurang Marcos Ukol
sa 17-18 Siglo.” Facebook, May 6, 2021, https://www.facebook.com/no
tes/774278963131925/?paipv=0&eav=AfZwZL3UECYYAJMlomXTWAlX
cXu4opweXbyXlzaH54XYmD1lgMyl-0MDHzdodfXE46Y
De Quiros, Conrado. 1997. Dead Aim: How Marcos Ambushed Philippine
Democracy. Manila: Foundation for Worldwide People’s Power.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Lico, Gerard. 2020. Edifice Complex: Pure, Myth, and Marcos State
Architecture. Quezon City: Ateneo De Manila University Press.
Salonga, Jovito R. 2000. Presidential Plunder: The Quest for the Marcos Ill-
Gotten Wealth. Quezon City: U.P. Center for Leadership, Citizenship and
Democracy.
34
SA MGA NILUBID NA KUWENTO
NAGSIMULA ANG LAHAT:
Ang mga Retokadong Talambuhay ni Ferdinand Marcos Bilang
Pundasyon ng Kaniyang Karerang Politikal at Awtoritaryanismo
Roderick C. Javar, Ph.D.
Unibersidad ng Pilipinas Los Baños
“About the only thing in [Marcos’] official biography that
is real is his date of birth - September 11, 1917. The rest of
it is a cleverly woven tale of myth mixed with a few facts.”
- Charles McDougald (1987, 3)
Panimula
Mahigit tatlong dekada mula nang mapatalsik ng taumbayan
ang pamilyang Marcos sa Malacañang noong 1986,
napipinto na naman ang pagbabalik nila sa kapangyarihan.
Instrumental sa rehabilitasyon ng imaheng politikal ng
pamilya at sa pananalo ni Ferdinand “Bongbong” Marcos Jr.
sa pampanguluhang halalan ngayong taon ang matagumpay
na disimpormasyon at distorsiyonismong historikal na
sistematikong pinatatakbo ng pamilya mula nang makabalik
sila sa Pilipinas noong 1991 (Tomacruz 2022; Clun 2018;
BBC News 2018). Tampok sa propagandang Marcos ang
paglikha ng iba’t ibang fake news at niretokeng kasaysayan
na nagtatangkang linisin at manipulahin ang kasaysayan ng
diktadura at Batas Militar ng kanilang ama. Hinawan din ng
disimpormasyon at distorsiyonismong ito ang landas para
kay Bongbong tungong Malacañang.
Hindi na bago sa pamilya ang pambabaluktot sa katotohanan
at kasaysayan para sa kanilang mga politikal na interes.
Nauna nang kinasangkapan ng kanilang ama, si Ferdinand
Marcos Sr., ang ganitong taktika. Sa katunaya’y ginamit at
tumayong pundasyon pa nga ng kaniyang karerang politikal
at ng kaniyang awtoritaryanismo ang pagsisinungaling
35
 at manipulasyon ng kasaysayan — lalo na ng kaniyang
talambuhay. Ginamit niya ang mga retokadong talambuhay
na ito bilang mabisang instrumentong politikal sa pagkamit
ng panguluhan noong 1965 at sa lehitimisasyon ng kaniyang
marahas at abusadong diktadura.
Si Ferdinand Marcos at ang Kaniyang Landas
Tungong Malacañang
Binalangkas at pinagplanuhan ni Marcos ang kaniyang
landas tungo sa panguluhan. Pagkaraan ng Ikalawang
Digmaang Pandaigdig, pinasok niya ang lokal na politika
nang tumakbo’t manalo siya bilang kinatawan sa Kongreso
ng ikalawang distrito ng Ilocos Norte.1 Nakontrol niya ang
nasabing posisyon sa loob ng 10 taon — mula 1949 hanggang
1959. Nang matapos ang termino sa kongreso noong 1959,
tumakbo’t nanalo siya bilang senador nang nasabing taon.
Mula noon ay naging mabilis ang pag-akyat ni Marcos sa
herarkiya ng Senado. Noong 1961, o dalawang taon lamang
mula nang magwaging senador, nahirang siyang Minority
Floor Leader; at noong 1963 ay naging Senate President na
(McDougald 1987, 115; Meimban 1999, 214-215).
Noong 1963, sa panahon ng kaniyang panguluhan ng
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Senado, ay misteryosong nagsulputang tila kabute ang mga
medalyang militar ni Marcos na diumano’y natanggap niya
dahil sa kaniyang “kabayanihan noong Ikalawang Digmaang
Pandaigdig” (McDougald 1987, 13). Kalauna’y napatunayang
peke ang mga medalyang ito. Inilathala naman nang
sumunod na taon ang kaniyang unang komisyonadong
talambuhay na sinulat ni Hartzell Spence at pinamagatang
For Every Tear A Victory (1964). Hindi ito nagkataon lamang
kundi sinadya at bahagi ng nakabalangkas na plano ni
Marcos. Ang mga nagsulputang pekeng medalya noong
1963 ang ginamit na mga “batis” ni Spence sa kaniyang
pagsulat sa manipuladong talambuhay ni Marcos noong
1 Ang nasabing posisyon ang ikinatalo ng kaniyang amang si Mariano sa karibal na si
Julio Nalundasan noong 1935. Ang tagumpay ni Nalundasan kontra kay Mariano ang
naging mitsa ng kamatayan ng una nang barilin siya ni Ferdinand bilang paghihiganti
sa pagkatalo ng ama. Napatunayan ng korte na guilty beyond reasonable doubt si
Ferdinand sa pamamaslang at hinatulan ng mahabang panahon ng pagkakulong.
36
1964. Ang mga kopya ng talambuhay na ito, sa kabilang
dako, ang ginamit ni Marcos bilang mga pangampanyang
materyal sa kaniyang pagtakbo sa panguluhan noong 1965
kung kailan tinalo niya si Diosdado Macapagal.2
Tatlong mahahalagang salik ang nagbigay-daan sa
pagkapanalo ni Marcos sa halalang ito. Una, ang mga botong
nahakot ng kaniyang asawang si Imelda bunga ng karisma
at popularidad nito sa katimugan. Tinayang isang milyong
boto ang naihatid ni Imelda para sa kandidatura ni Marcos
noong 1965. Naging malaking bentahe para kay Marcos ang
pagsasanib ng tinaguriang “Solid North votes” at mga boto
mula sa Kabisayaan. Pangalawa, ang napakalaking halaga
ng pondong inilabas ni Marcos para sa kaniyang kampanya
na umabot ng 168 milyong dolyar. Sinasabing nagdulot
ito sa malakihang debalwasyon ng piso nang taong ito.
Pangatlo, ang napatunayang bisa ng disimpormasyon at
distorsiyonismong historikal ni Marcos (Javar 2015, 306; Javar
2016, 46-47). Partikular na naghatid sa kaniya ng maraming
boto ang manipuladong talambuhay niya na nagpalaganap ng
iba’t ibang kasinungalingang biyograpiko gaya ng kaniyang
gawa-gawang “kabayanihan” noong digmaan at ang mga
kaugnay na pekeng medalyang militar nito.
Muling tumakbo si Marcos para sa reeleksiyon sa panguluhan
noong 1969. Tinalo niya si Sergio Osmeña Jr. sa halalang
itinuturing na isa sa mga pinakamadugo at pinakamaanomalya
sa kasaysayang politikal ng bansa. Bukod sa paggamit ng
“guns, goons, and gold” ng kaniyang kampo para takutin
ang mga kalaban at bumili ng boto ng taumbayan, nakaboto
rin ang tinaguriang flying voters kung saan ginamit ang mga
inimbentong pangalan at/o pangalan ng mga namatay na
para makaboto para kay Marcos (Meimban 1999, 217; Time
2 Kongresista pa lamang ay malinaw na ang mga plano ni Marcos na makuha ang
panguluhan. Sa isang kampanya noong 1949, binanggit niya sa harap ng mga botanteng
Ilokano ang pangakong siya ang magiging Pangulo ng Republika “pagkaraan ng 20
taon.” Kung nasunod ang plano, 1969 pa sana magiging Pangulo si Marcos ngunit
napaaga niya ito ng apat na taon nang magwagi siya noong 1965. Bago pa ang 1965
ay nauna na niyang tinangkang makuha ang pag-endorso ng Partido Liberal para sa
kaniyang planong pagtakbo noong 1961. Sa halip, si Macapagal ang pinili at inendorso
ng kanilang partido. Ito ang dahilan kung bakit pagsapit ng 1965 ay kumalas si Marcos
sa Partido Liberal at lumipat sa Partido Nacionalista na nag-endorso sa kaniyang
kandidatura nang nasabing taon.
37
 1969). Muli rin niyang kinasangkapan sa halalan ang bisa
ng kaniyang mga manipuladong talambuhay. Sa bagong
pamagat, Marcos of the Philippines, muling inilimbag noong
1969 ang akda ni Spence upang tumayong pangampanyang
materyal sa kaniyang pagtakbo.
Mga Opisyal na Talambuhay
ni Ferdinand Marcos
Tulad ng una nang nabanggit, pangunahin sa mga
manipulado at retokadong talambuhay ni Ferdinand Marcos
ang For Every Tear a Victory (1964) at Marcos of the Philippines
(1969) ni Hartzell Spence. Taktikal ang pagkomisyon sa kaniya
ni Marcos para isulat ang talambuhay nito. Si Spence ay
isang sikat na nobelistang Amerikano ng kaniyang panahon.
Kabilang sa kaniyang mga napatanyag na nobela ang One Foot
in Heaven (1941) at Happily Ever After (1949). Tagapagtatag na
patnugot din siya ng Yank, The Army Weekly, isang lingguhang
magasin ng US Army noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig
(McGurn 2004, 65). Pabor ang mga kuwalipikasyong ito para
sa mga balak at hangarin ni Marcos: ang kasikatan ni Spence
ay naghatid ng kagyat na interes ng mga tao sa kaniyang
talambuhay; at binigyang-kredibilidad ng koneksiyon ni
Spence sa respetadong magasing militar ang mga pekeng
medalya ni Marcos.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Higit sa lahat, si Spence ay may direktang koneksiyon sa
Central Intelligence Agency (CIA) ng Estados Unidos bunga ng
malapit na relasyon nito kay Edward Lansdale, ang hepe ng
nasabing ahensiya. Sa konteskto ng neokolonyal na relasyon
ng Pilipinas sa Estados Unidos, batid ni Marcos na mahalaga
ang basbas at suporta ng administrasyong Amerikano sa
kandidatura ng sinuman para manalo sa pampanguluhang
halalan sa bansa. Matibay na halimbawa nito ang palihim
na suporta at pagmamaniobra ng CIA para maipanalo sa
panguluhan si Ramon Magsaysay noong 1953 (Shalom 1987,
121-123; Smith 1987, 149-152).3 Ang katulad na basbas at
suporta ng mga Amerikano sa napipinto niyang kandidatura
3 Ginamit ng mga Amerikano si Magsaysay para sa anti-komunistang programa nito sa
Asya sa konteksto ng Cold War. Sinuportahan ng CIA ang kampanya ni Magsaysay at
minanipula ang halalan noong 1953 para talunin si Elpidio Quirino.
38
ay hinangad ni Marcos, at si Spence ang nakita niyang mag-
uugnay sa kaniya sa CIA.
Ang mga manipuladong detalye at kasinungalingang
biyograpiko na nilikha ng magkasunod na edisyon ng akda
ni Spence ay lalong pinalaganap ng iba pang opisyal na
talambuhay ni Marcos. Kabilang sa mga publikasyon na
ito ang mga sumusunod: Rendezvous with Destiny (1968) ni
Benjamin Gray, Ferdinand Edralin Marcos (1969) ni Placido Real,
Marcos: Man of the Hour! (1969) ni Alfonso Santos, Hamon sa
Kagitingan (Marcos ng Silangan) (1970) ni Leticia Gagelonia,
Ferdinand E. Marcos (1974) ni Guillermo de Vega, Ferdinand E
Marcos: Itinadhana sa Kadakilaan (1976) ni Anacleto Dizon, The
Young Marcos (1979) ni Victor Nituda, Marcos: The War Years
(1981) ni Cesar Mella, at Valor: World War II Saga of Ferdinand
Marcos (1983) nina Jose Crisol at Uldarico Baclagon. May
mga nalimbag ding manipuladong talambuhay ni Marcos
pagkaraang mapatalsik siya at ang kaniyang pamilya sa
kapangyarihan noong 1986. Kabilang dito ang Ferdinand
E. Marcos: Malacañang to Makiki (1991) ni Arturo Aruiza at
Ferdinand E. Marcos: War Hero, National Leader, and Great Man
of Peace (1993) ni Remigio Agpalo.
Sa kabuuan, ang mga opisyal na talambuhay na ito ay
mga naratibong biyograpiko na bunga ng pagkomisyon;
ibig sabihin, binayaran ang may-akda o biyograpo para
isulat ang kaniyang talambuhay; o di kaya ay isinulat ng
malalapit na kaibigan at kaalyado ng diktador at nailathala
gamit ang makinarya ng gobyerno at buwis ng bayan.
Hindi nakapagtataka, kung gayon, na ang mga talambuhay
na ito ay nagpuri’t nagdambana kay Marcos. Nagsulong
ang mga publikasyong ito ng retokadong bersiyon ng
kaniyang talambuhay at naging pangunahing instrumento
sa paglikha at pagpapalaganap ng kasinungalian hinggil sa
kaniyang buhay. Higit sa lahat, ang mga publikasyong ito ay
espesipikong inilathala bilang mga instrumento ni Marcos sa
paglikha ng kaniyang “kapuri-puri” at “kahanga-hangang”
imaheng politikal. Binura at pinípi nito ang mga negatibong
bagay hinggil sa diktador at idinambana naman, sa kabilang
banda, ang mga positibong detalye ng kaniyang buhay.
39
 Katuwang na instrumento rin ng disimpormasyon at
distorsiyonismo ang mga pinondohang “biopic” o pelikula
hinggil sa buhay ni Marcos. Kabilang dito ang Iginuhit ng
Tadhana (The Ferdinand Marcos Story) (1965) na idinirehe
nina Conrado Conde, Jose de Villa, at Mar Torres; at ang
Maharlika (1970) na idinirehe ni Jerry Hopper. Idinambana sa
mga pelikulang ito ang diumano’y kabayanihan ni Marcos
noong digmaan.
Mga Mito, Kasinungalingan, at Pagretoke: Mga
Ninunong Fake News Tungkol kay Marcos
Sinadya at malawakan ang manipulasyon at pagretoke sa buhay
ni Ferdinand Marcos sa kaniyang mga opisyal na talambuhay.
Isinagawa ang manipulasyon sa magkakaibang antas at
dulog gaya ng pambabaluktot sa mga detalye, sanitisasyon
ng mga datos, eksaherasyon at idealisasyon ng mga salaysay,
pagbubukod o isolasyon ng mga detalye mula sa kabuuang
konteksto, at garapalang pag-imbento ng mga naratibo at
panghuhuwad ng mga materyal historikal (Javar 2015, 317-343).
Kabilang sa mga minanipula ang mga detalye ng kaniyang
kapanganakan at panahon ng kabataan. Inilagay ang mga
detalyeng ito sa konteksto ng “banal na interbensiyon ng
Diyos” at ipinakita na ang batang si Ferdinand ay may mga
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
pambihirang kakayahan na angat sa iba. Halimbawa, ipinakita
ng kaniyang mga opisyal na biyograpo na “nakiramay ang
panahon” sa paghilab ng tiyan ng kaniyang inang si Josefa
nang siya ay isilang noong Setyembre 11, 1917. Diumano
ay nagsungit ang panahon – “bumuhos ang malakas na
ulan, umangil ang hangin, at kumulog at kumidlat” – bilang
“pakikiramay ng langit” sa paghihirap ni Josefa. Kagyat na
tumigil ito at mahimalang sumikat ang araw nang sumilang
na si Ferdinand (Spence 1964, 18; Gray 1968, 6; Dizon 1976,
8; Nituda 1979, 54). Maging ang kaniyang rehistradong
pangalan – Ferdinand Emmanuel – ay nakabalangkas daw
sa kasaysayan ng bansa. Ayon sa kaniyang mga biyograpo,
ang “Ferdinand” ay batay sa pangalan ng tanyag na Hari
ng Espanya habang ang “Emmanuel” ay galing naman sa
biblikal na pangalan ng “Hari ng mga Hari” (Dizon 1976, 9;
Nituda 1979, 55; Gray 1968, 6). Ginamit ito upang bigyang-
diin ang banghay o iskrip na si Marcos ay nakatadhanang
40
maging “makapangyarihang lider” at kahanay ng malalaking
tao sa kasaysayan.
Sa nabuong naratibo, binigyan si Marcos ng mga pambihira at
ekstraordinaryong kakayahan tulad ng “pag-inom sa baso ng
kaniyang gatas” at “tuwid at hindi na inaalalayang paglalakad”
bago pa siya mag-isang taong gulang. Ito ay para bigyang-
diin ang nilikhang kontrast na ang kaniyang mga kababata
ay gumagamit pa ng kanilang tsupon sa pag-inom ng gatas
at hindi pa nakakapaglakad sa edad na ito. Ibinida rin ang
pambihirang kakayahan niyang “matuto ng alpabeto bago
mag-isang taong gulang” at “pagiging bihasa sa pagbabasa”
bago ang edad na lima (Nituda 1979, 58-59, 135; Real Jr.
1969, 8). Sa kabuuan, ang yugtong ito ng buhay ni Marcos ay
niretoke sa kaniyang mga biyograpiya sa pamamagitan ng
paglalapat ng sadyang eksaherasyon sa mga detalye, pag-
imbento ng mga naratibo, at paglalagay sa mga detalyeng ito
sa banghay ng pantasya.
Tampok din sa mga niretokeng naratibo ang hinabing kuwento
ng kaniyang “kabayanihan noong Ikalawang Digmaang
Pandaigdig.” Ito, sa katunayan, ang pangunahin at sentro
ng distorsiyonismong biyograpiko ni Marcos. Idinambana
sa mga pahina ng kaniyang mga opisyal na talambuhay ang
diumano’y magiting na pakikipaglaban niya sa mga Hapones
na nagbigay-daan upang itanghal siya bilang “most decorated
and valor-cited warrior in his nation’s history” (Spence 1964,
123; Spence 1969, 123). Ayon sa kaniyang mga biyograpo,
“mag-isang (“single-handedly”) nilabanan at tinalo” ni Marcos
ang mga kalaban at ang kaniyang “mga tagumpay ang
nagligtas sa Bataan at sa buong mundo” (Dizon 1976, 131; Gray
1968, 169; Mella 1981, 60). Nakatanggap diumano si Marcos
ng 32, 33 o 34 na medalyang militar – depende sa kung anong
sanggunian ang gagamitin – mula sa mga kagitingang ito.
Inorganisa rin daw ni Marcos ang Ang Mga Maharlika — isang
“yunit-gerilyang pinamunuan niya” noong digmaan.
Ang mga detalyeng ito at mga kaugnay na naratibo,
gayumpaman, ay napatunayang gawa-gawa at pabrikado
lamang. Hindi lumabas ang pangalan ni Marcos sa
alinmang talaan ng mga sundalong Amerikano at Pilipino
na nakatanggap ng medalya at parangal noong digmaan.
41
 Halimbawa, hindi natagpuan ang pangalan niya sa “List of
Recipients of Awards and Decorations Issued Between Dec.
7, 1941 through June 30, 1945.” Kompilasyon ito ng mga
opisyal na dokumento mula sa Machine Records Unit ni Hen.
Douglas MacArthur (McDougald 1987, 28). Napatunayan ding
pabrikado ang iba’t ibang affidavits-after-the-fact na naging
batayan ng mga naglabasang medalya ni Marcos. Tadtad ng
mga anakronista at hindi nagtutugmang detalye ang mga
affidavit na ito (McDougald 1987, 33-34). Bukod pa sa mga
“nawawalang” medalya (ibig sabihin, walang maipakitang
aktuwal na materyal ngunit nasa listahan ng kaniyang mga
natanggap na parangal at dekorasyon), kapuna-puna rin na
ang mga ginamit na pansuportang dokumento ni Marcos ay
naglabasan lamang sa mga panahong pumanaw na ang mga
opisyal-militar na diumano ay gumawa at lumagda rito. Hindi
rin nabanggit sa mga sulatin at publikasyon ni Hen. MacArthur
ang pangalan ni Marcos sa kabila ng pahayag ng kaniyang
mga biyograpo na “mismong ang heneral ang personal na
naggawad (kay Marcos) ng mga medalya” (Mijares 1976, 249;
Javar 2015, 193-195).
Maging ang katotohanan sa likod ng diumano’y yunit-
gerilya ni Marcos ay gumuho rin sa harap ng iba’t ibang
imbestigasyon. Batay sa pagtatasa ng US Army Guerilla
Affairs Division, napatunayang pabrikado ang mga
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
dokumentong ipinasa noon ni Marcos para humingi ng
pensiyon mula sa pamahalaang Amerikano para sa kaniya
at “kaniyang mga tauhan” sa Ang Mga Maharlika. Marami
rin sa mga diumano’y tagumpay ng kaniyang “yunit” ay
napatunayang inangkin lamang ni Marcos mula sa mga
totoong operasyong-militar ng mga lehitimong yunit
gaya ng LOD Sabotage Unit ni Lt. Col. Wendell Fertig at
East Central Luzon Guerillas (ECLG) sa ilalim ni Maj. Edwin
Ramsey (McDougald 1986, 82). Sa kabuuan, mismong ang
National Historical Commission of the Philippines (NHCP)
— ang pambansang komisyon sa kasaysayan ng bansa —
ang naglinaw at nagbigay-diin na peke ang kaniyang mga
medalyang militar at inimbento lamang ang hinggil sa Ang
Mga Maharlika (NHCP 2016).
42
Kaugnay ng mga gawa-gawang salaysay ng “kabayanihan”
ni Marcos, isinulong din sa kaniyang mga talambuhay ang
imahen ng “pagkamakabayan” ng kaniyang pamilya noong
digmaan. Ibinandera ng kaniyang mga biyograpo ang
diumano’y aktibong partisipasyon ng pamilya sa mga gawain
at operasyong anti-Hapones. Taliwas ito sa mga lehitimong
datos na nagsisiwalat sa kolaborasyon ng pamilyang Marcos
sa mga mananakop. Si Pacifico, ang nakababatang kapatid
ni Ferdinand, halimbawa, ay naging matatas at mahusay sa
wikang Nihonggo dahil sa pagiging tagasalin o interpreter
nito para sa mga sundalong Hapones (Mijares 1976, 247). Ang
kaniyang amang si Mariano naman ay naging propagandista at
pangunahing espiya ng mga kalaban sa hilagang Luzon. Ilang
ulit nakita ng taumbayan ang paglilibot ni Mariano sa rehiyon,
kasama ang kaniyang mga badigard na sundalong Hapones,
para hikayatin ang kooperasyon ng mga tao. Si Mariano ay
kalaunang dinakip at pinaslang ng mga gerilyang Pilipino
dahil sa kaniyang mga gawain. Sa galit ng mga gerilya sa
kaniyang pagtataksil sa bayan, itinali ang kaniyang dalawang
paa sa magkahiwalay na puno at ang dalawang kamay ay
magkahiwalay na itinali naman sa dalawang kabayo. Hinagupit
ang mga kabayo na tumakbo sa magkaibang direksiyon kung
kaya’t nagkalasog-lasog ang kaniyang katawan. Ibinitin pa
nga sa isang puno sa gitna ng pamayanan ang labi ni Mariano
bilang babala sa iba pang nagtraydor noong digmaan (Mijares
1976, 254; McDougald 1987, 88-89; Javar 2015, 174-178). Ang
salaysay ng pamamaslang kay Mariano ay binaliktad sa mga
talambuhay ni Ferdinand. Sa niretokeng salaysay, pinalabas
na mga Hapones ang pumaslang sa kaniyang ama bunga
ng mga “makabayang pagkilos nito laban sa mga dayuhan”
(Spence 1964, 6; Spence 1969, 6).
May mga detalye ring magsasangkot kay Ferdinand sa
mga Hapones. Maraming saksi ang nakakita sa pagsusuot
niya ng uniporme ng Bureau of Constabulary (BC) ng mga
Hapones habang ilang ulit naglabas-masok sa kampo ng
mga mananakop sa Malolos, Bulacan. Ang insidenteng ito
ay kakatwang inamin at binanggit ni Spence (1964, 178;
1969, 178) sa dalawang edisyon ng kaniyang publikasyon.
Ilang ulit din siyang nagpagamot sa Philippine General
43
 Hospital (PGH) ng kaniyang pabalik-balik na malarya. Ang
PGH, bagaman itinayo ng mga Amerikano, ay nasa kontrol
ng mga Hapones sa panahon ng digmaan. Sinasabing ang
pagpasok ni Marcos sa PGH ay may basbas at rekomen-
dasyon ni Jose P. Laurel, ang Pangulo ng pamahalaang
papet ng mga Hapones (Mijares 1976, 247; McDougald
1987, 83). Si Laurel, habang siya ay isa sa mga mahistrado
ng Korte Suprema bago ang digmaan, ang pangunahing
dahilan sa pagpapawalang-sala at pagpapalaya ng Korte
Suprema kay Ferdinand Marcos sa nahatulang kaso nito. Si
Marcos ay hinatulang “guilty as charged” sa pamamaslang
nito kay Julio Nalundasan noong 1935. Kontrobersiyal ang
desisyon ng Korte Suprema na baliktarin ang naunang
hatol kay Marcos sapagkat nakabatay ito sa konsiderasyon
ng mga mahistrado, sa halip na sa merito ng depensa ni
Marcos sa kaso. Habang nakakulong bunga ng kaniyang
nahatulang kaso, nakakuha at nanguna si Marcos sa Bar
exam ng taong iyon at pinanghinayangan ni Laurel at mga
kasamang mahistrado ang talino ng una kung makukulong
lamang ito ng mahabang panahon (Javar 2015, 222-225).
Panghuli sa artikulong ito (ngunit hindi sa mahabang
talaan ng mga minanipulang impormasyong biyograpiko
ng diktador), niretoke rin ang mga detalye hinggil sa
kaniyang pagiging ama at asawa. Ibinida sa mga pahina
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
ng kaniyang mga opisyal na talambuhay ang diumano’y
pagiging responsableng ama at tapat na asawa ni Marcos.
Inilarawan ang pagmamahalan nila ni Imelda Marcos
bilang “pag-iibigang Romeo at Juliet ng Pilipinas” at
ang kanilang “perpektong relasyon” bilang “huwaran at
itinadhanang pagtitipan” (Spence 1964, 237, 244; Spence
1969, 237, 244; Gagelonia 1970, 88). Kapanabayang
binura sa mga talambuhay ni Marcos, gayumpaman, ang
maraming detalye ng pambababae at mga ekstra-marital
na relasyon nito. Pangunahin sa mga detalyeng ito ang
matagal na pagsasama nina Ferdinand at Carmen Ortega
bago pakasalan ng una si Imelda Romualdez. Si Ortega ay
isang Ilokana mula sa Vigan, Ilocos Sur. Kasal na lamang
ang kulang, matagal silang nagsama ni Marcos sa iisang
bubong at nagkaroon pa nga ng apat na anak. Inabandona
at hindi na sinuportahan ni Marcos ang kaniyang pamilya
44
kay Carmen mula nang makilala at pakasalan niya si Imelda
noong 1954 (Mijares 1976, 265; Rotea 1983, 117; McDougald
1987, 116; Romulo 1987, 47; Javar 2018, 28-29).
Pinípi rin ng kaniyang mga talambuhay ang mga
kontrobersiyal na detalye ng pangangalunya ni Marcos
sa ibang mga babae kahit noong kasal na sila ng Unang
Ginang. Partikular dito ang lihim na relasyon nila ni Dovie
Beams — isang di-kasikatang aktres mula sa Hollywood —
na ibinahay at pasikretong kinasama niya sa isang mansiyon
sa San Juan. Nabulgar ang kanilang seksuwal na relasyon
nang iparinig ni Beams sa harap ng midya ang kanilang sex
tapes. Mga rekord ito ng kanilang mga gawaing seksuwal
na sadyang idinokumento ni Marcos sa pamamagitan ng
paglalagay ng tape recorder sa ilalim ng kanilang kama sa
tuwing nagtatalik sila (Mijares 1976, 270; McDougald 1987;
Rotea 1983, 28, 45, 60).
Sa kabuuan, sadya at naging sistematiko ang paglikha
ng imahen ni Marcos sa kaniyang mga talambuhay. Ang
positibong imahen niya na iniluwal ng disimpormasyon at
distorsiyonismong biyograpiko ay naging mabisang puhunan
ni Marcos para makuha ang panguluhan noong 1965 at 1969.
Ganitong taktika rin ang ginamit ng diktador para bigyang-
katwiran at lehitimisasyon ang kaniyang awtoritaryanismo.
Magandang halimbawa ang pagkasangkapan ng diktadura
sa umiral na mga naratibo hinggil sa “Kodigo ni Kalantiaw”
sa kabila ng pagiging peke at pabrikado nito (Scott 1992).
Ginamit ang iba’t ibang institusyon ng gobyerno para isulong
ang naratibong ito. Sa pamamagitan ng Ministry of Education
and Culture, naging bahagi ng mga teksbuk sa Pilipinas sa
panahon ng diktadura ang kuwento hinggil kay “Kalantiaw”
at sa nasabing “kodigo.” Naglunsad din ng programa noong
1971 para sa taunang paggawad ng “Order of Kalantiaw”
sa mahuhusay na hukom at mahistrado ng hudikaturang
Pilipino (Justiniano 2011, 21). Ang lahat ng ito ay nakatuon sa
paggamit sa marahas na “kodigong prekolonyal” na ito para
bigyang-katwiran ang karahasan ng diktadurang Marcos,
lalo na ang napakaraming kaso ng paglabag at pang-aabuso
nito sa karapatang pantao ng taumbayan.
45

Kapangyarihan at Institusyonal
na Manipulasyon
Bukod sa paggamit ng pera ng bayan para pondohan ang mga
kinomisyong talambuhay at pelikula, kinasangkapan ni Marcos
ang kaniyang kapangyarihan sa paniniil at pagpapatahimik
sa sinumang naglakas-loob na magsiwalat ng mga detalyeng
bumasag sa kaniyang mga kasinungalingan. Naging mabisang
sandata niya ang mga kasong libelo na isinampa niya sa mga
manunulat at mamamahayag. Noong 1970, isang kasong
libelo ang isinampa ni Marcos laban kay Hermie Rotea dahil
sa “mapanirang pagsasalaysay” ng huli hinggil sa paglalatag
ng mga plano ni Marcos para sa deklarasyon ng Batas Militar.
Si Rotea rin ang nagsulat at naglathala ng kontrobersiyal na
aklat na Marcos’ Lovey Dovie (1983) kung saan niya idinetalye
ang kontrobersiyal na seksuwal na relasyon nina Marcos at
Beams. Isang P40-milyong kaso ng libelo rin ang ibinato ng
diktador laban kay Bonifacio Gillego dahil sa mga artikulo nito
na tumalakay sa pagiging peke ng mga medalya ni Marcos
(McDougald 1987, 184; Rotea 1983, 12).
Kaugnay ng mga pagbubunyag nina Rotea at Gillego,
ipinasara ng diktadura ang mga pahayagang naglathala sa
mga nabanggit na detalye. Ipinasara ni Marcos ang Graphic
Magazine noong 1972 dahil sa paglalathala nito sa transkrip
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
ng mga sex tape nina Marcos at Beams. Inilathala rin ng
nasabing pahayagan ang iba pang detalye ng nasabing
relasyon, partikular ang isang panayam Beams. Ikinandado
naman ng diktadura ang pahayagang We Forum noong 1982
bunga ng paglalathala nito sa mga artikulo ni Gillego hinggil
sa pabrikasyon ni Marcos ng kaniyang mga medalya (Rotea
1983, 12; Hollie 1982).
Maging ang deportasyon ay naging mabisang sandata sa
pagpípi ng katotohanan. Si Beams ay naging puntirya ng
deportasyon ng gobyerno ni Marcos mula nang ibunyag nito
sa publiko ang kanilang relasyon ni Marcos. Sa pamamagitan
ng Commission of Immigration, idineklarang “undesirable
alien” si Beams at dalawang ulit tinangkang ipatapon palabas
ng bansa (Rotea 1983, 120). Ginawa rin ito laban sa ilang
biyograpo na nagsulat hinggil sa talambuhay ng Unang Ginang
46
Imelda Marcos. Noong 1969, hinarang ang pagbabalik ni
Carmen Navarro Pedrosa sa Pilipinas mula sa kaniyang biyahe
sa ibayong-dagat. Ito ay bunga ng publikasyon ni Pedrosa sa
The Untold Story of Imelda Marcos na nalathala nang taong iyon.
Tagapaniwala ng “the good, the true, and the beautiful,” hindi
nagustuhan ng Unang Ginang ang pagbubunyag ni Pedrosa
hinggil sa pinagdaanang matinding kahirapan ng kaniyang
pamilya sa Leyte sa panahon ng kaniyang kabataan. Lahat
ng kopya ng nasabing aklat ay tinangkang ipakumpiska at/o
ipabili ng Unang Ginang sa kaniyang mga tauhan sa tangkang
pigilang mabasa ito ng mga tao (Mijares 1976, 223-224).
Pinakamalala sa mga naging hakbang ni Marcos ang pagdakip
at pamamaslang sa mga nagsiwalat ng kaniyang mga lihim.
Kabilang sa naging biktima ng ganitong hakbang si Primitivo
Mijares na naglathala ng The Conjugal Dictatorship of Ferdinand
and Imelda Marcos (1976). Si Mijares ay dating malapit na
kaibigan ni Marcos at naging hepe ng makapangyarihang
Media Advisory Council (MAC). Isa sa iilang indibidwal na
direktang nakaaalam sa maraming sikreto ng diktador,
isinulat at inilathala ni Mijares ang kontrobersiyal na aklat
habang nasa eksilyo ito sa Estados Unidos. Sa nasabing bansa
siya nagkanlong mula nang bumagsak ang pagkakaibigan
nila ni Marcos. Kalauna’y nadakip at tinortyur si Mijares ng
mga ahenteng militar ni Marcos. Maging ang kaniyang 16-na-
taong gulang na anak na si Boyet ay dinakip at tinortyur din.
Natagpuan ang bangkay ni Boyet na puno ng mga ebidensiya
ng matinding pambubugbog at tortyur. Ang kaniyang mga
kuko sa kamay at paa ay binunot ng plais. Ang bangkay ni
Primitivo, sa kabilang dako, ay hindi na nakita ng kaniyang
pamilya (McDougald 1987, 178-179).
Lagom
Ang sadya at sistematikong disimpormasyon at distor-
siyonismong historikal ay integral na bahagi ng mga
taktikang politikal ni Ferdinand Marcos para matamo ang
kapangyarihan at mapatibay ang pundasyon ng kaniyang
awtoritaryanismo. Naging mabisang kasangkapang politikal
at pangampanyang materyal ng diktador ang kaniyang
mga manipulado at retokadong talambuhay sa kaniyang
47

pagtakbo sa panguluhan noong 1965. Kabilang sa mga
nilubid na kasinungalingan sa buhay ni Marcos na pumatok
sa mga mambabasa at botanteng Pilipino ang gawa-
gawang naratibo hinggil sa kaniyang “kabayanihan” noong
Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Ang mga naratibong ito
ay ipinundasyon sa kuwento ng kaniyang mga pabrikadong
medalya at pekeng yunit-gerilya. Muli niyang napatunayan
ang bisa ng biyograpikong manipulasyon noong 1969 nang
muling maghatid ng maraming boto para sa kaniyang
kandidatura ang kasinungalingang ito. Kinasangkapan
at sinakyan din niya ang iba pang detalyeng historikal
na produkto ng pabrikasyon para bigyang-katwiran at
lehitimisasyon ang kaniyang diktadura. Kabilang dito ang
noo’y umiral na naratibo hinggil sa “kodigo ni Kalantiaw,” na
napatunayang peke at gawa-gawa lamang.
Ginamit ni Marcos ang kaniyang impluwensya’t kapangyarihan
— bilang Senate President at kalauna’y bilang diktador —
para maisakatuparan ang sistema ng disimpormasyon at
distorsiyonismo. Mula sa paglikha at pagpapalaganap ng mga
kasinungalingan hanggang sa panliligalig at panggigipit sa
mga taong nangahas tumindig sa distorsiyon, kinasangkapan
niya ang makinarya at iba’t ibang rekurso ng gobyerno.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
SANGGUNIAN
Agpalo, Remigio. 1993. Ferdinand E. Marcos: War Hero, National Leader, and
Great Man of Peace. Manila: JunMan’s Enterprises.
Aruiza, Arturo. 1991. Ferdinand E. Marcos: Malacañang to Makiki. ACAruiza
Enterprises.
BBC News. 2018. Cambridge Analytica’s Kenya election role ‘must be
investigated,’ 20 March.
Clun, Rachel. 2018. Facebook says 310,000 Australian users may have been
affected by Cambridge Analytica scandal. Sydney Morning Herald, 5
April.
Crisol, Jose at Uldarico Baclagon. 1983. Valor: World War II Saga of Ferdinand
Marcos. Quezon City: Development Academy of the Philippines.
De Vega, Guillermo. 1974. Ferdinand E. Marcos. Manila: Guillermo de Vega.
Dizon, Anacleto. 1976. Ferdinand E Marcos: Itinadhana sa Kadakilaan. Manila:
Malaya Publishing Corp.
Gagelonia, Leticia. 1970. Hamon sa Kagitingan (Marcos ng Silangan). Manila:
Leticia Gagelonia.
48
Gray, Benjamin. 1968. Rendezvous with Destiny. Manila: Philippine Education
Company.
Hollie, Pamela. 1982. Manila Newspaper Closed by Marcos. New York Times,
08 December.
Javar, Roderick. 2015. Retokadong Talambuhay, Manipuladong Salaysay:
Ang Pananalambuhay kina Manuel Quezon at Ferdinand Marcos.
Disertasyon sa Araling Pilipino, University of the Philippines, Diliman,
Quezon City.
Javar, Roderick. 2016. Medalyang Hinuwad, Kagitingang Nilubid: Biograpikong
Paglikha kay Ferdinand Marcos bilang “Pinakamagiting na Bayani sa
Digmaan.” UPLB Journal, vol. XIV, No. 1.
Justiniano, Maureen. 2011. “Joe E. Marco’s Kalantiaw Code: Implications for
Philippine Historiography and Filipino’s Historical Consciousness.”
Nasa Explorations: Graduate Student Journal for Southeast Asian
Studies 11: 19-30.
McDougald, Charles. 1987. The Marcos File. San Francisco, California: San
Francisco Publishers.
McGurn, Barrett. 2004. Yank, The Army Weekly: Reporting the Greatest
Generation. Colorado: Fulcrum Publishing.
Meimban, Adriel. 1999. “Ferdinand Marcos (1965-1986).” Nasa Philippine
Presidents: 100 Years, pat. Rosario Mendoza Cortes, 220-249. Quezon
City: New Day Publishers.
Mella, Cesar. 1981. Marcos: The War Years. Manila: Word Experts, Inc.
Mijares, Primitivo. 1976. The Conjugal Dictatorship of Ferdinand and Imelda
Marcos. San Francisco: Union Square Publications.
National Historical Commission of the Philippines. 2016. Why Ferdinand E.
Marcos Should Not Be Buried at the Libingan ng mga Bayani. Manila:
National Historical Commission of the Philippines.
Nituda, Victor. 1979. The Young Marcos. Quezon City: Foresight International,
Inc.
Real, Jr., Placido. 1969. Ferdinand Edralin Marcos. Manila: Lyceum Press, Inc.
Romulo, Beth Day. 1987. Inside the Palace: The Rise and Fall of Ferdinand and
Imelda Marcos. New York: Feiffer and Simons.
Rotea, Hermie. 1983. Marcos’ Lovey Dovie. Los Angeles: Liberty Publishing.
Santos, Alfonso. 1969. Marcos: Man of the Hour! Quezon City: Balfon House.
Scott, William Henry. 1992. Looking for the Prehispanic Filipino. Quezon City:
New Day Publishers.
Shalom, Stephen. 1987. “Counter-Insurgency in the Philippines.” Nasa
The Philippines Reader: A History of Colonialisam, Neocolonialism,
Dictatorship and Resistance, pat. Daniel Schirmer at Stephen Shalom,
111-123. Quezon City: KEN Incorporated.
Smith, James. 1987. “The CIA in the Philippines.” Nasa The Philippines Reader:
A History of Colonialisam, Neocolonialism, Dictatorship and Resistance,
pat. Daniel Schirmer at Stephen Shalom, 149-152. Quezon City: KEN
Incorporated.
Spence, Hartzell. 1941. One Foot in Heaven. New York: Whittlesey House.
Spence, Hartzell. 1949. Happily Ever After. New York: LLC.
Spence, Hartzell. 1964. For Every Tear a Victory. New York: McGraw-Hill Book
Company.
49
 Spence, Hartzell. 1969. Marcos of the Philippines. New York: World
Publishing, Co.
Time Magazine. 1969. The Philippines: Victory for Marcos, 21 November.
ANG TOTOONG KRISIS NG
Tomacruz, Sofia. 2020. Bongbong Marcos asked Cambridge Analytica to
‘rebrand’ family image. Rappler, 15 July.
DIKTADURANG MARCOS:
NEOLIBERALISMO1
Jose Enrique Africa
IBON Foundation

Maraming kumakalat na mito tungkol sa Martial Law mula

sa kampo ng mga Marcos. Marami rito ay para pagandahin
ang imahen nila. Pero may naratibo rin na hindi maganda sa
imahen nila na kumakalat dahil nagagamit para isulong ang
partikular na klase ng patakaran ng ekonomiya na nagsisilbi
sa interes ng iilan.

Sinasabi na nagresulta sa walang-kapantay na pagbagsak

ng ekonomiya ang totoo namang world-class na korupsiyon
at kroniyismo at panlabas na utang ng diktadurang Marcos.
Pero hindi lang dapat dito nakapokus ang ating pagsusuri
ng krisis sa panahon na iyon. Kailangang bigyang-diin ang
problema sa sistemang pang-ekonomiya na lagpas pa sa
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

usapin ng korupsiyon ng diktadurang Marcos.

Mahalagang masapul ang punto na sa ilalim ni Marcos

bumuwelo ang ekonomiyang neoliberal, o ang higit na
pagbubukas ng ekonomiya ng Pilipinas sa dayuhan. Ito ang
pinakamalaking dahilan sa matinding krisis sa ekonomiya
noong maagang bahagi ng dekada ‘80 at sa tuloy-tuloy na
paghina nito, mula noon hanggang ngayon, ilang dekada na
mula nang mapatalsik ang diktadura.

May nagsasabi na “benevolent dictator” si Marcos na

pinangangatwiranan pa ang diktadura kasi ginawa raw
niya ito para mamodernisa ang ekonomiya ng Pilipinas.
Pero walang puwedeng justification sa diktadura,
awtoritaryanismo, at paglabag sa karapatang pantao. At
hindi rin totoo na umangat ang ekonomiya sa ilalim ng
rehimeng Marcos.

1 Transkripsiyon nina Kenrick Paul P. Buduan, Nancy Kimuell-Gabriel, Czarina R. Duka

50 at Hassey Lyn Trinidad. Pag-eedit ng wika ni Mykel Andrada. Muling pagsasaayos sa 51
teksto ni Jose Enrique Africa.

Imahen blg. 1: Bilang ng mga pinatay sa panahon ni Marcos
Maraming lumalabas sa social media na nagsasabing “We Love
Ferdinand Marcos” at “The World’s Most Brilliant President in
History” daw siya, ayon sa Guiness Book of World Records, at
iba’t ibang bersiyon nito. Mukhang maraming naniniwala rito
kaya isa sa pinakamalaking kailangang pabulaanan ay ang
sinasabing “Golden Age” sa panahon ng diktadura.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Imahen blg. 2: Screenshot ng iba’t ibang Facebook page at post
52
Ninakaw na Yaman
Mag-umpisa tayo sa ninakaw ng mga Marcos at gaano sila
kayaman ngayon. Walang eksaktong kuwenta pero maaring
mag-“guesstimate.” Ang kadalasang inilalabas na estimate
ng ill-gotten wealth o ninakaw na yaman ni Marcos at ng
kaniyang mga kroni ay nasa US$ 5–10 bilyon hanggang noong
1986. May pagtantiya si Dr. Jess Estanislao, dating planning
at finance secretary ni Marcos, na maaring umaabot pa nga
ito sa US$ 30 bilyon. Anuman ang halaga noong 1986 ay mas
malaki na ito ngayon.
Lumaki raw ng 30% ang yaman ng 50 pinakamayamang
Pilipino sa panahon ng pandemya. Ang pinakamayamang
Pilipino ay si Manny Villar na may PHP 33 bilyon, ayon sa
Forbes Asia (2021). ‘Yong ipinamana naman ni Henry Sy sa
kaniyang mga anak ay umaabot ng PHP 825 bilyon. Kung
maaaring lumaki ang yaman sa loob ng ilang taon na batbat
ng krisis, paano pa kaya ang hindi ibinalik na nakaw na yaman
ng mga Marcos pagkatapos ng ilang dekada?
Sabihin na natin na mayroong US$ 5 bilyon ang mga Marcos
at kanilang mga crony noong 1986. Sa peso-dollar exchange
rate noon ay katumbas ito ng PHP 102 bilyon. Kung mag-apply
tayo ng konserbatibong 6% taunang paglaki sa US$ 5 bilyon,
pagkatapos ng 36 taon ay aabot ito ng mahigit US$ 38 bilyon.
Ito ay PHP 1.9 trilyon sa kasalukuyang peso-dollar exchange
rate. Napakalaki ng ill-gotten wealth na ito kompara sa PhP
117 bilyon lamang na narekober ng PCGG hanggang noong
2019. Marahil dito nagmumula si Imelda nang magyabang
siya: “We practically own everything in the Philippines.”2 Kahit
kalahati o sangkatlo lamang ang mayroon sila ay mahigit PHP
600-800 bilyon pa rin ito na sobra-sobra para sila’y mabilang
sa pinakamayamang pamilya sa bansa.
2 Lumabas ito sa serye ng panayam kay Imelda Marcos na nalathala sa Philippine
Daily Inquirer, Disyembre 6-9, 1998. Sabi niya, “We practically own everything in
the Philippines, from electricity, telecommunications, airlines, banking, beer and
tobacco, newspaper publishing, television stations, shipping, oil, mining, hotels and
health resorts, down to coconut mills, small firearms, real estate and insurance.”-
Ed. Inakses 07/14.22 sa http://www.hartford-hwp.com/archives/54a/064.
html?fbclid=IwAR3x2MWis8_yvh00Si--PTRJ1htaz8v_KGDTxYy7sYT1PjBJDHsCN77kFpE
53
 Ano ang kalagayan ng bansa sa ilalim ng diktadurang
Marcos habang sila ay nagpapayaman? Kung magbabalik-
tanaw tayo sa kasaysayan, may mga datos na madaling
magpapawalang-saysay sa sinasabing “Golden Age” noong
panahon ng diktadura.

“Golden Age” ng Ekonomiya?

Talahanayan blg. 1: Forbes 2021 data ng mga pinakamayamang tao sa
Pilipinas at kalkuladong pagtaas sa yaman ng mga Marcos
Ang pagkuwenta ng Forbes Asia sa net worth ng magkakapatid
na Sy, nina Manny Villar, Enrique Razon, Gokongwei, at
iba pang negosyante ay suma ng kanilang sosyo sa mga
kompanya, mga investment at deposito sa bangko, real
estate, at pagtantiya sa iba pa nilang personal na pag-aari.
Kahit magkaroon ng ganitong pagkuwenta sa yaman ng mga
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Ipinakikita sa Talahanayan blg. 2 ang paglago ng ekonomiya
mulang 1949 hanggang sa kasalukuyan (2021). Makikita na
ang pinakamalalang pagbagsak ng ekonomiya sa kasaysayan
ay naganap sa panahon ng diktadurang Marcos sa mga taong
1984-85: negatibo ang gross domestic product (GDP) growth
o contraction ng 7% noong 1984, at muli ng 6.9% noong 1985.
Bagaman mas malaki ang naitalang 9.6% contraction noong
2020 dahil sa pag-lockdown, isang taon lamang ito at may
kaunting pagbawi na sa 2021, kaya mas matindi pa rin ang
pagbagsak ng ekonomiya noong 1984-85 na may contraction
sa dalawang magkasunod na taon.

Marcos ay hindi nito masasakop ang tinago sa pangalan ng

ibang tao sa Pilipinas o sa ibang bansa.

Malaki pa nga ang posibilidad na bahagi sa naiuulat na

yaman ng mga bilyonaryo ay Marcos ill-gotten wealth na
hinahawakan pa rin ng mga dating kroni o fronts. Mahalagang
alamin ang buong yaman ng mga Marcos na kahit hindi
naiuulat ay siguradong lumaki pa sa mga nakaraang dekada.

Naipaliliwanag ng yaman nilang ito kung bakit nananatili

ang impluwensiya sa politika ng mga Marcos. Maraming
nabibiling alyado, eleksiyon, at posisyon ang ganito kalaking
halaga. Mahigit 20 na sa pamilyang Marcos at Romualdez
ang naging mayor, miyembro ng sangguniang panlalawigan, Talahanayan blg. 2: GDP growth, 1949-2021 (%, constant 2018); Batis: PSA
gobernador at bise-gobernador, kongresista, senador — at
ngayon ay gustong makuha uli ang presidency.

54 55
 Sa Talahanayan blg. 3 naman ay ipinakikita ang GDP per
capita o ang kabuuang produksiyon ng bansa “divided by
population.” Hindi literal na nahahati ang pambansang kita sa
bawat Pilipino ng ganito pero, gayumpaman, nakapagbibigay
pa rin ito ng indikasyon ng pangkalahatang takbo ng
ekonomiya. Kapansin-pansin ang pagbagsak ng GDP per
capita noong 1984-85 at kung paano 20 taon ang nakalipas
bago ito nakabalik sa lebel noong 1983. Ito ang minsa’y
tinatawag na “lost decades of development” na madalas
sinisisi sa korupsiyon at kroniyismo ng mga Marcos.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Talahanayan blg. 3: GDP per capita, 1960-2021 (PhP, constant 2018);
Batis: Komputasyon ng IBON sa datos ng PSA
Pero hindi lamang ang korupsiyon at kroniyismo ng
diktadurang Marcos ang dahilan sa pagbagsak ng
ekonomiya nang ganito. Kulang ito para maipaliwanag
ang pagbagsak na nagtagal nang dalawang dekada.
Halimbawa, may mga karatig tayong bansa na mas matindi
ang korupsiyon pero hindi naman bumagsak nang ganoon
– tulad, halimbawa, ng Indonesia, kung saan tinatantiyang
US$ 15-35 bilyon ang ninakaw ni Pres. Mohamed Suharto
habang nasa poder mula 1967-98. Lalong kapos ang
paliwanag na korupsiyon ang dahilan sa pananatiling
atrasado ng ekonomiya hanggang ngayon.
56
Salik ang korupsiyon at kroniyismo dahil sa epekto nito sa
ekonomiya. Pinapalobo ang gastusin at nababawasan ang
kita ng gobyerno, nadidiskaril ang pagplano ng mga negosyo,
nakasisira ng tiwala sa mga ahensiya maging sa ekonomiya,
at iba pa. Ngunit mas matimbang sa pangkalahatang takbo
ng ekonomiya ang pagpapatupad ng mga patakaran ng
globalisasyon na sinimulan noong huling bahagi ng dekada
‘60 at umarangkada mula 1979-80.
Madali ring pabulaanan ang sinasabing “Golden Age” kung
titingnan ang takbo ng ekonomiya sa ilalim ni Marcos
kompara sa ibang bansa sa Asya. Noong 1971-1975, ang
Pilipinas ay may pangalawang pinakamababang average
na taunang tantos ng paglago ng ekonomiya sa orihinal na
bansa ng ASEAN. Noong 1976-1980 ay bumagsak ito sa may
pinakamababa (Talahanayan blg. 4).
Talahanayan blg. 4: Average annual GDP growth, 1971-1975 and 1976-1980 (%);
Batis: World Bank database
Ipinakikita sa Talahanayan blg. 5 ang paglaki sa GDP per capita
ng 22 bansa sa Asya sa panahong 1965-1986. Sa palatandaang
ito, ang Pilipinas ay ikaapat sa pinakamahinang ekonomiya
sa 22 bansa, at Nepal, Vietnam, at Bangladesh lang ang may
mas maliit na paglaki ng GDP per capita. Mas okay pa nga ang
naging performance ng Afghanistan na nilusob ng Unyong
Sobyet noong 1979.
57
 Ipinakikita naman ng Talahanayan blg. 7 kung paano bumaba
ang ranggo ng Pilipinas batay sa GDP per capita: mula ikaanim
noong 1965 hanggang ikalabing-isa na lang noong 1986 nang
patalsikin si Marcos. Nalamangan tayo ng South Korea noong
1968, ng North Korea noong 1969, ng Thailand noong 1977,
at ng Sri Lanka at Indonesia noong 1985. (Madalas sabihin na
ikalawa tayo sa Japan noong 1965 noong umpisa ng rehimeng
Marcos. May ganitong kongklusyon dati noong wala pang
datos para sa mga ekonomiya ng Hong Kong, Singapore,
Taiwan, at Malaysia. Pero nang mas mabuo ng mga economic
historian ang datos ay lumabas na hindi tayo ikalawa sa Asya
kundi ikaanim.)
Talahanayan blg. 5: GDP per capita index ng piling bansa sa Asya (1965=100);
Batis: Maddison Historical GDP database

Ang problema sa neoliberalismo, na higit sa kroniyismo ni

Marcos, ay malinaw ring makikita kapag titingnan sa mas
mahabang pananaw. Ipinakikita ng Talahanayan blg. 6 kung
paano nahuhuli ang GDP at GDP per capita ng Pilipinas sa
Thailand, Indonesia, Malaysia, at South Korea noong 1971-
1985, pero nahuhuli pa rin noong 2016 o pagkalipas ng tatlong
dekada mula nang mapatalsik si Marcos.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Talahanayan blg. 7: GDP per capita, 1965, 1986 and 2008 (1990 Int. GK$);
Batis: Maddison Historical GDP database

Mapapansin din na tuloy-tuloy ang pagbaba sa ranggo

ng Pilipinas mahigit dalawang dekada pagkatapos ng
diktadurang Marcos at nasa ika-14 na lamang ito noong 2008.
Bahagi ng pagbagsak sa panahon ng diktadurang Marcos ay
dahil sa matinding korupsiyon, kroniyismo, pagnanakaw ng
pera, at hindi paggamit nito sa tama. Pero bakit nahuhuli pa
rin ang Pilipinas kahit pinatalsik na si Marcos at nabawasan na
ang pambihirang korupsiyon sa bansa?
Talahanayan blg. 6: GDP at GDP per capita ng piling bansa sa Asya,
1971-2016 (constant 2010 US$); Batis: World Bank

58 59

Neoliberalismo
Ang mas malaking paliwanag ay ang sistemang pang-
ekonomiyang hinubog ng tinatawag na ngayong neoliberal
na globalisasyon o mga patakaran ng malayang pamilihan:
liberalisasyon ng kalakal at pamumuhunan, pribatisasyon, at
deregulasyon. Hindi kailanman naging sarado ang kolonyal
at malakolonyal na ekonomiya ng Pilipinas pero ito ay higit na
ibinukas ng rehimeng Marcos. Pinagpatuloy at pinalalim ito
ng mga sumunod na administrasyon.
Para sa kasalukuyang talakayan, mahahati sa tatlong yugto
ang economic policymaking ng Pilipinas: post-colonial
protectionism sa 1946-1961, paunang mga market reform sa
1962-1979, at lubusang neoliberalismo sa 1980-2003.
May pagkaampaw ang proteksyonismo ng Pilipinas mula
nang maging “formally independent” ito noong 1946 dahil
umiiral pa rin ang Laurel-Langley Agreement. May “parity”
ang Amerikanong kapitalista sa Pilipinas sa kasunduang ito
kaya pantay ang trato sa kanila at sa Pilipinong negosyo sa
loob ng bansa. Pero dahil mag-e-expire ang kasunduan sa
1974, minabuti ng US na umpisahan nang maaga ang proseso
ng pagtanggal sa mga balakid sa dayuhang pamumuhunan
at kalakal para mapanatili ang kanilang mga benepisyo.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
at 1968-1973, at WB adjustment loans noong 1987-1991. Sa
Thailand naman ay siyam na taon lamang: may IMF programs
noong 1978, 1981-1983, at 1985-1987, at WB adjustment loans
noong 1982-1984. Wala naman sa Malaysia.
Repleksiyon ito ng pagkakaiba ng mga patakaran sa ekonomiya
sa Indonesia, Thailand, at Malaysia. Bagaman market
economies silang lahat, masaklaw ang proteksiyon nilang lahat
sa kani-kanilang mga ekonomiya lalo na para sa pagpapatupad
ng aktibong industrial policy. Mayroon silang trade barriers
tulad ng matataas na taripa at quota sa mga inaangkat,
mahigpit na regulasyon ng dayuhang mamumuhunan,
malalaking subsidyo at suporta sa mga lokal na negosyante, at
maraming empresa sa utilities at produksiyon na pagmamay-
ari ng estado. Ang Lao PDR, Cambodia at Myanmar naman ay
nagpatupad ng mga sosyalistang programa sa ekonomiya at
may malalaking state sectors.
Ang mga neoliberal na hakbang ni Marcos ay pamilyar
ngayon ngunit makabago pa noong mga dekada ’60 at ‘70.
Nagsumikap ang rehimen na bigyan ng mga pagkakataong
kumikita ang dayuhang kapital. Nagpatupad ito ng mga
batas sa pamumuhunan at mga insentibo sa pag-export para
sa mga dayuhang mamumuhunan, at lumikha ng mga unang
espesyal na sonang pang-ekonomiya sa bansa.

Maaga siyang nagpatupad ng mga polisiya para hikayatin

Sa Timog-Silangang Asya, ang Pilipinas ang may pinaka-
ang dayuhang mamumuhunan at palakihin ang mga export.
maraming utang, programa, at proyekto mula sa Interna-
Isinabatas niya ang Investment Incentives Act of 1967, Foreign
tional Monetary Fund (IMF) at World Bank (WB). Mulang
Business Regulation Act of 1968 at Export Incentives Act of
1966 hanggang 1985, ang rehimeng Marcos ay pumasok
1970, at itinayo ang Board of Investments (BOI) noong 1970.
sa 13 Stand-By Arrangements, isang Extended Fund Facility
Noong umpisa ay may pagkiling pa ang mga ito sa lokal na
(EFF), at isang Compensatory Financing Facility (CFF) ng IMF,
negosyo pero kaagad din silang pinalawak para magbigay
at may 91 pautang sa WB na may halagang US$ 4.3 bilyon,
ng mga insentibo sa dayuhan. Binuo ang unang export
kabilang ang tatlong sectoral at sectoral adjustment loan na
processing zone (EPZ) sa Bataan noong 1969 at itinayo ang
may halagang US$ 652.3 milyon. Sa Pilipinas ipinatupad ang
Export Processing Zone Authority (EPZA) noong 1972.
pinakaunang WB Structural Adjustment Program (SAP) sa
Asya, noong 1980, na ikatlo sa buong mundo. Itinatag niya ang murang labor export, na nagsimula sa iba’t
ibang hakbang upang makakuha ng mga Pilipinong seaman at
Bukod-tangi ang Pilipinas na tuloy-tuloy sumailalim sa IMF
makakuha ng mga manggagawa sa Gitnang Silangan. Ginawa
programs o WB adjustment loans mula, halimbawa, sa 38
ng rehimeng Marcos ang iskema ng kontrata ng serbisyo na
taon ng 1962-1999. Sa ganoong panahon, ang Indonesia ay
malikhaing lumampas sa mga paghihigpit ng Konstitusyon sa
mayroon lamang 12 taon: may IMF programs noong 1963

60 61
 dayuhang pagsasamantala sa mga yamang petrolyo at gas ng Makikita sa Talahanayan blg. 9 na ang kaakibat ng pagbukas
Pilipino, na nagresulta sa halos kompletong paglilipat ng mga sa dayuhang pamumuhunan ay ang pagbaba ng taripa sa
yamang Malampaya sa mga dayuhang higanteng langis at gas. inaangkat na produktong agrikultural at manupaktura.
Ipinakikita na inumpisahan ni Marcos ang pagtanggal ng
Mabilis na tinanggap ng dayuhang kapital ang Batas Militar taripa na proteksiyon sa lokal na agrikultura at industriya.
dahil ipinakita ni Marcos ang kaniyang hangarin na buksan Dahil dito ay naging mas mura ang mga import mula sa
ang ekonomiya. Sa loob ng isang linggo mula ng deklarasyon ibang bansa at nahirapan makipagkompitensiya ang
noong 1972 ay nag-telegram ang American Chamber of domestic producers.
Commerce in the Philippines para irehistro ang kanilang
kumpiyansa sa kaniya at ipangako ang kanilang kooperasyon.
Ayon naman sa isang foreign business magazine noong
1974: “The over-whelming consensus of the foreign business
community in the Philippines was that martial rule under
President Marcos was the best thing that ever happened
to the country” (“Operating for Profit in the New Society,”
Business International Asia/Pacific, 1974).

Ang foreign direct equity investment na nag-average ng

taunang US$ 2.9 milyon lamang noong 1970-1972 ay biglang
lumaki at umabot ng US$ 82.7 milyon noong 1973, US$ 64
milyon noong 1974, at US$ 116 milyon noong 1975 (Talahanayan
blg. 8). Palaki nang palaki ang foreign investment kahit sa
gitna ng krisis sa unang bahagi ng dekada ’80 at umabot ng
US$ 247 milyon noong 1983. Kabilang sa mga unang locator
sa bansa ay Intel at Temic Telefunken noong 1974, Motorola at
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Texas Instruments noong 1979, at Philips noong 1981.

Talahanayan blg. 9: Average nominal tariffs by sector, 1975-2016 (%)

Habang gumagamit ng proteksiyonismo at domestic support

ang mga karatig-bansa, ang Pilipinas ay naging pinakabukas
na ekonomiya sa rehiyon. Kaya kahit dumarami ang foreign
investment sa bansa lalo na sa manupaktura, patuloy na
humina ang industriya maging ang agrikultura ng bansa. Sa
panahong ito ay nanatiling mataas ang taripa at proteksiyon
sa Indonesia, Thailand, at Malaysia. Habang humina ang
manufacturing ng Pilipinas ay umarangkada naman sa mga
bansang ito (Talahanayan blg. 10).

Talahanayan blg. 8: Foreign direct equity investment, 1970-1985 (US$ million)

62 63
 Ito rin ang panahon ng paglaki ng depisito sa kalakal dahil
sa kaakibat na paglala ng pagiging import-dependent ng
ekonomiya (Talahanayan blg. 12). Mula dekada ’70 ay chronic
na ang malaking depisit sa kalakal. Problema ito noong mga
dekada ’70 at ’80 kasi ang depisit noon ay nangangahulugan
na may kakulangan ng dolyar o foreign exchange pambayad
ng import. Pero mula dekada ’90 ay napunuan ang depisit sa
kalakal ng dolyar mula overseas Filipino remittances.

Talahanayan blg. 10: Manufacturing, 1971-2020 (% of GDP)

Sa Talahanayan blg. 11, makikita na ang pagbuwelo ng

neoliberalismo ay nagresulta sa pagbagsak ng ekonomiya. Sa
tsart na ito ipinakikita ang iba’t ibang sektor ng ekonomiya:
serbisyo (kulay kahel), produksiyon na suma ng manupaktura,
agrikultura, pagmimina, at konstruksiyon (kulay asul); at
utilities (kulay pula). Kapansin-pansin ang paghina ng mga
napakahalagang sektor ng agrikultura at manupaktura mula
kalagitnaan ng dekada ’70 nang maramdaman ang epekto
ng pagbukas ng ekonomiya. Sa buong rehiyon, sa Pilipinas
lamang nangyari ang sabay na pagliit ng agrikultura at
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

manupaktura bilang bahagi ng ekonomiya. Talahanayan blg. 12: Trade deficit,1960-2020 (% of GDP)

Sa punto de bista ng pangkalahatang produksiyon, ang asul

na linya, bahagyang natago ang paghina na ito ng debt-
driven infrastructure boom sa huling bahagi ng dekada ’70
(Talahanayan blg. 12). Makikita sa Talahanayan blg. 13 ang
paglaki noong 1974-1983 ng gross capital formation kung
saan nabibilang ang konstruksiyon, pero panandalian lamang
ito. Nang bumagsak ang paggasta sa impraestruktura,
konstruksiyon, at gross capital formation sa pagputok ng
krisis noong 1984-1985 ay hindi na maitago ang pagbagsak
ng produksiyon sa bansa.

Talahanayan blg. 11: Industry Share of GDP, 1946-2021 (%, at constant prices);
Batis: PSA

64 65
 policy ayon sa IMF at World Bank programs noong 1980-1984.
Halimbawa, ang pinakamalaking salik sa rekord na 49.8%
inflation noong 1984 ay ang 34% na debalwasyon ng piso sa
ilalim ng IMF stabilization program.

Ang pangkalahatang trajectory ng mga patakaran sa

ekonomiya ay patungo sa pagbubukas at pagiging market-
oriented. Kahit na may mga elemento ng interbensiyon
ng estado upang paboran ang crony enterprises, hindi ito
nagingibabaw at hindi kailanman nagkaroon ng estratehikong
plano para sa industriyalisasyon. Marami sa diumanong
nasyonalistang patakaran ay pagbibigay-katwiran lamang sa
pagsuporta at pagpapayaman sa mga kroni.

Talahanayan blg. 13: Gross capital formation, 1960-2020 (% of GDP); Neoliberalismo at Kroniyismo
Batis: World Bank
Ang pambihirang korupsiyon ni Marcos at ang neoliberalismo
ng dayuhang monopolyo kapital ay malalim na magkaugnay.
Ang “golden age” ng impraestruktura na iyon ay hindi Ang diktador ay may symbiotic na relasyon sa dayuhang
nagresulta sa isang “golden age” ng pag-unlad para sa bansa. monopolyong kapital.
Ang pangunahing problema ay impraestruktura ito habang
ang ekonomiya ay nili-liberalize at humihina ang agrikultura
at pagmamanupaktura. Bukod dito, ang mga proyekto ay
batbat ng korupsiyon liban sa hindi naman natukoy ayon
sa mas malaking estratehikong plano para sa ekonomiya.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Anumang pakinabang na natamo ay hindi katimbang sa laki

ng pagpapalobo ng utang ng bansa.

Ang kontrobersiyal na Bataan Nuclear Powerplant ay isang

emblematic na halimbawa. Noong 1974, US$ 500 milyon ang
bid para dito pero naging US$ 1.2 bilyon nang isinumite ang
proposal at umabot ng US$ 2.3 bilyon habang ginagawa.
Isinawalat na may US$ 80 milyon na kickback si Marcos at US$
17 milyon ang kroni niyang si Herminio Disini. Gayunman, ang
planta ay hindi kailanman pinaandar.
Talahanayan blg. 14: Ang symbiotic na relasyon ng diktadura sa dayuhang
Ang matinding krisis noong 1984-1985 ay dahil sa
monopolyong kapital
neoliberalismo. Una, pinahina nito ang agrikultura at
manupaktura na dapat ay pundasyon ng ekonomiya. Naging
Ang korupsiyon at kroniyismo ay hindi lamang pinahintulutan
marupok at bulnerable ang pambansang ekonomiya. Ikalawa,
kundi aktibong sinuportahan ng gobyerno ng US at ng mga
sinakal ang ekonomiya ng debalwasyon ng piso, austerity at
transnasyonal na bangko at korporasyon dahil sa kanilang
pagtitipid sa pambansang badyet, at paghigpit ng monetary
pansariling interes na heopolitiko, pinansiyal at ekonomiko.

66 67
 Nakuha ng gobyerno ng US at dayuhang monopolyong
kapital ang gusto nilang pagbukas ng Pilipinas sa kalakalan
at pamumuhunan. Nakinabang din sila sa napakalaking
pautang at sa malalaking proyektong pang-impraestruktura
na pinondohan nito. Kasabay nito ay nakinabang din ang mga
Marcos at kanilang mga kroni.
Ipinatupad ng rehimeng Marcos ang mga neoliberal na
patakaran sa ekonomiya na hinihingi ng IMF at WB na dominado
ng US kapalit ng bahagi sa mga dayuhang pautang at mga
oportunidad sa negosyo ng mga komprador. Pinahintulutan
si Marcos at ang kaniyang mga kroni na direktang kontrolin at
kumita mula sa malalaking bahagi ng pambansang ekonomiya
– asukal, niyog, saging, tabako, pagtotroso, pagmimina,
telekomunikasyon, pagbabangko, konstruksiyon, pagpupulong
ng sasakyan, enerhiya, pagpapadala, parmasyotiko, medikal
na suplay, pagsusugal, at iba pa.
Ang pangunahing interes ng dayuhang monopolyong kapital
ay ang pag-akses sa murang hilaw na materyales, murang
paggawa at mga pamilihan ng bansa. Masigasig din silang
pautangin ang gobyernong Marcos, kahit gaano pa ito
kakorap, hindi lamang dahil kumikita sila sa pagbabayad ng
utang, kundi ang dayuhang pautang ay gagastusin din sa
mga dayuhang produkto at serbisyo para sa impraestruktura
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
at mga proyektong pangnegosyo. Bukod dito, ang foreign
exchange na ibinibigay sa Pilipinas ay gagamitin din para sa
iba pang pag-import at pati na rin para sa pag-repatriate ng
tubo at capital flight.
Ang teorya ng neoliberalismo ay para umano sa kompetisyon
at laban sa monopolyo. Pero walang kontradiksiyon sa
monopolyo ng mga kroni basta naibibigay ng mga ito kung
ano ang kailangan ng dayuhang kapitalismo. Ito ang naging
papel ng monopolyo sa asukal ni Robert Benedicto, sa
niyog ni Danding Cojuangco, sa saging ni Antonio Floirendo,
sa tabako ni Lucio Tan, sa troso at minahan ni Juan Ponce
Enrile, at marami pang iba. Ang diktador na si Marcos at ang
kaniyang mga kroni ay mga pangunahing benepisyaryo ng
neokolonyal na kalakalan. Samantala, lalong pinahirapan ang
mga magsasaka, manggagawang-bukid at manggagawa
para gawing mas mura ang benta sa dayuhang kapitalista.
68
Tinataya ng Presidential Commission on Good Government
(PCGG) at Commission on Audit (COA) na ang rehimeng Marcos
ay nagbigay ng sovereign guarantee na nagkakahalagang US$
3.6 bilyon sa kompanya ng mga kroni tulad ng PLDT, Meralco,
CDCP, PAL, NASUTRA/PHILSUCOM, Cellophil, Landoil, Planters
Products, NIDC, PNOC, at marami pang iba. Inaako ng gobyerno
ang pagbayad ng utang ng mga pribadong kompanyang ito
sakaling hindi na nila kayang bayaran ang utang.
Nagkaroon din ng behest loans na nagkakahalagang PHP
50 bilyon sa mga tulad ng Philippine Phosphate Fertilizer,
North Davao Mining Corp, Bukidnon Sugar Milling Corp,
United Planters Sugar Milling, Northern Cotabato Sugar Ind.,
Sabena Mining Corp, Asia Industries, Domsat, PNB Deposit
Facility/AMEXCO, Pamplona Redwood Veneer, Pagdanganan
Timber Products, Menzi Devt. Corp, GSIS, Mindanao Coconut
Mills, at iba pa. Maraming nagsara sa mga kompanyang ito
pero may iilan na nananatili pa at kabilang sila ngayon sa
pinakamalaking mga kompanya sa bansa.
Bagama’t maaring may bahagi sa mga pautang na napunta
sa totoong pag-invest sa kompanya, lumitaw na malaking
bahagi ay napunta sa mga over-priced na kontrata, kickback,
personal na bank account, o simpleng maling paggastos.
Marami ring mga kompanya ng kroni ay kasosyo ng mga
dambuhalang korporasyon ng US, Japan at Europe, o kaya
malalaking buyer ng kanilang mga produkto at serbisyo. Kung
kaya’t masasabi na ang nakinabang sa napakalaking utang
panlabas na naipon ng rehimeng Marcos ay hindi lamang
si Marcos at ang kaniyang mga kroni kundi pati na rin ang
dayuhang monopolyo kapital.
Ang Pilipinas sa ilalim ng diktadurang Marcos ang may
pinakamalaking pagtaas ng utang sa rehiyon. Mula 1970
hanggang 1985, tumaas ang utang panlabas ng bansa mula sa
katumbas ng 29.6% ng gross national income (GNI) hanggang
79.2%; kompara sa Indonesia na mula 38.1% hanggang 44.9%
at sa Thailand na mula 14.1% hanggang 45.9% lamang. Sa kaso
ng Indonesia, kasama na rito ang utang sa ilalim ng diktadura
ng rehimeng Suharto. Ang Pilipinas ang nag-iisang bansa
sa Asya na sumailalim sa krisis sa dayuhang utang noong
panahon ng pandaigdigang krisis sa utang noong 1982-1983.
69
 Mayroong dalawang partido pagdating sa utang – ang
umuutang at ang nagpapautang. Kusang nagpautang ang mga
creditor sa diktadurang Marcos kahit alam nila ang korupsiyon,
kroniyisimo at paglabag sa karapatang pantao nito.

Mahigit 90-95% ng utang ng diktadurang Marcos ay mula

sa mga institusyonal na creditor na kilalang-kilala ang
gobyerno at pumapasok sa pormal na negosasyon dito sa
bawat pautang; di tulad sa mga sumusunod na dekada na
paparami ang pag-utang mula sa mga mas “impersonal” na
bondholders/noteholders (Talahanayan blg. 17).
Talahanayan blg. 15: External debt stocks, 1970-1985 (% of GNI); Batis: World
Bank database

Ang kabuuang utang panlabas ng bansa, pampubliko

at pribado, ay tumaas mula US$ 600 milyon noong 1965
hanggang US$ 26.4 bilyon noong 1985 (Talahanayan blg. 16).
Ang bulto ng utang panlabas ay sa gobyerno na may 73%
ng kabuuan habang ang balanse na 27% ay sa pribadong
sektor noong 1985. Sa ilalim ng rehimeng Marcos, lumaki ang
utang panlabas ng gobyerno mula US$ 460 milyon noong
1965 hanggang US$ 19.3 bilyon noong 1985. Lumaki naman
ang domestic debt nito mula PHP 3.1 bilyon hanggang PHP
76 bilyon sa parehong panahon. Ang naiwang panlabas at
domestikong utang ng rehimeng Marcos na may halagang
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

PHP 470 bilyon ay katumbas ng apat na beses ng PHP 121 Talahanayan blg. 17: External debt by institutional creditor, 1983-2006 (% share);
bilyon na pambansang badyet noong 1986. Batis: Bangko Sentral ng Pilipinas

Ang mga institusyonal na creditor na mga ito ay ang

sumusunod: mga dambuhalang komersiyal na bangko
tulad ng Citibank, Bank of America, Bank of Tokyo, Credit
Lyonnais, at marami pang iba; mga diumanong development
agency tulad ng IMF, World Bank at Asian Development
Bank (ADB); at mga bilateral na ahensiya ng US, Japan, UK,
Germany, South Korea, at iba pa. Sa panahong ito, ang US ang
pinakamalaking tumutulak ng dayuhang utang sa Pilipinas
lalo na sa paggamit ng kontrol nito sa IMF at World Bank para
i-coordinate ang mga dayuhang pautang. Kusang-loob nilang
pinautangan ang diktadura para isulong ang kani-kaniyang
pansariling heopolitiko (tulad ng base militar), pinansiyal, at
ekonomikong interes (kabilang na ang pagpapatupad ng mga
Talahanayan blg. 16: Total external debt, 1961-2006 (US$ billion);
Batis: Bangko Sentral ng Pilipinas
patakarang neoliberal).

70 71
 Ang kanilang tiwala ay napatunayan naman ni Pangulong
Cory Aquino nang sabihin niya na, “We will honor all our
debts” — isang prinsipiyong itinataguyod ng lahat ng
sumunod na administrasyon. Nagresulta ito sa buong-buo
na pagbabayad sa utang ng rehimeng Marcos at paglobo ng
bayad-utang sa mga sumunod na dekada (Talahanayan blg.
18). Marami sa mga utang ng diktadura ay medium- at long-
term loans na umaabot ng 10-30 taon ang amortization. Ang
pambansang pananalapi ay labis na pinabigat ng neoliberal na
pagkahumaling sa pagbabayad ng utang at creditworthiness.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Talahanayan blg. 18: Total national government debt payments,
1981-2006 (% of GDP);
Batis: Komputasyon ng IBON sa datos ng DBM at PSA
“Golden Age” ng Mamamayan?
Ang dekada 1976-1985 ay panahon ng matinding krisis sa
lipunan at kahirapan para sa karamihan ng mga Pilipino.
Bumaba ang unemployment rate sa mga unang taon ng
rehimeng Marcos, mula 7.2% noong 1965 hanggang 3.9%
noong 1975 (Talahanayan blg. 19). Nagsimula itong tumaas sa
kalagitnaan ng dekada 1970 at umabot ng 7.9% noong 1980,
at sa kasagsagan ng krisis noong dekada ’80 ay umabot sa
72
12.6% noong 1985. Mapapansin na kahit napatalsik na ang
diktadurang Marcos ay nanatiling mataas ang unemployment
rate at nag-average ng 9.5-10% sa 1986-2019 (ang pulang linya
ay pagwasto sa pagbago ng depinisyon ng unemployment na
artipisyal na pinabababa ito mula 2008). Ang pasirit sa 2020 ay
dahil sa mga COVID lockdown na ipinatupad. Ang pagpanatili
ng unemployment sa mataas na lebel ay indikasyon ng
estruktural na problema ng neoliberal na ekonomiya.
Talahanayan blg. 19: Unemployment & underemployment, 1956-2020 (%);
Batis: PSA at komputasyon ng IBON sa datos ng PSA
Ang pinakamataas na inflation rate, o bilis ng pagtaas ng
presyo ng bilihin, sa kasaysayan ng bansa ay noong panahon
ng rehimeng Marcos (Talahanayan blg. 20). Umabot sa 20.7%
ang inflation noong 1971 pagkatapos ng 34% na debalwasyon
ng piso noong 1970, sa 31.8% pagkatapos ng global oil price
shock noong 1973-1974, at sa 49.8% pagkatapos ng 34% na
debalwasyon ng piso noong 1984.
73
 Talahanayan blg. 20: Inflation, 1960-2020 (%, 2012=100);
Batis: Bangko Sental ng Pilipinas
Kasabay ng pagtaas ng presyo ng bilihin ay ang pagbagsak
naman sa kita ng mga manggagawa. Binigyang-daan ng
Batas Militar ang panunupil sa unyon ng mga manggagawa
para bawasan ng rehimen ang sahod. Mulang 1965 hanggang
1985, bumagsak ng 68.5% ang arawang sahod ng urban skilled
workers at ng 72.4% ng urban unskilled workers (Talahanayan
blg. 21). Sa mga nagtatrabaho naman sa agrikultura,
bumagsak ang kanilang kita ng 21.4% sa parehong panahon
(Talahanayan blg. 22).
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Talahanayan blg. 21: Daily wage rate among workers, 1962-1986
(Php, constant 1986 pesos);
Batis: https://martiallawmuseum.ph/magaral/martial-law-in-data/
74
Talahanayan blg. 22: Daily wage rate in agriculture, 1962-1986 (Php, constant
1986 pesos);
Batis: https://martiallawmuseum.ph/magaral/martial-law-in-data/
Batay sa available na datos, halos dumoble ang bilang
ng mahihirap sa Pilipinas mula humigit-kumulang 12.7
milyon noong 1965 hanggang 32.9 milyon noong 1985. Ang
tinatayang 41% poverty incidence noong 1965 ay lumaki sa
59%, o halos 6 sa bawat 10 Pilipino noong 1985. Ang pagsukat
ng kahirapan na ito ay batay sa konserbatibong pagtatantiya
ng gobyerno kung anong kailangan para hindi maging
mahirap. Kung tataasan nang kaunti ang poverty threshold
sa mas disente at pasadong pamumuhay, malamang nasa 75-
80% ng populasyon ang matuturing na dukha sa pagtatapos
ng diktadurang Marcos.
Kongklusyon
Binaluktot ng diktadura ang mga institusyong pampolitika sa
loob at labas ng gobyerno upang pagsilbihan ang makikitid na
interes ng mga Marcos at ng kanilang mga kroni. Binaluktot
din ng diktadura ang ekonomiya para maibigay ang murang
lakas-paggawa, hilaw na materyales, at pagkakataong kumita
na hinihingi ng dayuhang monopolyo kapital.
Ang neoliberal na restructuring at pamamahala sa ekonomiya
ay pangunahing dahilan sa pagbagsak ng ekonomiya
75
 sa ilalim ng diktadura. Ang korupsiyon at kroniyismo ay
nagdulot ng malubhang pinsala sa ekonomiya ngunit hindi
ito ang mapagpasiya.
Ang naratibong iyon ay pinipilit dahil nagsisilbi ito sa interes
ng mga makapangyarihang neoliberal at elitistang puwersa.
Naging kapaki-pakinabang ito para bigyang-katwiran ang
mga reporma sa “malayang pamilihan” na inilalarawan bilang
lunas sa kroniyismo ng diktadurang Marcos. Sinamantala
ng sunod-sunod na administrasyon ang isyu ng korupsiyon
para higit na buksan ang ekonomiya. Hanggang ngayon ay
ginagamit pa rin itong “bala” o justification para sa neoliberal
na adyenda.
Bukod dito, itinatago ng ganoong naratibo ang direktang
pananagutan ng gobyerno ng US at mga monopolyong
kapitalista sa mga sosyo-ekonomikong krisis na dinanas
ng mamamayang Pilipino sa ilalim ng diktadurang Marcos.
Nililihis nito ang atensiyon mula sa mga market-oriented na
patakarang neoliberal na nagpapahina sa ekonomiya noong
dekada ‘70, na nagdulot ng matinding krisis noong unang
bahagi ng dekada ‘80, at nagresulta sa sinasabing “lost
decades of development” hanggang 2000s.
Ang patuloy na neoliberalismo rin ang pangunahing dahilan
ng lumalalang malapiyudalismo hanggang ngayon.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
76
KARAPATANG PANTAO SA
PANAHON NG Batas Militar
AT DE FACTO Martial Law
NG KASALUKUYAN1
Atty. Neri Javier Colmenares
National Union of Peoples’ Lawyers (NUPL)
Maraming salamat sa Philippine Studies 21 faculty at sa inyong
faculty development program para sa iba’t ibang parte ng UP
System. Pasensiya na po at Bisaya ako, hindi ako masyadong
bihasa sa Tagalog. Pero, sikapin kong maintindihan ninyo ako
sa abot ng aking makakaya.
I’m glad to be invited here in such a very important discussion.
Why is this important, now more than ever? Kasi may
nakaamba. May nakaamba na de facto Martial Law ngayon
at may nakaamba rin na fusion of two dictators, sa aking
pagtingin. Fusion of two dictators in Malacañang, which is the
Duterte-Marcos tandem. So, it’s pressing that people get to
refresh themselves.
The younger generation ought to know what happened during
the Martial Law period. Kailangang malaman ng tao ang
counter-narrative, sa napaka-widespread and well-funded na
kampanya nila para sabihing “golden age” ang Martial Law.
Ang kahilingan sa akin dito ay i-discuss ang human rights
violations noong panahon ng Martial Law, at siyempre,
‘yong mga kahawig nito, mga post-Marcos government, na
may elements ng Martial Law ni Marcos na present sa mga
gobyernong iyon. Pero siguro, i-discuss ko nang diretso kasi I
don’t think I have enough time. So, fusion na ito, panahon ng
Martial Law ni Marcos at panahon ni Duterte. Ipakikita ko ang
mga pagkakahawig nito.
1 Transkripsiyon ni Kenrick Paul P. Buduan at pagsasaayos sa teksto ni Nancy Kimuell-
Gabriel.
77
 First of all, Martial Law was really blatant in terms of human
rights violation. Recognized ba ‘yan ng mga bansa? Yes,
recognized ng mga bansa! Kaya nga in the end, ibinigay ng
Swiss banks ‘yong 600-million dollars ill-gotten wealth ng
Marcoses sa Pilipinas at may sinabi ang Swiss banks noon na
bigyan ng share ang human rights violations victims. So, may
recognition sa ibang bansa on that. Ang Korte Suprema, in
various cases, nag-recognize na, for example, ‘yong Marcos
vs. Manglapus na kaso ng Korte Suprema. Sinabi ng Korte
Suprema na plunderer si Marcos at human rights violator.
In another case of Sandiganbayan vs. Republic, binanggit
din doon ‘yong plunder, ill-gotten wealth, at saka human
rights violations. Kaya ko binabanggit ito kasi may claim ang
Marcoses that no court has ever judged them guilty of human
rights abuses. Of course, ang pinakasikat na kaso was the
human rights case sa Hawaii na siyang paper ko when I was a
visiting fellow in the Australian National University.
Actually, when Martial Law was imposed, I used the term
“imposition” kasi it was really imposed rather than merely
declared. The imposition of Martial Law was actually a violation
of rights... right to suffrage. Bakit? Kasi Marcos wanted to
declare Martial Law at ‘yong purpose niya lang talaga is to
perpetuate himself in power. Under the 1935 Constitution,
1973 pa tapos na dapat ‘yong termino niya. Hindi na siya
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
puwedeng tumakbo ulit. Kaya nag-declare siya noong 1972
para mapalawig ang sarili niya sa poder. So, kung iyan pala
ang dahilan mo, ginamit mo ang constitutional power mo at
ang mga poder ng Martial Law government para mapalawig
ang sarili mo sa puwesto, violation agad iyan. Not only in
democratic rights ng maraming tao kundi right to suffrage,
specifically. Dahil hindi mo na sila binigyan ngayon ng paraan
para maka-elect o makahirang ng bagong presidente dahil
doon sa pagdeklara mo ng Martial Law.
Pero maliban diyan, napakarami pang human rights violations
ang Martial Law. Kung titingnan natin iyan, maraming aresto
sa unang araw pa lang ng deklarasyon ng Martial Law.
September 21, hindi pa nadeklara ang Martial Law, in-impose
na noong September 21. September 23 kasi idineklara ‘yon.
Nanghuli na ng mga oposisyon, mga aktibista, sila Aquino,
Diokno, lahat ng mga oposisyon, at maraming aktibista at
student-leaders ang nahuli’t nakulong na.
78
So, violation ba ‘yan ng karapatan? Yes, of course! Due
process rights ‘yan. One, nakalagay sa Bill of Rights natin at
sa international human rights covenants na, “no one shall be
deprived of life, liberty, and property without due process of
law.” Pero deprivation, siyempre, iyon ng liberty mo. Ngayon,
other than that, may killings. Ang tawag noon sa killings, by the
way, ay salvaging. Ang tawag ngayon sa panahon ni President
Duterte, EJK (extra judicial killing). For the life of me, hindi ko
alam kung bakit salvaging ang tawag noon sa panahon ng
Martial Law kasi ang pakahulugan natin sa salvaging parang
sinasalba mo, di ba? Pero doon noon, kapag may nakita kang
patay sa kalye o sa kung saan-saan, sabihin mo, “pare, na-
salvage o!” Gano’n ‘yong term. Pareho naman ang ending
noon, ang biktima ay patay.2
Grabeng pag-violate sa karapatan ng taong-bayan, dahil ni
hindi ka man lang dumaan sa korte, sinentensiyahan ka na ng
kamatayan, just because ikaw ay aktibista, o ikaw ay dissenter,
o ikaw ay oposisyon.
Pinasara ang media. Alam ninyo naman siguro iyan nang mga
panahong iyan. In fact, bata pa ako sa mga panahong iyan –
parang Grade 6 yata ako noong idineklara ang Martial Law.
Wala kang mapanood sa TV kasi sarado lahat ng estasyon.
Isang estasyon lang ang gumagana noon, PTV-4 yata. At
siyempre, si Marcos lang ang nakalagay doon, paulit-ulit na
nagsasalita, at saka si Secretary Kit Tatad. So, sarado noon.
Violation ba iyan ng karapatang pantao? Siyempre, freedom
of the press iyan. Hindi lang siya pag-aming freedom of the
press violation noong panahong ‘yon; hindi lang issue ng
pagsara ng mga estasyon, kundi ang pagkontrol sa media
2 Inihain ni Pete Lacaba (makata/manunulat) ang ganitong paliwanag: panahon ng
Batas Militar lumaganap ang “salvaging” na katumbas ng pagpatay. May kaugnayan,
aniya, sa visual similarity ng salitang sinalbahe (ginawan ng masama, inabuso) mula
sa salitang “salvaje” ng Espanyol (“savage” naman sa Ingles na nangangahulugan ng
wild/mabangis). Sumang-ayon si Alan C. Robles dito (mamamahayag at manunulat),
at ayon sa kaniya, maaring galing sa bokabularyong Ingles ng mga pulis-Maynila. Ang
sinalvaje ng Kastila ay naging sinalbahe sa Tagalog na naging katumbas ng salvaging
sa Ingles sa gamit ng kapulisan. Kaya ngayon, sa Pilipinas, ang salvaging na orihinal na
nangangahulugan ng pagliligtas ay nagkaroon ng bagong kahulugan. Dahil pagpatay
ang dominanteng karanasan ng mamamayan sa panahon ng Batas Militar, ang salvage
ay nangangahulugan na ng pagpatay, summary execution, at ngayon, extra judicial
killing. https://www.quora.com/Why-does-the-word-salvage-mean-summary-
execution-in-Philippine-English
79
 subsequently, na ang ire-report lang dapat ng media ay “the
true, the good, and the beautiful.” Iyon kasi ang dictum ni
Madam Imelda Marcos noon, “you only report to the press
the true, the good, and the beautiful.”
So, ‘pag hindi siya beautiful, hindi mo dapat ilabas sa media.
Kaya kahit laganap ang corruption, laganap ang patayan, ang
repression, bihira kang makakita noon sa media maliban na
lang, later on, nang lumalakas na ang paglaban. Halimbawa,
nagtayo na sina Joe Burgos ng We Forum at Malaya. Although,
na-harass din sila at pinaghuhuli.
Isa pang masabi nating human right violation maliban sa
pagpatay at pagkulong, at pag-violate ng press freedom,
siyempre, ‘yung pagkitil sa iba pang bahagi ng bill of rights.
Freedom of association – banned ni Marcos ang lahat ng
organisasyon. Sa students, banned lahat: student councils,
school papers, lahat. Kaya ang hirap talaga kapag estudyante
ka kasi ang natural tendency ng estudyante is, you want to talk
to people, you want to organize, you want to meet. Pero kahit
glee club man lang, walang gano’n at that time. Ang pinayagan
lang noon ay Student Catholic Action, later on, at Student
Christian Movement (SCM). Of which, miyembro pala kami ng
Chancellor ninyo, si Chancellor Fidel Nemenzo, ng SCM at that
time. At nakita ko rin dati noon si Nancy Kimuell at that time.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Kasi member din siya ng isa pang student organization. Later
noon, naipanalo na ‘yong return ng student council and school
papers. I-clarify ko lang, mas matanda naman ako nang di
hamak kay Nancy, baka sabihin nila kasing-edad ko si Nancy.
Mas matanda naman akong di hamak kay Fidel at kay Nancy.
Ngayon ang mga violation na ‘yan — sa freedom of assembly,
freedom of association — kapag rally iyan, dispersed ka.
Violent pa iyan. I remember that rally in Welcome Rotonda. I
don’t know, many many years ago. Nag-rally sila diyan, nag-
rally kami, mga estudyante. Isa si Fidel sa nabaril doon. And
really, serious ‘yon ha. Kasi konti na lang, you know, wala na si
Fidel Nemenzo kapag medyo lumihis lang nang konti ang bala
doon. So, grabe, to think we were just demanding the basic
rights of the people. Wala kaming ginagawang krimen, pero
grabe ang represyon ng gobyerno.
80
Pero ang rights hindi lang siya issue ng civil and political
rights. ‘Yong mga torture, ‘yong mga killing na marami. Nag-
a-apply rin ang violation sa economic, social, and cultural
rights. Pakatandaan natin, especially sa mga guro natin, na
komprehensibo ang human rights. It doesn’t only pertain to
the civil and political rights of the people, but it pertains to
the economic, social, and cultural rights. Kaya ang pag-violate
ng right to housing ng mahihirap, demolisyon, halimbawa,
part iyan ng violation ng human rights. No’ng panahon ng
Martial Law, ang ginagawa ni Imelda Marcos para daw hindi
makita ng foreigners ang eyesores ng society ay nilagyan
niya ng matataas na pader ang mga urban poor area para
hindi makita. Grabe ‘yon! Siyempre, ang hirap lumabas sa
communities na iyon dahil pinaderan na ni Imelda Marcos
‘yong community mo. Pero wala silang pakialam sa resulta
doon sa mahihirap, basta lang ma-keep-up ‘yong kanilang
pagtingin na dapat hindi makita ‘yong eyesores of society.
‘Yong mga pag-trample sa rights ng mga indigenous
people, environmental activists, matindi ‘yon. Ang mining
corporations, namamayagpag. Kung maaalala ninyo, isa sa
mga pinakamalaking laban sa Norte dati was the Chico River
Dam. Issue ‘yon ng economic, social, and cultural rights na
nilalabag ng pamahalaan — ang mga karapatan ng mga
katutubo, ng mga magsasaka sa kanilang kabuhayan. Imagine,
magtatayo ka ng mga dam na magpapalubog sa kanilang
mga community, sa kanilang mga taniman. Naghukay ka ng
mga mina diyan tapos pinapalayas mo ang mga katutubo
sa kanilang lupang ninuno. These are economic, social, and
cultural right violations.
Banggitin pa natin ang corruption. Corruption is part of human
rights violation. Kasi dine-deprive mo ang mamamayan
ng pondo ng gobyerno para sa health, para sa education,
para sa social services, at binabaling mo ‘yong pera doon
sa corruption. Grabe ‘yong corruption no’ng panahon ni
President Marcos! Ang tindi ng mga panahong iyon! And of
course, ‘yong cronies. Ang cronies na iyan, everywhere iyan.
They have fiefdoms all over the country. Controlled nila halos
‘yong economy ng bansa. Iyan ‘yong economic deprivations ng
mamamayan na nagko-constitute ng human rights violation.
81
 Isa pa, ‘yong mga utang ng bansa. Are loans violation of
economic, social, and cultural rights? Yes, because nangutang
nang nangutang si President Marcos hanggang hindi na
kayang bayaran ang utang. Ang mga inutang ng rehimeng
Marcos, hanggang 2025 pa natin babayaran. Tapos ang loan,
nagiging source ng kickbacks and corruption, and mostly ang
nakinabang diyan ay siya mismo at mga crony niya. For example,
nag-loan ka para sa pagpapatayo ng isang infrastructure
project. Nagloan ka ng 100 million pesos, pero ang kailangan
lang pala para itayo iyan ay 60 million pesos. Aba’y di ang 40
million pesos, bulsa na iyon. So, it’s a combination ng nag-loan
ka, mabu-burden ang taong-bayan dahil may babayaran silang
utang, at the same time, may kita ka pa.
Pero ang problema ng tao ay gutom. Hunger is a deprivation
also of human rights. ‘Yong mga medyo bata-bata rito, search
sa Internet: Joel Abong. Joel Abong was the face of hunger and
famine during the time of Marcos. And to think na sa ating
bansa, meron tayong mga palayan, maisan, everything! And
yet may famine and hunger. Grabe talaga ang pag-trample
niyan sa human rights. Kasi food security iyan, pagkain iyan.
Right to life, actually, ang binibira mo riyan. So, extreme
violation iyan ng human rights.
Kaya hindi totoong golden age ang Martial Law. In fact, I
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
remember wala talagang bigas, bata pa ako noon. Pinapipila
ako noon ng nanay ko; may coupon. Kasi wala ka nang mabiling
bigas. I challenge the Marcoses, sagutin ninyo nga ‘yan. Coupon.
Pipila ako roon sa isang barangay hall or palengke, hindi ko na
maalala. Tapos ang pila mo, pagbigay mo ng coupon, ‘yon na
‘yong mabibili mo. Isang gatang ng bigas siguro for the day. So,
paano iyan? Walang bigas, walang makain ang taong-bayan.
And in the end nga, naaalala ko, parang after two weeks ng
mga rasyon-rasyon na ‘yon, naubos ‘yong bigas. Kaya ‘yong
ibinibigay na lang sa amin, ‘yong puwede na lang mabili, mais.
Mais, can you imagine that? Nang umuwi ako ng bahay, dala-
dala ko ‘yong mais, siyempre, mga bata kami, alam mo naman
mga bata di nagreklamo kami. Ayaw ko niyan, ayaw ko niyan,
hindi ako kakain niyan, mga gano’n. Kasi hindi kami sanay.
Naaala ko, umiyak ‘yong nanay ko. Umiyak talaga siya, parang
sabi niya, “I never expected na darating ang panahon na ang
mga anak ko, mapipilitang kumain ng mais.”
82
So iyan, that’s the picture of the economic, political, and civil
rights violations noong panahon ng Martial Law. At kapag
sinasabi na hindi na dapat maulit ‘yon, iyon ay dahil sadyang
napakahalaga kasi sa buhay natin.
Ihahalimbawa ko na ang sarili ko bilang isang kaso ng human
rights violation. Naging chairperson ako ng Student Catholic
Action ng Visayas. You know, ang issue lang namin noon, very
simple: ibalik ang student council, ibalik ang school papers. At
siyempre, dahil ang bishop namin noon ay very human rights
advocate, si Bishop Fortich, medyo napag-initan kami. Ang
pinahuli ni Marcos, kami na nasa ilalim ng obispo. Hindi naman
‘yong bishop. Grabe rin ‘yong church repression sa panahon ni
Marcos. Maraming pari ang pinatay, maraming pari ang hinuli.
Hinuli rin ako, ikinulong, na-torture… heavily tortured.
‘Yong torture noon sa simula, humiliation... huhubaran ka, and
then papaluin ka ng ruler. ‘Yong ruler, hindi naman masyadong
masakit iyan, but it humiliates you. I was 18 years old at that
time, so medyo may konting edad na, pero bata, medyo bata
pa rin. Tapos bugbog, 6-7 days ang torture ko. ‘Yong iba, worse
than me. Kasi I was one of the youngest political prisoners. So,
hindi masyado siguro ‘yong torture sa akin. ‘Pag naririnig ko
‘yong iba, mas matindi ‘yong kanilang torture.
So, bugbog, tapos ‘pag gabi, kukunin ka sa selda mo. Dadalhin
ka sa isang kuwarto — tawag ko doon, torture chamber. Tapos,
susuntukin ka, paso ng sigarilyo, kuryente, lahat-lahat. Sabi
ko nga, there comes a time na ang physical torture ay hindi
mo na maramdaman, wala ka nang pain na maramdaman.
You feel numb.
Pero ang pain, medyo makakayanan mo iyan. Kasi, may
hangganan siguro ang physical pain. Pero ang mental torture,
grabe talaga iyan, probably because the mind is limitless,
therefore the pain is limitless. ‘Yon ang trauma ng student
leaders dati. May kilala akong student leader, so articulate, so
confident. Pagkatapos ng torture namin, talagang siya, wala
na ‘yong articulateness niya; ‘yong sharpness and confidence,
nawala na rin. So, it really destroys people. At sa akin naman,
ang pinakasukdulan, ‘yong mental torture. Iyang mga mental
torture, hindi ko malimutan ‘yan. Physical nga, nakalimutan ko
83
 na, nahilom na ‘yong paso ng sigarilyo. Mental torture ‘yong
marami roon. Dinala ako sa kuwarto, tapos, pinaano ako.
“Neri, diyan ka muna, ikaw ang sunod.” Siyempre, nanood ako
kasi ako ‘yong sunod. Inilagay nila ‘yung isang tao na hindi ko
kilala sa mesa, itinali siya, hinubaran, tapos nilagyan nila ng
alambre ‘yong kaniyang ari. Can you imagine that na nilagyan
ng alambre ang ari niya? Dumudugo na, hindi ko maintindihan
kung papaano. Tapos parang kinonek pa nila sa isang dynamo
or something, tapos kinukuryente siya. Sigaw siya nang sigaw.
E, ako, 18 years old, siyempre, trauma ‘yon, ako ang sunod! Oh
my God! Di ba? Ano ang ginawa kong masama? May krimen
ba akong ginawa? Wala naman akong pinatay, wala naman
akong ninakaw! I was just demanding the return of student
councils, human rights.
Pero hindi natuloy sa akin, kasi napagod sila. A torture is really
also tiring. After two hours noon, pawis-pawis sila. “Neri,
matulog ka na, bukas ka na.” But of course, hindi ka makatulog,
di ba? Tapos, one day later, another naman. Kinuha na naman
ako, alas-dos ng umaga, dadalhin sa kuwarto, natse-chamber,
kumuha ng revolver, nilabas lahat ng bala, naglagay ng isang
bala sa revolver, ‘yong Russian Roulette. Tapos, ‘pag ganoon
niya ng isang bala, ipinasok ‘yong baril sa bunganga ko. And
then, sabi niya, tingnan natin. Ingles siya, e. Nagtaka ako sa
militar na ‘yon. English siya. Sabi niya, “Let’s see if you’re lucky
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
tonight, Neri.” Tapos sabay kalabit ng gatilyo.
Alam mo, if the barrel of the gun ay nasa loob ng bunganga
mo, ang lamig! Ang lamig. Ninenerbiyos ka… Tapos, anong
tawag doon, firing pin, ba ‘yon? ‘Pag gano’n ng firing pin, ang
lakas ng tunog. Akala mo kasi, sa loob ng bunganga mo, akala
mo pumutok. So you can just imagine your brains splattered
on the wall. Really drained talaga ako noon. Grabe! And he
did that twice! Sabi pa sa akin, “Ay, you’re very lucky! Ulitin
nga natin.” Can you imagine, 18 years old ako, pero mahina
ako sa math, pero kinalkuleyt ko agad. Sabi ko, ang chance
kong mabuhay kanina is 1/6. Kasi anim ‘yong chamber ng
revolver. ‘Yong isang bala doon, 1/6. One is to six. Ngayon, 1/5
na lang. Really drained ako. But you know, we survived kasi
we believed that what we’re doing was right.
84
‘Yon ang nag-sustain sa akin na ang ginagawa naman namin
ay tama. ‘Yon naman ang sabi ng tatay ko. “Neri, ‘pag tingin mo
tama ka, tindigan mo. ‘Pag tingin mo mali ka, mag-apologize
ka. Mag-sorry ka. Aminin mo, di ba?” So, ‘yon siguro ang nag-
keep up sa amin through the years. Apat na taong kulong,
nawalan ako ng, you know… apat na taon ng buhay ko bilang
estudyante ang nawala. At delayed siyempre ‘yong aral ko.
Late na ako nag-graduate, late na ako nag-law.
Anyway, sa human rights violations, marami ang testigo
riyan. ‘Yong sinasabi ng mga Marcos na hindi nangyari iyan,
hindi iyan totoo… I hope na wala nang naniniwala do’n. Kung
maniwala tayo roon, ibig ba sabihin, ‘yong milyon-milyon na
lumabas sa EDSA (People Power, 1986), ano ‘yon, trip lang nila
‘yon? Trip lang ba nila na mag-rally? You go out in the streets…
si Fidel Nemenzo, nag-rally lang, binaril. ‘Pag lumabas ka sa
EDSA, you’re risking your life!
If you’re going to risk your life, just trip mo lang, wala naman
palang ipinaglalaban, wala naman palang dahilan, then,
really, absurd ‘yong gano’ng istorya. People went out to EDSA
in droves precisely because they are fed up with the human
rights violations. They were fed up with corruption, they were
fed up with this tyranny of Marcos. Kaya hindi puwedeng
i-dismiss ang EDSA as nothing more than politically-motivated.
No, these were ordinary people, risking their lives once and
for all para sabihin sa diktador, tama na, sobra na, palitan na!
Ngayon, after Marcos, maraming kahawig iyan. Pero let’s center
na lang, for lack of time, kay President Duterte. Kasi siya naman
ang epitome ng Martial Law. Repetition ng Martial Law. Grabe
ang hawig ni President Duterte kay Marcos. Grabeng hawig!
Both of them were swept to power on their promises. Sinasabi
ni Marcos, “I promise you, this country will be great again.”
Grade 6 ako’t ilang beses kong narinig iyan. Kaya everybody
felt hope. Sa totoo lang, there were a lot of people rin siguro
na naniwala initially sa first three years ni Marcos na, “Uy! Baka
naman ito na yung pag-asa natin.” Kasi mahirap ang buhay,
grabe ang korupsiyon. Ito na. But the same with Duterte. Ang
slogan naman ni Duterte, “change is coming,” di ba? Change is
coming, pero both of them failed in their promises.
85
 Secondly, military rule. Kaya nga Martial Law. Kasi, military rule
iyan. Kontrolado ng military ‘yong gobyerno noong panahon
ni Marcos. The same characteristics no’ng panahon ni Duterte.
Tingnan mo, the government is littered with generals and
military men. Kaya, grabe ‘yong arrogance ng military palagi
no’ng panahon ni Marcos at panahon ni Duterte. Kasi military
control over civilian iyan. Hihingi ka lang dati ng permit sa…
change. Babaguhin mo lang ang ruta ng jeep, punta ka sa
provincial headquarters. Huwag kang pumunta sa mayor,
mayor ka, e. Di do’n ka sa PC, di ba? Gano’n din ngayon. Grabe
ang control ng military over civilian positions. In fact, Duterte’s
COVID response is mainly militarist, similar to Marcos.
Thirdly, killings, repression, red-tagging… the same! Lahat na
lang (pinararatangang) CPP-NPA. Sino ka ba? Opposition ka,
aktibista ka, o sino ka? The same with Duterte. Lahat na lang,
CPP-NPA. Pati community-pantry, CPP-NPA, basta hindi nila
gusto ‘yong sinasabi.
Fourthly, corruption, crony. The same with Duterte. Tingnan
ninyo ‘yong corruption, tingnan mo ‘yong cronies niya. ‘Yong
Pharmally deal is just a tip of the iceberg –2.6 trillion… heto
sa loans naman pareho rin sila. Five hundred eighty-six
billion pesos ito! Ito ang total na inutang ni Marcos no’ng
panahon niya. And you know what? Grabe ‘yong hindi tayo
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
magkandaugaga sa pagbayad noon. Binaon tayo sa utang —
508.26 billion pesos?! Panahon ni Duterte, alam ninyo kung
magkano? ‘Yong six years niya, 7.7 trillion pesos! Alam ninyo
ba, lahat ng inutang ng anim na presidente before Duterte,
kasi pag-upo niya no’ng 2016, was 6.8 trillion pesos ang total
loans ng Pilipinas. It will climb up to 13 trillion pesos by the
end of his term. Dinoble niya! So ‘yong anim na president,
nilampasan niya. Grabe ang debt burden noon. The same
kind of thinking na utang nang utang. Marcos, build-build-
build… big things. Duterte, build-build-build… big things. But
Cultural Center, big dapat ‘yan. PICC, big dapat ‘yan. Parang si
Hitler! Hitler, dictators and fascists want to build monuments
for themselves that will last a thousand years. Kasi that’s the
memory of this fascist dictator: “Maaalala ako forever.”
Ganon ang konsepto ng mga iyan. Kaya’t parehong-pareho
talaga mag-isip si Marcos at si Duterte. Nandoon ang lahat ng
86
elements, the promises of a fascist, the graft and corruption,
the killings, the repression, et cetera. The loans, the cronies,
and the military rule. But there is one similarity ni Marcos at
ni Duterte na sana mangyari din. Marcos was overthrown
in 1986, when the Filipino people stood up and said, “Tama
na! Sobra na!” Dito, tingin ko, dapat, iyang similarity ang
mangyari kay Duterte. Mawawakasan din ‘yong tiraniya at
dinastiya niya.
Ang natural course of events will say that the Filipino people
will have had enough. At ‘yong 2022 election, of course is a
crucial part in the same way that the 1985 election was the
end of President Marcos, when he decided to hold elections
kung saan nanalo si Cory Aquino.
‘Yon siguro ang isang similarity na gusto nating mangyari
ngayon. Pero siguro, sa concluding part ko, kasi mga faculty
kayo, when you teach Martial Law, ito, parang opinion ko
lang, I don’t know teaching, hindi ko alam ang pamamaraan.
But kung magtuturo kayo ng Martial Law, always remember,
when you teach about human rights, always remember, it
wasn’t an issue merely of rights. It wasn’t an issue of Marcos
only or Duterte now. It is an issue of a system. A system of
oppression, of exploitation na instituted. Na ‘pag pinalitan
mo lang ‘yong isang tao, hindi mo mababasag ‘yong system
na ‘yon. Kaya nga kahit napalitan si Marcos, ang system ng
corruption was in place. Hindi talaga na-eradicate ‘yon, kasi
hindi tiningnan na issue ito ng sistema. Kaya dapat ang
pagturo talaga sa bagong henerasyon, iugat doon sa sistema.
Ang sistema kung saan, grabeng namamayagpag ‘yong
mga crony nila at ang dominasyon ng mga korporasyon sa
agrikultura, sa environment... lahat iyan! Sistema iyan.
‘Yong military orientation, na they are very loyal to the president
and to the commander-in-chief, na lagpas-lagpas pa sa loyalty
nila sa mamamayan. In fact, wala silang kinikilalang loyalty
sa mamamayan. System iyan. Kaya ang dali ng human rights
violation kasi wala silang feeling of affinity sa mamamayan.
Ang feeling of affinity doon sa Presidente, na hindi dapat.
Oryentasyon iyan ng military at ng police, and it is a system.
Hindi mo iyan puwedeng mapalitan overnight.
87
 So gano’n, ‘yong kontraktuwalisasyon, ‘yong landlessness, Kaya every time I tell about my story, about my torture, nag-
itong lahat ng economic deprivation, part ito ng system. Kaya aano pa rin ako. May angst ba? May sense of something na
ang pagtuturo sa pagbabago, it’s not merely saying na may ano ba… Kasi, walang closure. Sa mga katulad naming biktima,
human rights violation noon, dapat hindi na mag-human walang closure. Nobody went to prison.
rights violations ngayon. Tama naman ‘yon, walang problema
roon. Pero iugat ‘yon sa sistema. Ang edukasyon is one major Kaya ang laban sa Martial Law is something siguro na gagawin
part of that effort to change and reform society; to overhaul namin hangga’t buhay kami kasi hindi dapat maranasan ng
that system. Bahagi dapat ang edukasyon sa paglaban sa susunod na henerasyon ang naranasan namin.
fake narratives. Remember DepEd [Department of Education] Maraming salamat po! Magandang hapon sa inyong lahat!
Secretary Liling Briones mentioned something like, “Hindi
namin naituro ang Martial Law kasi we don’t want to be biased.
We want to be neutral on educational curriculum.” Biased?
My God! That’s fact! That’s history! It’s not an issue of being
biased; historical facts na nga ito. Proven na naganap. ‘Pag
ganoon ang thinking ng education secretary, na ‘pag nagturo
ako ng kasaysayan at gumamit ako ng historical facts, I am
biased, may problema tayong malaki.

The German people, they taught their next generation

of Hitler’s atrocities… atrocities ng Holocaust. At iniisip
nila, hindi ito issue ng bias. Hindi na dapat maulit ito. Kaya
namamayagpag ang Marcoses kasi there was no counter-
narrative to speak of. Ang counter-narrative limitado sa ilang
biktima, wala naman kaming pera, wala naman kaming pang-
boost sa mga YouTube o FB [Facebook]. So, ang narrative ng
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

mga Marcos sa Martial Law ang namamayagpag doon, and to

a large extent, the government is at fault here.

They say the government failed to teach Martial Law. I

say, no! The government refused to teach Martial Law.
Hindi ‘yon failed! Failed, kasi, well, innocuous, hindi mo
sinasadya. Refused! Kasi nando’n si Enrile sa poder. Nando’n
si Ramos. Nando’n ‘yong cronies sa poder, so mag-political
accommodation tayo. Huwag nang sabihin sa kabataan ang
ginawa ng mga ito. That is really the problem there. Because
justice was not really given to the victims of Martial Law.
Hindi nagkaroon ng hustisya.

88 89
 MEDIA AND Martial Law
Ma. Diosa Labiste, Ph.D.
Unibersidad ng Pilipinas Diliman

The repression of media reveals how the Marcos Martial

Law created enough damage to the country’s media, which
is considered an institution that encapsulates freedom
of expression. There is a shared understanding among
journalists that the conditions of freedom, of speech, and of
the press are what are needed so that they could function as
journalists. In short, press freedom enables journalists to do
their work effectively. However, writing in 1985, Antonio Maria
Nieva, then president of the National Press Club, described
the conditions that media practitioners are exposed to under
Martial Law as being “under the shadow of death itself” (Nieva
1985, 2:xiv).

The year was also the time when the Marcos dictatorship was
facing extreme crisis in the home and international front, as a
prelude to its fall in 1986 through the People Power Revolution.
Marcos tried to stave off the erosion of its credibility and the
slide towards its ruin by unleashing the military might towards
members of the opposition, activists, and journalists. Nieva
marked 1985 as the bloodiest in the history of the country’s
media, with the death of a community journalist Joselito
Paloma. It bears quoting in length how Nieva regarded
Paloma’s slaying, “...[it] erased all doubts, if any yet exists, that
the killings of media men are but random — and unrelated
— instances of violence and not a systematic campaign to
annihilate an outspoken press” (Nieva 1985, 2:xiv).

There are two issues that this essay on media and Martial
Law seeks to highlight. First is how the country’s media was
transformed from being one of the freest in Asia to becoming
a controlled press under the Marcos dictatorship. Second,
despite being under the climate of fear, resistance breached
the controls of the government and the conniving media
owners, giving rise to the “mosquito press,” which is the

91
 moniker for the anti-Marcos press. It’s the aim of this essay to
show how the repression-and-resistance prism interrogates
the state of the media under martial as well as assumes and
confirms its connection with the broader struggle against the
Marcos dictatorship.
Revolutionary Tradition of the Press
The Philippines has a tradition of revolutionary press which
contested the hegemonic colonial press under the Spanish
and the American colonial administrations. La Solidaridad,
which advocated for economic, political, and cultural reforms
under Spanish colonialism, and El Renacimiento, whose
nationalist fervor was targeted through a libel case by an
official of the American colonial government, are newspapers
that carried the cause for independence. In the succeeding
years, especially since the post-war period to the 1960s, the
country’s media houses were owned by millionaire families
(Soriano, Roces, Elizalde, and Lopez) with economic and
political interests to protect. The press became known to be
freewheeling, licentious, and adversarial, due to the plurality
of the interests at play that cancel out each other, and also
because journalists took seriously their role as independent
monitor of power.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
When Marcos declared Martial Law on September 21,
1972, he issued “Letter of Instruction No. 1” the following
day that ordered the secretary of national defense to take
over and control all newspapers, magazines, radio, and
television facilities (Pineda-Ofreneo [1984] 1986, 135). Student
publications were also banned. The number of padlocked
presses, according to Primitivo Mijares, who was a Marcos
associate turned adversary, totaled seven major English
dailies, three Filipino dailies, one English-Filipino daily, 11
English weekly magazines, one Spanish daily, four Chinese
dailies, three business publications, one news service, seven
television stations, 292 radio stations all over the country, and
66 community newspapers (Mijares [1976] 2017, 501).
The shutdown of media was followed by arrests and
imprisonment of hundreds of journalists by the military,
including publishers Joaquin Roces and Eugenio Lopez, and
92
editors Amando Doronilla and Luis Mauricio. Many journalists
were imprisoned, among them Rosalinda Galang, Bobby
Ordoñez, Ernesto Granada, Luis Teodoro, Manuel Almario,
Luis Beltran, Rolando Fadul, Juan Mercado, Ninotchka
Rosca, Napoleon Rama, Jose Mari Velez, and Roger Arienda.
Journalists in the provinces were also arrested.
The absence of news was replaced a few days later by the
“crony press.” The Daily Express, a newspaper that allowed
to immediately operate, was owned by a Marcos’ associate
and ambassador to Japan, Roberto Benedicto, who was also
granted the permission to operate a TV station. Benedicto was
soon joined by other Marcos associates turned publishers:
ambassador to the US and Marcos’ brother in-law Benjamin
Romualdez owned the Times Journal while Marcos’ aide-de-
camp Hans Menzi became the publisher of Bulletin Today. The
trio of crony press became vehicles of Martial Law propaganda
built around the narrative of “New Society.”
The crony newspapers were not a privileged bunch because
they submitted to several censorship and media regulation
bodies set-up by Marcos such as the Department of
Information, the Mass Media Council headed under Juan
Ponce Enrile and Francisco Tatad, and the Media Advisory
Council under Mijares. All media publications had to be
cleared first by the Department of Information before they are
released to the public every day (Pineda-Ofreneo [1984] 1986,
135). Nothing was allowed to slip past the censors because
even mimeographing and reproduction machines, printing
presses, newsprint inventory, and printing equipment and
broadcast facilities were monitored through the Philippine
Council for Print Media and the Media Advisory Council. The
penalty for censorship laws is imprisonment.
The censorship bodies also issued guidelines to journalists
how to write their stories. They are only allowed to publish
“objective” news report without any editorial comment,
whether of local or foreign sources. Stories that could be
construed “seditious” by censors were prohibited. Censors
also raised issues against slightly critical stories that these
were toned down. At some point, censorship became absurd
and ridiculous that some editors said they have to retouch the
93
 photos of long-haired musicians because short haircut was
the standard during Martial Law (Yambot 2001). Moreover,
since the government banned firearms ownership among
civilians, guns in the movie billboards and advertisements
were painted over.
Marcos created the following laws that affect media:
1. Presidential decree (PD) 33 penalizes ownership,
printing, and circulation of printed materials that
tended to undermine the government;
2. PD 90 penalizes rumor-mongering;
3. PD 1737 empowers Marcos to close down any form
of media anytime he sees fit;
4. PD 1834 and PD 1845 imposed stiffer penalty for
rebellion, sedition, and other crimes related to
national security, including “subversive journalism;”
and
5. PD 1877 allowed imprisonment for one year, even
without charges filed, of persons who are accused of
national security crimes (Yambot 2001, 245; Garcia
2019, 159).
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Self-Censorship
To avoid arrest, imprisonment and even death, journalists
resorted to self-censorship, ostensibly to block criticisms
and prevent them from advancing. Self-censorship is a trial
of one’s conscience which journalists confront everyday
under Martial Law. However, it is also true that some
journalists resorted to self-censorship so that they can have
continued access to Malacañang sources, and this parasitic
relationship could explain why stories were twisted to follow
the government’s line.
Self-censorship is an effect of fear that journalists felt during
the Martial Law years. The government denied that it practiced
censorship because it merely “requested” news organizations
and their editors to highlight, play down, or kill a story, via a
94
lower-rung staff, never a top official, of the information office
(Garcia 2019, 165). Journalists censored themselves to avoid
getting themselves, or their news organizations, in trouble.
With overt censorship and self-censorship, journalists had
grown timid and mediocre during the Martial Law period.
The extent through which censorship was carried out, despite
a condition that warrants truth telling, happened in November
1981 when a floor of the Film Center collapsed while it was
being constructed to beat the scheduled opening night of the
Manila Film Festival in January 1982. More than a hundred
workers died, some of them entombed by quick drying
cement while others had their limbs reportedly sawn off to be
extracted. The Malacañang press office told newspapers to
suppress the story, but when that was impossible, asked the
editors instead to only report that only four workers had died
and 33 were injured (Yambot 2001, 250).
Media repression knows no boundaries as it ranged the
confines of newsrooms, to and the daily job of reporting, and
throughout the years that Marcos held power. It came in guises
of extra-judicial killings, libel cases, threats of libel, bribery, and
invitation for interrogation. Even in the newsrooms of the pro-
Marcos press, the dictatorship was challenged. In 1981, Letty
Jimenez Magsanoc, editor of Philippine Panorama, the Sunday
supplement of Bulletin, was pressured to resign after she
wrote that Marcos won in plebiscites and elections marked by
“suspicions of connivance, corruption, and dishonest counting
of votes by Comelec” when she assayed Marcos’ inauguration
of his so-called New Republic. Her publisher, Hans Menzi,
was threatened with libel and subversion charges by Marcos’
functionaries that, as a result, Magsanoc said she was “put in
a position where (she) had no choice but to resign” (Aureus
Briscoe 2019, 262). The following year, Bulletin editor in chief,
Ben Rodriguez, was asked to retire by Menzi for allegedly
being “not cooperative enough.” This was after the release of
a report on military abuses in Abra province which landed on
the front page of the newspaper. Magsanoc’s departure from
Bulletin marked an awakening of the journalism profession
from one that was acquiescent of its suppression to one that
can unravel the dictator’s narrative (Espiritu 2017, 145).
95
 The cases of Magsanoc and Rodriguez showed how the
owners of the newspaper like Menzi, himself a Marcos’
associate, was complicit with the government’s repression
of press freedom by keeping out criticisms against Marcos
and reports of human rights violations happening around
the country. The newspaper was positioned as among the
propaganda machines to whitewash the disturbing realities
that Marcos has inflected upon many people. Other Bulletin
journalists that were fired in 1983 were Arlene Babst, Melinda
Quintos de Jesus, and Slyvia Mayuga. Recah Trinidad, editor
of Bulletin’s sister tabloid, Tempo, was forced to resign, while
Antonio Ma. Nieva, a senior editor and president of the
newspaper’s union, was put on a “deep freeze” in that same
year (Nieva 2019, 183).
Marcos’s contempt for a free press was also revealed through
his national security-invoking generals who “invited” eight
women journalists for interrogation at Fort Bonifacio in
December 1982. Ceres Doyo, Jo-Ann Maglipon, Lorna Kalaw
Tirol, Arlene Babst, Ninez Cacho-Olivares, Domini Torevillas,
Eugenia Apostol, and Doris Nuyda were separately summoned
by the National Intelligence Board and were asked questions
by military generals on issues ranging from personal to
professional, but mainly about the stories they wrote and
the effects of such, which were said to be not good for the
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
government, PR-wise. The journalists asked the Supreme
Court to stop the interrogations but even before the petition
was heard, General Fabian Ver, Marcos’ military chief, halted
them (Arroyo 2019, 219). The high court then said the case
became moot but told the journalists to face the fresh libel
charges filed by some military officers, even though they
have not been named in the news reports. Charged with
libel were Doyo and her editor, Domini Torrevillas Suarez,
over Doyo story’s “Forty Years after ‘The Fall,’ Bataan is Again
Under Siege,” published in the March 28, 1982 issue of the
Panorama. It was about the human rights violations suffered
by the locals from the hands of soldiers in a marine battalion
in Bataan. Doyo quoted one resident as saying: “‘Pag nakakita
ng marines ang mga matatanda, halos namumutla na lang,
baka ikako magkadeperensya sa ulo, sinisigawan ko na lang
para maalis ang takot...” (Magno 2019, 325). The libel case not
only sought to invalidate the truth telling of journalism, but
96
it also revealed how the military performed the bidding of
Marcos to eliminate dissent and the record of human rights
violations. Journalism foregrounds the abuses of Marcos
and provides a platform for remembering the past. Thus, it
is no wonder that Marcos and his military minions targeted
journalists like Doyo.
The Marcos government also targeted small independent
publications like the We Forum of Jose Burgos Jr. The paper was
raided and padlocked by the military in December 1982 after
it published a series on the fake wartime medals of Marcos.
Burgos was arrested, along with some of his writers and
columnists, in what became the first and visible crackdown
of an alternative press but also became the first open legal
confrontation of Marcos lawyers with human rights and
press freedom lawyers. The latter argued that the raid was
unconstitutional because it involves prior restraint, or simply
preventing journalists from performing their professional and
societal roles. Writing about the We Forum in 2012, or 30 years
later, editor Lourdes M. Fernandez said the legal defense
provided a template for other press freedom battles because
it established a ground on which the Marcos dictatorship
could be beaten on his own turf.
In all his time as a dictator, Marcos tried to disrupt the tradition
of independent and free press of the country, and, instead,
install what National Artist Nick Joaquin called the conformist
press (Joaquin 2019, 339). The latter was comfortable being
gagged and lived on the climate of fear. However, there were
journalists and their small news organizations that insisted on
practicing journalism even under conditions of control. Both
the practice and the news organizations came to be known
as the alternative or anti-Marcos press. It is also known as
mosquito press, a commonsense metaphor used by Marcos’s
information officer to describe the negligible harm it could do
toward the Marcos dictatorship.
The alternative press denotes a variety of newspapers and
print publications that provide views, stories, and other
information that contest and criticize the Marcos’ narratives,
policies, and statements. This information includes those
that the government wanted to keep out of the newspapers
97
 because they could construct an adversarial public opinion
against Marcos. The alternative press represents defiance of
the media that can no longer stand being muzzled by Marcos
at the expense of the information that citizens need to know
such as poverty, corruption, abuses of power and human
rights violations.
Typologies of Alternative Press
There are five types of alternative press in relation to the
size, practice, and political orientation. The first one refers to
independent newspapers published by journalists such as the
We Forum and Ang Pahayagang Malaya and Ang Tinig ng Masa,
all started by Jose Burgos Jr. and the Philippine Inquirer. The
second type are newspapers backed by the Catholic groups
such as newsweeklies Veritas and the Philippine Signs. The third
type refers to magazines and supplements of mainstream
newspapers such as Panorama of Bulletin, Who magazine, also
of Bulletin, the weekly special edition of Mr. & Ms. magazine,
Sunday, a weekend supplement of Malaya, and Midweek. The
fourth one includes newsletters and regular or occasional
print releases of human rights groups and other organizations
like Ibon Facts and Figures of Ibon Foundation, Update and
Trends both published by the Task Force Detainees of the
Philippines, Moro Kurier of Moro People’s Resource Center in
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Iligan City, NASSA News released by the National Secretariat for
Social Action of the Catholic Church, and Ang Bandilyo of the
Bukidnon prelature. Student newspapers could be classified
among the fourth type of alternative press, along with leaflets
and handbills distributed during rallies and other protest
actions. The last of the five types of alternative press are the
various publications of the revolutionary movement led by
the Communist Party of the Philippines (CPP) with its military
arm, the New People’s Army (NPA). These publications include
Ang Bayan, Liberation, Taliba ng Bayan, Himagsik, and Pulang
Bandila among the score of other underground publications
all over the country (Ocampo 2014).
Of the three publications started by Burgos, only Malaya
survived today. Its early years as alternative press, as
a Tagalog weekly that became an English daily, were
remarkable for bringing together reporters and writers
98
whose writings challenged Marcos. For example, in
its Christmas Day issue in 1981, the front page of the
newspaper carried these headlines: “300 katao nasalvage?,”
“Isa ba sa kanila si Henry Romero?,” “Sabi ni Kardinal Sin:
Baka maghuramentado ang gutom na Pilipino,” “Dalawang
partido laban kay Marcos,” “Editorial: Subersibong Kristo”
(“Bantayog Digital Library” n.d.). On August 24, the day
after Aquino was slain, Malaya, published the full text of
what would have been Aquino’s arrival statement. The
circulation hit 90,000 copies from only 15,000, which is a
proof of its success as an alternative newspaper.
The Philippine Inquirer was known for its nine-month coverage
of the Agrava Commission, which was created by Marcos
to investigate the assassination of Sen. Benigno Aquino Jr.
when he came home from the United States on August 21,
1983. The commission was not expected to bring out the
truth, but journalists covered the hearing to document how
Marcos tried deflecting the responsibility of the murder from
his military chief General Fabian Ver. Ver was acquitted by
the commission. Inquirer then became a daily to cover the
December 9, 1985 snap elections whose results were rigged
in favor of Marcos that it angered the public. This hastened
the freefall of Marcos, leading to his ouster in the Edsa People
Power Revolution in February 1986.
Veritas and the Philippine Signs are both weekly newspapers
that joined other newspapers to break the monology of the
pro-Marcos press. Both newspapers were back by Catholic
groups like the Bishops-Businessmen’s Conference that
supported Veritas. Like other newspapers, Veritas had its share
of threats but these peaked in August 1984 when it published
an advance copy of the Agrava Commission that hit the
newsstand minutes after it was submitted to Marcos. Another
is Mr. & Ms., a family, lifestyle, and entertainment magazine
that turned political after the assassination of Aquino in 1983
that the crony press tried to downplay. For example, instead
of writing about Aquino’s funeral procession watched by
hundreds of thousands, the Times Journal wrote about the man
who died when lightning struck a tree in Luneta. Incensed,
Eugenia Apostol, editor of Mr. & Ms., came up with a special
issue of the magazine the following day, which published 16
99
 photographs of Aquino’s funeral. The issue was selling like
hotcakes according to Apostol adding that she “didn’t realize
that the people were angry as I am” (Apostol 2001, 254). The
special edition attracted writers and columnists that wrote
about Aquino while the international wire agencies were
the source of exposes of Marcos’ failing health and ill-gotten
wealth. Mr. & Ms.’ weekly supplement called the “Justice and
National Reconciliation Issue,” was popular in the newsstands.
What happened to the editor and writers of the Panorama
magazine were discussed earlier but these threats also
need to be seen in the context of how supplements could
undermine the main publications that have added to. It may
had been easier for Mr. & Ms. to have politically-oriented
weekly supplements but Panorama, which was seen more like
an extension of Bulletin’s editorial stance, any departure from
such would have consequences. What happened to Panorama
and in Bulletin showed absence of press freedom, despite
the government’s denial of media repression, and how easy
it was for Marcos to interfere with editorial policies of some
newspapers whose owners were his associates. Between
standing up to censorship, as publishers were expected to do,
Menzi backed down from pressure. After Magsanoc’s forced
resignation from the Panorama, making rounds around that
time was cautionary advice: “Dahan-dahan ka, baka ma-
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Panorama ka!” (Aureus Briscoe 2019, 269).
The newsletters and other small publications, started as
mimeographed sheets, but some latter took advantage of
better printing and reproduction technologies. Several of
them were shut down by the government either because
they were critical of Marcos or have no license to operate
a publication. The newsletters identified with groups and
institutions that have advocated for human rights. Some
publications have writers trained in journalism but there were
also self-taught ones, resulting in uneven presentation of
stories and opinions, but their content showed what can be
achieved even with little money and limited circulation. Ibon
Facts and Figures released economic updates that contested
the government’s positive pronouncement of the country’s
ailing economy. Update (formerly Political Detainees Update) and
Trends documented the arrests, tortures and disappearance,
100
and the plight of political prisoners. For example, on its second
issue, on September 1977, Update included the names of 12
students that were arrested for staging a protest at FEATI and
MLQ universities and subsequently charged with “alarm and
scandal,” or public disturbance (“Bantayog Digital Library”
n.d.). As of September 1977, there were 390 political detainees
all over the country, of which close to 300 of them were not
formally charged. Update also helped gather signatures for
petition for amnesty.
The contribution of groups and institutions to help install
the space of free expression under the Marcos dictatorship
enhanced the alternative press tradition in the country. The
critique that ensued from their advocacy widen the cast of
opposition voices, not just coming from the mainstream press
or prominent personalities, but also from smaller, sometimes
occasional, publications, and grassroots leaders.
The last type of alternative press is the underground press
whose growth is bound up with that of the revolutionary
movement. Some dissident newspapers were started and
staffed with journalists who went into hiding to escape the
dragnet of the military. Among them were Satur Ocampo and
Bobbie Malay who started the newspaper Himagsik (1974),
and Balita ng Malayang Pilipino (1973), which was a clandestine
news service that was later adopted by the National Democratic
Front (Ocampo 2014). The news service was a bi-weekly four-
page mimeographed account of the conditions of workers
and peasants, along with commentaries on the economy
from the point of view of the masses. Its first issue of Balita
was released on April 7, 1973. Ocampo recalled that he was
personally distributing the newspaper to some of his friends
and allies of the revolutionary movement who welcomed
the alternative news and analysis offered by the Left. From
1981 to 1986, the news service expanded and took in more
contributing editors and writers that include journalists who
were writing under a pseudonym.
Taliba was among the underground newspapers that, like
Balita ng Malayang Pilipino, have professional journalists in
its ranks, writing stories about armed clashes between the
New People’s Army and the government soldiers, as well as
101
 human rights violations including cases of torture and killings
of activists. Sol Juvida, a staff member of Taliba, recalled going
to a safehouse, which doubles as the editorial office of the
paper, to type her stories and then type them again on the
stencil paper that are then fed to the mimeographing machine
(Juvida 2012). In 1974, or a year into publishing, two of Taliba’s
editorial heads, one of whom is the editor, were caught. They
were heavily tortured during their arrests. Juvida wrote: “For
many days, the picture of what they went through stayed
in my head. Those of us left behind in the UG (underground
house) could do nothing but weep quietly and continue our
work” (Juvida 2012).
The risks of being caught by the military is high but
underground newspapers flourished because of their
growing readership. Other underground newspapers that
circulated were Ang Bayan of the CPP, Liberation of the National
Democratic Front, Kalayaan of Kabataang Makabayan, and
Bandilang Pula. There were also underground newspapers
published in many provinces in the country where the NPA
operates. The circulation system of the actual printed copies of
these publications operates on the credo “Ipasa pagkabasa,”
or reliance upon pass-on readership. The printed articles
also became points of discussion during study sessions
and community meetings, thus expanding their reach. In
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Conclusion
The history of resistance against the Marcos dictatorship
is incomplete without the story of the alternative or the
anti-Marcos press. The latter contributed substantially to
undermine the control imposed on the media and the silencing
of the open dissent by the government. The alternative
press was acknowledged as part of the political resistance
among Filipino journalists that contributed to the growing
movement against the Marcos dictatorship. This can be seen
in the newspaper readers’ call to “Ban the Bulletin, Suppress
the Express, and Junk the Journal” and their enthusiastic
support for independent newspapers and small publications.
It was a confirmation that progressive and independent
journalism had opened up a space for free expression that
enabled people frame their political views through the stories
written by journalists and the photographs that accompanied
the news, even amid conditions of censorship and fear. The
stories and the images are arsenals of resistance that anti-
Marcos forces drew from and harnessed to advance their
struggle culminating in the overthrow of Marcos from power
through an uprising dubbed as “People Power Revolution.” In
retrospect, Sheila Coronel collectively termed that practice
and products of journalism as “flashes of light” (Coronel 2019).

this way, underground publications contested the claims of

One of the vices of authoritarian rule is its repeatability,
the controlled media under the dictatorship, organized the
according to Luis V. Teodoro, the former dean of the College
masses, and trained them to resist the media messages on
of Mass Communication of the University of the Philippines
their own. This is the instructive aspect of the underground
Diliman. Including the undeclared kind, authoritarian rule
press that resonates with Paolo Freire’s proposition in The
can happen again, and people might not even recognize it
Pedagogy of the Oppressed (Freire [1970] 2005). In a nutshell,
(Teodoro 2001). As another Marcos rises again, we take heed
Freire, posited that the problem-posing concept of education
of Jo-Ann Maglipon’s blurb for Press Freedom Under Siege (Doyo
is an instrument for liberation.
2019): with what the alternative press had given us during the
Despite the constraints of printing resources, Ocampo struggle against the Marcos dictatorship, we would know
assessed the appearance of clandestine publications as how to “move forward with fewer mistakes” because “the
“professional” and “makinis at maganda” (smooth and literature has already been written to get us there.”
appealing), and this was partly attributed to the printing
techniques of Mauricio “Jun” Suarez who even went to the
extent of remodeling his house in Pasig to create a chamber
that hid an offset printing machine, a camera and other
printing equipment (Ocampo 2014).

102 103

References
Apostol, Eugenia D. 2001. “The Alternative Press During Martial Law.” In
Memory, Truth Telling and the Pursuit of Justice: A Conference on the
Legacies of the Marcos Dictatorship, 253–56. Quezon City: Ateneo de
Manila University Press.
______________. 2019. “Transcript of an Interview with President Marcos
on the Panorama/Magsanoc Case.” In Press Freedom Under Siege:
Reportage That Challenged the Marcos Dictatorship, edited by Ceres
Doyo, 275–78. Quezon City: The University of the Philippines Press.
Arroyo, Joker. 2019. “Military Interrogations Stopped but Rash of Libel Suits
Followed.” In Press Freedom Under Siege: Reportage That Challenged
the Marcos Dictatorship, edited by Ceres Doyo, 291–92. Quezon City:
The University of the Philippines Press.
Astorga Garcia, Mila. 2019. “The Philippine Press During the Martial Law
Years: What are the Boundaries of Freedom?” In Press Freedom Under
Siege: Reportage That Challenged the Marcos Dictatorship, edited by
Ceres Doyo, 153–82. Quezon City: The University of the Philippines
Press.
Aureus Briscoe, Leonor. 2019. “Letty Magsanoc Talks About the Magsanoc
Case.” In Press Freedom Under Siege: Reportage That Challenged the
Marcos Dictatorship, edited by Ceres Doyo, 262–70. Quezon City: The
University of the Philippines Press.
“Bantayog Digital Library.” n.d. Bantayog Foundation. https://bantayog.
foundation/digital-library.
Coronel, Sheila S. 2019. “Foreword.” In Press Freedom Under Siege: Reportage
That Challenged the Marcos Dictatorship, edited by Ceres Doyo, xv–xviii.
Quezon City: The University of the Philippines Press.
Doyo, Ma. Ceres, ed. 2019. Press Freedom Under Siege: Reportage That
Challenged the Marcos Dictatorship. Quezon City: The University of the
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Magno, Alex R. 2019. “The Pen and the Brass (Part 2): The Tower of Libel.”
In Press Freedom Under Siege: Reportage That Challenged the Marcos
Dictatorship, edited by Ceres Doyo, 324–28. Quezon City: The University
of the Philippines Press.
Mijares, Primitivo. (1976) 2017. The Conjugal Dictatorship of Ferdinand and
Imelda Marcos. Revised and Annotated. Quezon City: Ateneo de Manila
University Press.
Nieva, Antonio Ma. 1985. The Philippine Press Under Siege. Edited by Leonor
Aureus. Vol. 2. Committee to Protect Writers, National Press Club of
the Philippines.
______________. 2019. “Summation: The Philippine Press Today.” In
Press Freedom Under Siege: Reportage That Challenged the Marcos
Dictatorship, edited by Ma. Ceres Doyo, 183–92. Diliman, Quezon City:
The University of the Philippines Press.
Ocampo, Satur C. 2014. “Ang Alternative Press Sa Panahon ng Batas Militar.”
Speech presented at the First National Conference on Alternative
Media, October 9-10, 2014, UP College of Mass Communication Plaridel
Hall, Diliman, Quezon City. October 9.
Pineda-Ofreneo, Rosalinda. (1984) 1986. The Manipulated Press: A History of
Philippine Journalism since 1945. Second Edition, Revised and Updated.
Manila: Solar Publishing Corporation.
Teodoro, Luis V. 2001. “Forgetting, or Not Knowing: Media and Martial Law.”
In Memory, Truth Telling and the Pursuit of Justice: A Conference on the
Legacies of the Marcos Dictatorship, 231–40. Office of Research and
Publication, Ateneo de Manila University.
Yambot, Isagani. 2001. “The Press Under Martial Law.” In Memory, Truth
Telling and the Pursuit of Justice: A Conference on the Legacies of the
Marcos Dictatorship, 241–52. Office of the Research and Publication,
Ateneo de Manila University.

Philippines Press.
Espiritu, Talitha. 2017. Passionate Revolutions: The Media and the Rise and
Fall of the Marcos Regime. Athens: Ohio University Press.
Fernandez, Lourdes. 2019. “Afterword: Never Forget/Thirty Years after the
We Forum Raid, the Philippine Press Relishes a Lesson on Freedom.”
In Press Freedom Under Siege: Reportage That Challenged the Marcos
Dictatorship, edited by Ceres Doyo, 373–76. The University of the
Philippines Press: Quezon City, Philippines.
Freire, Paolo. (1970) 2005. Pedagogy of the Oppressed. Translated by Myra
Bergman Ramos. 30th Anniversary Edition. New York and London:
Continuum.
Joaquin, Nick. 2019. “Writers in a Climate of Fear.” In Press Freedom Under
Siege: Reportage That Challenged the Marcos Dictatorship, edited by
Ceres Doyo, 339–40. Quezon City: The University of the Philippines
Press.
Juvida, Sol F. 2012. “Martial Law Babies.” In Not on Our Watch: Martial Law
Really Happened. We Were There, edited by Jo-Ann Maglipon. Taguig
City: League of Editors for a Democratic Society -- College Editors Guild
of the Philippines 1969-1972.

104 105
 MASS MEDIA, WIKA,
AT PASISMO SA
Batas Militar1
Gonzalo A. Campoamor II, Ph.D.
Unibersidad ng Pilipinas Diliman

Introduksiyon
Mahalaga ang mass media, sa partikular, ang wikang
ginagamit, sa pagpapanatili ng kaayusang pasista sa isang
lipunan. Isa ito sa mahahalagang aral na natutuhan natin
mula sa mga pormasyong pasista sa Europa mula noong
bago magsimula ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, sa
Rehimeng Marcos noong dekada sisenta hanggang otsenta,
at maging sa mga karanasan natin sa kasalukuyan, lalo
na sa mga espesipikong panahong nagdeklara ang mga
estado o mga gobyerno ng Batas Militar. Bagaman hindi
mapagpasiya ang wika sa pangmalawakan at lubusang
sakop at paniniil ng pasistang estado, nagsisilbi naman itong
ideolohikal na aparato na tumutulong sa pagpapanatili ng
status quo at alalaombaga’y pagpapalambot sa opresibong
kalikasan ng pasismo.

Kahulugan ng Pasismo
Marahil hindi ito ang unang pagkakataon na mababasa o
maririnig mo ang salitang “pasismo.” Nabasa mo na siguro ang
naka-spray paint sa isang dingding ng gusaling nagsasabing,
“Ibagsak ang pasistang rehimeng US-Arroyo!” Narinig mo na
sigurong isinigaw sa balita ng rali sa TV ang salitang ito. Ano
nga ba ang kahulugan ng terminong ito?

1 Halaw ang artikulong ito sa nalimbag na artikulo noong 2014 na “Midya at Pasismo.”
Nasa Media at Lipunan, ed. Rolando B. Tolentino and Josefina M.C. Santos, 107-121.
Quezon City: University of the Philippines Press.

107
 Ang diksiyonaryong depenisyon ng pasismo ay “isang politikal
na pilosopiya, kilusan, o rehimen na dumadakila sa nasyon
at kadalasan sa lahi (race) — sa halip na sa indibidwal — at
naninindigan para sa isang sentralisado at awtokratikong
pamahalaang pinamumunuan ng diktador, pinangingibawan
ng matinding rehimentasyon ng ekonomiya at lipunan
at marahas na pagpigil sa oposisyon” (Merriam-Webster
2010, akin ang salin). Kadalasang naiuugnay ang salitang
ito sa “Fasismo” ni Benito Mussolini at sa “Pambansang
Sosyalismo” (National Socialism o kilusang Nazi) ni Adolf
Hitler. Gayumpaman, dahil na rin sa natural na paglaganap at
paghiram ng mga dayuhang salita, madalas nang ginagamit
ang salitang “pasismo” at “pasista” para tukuyin ang partikular
na kalagayang panlipunan at espesipikong personahe sa mga
bansang labas sa Italya at Alemanya, gaya ng Pilipinas.
Nanggaling ang termino sa Italyanong “fasces” na
nangangahulugang “bigkis.” Fasces din ang tawag sa isang
palakol na binigkisan ng mga baras na kahoy na ginamit
na simbolo ng kapangyarihan sa panahon ng sinaunang
sibilisasyong Romano (tingnan ang Larawan 1). Ang simbolikal
at mental na kapangyarihang bitbit ng bagay na iyon ang
dahilan kung bakit ginamit ng mga pasista ang fasces bilang
isa sa mga pinakaepektibong simbolo ng kilusan.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
martsa ng mga sundalo gamit ang mga popular na simbolo
ng kapangyarihan ng mga nakaraang sibilisasyon — gaya
ng fasces, mitikal na agila, simbolong swastika, at iba pa.
Sa katunayan, bagaman walang malinaw at maláy na ugnay
sa pasismong Europeo, marami pa rin sa mga logo at
insignia ng iba’t ibang grupo at institusyon ang gumagamit
ng fasces. Kabilang na rito ang National Guard Bureau, na
naunang pantawag sa kasalukuyang National Guard ng
Amerika, na gumamit ng fasces sa kanilang insignia nang
buuin ito noong 1920 (tingnan ang Larawan 2), at ang logo
ng New York Police Department (tingnan ang Larawan 3).
Higit pa sa simbulong dulot ng fasces, hindi kataka-taka
ang popular na pagkatig ng maraming tao sa pasismo dahil
noong nagsisimula pa lamang ang kilusan (o partikular
bago lusubin ng Italya at Alemanya ang mga karatig-bansa
nito noong katapusan ng dekada treynta), marami sa mga
pinuno ng iba’t ibang bansa ang pupuri sa ipinapalagay
nilang mabuting uri ng patriotismo at pagkamakabayang
isinusulong ng kilusang pasista.

Mananaig ang kilusang pasista sa Europa noong dekada

beynte dahil sa obhetibong kondisyong dulot ng pagtatapos
ng Unang Digmaang Pandaigdig. Bukod sa pisikal na pinsala,
pagkamatay ng maraming sundalo, at pangkalahatang
kaguluhang epekto ng digmaan, nagdulot ng pagkadismaya
sa maraming politiko at sundalo ang Tratado ng Versailles.
Mga beterano ng naturang Digmaan, gaya nina Mussolini at
Hitler, ang mamumuno sa mga kilusang pasista ng dekada
beynte at dekada treynta.

Gaya ng kasabayan nitong kilusang liberal demokratiko

ng uring burgesya at kilusang sosyalista ng uring
manggagawa, naging kaakit-akit lalo na sa hanay ng masa,
panggitnang uri, at militar ang kilusang pasista sa Europa.
Pangunahing pang-akit ng kilusang ito ang idea ng muling
pagbangon sa kabila ng kaguluhang dulot ng digmaan
na kadalasa’y ipinamalas sa pamamagitan ng malakihang
Larawan 1. Ang Fasces. Ilustrasyon ng fasces at paggamit dito sa isang
selyo (nasa bandang kaliwa ang fasces).2
2 Larawan 1: http://iranpoliticsclub.net/history/nazis2/index.htm at http://
aftermathnews.wordpress.com/2007/11/11/fox-anchor-calls-for-terrorist-car-
bombings-in-iran/

108 109

Larawan 2. Simbolo ng National Guard Bureau ng Amerika. Pansinin ang
dalawang pinag-ekis na fasces.3
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Larawan 3. Logo ng New York Police Department. Pansinin ang fasces na
umano’y kinapapatungan ng timbangang simbolo ng hustisya.4
Dahil sa mga katiwalian ng mga rehimeng pasista
noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig – di-makataong
pagpapatrabaho sa mga sinakop na mamamayan,
sistematikong pagpaslang sa milyon-milyong sibilyan, at
marahas na anyo ng nasyonalismo at polisiyang panlabas
– naging tahasang pejoratibo ang terminong pasista. Sa
katunayan, kahit noong 1944, kung kailan hindi pa ganap na
3 Larawan 2: http://usmilitary.about.com/library/milinfo/armybranches/blngb.htm
4 Larawan 3: http://www.deadprogrammer.com/category/person/mark-twain
110
nadidiskubre ang kalupitan ng mga pasista, itinuring na ng
marami bilang kasingkahulugan ng pasismo o pasista ang
anuman at sinumang “malupit, buktot, arogante, obskurantista
(iyong sumasagka sa paglaganap ng kaalaman), anti-liberal,
at kontra-uring manggagawa” (Orwell 1944). Hindi malayo
sa pagkakaintinding ito ang kasalukuyang gamit ng salita.
Sa isang episode halimbawa ng seryeng Seinfeld sa Amerika,
tinawag nina Jerry (Jerry Seinfeld), Elaine (Julia Louis-Dreyfus),
at George (Jason Alexander) na “the soup nazi” (ang nazi ng
sopas) ang isang mala-Arabong may-ari (Larry Thomas) ng
tindahan ng sopas. Masarap ang paninda nito kaya araw-araw
na pumipila ang mga tumatangkilik dito, pero kinakailangang
sundin ang estriktong sistema ng pagpila, pagpili, pag-order,
at pagbayad kung nais na makapag-uwi ng pinipitang sopas
(Seinfeld 1995).5
Bagaman walang iisa o unibersal na depenisyon, mayroong
mga katangiang komun sa mga pormasyong pasista sa
iba’t ibang bahagi ng mundo. Kabilang sa mga katangiang
naiuugnay sa pasismo na naging bahagi rin ng ating
kasaysayan ay ang pagiging anti-liberal, anti-rasyonal, at
totalitaryo na gumana sa pamamagitan ng karismatikong
anyo ng politika.6
Kadalasan, sinasagka ng pasismo ang anumang anyo ng
liberal na pag-iisip. Nangangahulugang tinatalikdan ng
mga pasista ang pagrespeto at paghintulot sa pananaw ng
ibang indibidwal o grupo lalo na kung naiiba ito sa kanilang
pinaniniwalaan, tunguhin, o isinusulong na ideal. Kaakibat
nito, madalas tumutungo sa marahas na pamamaraan ang
mga pasista na malayo sa liberal na idea ng pasifismo. At
dahil sa tendensiyang gumamit ng puwersa, nilalabag ng
mga pasista ang unibersal na idea ng panlipunang kontrata
at parliyamentaryong demokrasya na orihinal na itinakda
ng ating mga ninuno para masiguro sana ang pantay-
pantay na pamumuhay ng mga mamamayan sa araw-araw;
5 Maaaring panoorin sa YouTube.com ang partikular na eksenang kinabibilangan ng the
soup nazi.
6 Mayroong tinatawag na “fascist minimum” na listahan ng mga katangian ng pasistang
sistema na nakabase sa iba’t ibang naobserbahang pormasyong pasista sa buong
mundo. Nasa Griffin 1995, 6-9. Sa listahang ito nakabatay ang mga katangiang
binanggit sa teksto.
111
 pamumuhay na nakabatay sa doktrina ng likas na karapatang
pantao. Ito ang dahilan kung bakit madalas na katangian ng
reaksiyonaryong pamahalaan ang pagiging pasista.
Kadalasang naiuugnay ang rasyonal na pag-iisip sa mga
nabuong kaisipan sa panahon ng Kaliwanagan (Enlightenment)
sa Europa, at sa mga tradisyon ng humanismo at positibismo.
Ang madalas na pagtangging isapraktika ang mga kaisipang
ito ang dahilan kung bakit itinuturing na anti-rasyonal ang
mga pasista (Griffin 1995, 6).
Pasismo at Ideolohiya
Kadalasa’y pasista ang mga konserbatibong paksiyon sa
lipunan. Halimbawa, gumagamit ang mga panginoong
maylupa ng paraang marahas at nakatatakot sa
kagustuhan nilang mapanatili ang kaayusang panlipunan
na sila ang nangingibabaw at nakikinabang nang malaki sa
pagsasangkapan sa yaman ng bansa. Samakatwid, sila ang
pinakakonserbatibong uri sa isang lipunang agrikultural.
Gayumpaman, umaabot din sa panahong hindi na natutugunan
ng dahas at pananakot lamang ang pagpapanatili ng status
quo. Sa panahong ito, pinagagana ng nakapangyayaring elite
ang ideolohiya.
Batay sa pagkakaunawa ni Althusser (1970), may dalawang
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
pamamaraan ang estado o ang namamahalang uri para
mapanatili ang kapangyarihan nito sa isang lipunan: ang
RSA at ang ISA. Pangunahing gumagamit ng pisikal na dahas
ang RSA o repressive state apparatus (represibong aparato ng
estado) sa pamamagitan ng pamahalaan, administrasyon,
mga puwersang pulis at militar, kasama na ang sistemang
korte, kulungan, at pagpaparusa. Represibo ito dahil
karahasan ang ginagamit na instrumento sa kahuli-hulihan.
ISA naman, o ideological state apparatus (ideolohikal na aparato
ng estado), ang sistema ng pagpapasunod o pagpapaintindi
sa pamamagitan ng relihiyon, edukasyon, pamilya, hustisya,
sistemang politikal (kasama na ang eleksiyon at mga partidong
politikal), komunikasyon, kultura, at iba pa.
Dahil sa maaaninag ang ganap na potensiyal na ideolohiya
sa pagiging komun sensikal ng mga gawain ng tao, gamitin
112
nating halimbawa ang isa sa pinakakomun na gawain
natin sa araw-araw para mabigyang-linaw ang dalumat ng
ideolohiya: ang pagsakay sa pampasaherong dyipni. Siguro
naman, nagbayad ka sa drayber ng dyip noong huling
sumakay ka rito. Bakit? Kabilang marahil sa mga tugon
mo ang sumusunod: dahil sa gusto mong bayaran ang
serbisyong ginamit mo sa panahong inilagak mo sa sasakyan
hanggang umabot ka sa iyong patutunguhan; para sa
gasolinang nagamit at para sa lakas-paggawa na ipinuhunan
ng drayber; dahil naaalala mong nagbabayad ang nanay mo
noong isinasama ka niya sa pagsakay sa dyip noong bata
ka pa; dahil itinuro ng simbahan sa iyo na hindi ka dapat
manlamang sa kapuwa — sa drayber sa pagkakataong ito;
dahil sumusunod ka sa nakasanayan mo na o sinusunod mo
ang komun sensikal. Pansinin na wala sa mga kasagutang ito
ang “sapilitan akong pinagbabayad.” Paanong napasunod
ka sa kaayusang panlipunan o kumbensiyong pang-
ekonomiyang ito nang wala namang pulis sa loob ng dyip na
dadakip sa iyo, o hindi kaya’y hurado na maglilitis sa iyo, o
hindi kaya’y jail guard na magkukulong sa iyo dahil sa iyong
pagkakasala? Bagaman hindi ganap na naipapaliwanag
ng senaryong ito ang kompleksidad ng ideolohiya, maaari
nitong ilarawan ang ilang aspekto ng ideolohiyang gaya ng
pagiging pangkaraniwan o komun sensikal ng paglilimita at
pagdidisiplina sa loob ng kaayusang lipunan. Kumbaga, sa
tuwing ang isinasagot mong dahilan para ipaliwanag ang
mga bagay sa paligid mo ay “kasi nakasanayan ko na,” mas
madalas kaysa hindi ay ideolohikal na aparato ang nananaig
na sistema sa iyo.
Bagaman palaging nag-uumpugan ang ideolohiya ng
dalawang nagtutunggaling uri o grupo ng tao, sa mundo
ng ideolohiya, palaging nangingibabaw ang ideolohiya
ng nakapangyayaring uri o grupo (cf. Althusser 1970).
Ito ang dahilan kung bakit hindi nakapagtataka na sa
isang lipunang pangunahing pinangingibabawan ng
ekonomiya ng kolonyalistang Amerikano at kultura ng
konserbatismong Katolisismo, hindi mahirap maibenta sa
Pilipinas ang mga produktong “isteytsayd” samantalang
hirap na maipasa ang mga disinsana’y progresibong batas
na gaya ng Reproductive Health Bill.
113
 Ideolohiya ang kalipunan o set ng mga paniniwala at pananaw-
mundo na ginagabayan ng mga tunguhin ng nasyon, uring
panlipunan, grupo ng tao, o maging ng indbidwal. Halimbawa,
bilang estudyante, mayroong ideolohiya ang mga mag-
aaral na tumutugon sa mga partikular na pangangailangan
ng grupong kanilang kinabibilangan. Kasama na rito ang
pagpapanatili ng mababang halaga ng matrikula nang hindi
nasasakripisyo ang kalidad ng edukasyon. Grupo ito ng mga
tao na may paniniwala at pagkilos na kadalasa’y salungat
sa malawak na sakop ng iba pang grupo ng tao kasama na
ang mga magulang, mga guro, at mga administrador o may-
ari ng paaralan. Mas partikular at mas ganap ang analohiya
kung dadalhin sa antas na uring panlipunan ang usapin
ng ideolohiya. Halimbawa, dahil sa lupa ang pangunahing
materyal sa produksiyon ng mga magsasaka, natural
lamang na nakabatay sa lupa ang kanilang ideolohiya. Pero
dahil sa ang anyong panlipunan sa Pilipinas ay piyudal,
nakokomplika ang ideolohiyang ito dahil sa ang mga lupang
sinasaka ng karamihan sa mga magsasaka rito ay pag-
aari ng mga panginoong maylupa. Kumbaga, hawak na ng
mga panginoong maylupa (na may sariling ideolohiyang
naghahangad ng pagpapanatili sa pag-aari ng lupa) ang
mga magsasaka.
Karahasan ang pangunahing sandata ng nakapangyayaring
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
uri para masiguro ang kanilang posisyon sa kaayusang
panlipunan. Ito ang dahilan kung bakit hindi nakapagtataka
na nagaganap sa kanayunan ang mga pagdukot at pagpatay
na aabot pa nga, halimbawa, sa karumal-dumal na masaker
sa Maguindanao noong katapusan ng 2009. Ito ang dahilan
kung bakit naging bigo ang anumang pagpupursigi na
buwagin ang mga pribadong sandatahan (private army) ng
mga panginoong maylupa sa ating bansa.
Pero hindi lamang sa pamamagitan ng pisikal na lakas at
dahas nakakamit at napananatili ang kapangyarihan lalo
na sa kasalukuyang panahon. Totoong mapagpasiya ang
pisikal na lakas para mailuklok sa pulpito ang sikolohikal na
kapangyarihan. Pero sa sistemang malapiyudal ng Pilipinas,
hindi ba’t ang mga panginoong maylupa sa kanayunan
din ang tanging nakalalahok sa pangunahi’y ideolohikal
na ehersisyong gaya ng pambansa at lokal na eleksiyon?
114
Ideolohikal ito dahil bagaman kadalasa’y mapagpasiya ang
“guns” at “goons” sa pagpapanalo sa mga kandidato, sa
isang banda, ang eleksiyon ay isang liberal demokratikong
ehersisyo kung saan matapos ang tatlo hanggang anim na
taon ay nagkakaroon ng paniniwala ng pagbabago at muling
pagbangon sa pamamagitan ng personaheng iluluklok
sa administratibong posisyon, kahit pa man sa maraming
pagkakatao’y nanggagaling lamang sa iisang grupo ng tao
(partikular ang panginoong maylupa) ang papalit na politiko.
Ang ideolohikal na kaayusang ito sa kanayunan ay nag-
aanyong pisikal din, halimbawa, sa panahon ng pista kung
kailan nagsisilbing tagamandong hermano o hermana ang
mga panginoong maylupa, habang ang mga magsasaka
ang nagluluto ng mga pagkain at pisikal na nag-aasikaso ng
mga gawain mula sa preparasyon hanggang sa pag-iimis at
pagliligpit ng kagamitan at kalat, kahit na labas ito sa tungkulin
nila bilang magsasaka. Pansinin na walang umiral na dahas sa
mga halimbawang ito.
Sa mga panahong hindi sumasapat ang ideolohikal na anyo
sa pagpapanatili ng kapangyarihan, babalik at babalik ang
estado at ang mayayamang uri sa paggamit ng dahas, kung
hindi man sabay na paggamit ng dahas at ideolohiya. Ito ang
dahilan kung bakit laganap pa rin ang militarisasyon lalo na
sa kanayunan. Pero mahalagang tandaan na hindi lang ito
limitado sa pambansa kundi maging sa global na kaayusan.
Ang pangunahing dahilan kung bakit nahirapang paalisin
ang mga base militar ng Amerika sa Pilipinas ay dahil sa
hindi ito sang-ayon na mawalan ng proteksiyon ang pang-
ekonomikong interes nito sa bansa, partikular ang mga
kompanyang multinasyonal nito. Sa parametro ni Althusser,
maituturing na RSA ng Amerika ang makinarya ng Visiting
Forces Agreement sa Pilipinas.
Papel ng Midya at Wika sa Lipunang Pasista
Bagaman wala namang pamahalaan na tahasang umaamin
na pasista ang paraan ng pamumuno nito — sa esensiya ng
pakahulugan nito bago ang at noong panahon ng Ikalawang
Digmaang Pandaigdig — sa kahuli-hulihan, nakadepende pa
rin ang pananatili nila sa kapangyarihan sa mga represibong
aparato ng estado. Sa isang banda, realistiko ang paniniwala
115
 na ang sandatahang hukbo ang nagpapanatili ng kaayusan
sa isang lipunan. Sa kabilang banda, mahalaga ring linawin
kung ano ang hangganan ng kaayusang ipinananatili ng
sandatahang hukbo. Halimbawa, lubos na mahalaga ang
sandatahang hukbo para sa pagpapanatili ng soberanya ng
isang bansa laban sa sinumang nais na sumakop dito. Pero
hindi maaaring manatili sa kapangyarihan ang isang hukbo
na sumeserbisyo sa kapakanan ng iilan lamang; at mas
malala pa, isang hukbong ginagamit para lalong pahirapan at
lamangan ang nakararaming mamamayan.
Sa kasaysayan ng mga pasistang estado, kadalasa’y hindi
umaabot ang mga mamamayan sa realisasyon ng pananaig
ng lubhang karahasan ng mga hukbo at nakapangyayaring
uri dahil may mga aparato at estratehiya ang estado
para palambutin, kumbaga, ang hambalos ng puwersa at
karahasan. Bahagi ang mass media at ang espesipikong
termino o pananalita sa di-mabilang na paraan para
maipalaganap ang ideolohiya ng mga namumunong opisyal
at ng nakapangyayaring uri sa lipunan.
Sa panahon ng mabalasik na karahasan sa digmaan
pinakatumitindi ang pangangailangan ng militarisasyon.
Sa panahon ding ito pinakaginagamit ang mga simbolo at
pananalita sa kambal na paraan ng paghikayat ng suporta
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
sa pakikidigma at ideolohikal na pagpapahina sa kaaway.
Pumutok ang dalawang pandaigdigang digma noong
nakaraaang ika-20 siglo. Unang ginamit nang malawakan
ng mga pambansang pamahalaan ang kampanyang
pampropaganda noong Unang Digmaang Pandaigdig (nasa
Cole 1998, 608). Ang mga Aleman ang unang nagbigay ng
institusyonal na lakas sa propaganda nang naluklok sa
kapangyarihan ang mga pambansang sosyalista noong
1933. Bukod sa paglalaan ng dalawang kabanata hinggil sa
kahalagahan ng propaganda sa libro niyang Mein Kampf,7
iniluklok din ni Hitler bilang Ministro ng Volksaufklärung und
Propaganda (popular na pagpapaunawa at propaganda) ang
mahusay na propagandistang si Joseph Goebbels. Sa panahon
ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig ituturing ang propaganda
bilang bahagi ng “labanang sikolohikal” (psychological
warfare) at taktikal na kasabayan ng mga operasyong militar.
7 Kabanata 6 sa bolyum ng 1925 at Kabanata 11 sa bolyum ng 1926.
116
Isang 17-pahinang pamphlet na ipinamahagi ng Psychological
Warfare Bureau ng Amerika ang naglarawan sa labanang
sikolohikal bilang:
Mayroon nang labanang sikolohikal dati pa man—
kasintagal ng sangkatauhan.
Noong unang ginamit ng isang heneral ang elepanteng
nakabaluti (armored) sa pakikipaglaban, naging higit ang
epekto nito sa kasiglahan ng kalaban kaysa sa kontribusyong
militar ng mga [naglalakihang] hayop.
Tumakbo na ang mga kalaban bago pa man nila nabatid
kung ano [talaga] ang maaring gawin ng elepante sa kanila.
Isa itong anyo ng labanang sikolohikal.
Nang marinig ng ibang tribo ang tungkol sa mga
elepante, natakot sila. At nang sa wakas ay nakita nila ang
mga elepante, para na rin silang natalo bago pa [magsimula]
ang labanan.
Labanang sikolohikal iyon.
Sa katunayan, labanang sikolohikal ang anumang
bagay na nagdudulot ng [damdamin ng] walang-katiyakan
sa kaaway, sa kanyang hukbo, sa kanyang pamahalaan, o sa
mithiing kanyang pinaglalaban.
Propaganda ang bala ng labanang sikolohikal. Resulta
ang propaganda ng masinop na pag-aaral ng kung ano
ang iniisip ng kaaway, at kung ano-anong bagong idea
ang makaaapekto rito. Ang tunguhin ay kung paano siya
mas madaling magagapi sa labanan. (Psychological Warfare
Branch 1943[?]; akin ang salin at diin)
Sa panahon ng pinakamapaminsalang digmaan sa kasay-
sayan sinulat ang sipi sa itaas, pero kung tutuusin, kung
papalitan lamang ang ilang salita, maaaring gamitin ang
mga talatang ito sa panahon ng kapayapaan. Kung papalitan
ang salitang “kaaway” ng salitang “mamimili,” halimbawa,
mapapansing hindi nalalayo ang propagandang pandigma sa
patalastas sa komersiyo. Hindi insidental ang katotohanang
ito. Sa katunayan, marami sa mga matagumpay na
propaganda sa panahon ng giyera ay likha ng mga batikang
manunulat, artista, pintor, patnugot, pabliser, direktor at iba
117
 pang taong may kinalaman sa industriya ng entertainment
at pamilihan. Malaon nang establisado sa larangan ng
ilustrasyon at komiks ang pinakagamít na poster sa
paghikayat sa mga Amerikano na sumali sa digmaan (tignan
ang Larawan 4). Noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig,
kinomisyon pa ng Office of War Information ng Amerika
ang batikang direktor na si Frank Capra, na bago ang giyera
ay makailang beses nang ginawaran bilang pinakamahusay
na direktor sa Academy Award, para gumawa ng mga
dokumentaryong pampropaganda laban sa mga puwersang
Axis (Koppes at Black 1987; Nornes at Fukushima 1994; Dower
1986). Nakalikha ng walong dokumentaryo si Capra. Pito rito
ay para sa Teatrong Europeo ng digmaan at isa hinggil sa
Digmaang Pasipiko (Know Your Enemy – Japan) na ipinalabas
noong Agosto 9, 1945.
Kahit ang mga unang lumabas at ipinamudmod na mga poster
at polyeto sa Pilipinas noong sinakop ito ng bansang Hapon
ay produkto ng mga mananalastas, desayner, at copywriter
sa Tokyo — mula sa konseptuwalisasyon, materyales, lakas-
paggawa, at kung minsan, pati sa pagpapamudmod — na
sanay sa paggamay sa popular na sentimyento at bihasa sa
pagbebenta ng mga kalakal (Campoamor 2009b).
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Larawan 4. Poster na iginuhit ni James Montgomery Flagg noong 1917 na
ginamit sa Una at Ikalawang Digmaang Pandaigdig 8
8 Larawan 4: http://www.americaslibrary.gov/jb/recon/jb_recon_flagg_1_e.html
118
Malalim ang ugnay ng midya at mga simbolo sa armadong
digmaan. Sa katunayan, nasasalamin pa ito sa mga popular
na anyo ng panitikan. Halimbawa, hindi uusbong ang isang
Captain America sa komiks at cartoon kung hindi siya
nagsimula sa patriotikong pakikipaglaban sa masasamang
elemento ng puwersang Axis (cf. Sanderson at Forbeck
2009, 269; Brevoort at Forbeck 2009, 60).9 Bahagi ito ng
tinatawag na “kultura ng mga sandata” (armament culture) o
ang sosyalisasyon ng giyera, kapayapaan, at patriotismo sa
pamamagitan ng midya (Luckham 1984). Sa katunayan, ilang
mga seryosong pag-aaral na (Koppes at Black 1987; Horten
2002; Kushner 2006) ang naglarawan sa kung papaanong
sa sistematikong pamamaraan ay “nahubog ang pandama,
namanipula ang pang-unawa, at namandohan ang kilos”
ng tao (Jowett at O’Donnell 2006, 7; akin ang salin) sa
pamamagitan ng pelikula, radyo, at iba pang anyo ng mass
media noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Ipinakita ng
mga koleksiyon ng sanaysay nina Nornes at Fukushima (1994)
kung ano ang kahalagahan ng mga pelikulang lumabas
noong Digmaang Pasipiko (1942-1945) sa kahihinatnan ng
giyera. Naipakita ng ilang pagsusuri sa mga pelikulang
naglalarawan ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig kung
paano muling nililikha at nilelehitima ng mga imaheng
sinematiko ang mga salungatang pandaigdig (Basinger 1986;
Suid 2002). Iginigiit naman ng iba, partikular, ang dalumat
ng “modelong propaganda” nina Herman at Chomsky
(1988), na sa pakikipagtulungan ng pribadong mga sektor
at mga indibidwal, ginagamit ng mga kontemporaneong
estado, partikular ang Amerika, ang media para isa-isantabi
ang anumang pagtutol sa kagustuhan ng mga ito at pag-
ibayuhin ang kanilang mga ekonomikong interes.10
9 Batay sa Captain America Comics noong lumabas ito noong 1941, ang mortal na kaaway
ni Captain America na si Red Skull ay nakilala at inensayo mismo ni Adolf Hitler para
maging “ganap na Nazi” (the perfert Nazi). Kinomisyon ng Sandatahang Hukbo si
Captain America pangunahin para kalabanin si Red Skull. Sumangguni sa Sanderson at
Forbeck 2009, at Brevoort at Forbeck 2009 para sa detalye.
10 Nabanggit ko na ito sa isang naunang artikulo. Nasa Campoamor 2009a.
119

Papel ng Midya at Wika sa Pasistang Kasaysayan
ng Lipunang Pilipino
Ang malapit na ugnay ng mass media at wika sa marahas na
digma rin ang dahilan kung bakit bukod sa karahasan, masidhi
ang pagsalalay ng pasismo sa komunikasyong pangmadla
at mga paraang pangwikang gaya ng paggamit ng mga
simbolo at susing termino. Sa konteksto ng lipunang Pilipino,
natutuhan natin ito sa dalawang litaw na pasistang rehimen.
Una, sa pananaig ng kolonyalistang Hapones, at pangalawa,
sa ilalim ng rehimeng Batas Militar ni Marcos.
Kasabay ng pagbomba ng bansang Hapon sa Pearl Harbor, na
hudyat ng paglahok nito sa Ikalawang Digmaang Pandaigdig,
inilunsad nito noong Disyembre 1941 ang pananakop sa
mga bansa sa Timog-Silangang Asya. Inasahan ng Japan
na sa mga bansa sa loob ng naturang rehiyon kukunin
ang mahahalagang suplay na magmimintina ng tináya
nitong isang pangmatagalang digmaan. Kabilang sa mga
sinakop ng Japan ang Pilipinas, na ginagamit naman noon
ng Amerika bilang politikal, militar, at kultural na base nito
sa Asya. Magkasabay na inilunsad ng Imperyong Hapon ang
opensibang militar at pagtatanim ng binhing kultural nito
sa bansa. Nakipagsagupaan ang Watari Shudan o ang 14th
Army sa pinagsanib na puwersang Pilipino at Amerikano na
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
pagkalao’y tumalaga sa Bataan Peninsula at Corregidor bilang
huling linya ng depensa sa bansa. Samantala, kasabayan
ng opensibang militar na iyon, tumayong ideolohikal na
kinatawan ng mananakop na Hapon ang Jōhōbu o Pulutong
Pampropaganda (Propaganda Corps) nito.
Bagaman binansagan bilang simpleng “ideolohikal na
katwiran” o “ideological justification” (Iriye 1981, 64) o
kaya’y “ideolohikal na rasyonalisasyon,” hindi maitatatwa
ang kabuluhan ng relatibong lehitimong kontra-kulturang
Amerikanismo at kontra-ideolohiya sa kanluraning
pananaw-mundo ng inihaing ideolohiya ng Japan na
kung tawagin ay daitōa kyōeiken o Greater East Asia Co-
Prosperity Sphere (GEACPS). Maaga pa ma’y ipinabatid
na ng mga propagandistang Hapon ang kahalagahang
durugin ang pananaig ng Amerika tungo sa pagtatatag
120
ng tinagurian nilang Bagong Pilipinas. Kasabay nito, iginiit
nila ang kapangyarihang Hapon na sa pananaw nila’y nasa
pinakamahusay na posisyon upang gabayan ang Pilipinas na
anupa’t bahagi ng kahalintulad na kasaysayan at etnisidad
bilang kapitbansa nito sa rehiyong Asyano.
Sa kabila ng mga lehitimong kontra-ideolohiyang ito, hindi
naging madali ang gawain ng mga propagandistang Hapon.
Bunsod ito hindi lamang ng malilinaw na pagkukulang sa
wasto at sapat na pagkakaunawa sa kasaysayan, kultura, at
sensibilidad ng mga Pilipino, kundi lalo’t higit ng kakulangan
sa epektibong pagtantiya sa mga kontradiksiyong panlipunan
sa loob ng bansa. Kabilang na rito ang partikular na
sensitibong usapin ng politika sa wikang dulot ng mahabang
kasaysayan ng tunggaliang panlipunan sa Pilipinas.
Halimbawa, noong inokupa ng mga puwersang mananakop
ang Maynila noong Enero 2, 1942, ipinamudmod nila ang mga
materyal pampropaganda na kinonseptuwalisa, isinulat, at
minasprodyus noong nakahimpil pa lamang sila sa Formosa
(Taiwan). Binitbit na lamang nila ang mga ito nang patungo na
sila sa Pilipinas. Isa sa mga pinakaunang ipinamudmod nilang
polyeto (Agoncillo 1965, 310) ay nagsaad ng sumusunod na
pananalita sa Ingles, na wikang nagsilbing inisyal na midyum
ng komunikasyon sa pagitan ng mga Hapon at mga Pilipino
(akin ang diin):
The Japanese Armed Forces wishes to share the well-
beings with the officials and peoples of the native land. Wait
the arrivals of the Japanese troops with confidence and ease.
1. Regardless of the nationality, one is necessary to flee
[no one need(s) to flee].
2. Making resistance or taking the hostile actions
against the Japanese Armed Forces in any manner,
leads the whole native land into the ashes.
Therefore, everyone should come under the
protection of the Japanese Armed Forces without
seeing even one drop of blood and should continue
daily business as usual.
3. Anyone who falls under any of the followings will
be considered as the interfering of the well-beings of
the native peoples, and therefore be subjected to
121
 the death penalty. Be aware of not committing any
of said crime.
a. Those who show hostility against the
Japanese armed forces.
b. Those who jeopardize or break any of the
existing politics, economics, industry,
transportation, communication, financials,
and etc.
c. Those who disturb the thoughts of the officials
and peoples.
d. Any actions disturbing the economic and
financial status.
Para sa isang mananakop na nag-aalok ng panibagong
anyong-pamumuhay na kapalit sana ng kolonyalismong
Amerikano, tigib sa karahasan at pananakot ang mga
pananalitang iyon. Halimbawa, kamatayan ang parusa
maging sa mga taong gumambala sa simpleng pagpoproseso
ng pag-iisip ng mga opisyal ng pamahalaan! Kapansin-
pansin din ang mga pagkakamali sa gramar at paggamit ng
mga “saliwa” o “asiwang salita” at pakahulugan na ano pa’t
napapansin na partikular ng mga Manileñong napailalim
na sa halos 40-taong pampublikong edukasyong sininsin sa
wikang Ingles at binayo sa estriktong panuntunan ng wikang
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
ito. Hindi tuloy nakapagtataka na makalipas ang ilang linggo,
naglabas ng rebisadong kopya ng polyeto na ito ang Pulutong
Pampropaganda sa Maynila (Bureau of Publicity 1942, 1;
Japanese Expeditionary Forces 1942[?]), sa tulong, siyempre,
ng mga manunulat at patnugot na Pilipino.
Sa ganitong palakad nagsimula ang publisidad ng mga
mananakop na Hapon sa bansa. Kalaunan, gagamitin din nila
ang malawakang impluwensiya ng midya bilang pantulong sa
pangkalahatang tunguhin ng kampanyang militar nila sa Asya.
Isa sa mga estratehiyang ginamit ng Pulutong Pampropaganda
ay ang ipadama sa mga mamamayan ang pagiging normal
ng kapaligiran at ng lipunan. Sa katunayan, kahit naririnig
pa sa Maynila ang mga putok ng kanyon mula sa labanan sa
Bataan at Corregidor, daan-daang poster na ang ipinaskil ng
mga Hapon na humihiling, halimbawa, na panatilihing malinis
122
ang kapaligiran. Sikat din noon ang rajio taisō (ehersisyo sa
radyo) na bahagi ng programa sa mga radyong ipinag-utos
na ikumpuni para tanging ang mga brodkast lamang ng mga
mamamahayag na Hapon ang mapakinggan ng mga Pilipino.
Ipinagbawal ang mga pelikulang Amerikano na pumasok
sa Pilipinas. Iyon nga lamang, hindi gaanong tinangkilik ng
mga Pilipino ang mga pelikulang Hapon. Ito ang dahilan
kung bakit napilitan ang mga administrador na Hapon na
halungkatin ang mga lumang pelikulang Hollywood, kung
para lamang mapanatiling naaaliw ang mamamayang
Pilipino sa kabila ng mga paghihirap na dulot ng digmaang
pandaigdig. Halimbawa, sa pinakasikat na Ideal Theater sa
Avenida Rizal noong Disyembre 1943, dadalawa lamang
sa sampung pinakakumitang pelikula ang gawang Hapon.
Ang iba pang walo ay likha ng mga Amerikano: Honky Tonk,
Chocolate Soldier, How Green Was My Valley, Charley’s Aunt
(lahat ay lumabas noong 1941), City Lights (1931), Appointment
for Love (1941), Prison without Bars (1938), at As Good As
Married (1937) (Campoamor 2009, 80). Noong 1944, tinangka
ng mga Hapon na gumawa ng pelikulang may partikular na
tunguhing makakuha ng popular na suporta mula sa mga
Pilipino sa kabila ng patuloy na humihinang posisyon ng
Japan sa Silangang Asya. Layunin ng Dawn of Freedom (1944)
ni Abe Yutaka na maglaho ang anumang impluwensiya ng
mga Amerikano sa Pilipino, bigyang-diin ang papel ng Japan
bilang pinuno sa GEACPS, at ipanumbalik ang mga katangiang
Asyano sa bansa (Pareja 1994).
Bagaman kanina pa nababanggit na tunay ngang ginagamit
ng mga rehimen ang midya bilang alalaombaga’y sandata
sa pagpapasunod at pagdidisiplina sa tao, kung hindi man
tahasang humihikayat ng suporta sa sistemang marahas
ng pasismo, natutuhan din naman natin sa kasaysayan na
maaari ding gamitin ang midya at wika, kahit na sa limitadong
pamamaraan lamang, para tangkaing labanan ang pasismo.
Sa pagkakataong ito nagiging tunay na instrumento ng
pagiging malikhain ang midya at wika.
Wala pang isang taon matapos na ipatupad ang Batas Militar
sa Pilipinas noong 1972, isang tila ba napakainosenteng
tula ng isang manunulat na Ruben Cuevas ang lumabas sa
magasin na Focus (Maranan 2007):
123
 Gayumpaman, hindi naman nangangahulugan na ang
Prometheus Unbound pasismo ay nananahan lamang sa isang lipunang napapailalim
sa Batas Militar. Sa “pormal na pagtatapos” ng Batas Militar
sa Pilipinas noong 1981, halimbawa, isang pelikula naman
I shall never exchange my fetters
ang tumuligsa sa pasismong sinasandigan ng rehimeng
for slavish servility. ‘Tis better
to be chained to the rock than bound Marcos. Gaya ng tula ni Lacaba, hindi napansin ng mahigpit
to the service of Zeus. na sensura ang tunay na ipinararating na mensahe ng
pelikulang Batch ’81 (1982). Isinalarawan ng Batch ’81 ang
Aeschylus, Prometheus Bound kultura ng karahasan sa loob ng isang kapatiran (fraternity)
sa kolehiyo. Pero kung tutuusin, ang mga karahasang iyon ay
Mars shall glow tonight, maituturing na sintomas lamang ng malawakang paniniil ng
Artemis is out of sight. estado sa lipunang Pilipino.
Rust in the twilight sky
Colors a bloodshot eye, Mula noon hanggang ngayon, masasabing pasista ang ating
Or shall I say that dust lipunan lalo na kung ang estado ay nakikitang marahas sa
Sunders the sleep of the just? dapat sana’y mga pinaglilingkuran nito. Pero patuloy tayong
nagsisikap na makaigpaw sa mga inilalako sa ating tiwaling
Hold fast to the gift of fire! kapayapaan at maling kaunlaran sa pamamagitan lalo na ng
I am rage! I am wrath! I am ire!
The vulture sits on my rock, mass media, simbolismo, at mga termino na maaari din naman
Licks at the chains that mock nating gamitin bilang lugar ng pakikisangkot. Isang litrato
Emancipation’s breath, halimbawa ng isang website ng mga manggagawang Pilipino
Reeks of death, death, death. sa Korea ang payak na nagpapahayag ng pagkadismaya sa
kanilang pinuno (tingnan ang Larawan 5). Noong 2018, sa
Death shall not unclench me. kilos-protesta sa ika-46 na anibersaryo ng Batas Militar sa
I am earth, wind, and sea! bansa, isang obra ang nagpakita ng koneksiyon ng Rehimeng
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Kisses bestow on the brave Duterte kina Marcos at Arroyo, at maging sa kalauna’y
That defy the damp of the grave magiging pangulo ng bansa, Bongbong Marcos (tignan ang
And strike the chill hand of Larawan 6).
Death with the flaming sword of love.
Orion stirs. The vulture
Retreats from the hard, pure Larawan 5.
Imahen ng pasista11
Thrust of the spark that burns,
Unbounds, departs, returns
To pluck out of death’s fist
A god who dared to resist.

Kung hindi mo pa narinig ang tungkol sa tulang ito, hinihikayat

kong basahin mo ulit ito, pero sa pagkakataong ito, tutukan
ang mga unang letra lamang ng bawat linya at basahin ito
pababa: “Marcos, Hitler, Diktador, Tuta.” Ito ang dahilan
11 Larawan 5: http://www.
kung bakit kinailangan ng manunulat na si Pete Lacaba para kasammako.prophp.
gumamit ng pangalang Ruben Cuevas noon. org/stat1/proc1017.htm

124 125

Larawan 6. Likhang-Sining sa Paggunita ng Batas Militar12
Sanggunian
Agoncillo, Teodoro A. 1965. The Fateful Years: Japan’s Adventure in the
Philippines, 1941-1945. ed. 2001. Quezon City: University of the
Philippines Press.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Althusser, Louis. 1970. Ideology and Ideological State Apparatuses. Isinalin ni
Ben Brewster. Inakses noong Abril 2, 2010. http://www.marxists.org/
reference/archive/althusser/1970/ideology.htm.
Basinger, Jeanine. 1986. The World War II Combat Film: Anatomy of a Genre.
New York: Columbia University Press.
Batch ’81. 1982. Mike de Leon, dir. 100 min. MVP Pictures.
Brevoort, Tom at Matt Forbeck. 2009. “Captain America.” Nasa The Marvel
Comics Encyclopedia: a Definitive Guide to the Characters of the Marvel
Universe, rev. ed., inedit ni Alastair Dougall, 60-61. New York: DK
Publishing.
Bureau of Publicity, Department of General Affairs, The Japanese Military
Administration. 1942. The Official Journal of the Japanese Military
Administration 1.
Campoamor, Gonzalo II. 2007. “Propaganda ng Estado sa Panahon ng
Maagang Pasismo: Tadhana, Impraestraktura, at Rebolusyon sa
Unang Dekada ng Rehimeng Marcos.” Daluyan 14(2):143-161.
12 Larawan 6: https://www.gmanetwork.com/news/topstories/nation/668641/marcos-
arroyo-duterte-artwork-in-martial-law-rally/story/
126
__________. 2009a. “Phases and Faces in the Filipino War Film: Images
of the Japanese Invader and the Filipino in Contemporary Philippine
Cinema.” Philippine Studies 57(1):77-104.
__________. 2009b. “Failures and Legacies of Japanese Propaganda in
the Sōryokusen War of Ideas: An Intellectual History of Encounters
Between Political Collaborators and Japanese Propaganda with
Emphasis on Insights of Miki Kiyoshi During the Japanese Occupation
of the Philippines.” Ph.D. diss., Hitotsubashi University, Tokyo.
Cole, Robert, ed. 1998. International Encyclopedia of Propaganda. Chicago:
Fitzray Dearborn Publishers.
Dower, John W. 1986. War Without Mercy: Race and Power in the Pacific War.
New York: Pantheon Books.
Green Berets, The. 1968. Ray Kellogg, John Wayne, at Mervyn LeRoy, mga dir.
142 min. Warner Brothers/Seven Arts.
Griffin, Roger. 1995. “General Introduction.” Nasa Fascism, inedit ni Roger
Griffin, 1-12. Oxford: Oxford University Press.
Herman, Edward S. at Noam Chomsky. 1988. Manufacturing Consent: The
Political Economy of the Mass Media. New York: Pantheon Books.
Hitler, Adolf. 1925. Mein Kampf I. München: Franz Eher.
__________. 1926. Mein Kampf II. München: Franz Eher.
Horten, Gerd. 2002. Radio Goes to War: The Cultural Politics of Propaganda
During World War II. Berkeley: University of California Press.
Iriye Akira. 1981. Power and Culture: The Japanese-American War, 1941-1945.
Massachusetts: Harvard University Press.
Japanese Expeditionary Forces. [1942?] Proclamations of the Commander-in-
Chief: As of February 18th, 1942. Manila.
Jowett, Garth S. at Victoria O’Donell, eds. 2006. Propaganda and Persuasion.
4th ed. Thousand Oaks: Sage.
Koppes, Clayton R. at Gregory D. Black. 1987. Hollywood Goes to War: How
Politics, Profits and Propaganda Shaped World War II Movies. London:
Collier Macmillan Publishers.
Kushner, Barak. 2006. The Thought War: Japanese Imperial Propaganda.
Honolulu: University of Hawaii Press.
Luckham, Robin. 1984. “Armament Culture.” Alternatives: Journal of World
Policy, 10(1):1-44.
Maranan, Ed. 2007. “Against the Dying of the Light: The Filipino Writer and
Martial Law.” Inakses noong Abril 2, 2010. http://www.oovrag.com/
essays/essay2007b-1.shtml.
Matrix, The. 1999. Andy Wachowski at Lana Wachowski, mga dir. 136 min.
Groucho II Film Partnership.
Merriam-Webster, Inc. 2010. “Fascism.” Inakses noong Marso 25, 2016.
http://www.merriam-webster.com/dictionary/fascism.
Nornes, Abe Mark at Fukushima Yukio, eds. 1994. The Japan/America
Film Wars: WWII Propaganda and Its Cultural Contexts. Switzerland:
Harwood Academic Publishers.
Orapronobis. 1989. Lino Brocka, dir. 92 min. Cannon Films.
Orwell, George. 1944. “What is Fascism?” Inakses noong Marso 27, 2010.
http://www.orwell.ru/library/articles/As_I_Please/english/efasc.
127
 Pareja, Lena S. 1994. “Dawn of Freedom.” Nasa CCP Encyclopedia of
Philippine Art, inedit ni Aurelio S. Alvero, 152–53. Manila: Cultural
Center of the Philippines.
Psychological Warfare Branch (PWB), Allied Force Headquarters. [1943?]. P. L1-BASED MLE SA SALITA,
W. B. Combat Propaganda, [2 September?]. U.S. Record Group 208, Box
5, Folder “PWB: Leaflet bombs.” U.S. National Archives and Records MAKA-INGLES
NA “BILINGUAL” NA
Administration, College Park, MD.
Sanderson, Peter at Matt Forbeck. 2009. “Red Skull.” Nasa The Marvel
Comics Encyclopedia: A Definitive Guide to the Characters of the
Marvel Universe, rev. ed., inedit ni Alastair Dougall, 269. New York: DK
Publishing.
SISTEMA SA GAWA
Sa ngalan ng tubo. 2006. 38 min. Tudla Multimedia Network at EILER.
Seinfeld. 1995. Andy Ackerman, dir. 30 min. Shapiro/West Productions.
Ricardo Ma. Duran Nolasco, Ph.D.
Unibersidad ng Pilipinas Diliman
Suid, Lawrence H. 2002. Guts and Glory: The Making of the American Military
Image in Film. Lexington, KY: University Press of Kentucky. Stop Killing Our Indigenous Languages Alliance (SKOILA)

1. Estratehikong kamalian ang pagpili sa Ingles

bilang punong midyum ng pagtuturo sa ating
sistemang pang-edukasyon. Pinagdudusahan
pa rin natin hanggang ngayon ang masasamang
bunga ng gayong desisyon. Hinadlangan nito ang
intelektuwalisasyon ng ating mga wika bilang
behikulo para makamtan, maibahagi, at makalikha
ng bagong mga kaalaman.

2. Ang alternatibo sa maka-Ingles na edukasyon

Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

ay multilingual na edukasyong nakabatay sa

unang wika, o Mother Tongue-Based Multilingual
Education (MTB-MLE). Ang mas angkop na
katawagan dito ay L1-based MLE. Ito ay patakaran
kung saan ang unang wika o L1 ay palaging
ginagamit at hindi inihihinto bilang midyum ng
pagkatuto sa alinmang baitang ng edukasyon. Sa
L1-based MLE, ang turing sa Ingles ay pandagdag na
wika lamang (“English as an additional language”).

3. Malaking tagumpay ang pagsasabatas ng MTB-MLE.

Nakatadhana rito na:

(a) una, ang batayang kurikulum ay dapat ituro sa

wikang nauunawaan ng mag-aaral;

128 129
 (b) ikalawa, pangunahing LOI ang L1 mula
pagkabata hanggang katapusan ng
elementarya; at
(c) ikatlo, pangunahing LOI sa hayskul ang Filipino
at Ingles bilang L2, at pantulong naman na
wika ang L1. Ang importante ay hindi inihihinto
ang L1 bilang midyum ng pagtuturo.
4. Nakalulungkot isipin na iyong mga institusyon na
responsable sa pagpapatupad ng mga probisyong
pangwika ng batas ay siya ring numero unong
tagapaglabag ng mga ito. Sa halip na ipatupad ito
nang tapat ay ipinataw ng DepEd ang “early exit”
na programa na nagbabawal sa L1 paglampas ng
Grade 3 at nagtatanghal sa L2 bilang pangunahing
LOI. Wala ring gaanong ginawa ang CHED at ang
tertiary education institutions upang baguhin ang
kurikulum at iangkop ito sa kahingian ng multilingual
na edukasyong nakabatay sa L1. Ang mga prototype
na syllabi sa kolehiyo na may kinalaman sa wika ay
halos walang bagong paksang iniaalok sa mag-
aaral lalo na sa mga gustong magturo ng L1, Filipino
at Ingles.
5. Ang early exit na programa ay tiyak na mabibigo
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
dahil ayon sa internasyonal na pag-aaral ay:
(a) kailangan ng 12 taón man lamang para matuto
ng L1;
(b) mas madaling matuto ng L2 ang may-edad na
mag-aaral (taóng 10-12) kaysa mas bata;
(c) kailangan ng anim hanggang walong taón
ng sanayan sa L2 bago magamit ito bilang
mabisang MOI; at
(d) ang napaagang pagpapagamit ng L2 ay
makakasamâ sa literasiya at pagkatuto ng
siyensiya at matematika.
130
6. May lokal na mga pag-aaral din na nagpapahayag ng
pag-aalinlangan na magtatagumpay ang early exit na
programa ng DepEd. Ayon sa BASA Pilipinas (2015),
“maaaring hindi pa handa ang mga estudyante na
lumipat sa L2 pagdating ng ika-4 na grado.” Nauna
rito, natuklasan ng Early Grade Reading Assessment
(EGRA) na “masyadong ambisyoso ang mga layunin
ng multilingual na edukasyon” at malamang na hindi
sapat ang kakayahan sa pagbabasa sa L1 ng mga
nasa ikatlong grado upang mailipat ang nasabing
kakayahan sa L2.
7. Totoong kailangang bigyan natin ng espesyal na
pansin ang ating mga guro. Ang kalidad ng sistemang
pang-edukasyon ay hindi puwedeng lumampas sa
kalidad ng mga guro.
8. Matagal na nating alam, kahit noong panahon pa
ni Marcos, na may malaking problema ang mga
programa ng teacher education institutions (TEIs)
na pinanggalingan ng ating mga guro. Makikita sa
sumusunod na table na nanggaling mismo sa DepEd
kung gaano kahanda (o hindi-handa) ang guro sa
Grade 1 at Grade 2 noong 2012 sa pagtuturo ng
kurikulum. Ang ibig sabihin ng TEPT ay Teachers’
English Proficiency Test. Ang PST ay Process Skills
Test para sa siyensiya at matematika. Ang MPS
naman ay mean percentage scores.
Percentage Distribution of Grade 1 and 2 Teachers
by Level of Performance in the 2012 TEPT and PST
Source: National Educational Testing and Reseach Center, DepEd
131
 9. Binigyan din ng DepEd ng mga pagsusulit ang mga
guro sa Grade 3 hanggang Grade 10. Bagama’t
tumataas ang mga MPS ng mga guro habang
umaakyat ng baitang, hindi ito kailanman lumampas
ng 65%.
13. Ayon sa Programme for International Student
10. May isa pang pag-aaral na nagpapatotoo sa mga
tuklas ng DepEd. Ito ang Philippines Public Education
Expenditure Tracking and Quantitative Service
Delivery Study (PETS-QSDS) na ginawa noong 2014
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
at pinondohan ng World Bank at Australian Aid.
Makikita rito ang mas mababang kasanayan ng
mga guro kompara sa mga datos ng DepEd:
14. Ipinakikita ng mga datos na ito na bagama’t
132
12. Hindi kasalanan ng mga guro kung kulang
ang kaalaman nila sa asignatura at paraan ng
pagtuturo. Tungkulin ng estado at ng TEIs na
magkaloob ng de-kalidad na edukasyon lalo na sa
mga nag-aaral para maging guro. Tandaan natin
na ang mga kasalukuyang guro ay biktima rin ng
mababang kalidad ng edukasyong ipinaiiral sa
Pilipinas sa loob ng mahabang panahon. Marami
ang nagagalak sa pagpasa ng mga panukalang
batas na naglalayong palakasin ang Teacher
Education Council. Ikinatutuwa rin ng marami ang
pag-aproba sa Philippine Professional Standards
for Teachers (PPST) at ang pagpapanibagong-
tatag ng National Educators Academy of the
Philippines (NEAP).
Assessment (PISA), importanteng maunawaan
ang konteksto kung bakit napakababa ng mga
iskor na nakukuha ng mga Pinoy na mag-aaral sa
mga pandaigdigang pagsusulit. Ang ilan dito ay:
(a) Pinakamababa ang gastusin sa mag-aaral na
Pilipino (90% ng OECD average);
(b) 94% sa kanila ay may wika sa tahanan na
naiiba sa wika ng eksamen (Ingles);
(c) 65% ay nakaranas ng pambu-bully kumpara
sa 23% sa bansang OECD;
(d) 72% ang natatakot na bumagsak kumpara sa
56% ng nasa ibang bansa; at
(e) 31% lamang ng mga Pilipino ang may “growth
mindset” kompara sa 63% sa ibang bansa. Ibig
sabihin, mas maraming Pilipino ang naniniwala
na iginuhit na sa tadhana ang katalinuhan at
kakayahan ng isang tao, at hindi na puwede
itong baguhin ng pagtitiyaga.
mahalaga ang wika ng edukasyon sa literasiya at
133

pagkatuto ay marami pang bagay na kailangang
asikasuhin upang marating natin ang katayuan ng
matinong sistemang pang-edukasyon.
15. Malinaw kung gayon na bagama’t sinasabi ng
mga awtoridad na mayroon tayong multilingual
na edukasyon na nakabatay sa L1, ito ay sa salita
lamang. Ang mayroon tayo ngayon ay ang lumang
“bilingual” na sistema na nakakiling sa Ingles at
nagbibigay ng ipokritikang pagkilala sa wikang
pambansa.
16. Hanggang ngayon ay marami pa rin ang nag-
aatubiling pagkatiwalaan ang likas na katalinuhan
ng ating mamamayan at buhusan ng pansin ang
sariling wika at kulturang kinagisnan. Ang ganitong
pag-aatubili ang siyang dahilan kung bakit tila
walang katapusan ang isyu ng wika at edukasyon
sa kabila ng pananaliksik na isa ito sa pangunahing
dahilan kung bakit patuloy na lumalala ang krisis
pang-edukasyon sa ating bayan. Ang proseso ng
dekolonisasyon ay napakahirap at pangmatagalang
proyekto, gaya ng kasalukuyan nating pakikidigma
para sa makatarungan, mapayapa, at masaganang
lipunan. Mahirap man ang gawain sa pakikidigma,
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
kung pagtutulungan natin ito at kikilos na parang
isang tao, magagawa natin ang lahat ng bagay.
Sanggunian
Alidou, Hassana, Aliou Boly, Birgit Brock-Utne, Yaya Satina Diallo, Kathleen
Heugh, and H. Ekkehard Wolff. 2006. Optimizing Learning and
Education in Africa—the Language Factor. A Stock-Taking Research
on Mother Tongue and Bilingual Education in Sub-Saharan Africa.
Association for the Development of Education in Africa.
Barber, Michael and Mona Mourshed. 2007. How the World’s Best Performing
School Systems Come Out on Top. Washington DC: McKinsey and
Company.
Department of Education Order No. 42, s. 2017, National Adoption and
Implementation of the Philippine Professional Standards for Teachers.
Dutcher, Nadine in collaboration with Richard Tucker. 1994. The Use of
First and Second Languages in Education. A Review of International
Experience. Pacific Islands discussion paper series no. 1. Washington
D.C.: The World Bank.
134
Education Development Center. 2018. USAID/Philippines Basa Pilipinas
Program Final Project Report. USAID/Philippines.
Functional Literacy Education and Mass Media Survey 2003, 2008, 2013,
2020. Final Reports. Quezon City: Philippine Statistics Authority.
Gonzales, Andrew B. and Bonifacio P. Sibayan, eds. 1988. Evaluating Bilingual
Education in the Philippines (1974-1985). Manila: Linguistic Society of
the Philippines.
International Association for the Evaluation of Educational Achievement
(IEA). 2005. TIMSS 2003 Assessment. TIMSS & PIRLS International
Study Center, Lynch School of Education, Boston College, Chestnut Hill,
MA and International Association for the Evaluation of Educational
Achievement (IEA), IEA Secretariat, Amsterdam, the Netherlands.
National Education Testing Research Center, Department of Education, 2012.
The Performance of Grades 1 and 2 Teachers in Public Elementary
Schools in the Test of English Proficiency for Teachers (TEPT) and
Process Skills Test (PST) in Science and Mathematics. Power Point
Presentation.
OECD. 2019. PISA 2018 Results Volumes I, II and III
Philippine National Research Center for Teacher Quality. 2017. Teacher
Development Needs Study (TDNS): Findings and Recommendations.
Policy Notes, Vol. 1, No. 1, February March 2017.
Republic Act No. 10533. Enhanced Basic Education Act of 2013. Quezon City,
Philippines: House of Representatives.
RTI International. 2013.PhilEd Data: Strengthening Information for Education,
Policy, Planning and Management in the Philippines Component
2: Early Grade Reading Assessment Results (Grades 3 English and
Filipino, Grade 1 Ilokano). USAID/Philippines.
World Bank Group and Australian Aid. 2016. Developing a proficient and
motivated teacher workforce in the Philippines. Philippines Education
Note, June 2016, No. 3.
135
 MASIGABONG PANITIKAN
AT SINING SA PANAHON NG
Batas Militar
Reuel Molina Aguila, Ph.D.
Unibersidad ng Pilipinas Diliman

Panimula: Isang masaklaw na pagtingin, sabihin pa, halos

pabalangkas lamang na pagtingin, ang maisasagawa ko
ngayon dahil sa dami at sigla ng mga naganap sa larangan ng
panitikan, at sining at kultura sa pangkalahatan. Yayamang
may magtatalakay sa larangan ng dula at pelikula, higit akong
tututok sa panitikan, na siya namang nakatalaga sa akin.
Lamang, hindi ko matatalakay ang panitikan na hiwalay sa
kabuuan ng mga gawaing pangkultura.

May dahilan ang ganitong sabayang pagtalakay sa panitikan at

kabuuang larangan ng kultura. Ito ay dahil may malaking papel
ang mga makabayang organisasyon na silang pangunahing
puwersang nagpasigla sa larangang ito. At malaking bilang,
sabihin pa, halos lahat sa panahong iyon, ay nakabilang sa
iba’t ibang organisado at makabayang kalipunan. Sa kabuuan,
ang yugtong ito ay nakapagpasulpot ng pinakamalawak na
organisadong pagkilos sa larangan ng panitikan, at sining at
kultura, na hindi pa naisasagawa kailanman. Kaya, kahit sa
pangyayaring ito lamang, ang malawakang pagkaorganisa
ng mga alagad ng sining, pangahas kong ibinabandila na ang
yugtong pinag-aaralan ay isang ginintuang yugto.

********

HINDI DAHIL SA SUPORTA NG Batas Militar, bagkus sa

pagbatikos dito, kaya sumigla ang panitikan at sining sa
mga panahong ito; sapat upang pangahasan kong sabihing
ginintuan ang yugtong ito.

137
 Tulad sa maliligalig na mga panahon, halimbawa ay sa mga
huling taon ng pananakop ng Espanya, mga unang taon ng
pananakop ng Amerika, at panahon ng Hapon, makikita ang
masasabing kasiglahan din ng panitikan at sining. At ganoon
din, hindi ito dahil sinuportahan ng mararahas na pananakop
na ito ang panitikan at sining; manapa, pagtugon ito ng mga
alagad ng sining sa mga limitasyong ipinataw sa paglikha. At
sa kabilang banda, pilit inilugso ng mararahas na panahong
ito ang panitikan at sining.
Sa mabilis na tingin, naging masigla ang pagsusulat ng tula,
kuwento, dagli, dula, at sanaysay. Umusbong sa panahong
ito ang maraming kabataang manunulat. Organisado ang
malaking porsiyento ng mga bagong manunulat na ito. Sa
pelikula, tinaguriang ikalawang ginintuang panahon ito dahil
sa dami ng masining at makabuluhang pelikula. Sa larangan
ng teatro, sa dami rin ng mga bagong mandudula, akda, at
mga grupo ng nagtatanghal, pinangahasan ko ring bansagan
ito bilang ikalawang ginintuang panahon ng dula. Sa awit,
sa panahong ito yumabong ang mga Pilipinong kompositor/
mang-aawit at ang kanilang komposisyong may titik sa Pilipino,
at malawakang tinatangkilik. Sa sining biswal, ang pag-usbong
ng kabataang artista sa oryentasyong social realism.
Dumagsa ang socially relevant, o pumapaksa sa kalagayan
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
ng panahon noon, na mga akda at obra, kahit pa kasagsagan
ng Batas Militar na laging nakaambang magpaparusa sa sino
mang tutuligsa sa ganoong kaayusan.
Ang pagpaparusang ito, kung tutuntunin sa kasaysayan,
ay laging naroroon din. Di ba’t ang dalawang nobela ni Jose
Rizal ang isa sa mga dahilan kung bakit siya nahatulan ng
kamatayan? Pinatawan ng sensura ang anumang sulating
walang imprimatur ng simbahan sa mga panahong iyon.
Ganap na kontrol ang ginawa ng mga Espanyol sa palimbagan
noon (kaya’t kinailangan ng Katipunan na lumikha ng sarili
nilang limbagan, na kukumpiskahin din ng mga Espanyol
noong matunton). Kontrabandong itinuturing sa Pilipinas ang
inimprenta-sa-Espanyang La Solidaridad.
Sa pananakop ng Amerika, dinakip, hinatulan ng
pagkakabilanggo at pinagmulta ang mga mandudula,
138
aktor, at direktor ng mga tinaguriang sedisyosong dula (sa
panahong ngayo’y kinikilala bilang unang ginintuang yugto
ng dula sa Pilipinas). Higit pa rito, umabot ang pagdakip pati
na sa mga manonood. Bukod pa ito sa matinding sensura na
pangunahing masasalamin sa kaso ng editoryal na Aves de
Rapina. (Ngunit ipinangangalandakan ng bagong mananakop
ang demokasya at malayang pamamahayag.)
Matinding sensura, pagpapasara ng mga pahayagan at
palimbagan, at pagbabawal sa paggamit ng wikang Ingles
ang naganap sa panahon ng Hapon. Bukod pa ito sa hayag
at lantarang digmaang nagaganap. Sa pagnanais ng mga
manunulat na patuloy na makapagsulat, ang mga nagsusulat
sa Ingles ay biglang kumambiyo sa wikang Tagalog; at ang
kaisipang “Asya para sa Asya” ay sinakyan sa pamamagitan
ng mga paksang tinatawag na local color o patungkol sa
bayan. Ang resulta, ang tinaguriang ginintuang panahon ng
maikling kuwento.
Hindi nalalayo ang panahon ng Batas Militar at kanugnog na
mga taon nito. Malawakang sensura, “pag-iimbita” sa kampo
(at matinding interogasyon), pag-aresto, at pagpatay ang
katangian ng panahong ito na katulad din na parang may
mga dayuhang mananakop.
Binanggit ang karahasang ito sa larangan ng panitikan at sining
upang igiit na ang pagsigla ng panitikan at sining ay hindi dahil
sa pagsuporta o tangkilik ng mga nasa poder, bagkus, dahil sa
paglaban ng mga dinahas na alagad ng sining.
Isang post sa social media kasi ang napansin ko mula sa
isang soap opera writer na nagmarunong na nagsabing
nagkaroon ng ginintuang panahon ng pelikula noong Batas
Militar dahil sa suporta ng diktadura. Siguro, naisip nito
iyong Manila International Film Festival, na isang pabongga
lamang. Pabongga lamang dahil makatapos ng suportang
ibinigay ng festival na ito ay nawala na rin ang anumang
suporta sa industriya ng pelikula. Siguro, naisip niya ang
dami ng mahuhusay na pelikula at direktor noon. Pero hindi
niya naisip o hindi niya alam o hindi ikinonsidera ang labis na
sensurang naganap noon. Halos ipatigil ang Maynila: Sa mga
Kuko ng Liwanag ni Lino Brocka, at ang Manila After Dark ni
139
 Ishmael Bernal, at ang tuluyang pag-ban sa pelikulang Sakada
ni Behn Cervantes.1 Ang mga bomba film sa panahong ito,
upang makalusot, ay kinailangang magsingit ng propaganda
ng “Bagong Lipunan.” Halimbawa, naka-wet look na babae na
nagtatanim dahil sa Masagana 99.
Ang mga alagad ng sining na nagtaguyod sa makabuluhang
paksa at tema ang dahilan, at nangahas na ipaabot sa mam-
babasa, manonood, at tagapakinig, ang pangunahing dahilan
sa kasiglahan ng panitikan at sining sa panahon ng diktadura.
Ang kasigasigan ng mga alagad ng sining ay hindi umusbong
na parang kabute noong Batas Militar. Sa pagtalakay ng
panitikan at sining, mainam na tuntunin ang pagyabong nito
sa ilang mahahalagang pangyayari. Una, ang pagsigla ng
nasyonalismo noong dekada ‘60 na ngumatngat sa kolonyal
na mentalidad. Ikalawa, ang pangkulturang impluwensiya
mula sa ibang bansa na nagsimulang bumasag sa piyudal na
kaisipan; halimbawa, bagong pagtingin sa kababaihan, anti-
giyerang Vietnam, mga awit at gawi ng kabataang humihingi
ng pagbabago, paghingi ng pagkakapantay-pantay, at mga
katulad. Ikatlo, pagbubuklod-buklod ng mga alagad ng sining
tungo sa bagong pagtingin sa panitikan at sining. Pangunahin
dito, bagaman sandalian lang dahil inabot agad ng Batas
Militar, ang Pantitikan para sa Kaunlaran ng Sambayanan o
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
PAKSA. Dito, sa kauna-unahang pagkakataon, idineklarang
ang panitikan (ang sining) ay sandata ng pagbabago. Ang
isyu sa sining ay hindi na lang “art for art’s sake.” Bagkus,
ang isyu ay paano gagawing sandata ang sining, at paano
magiging bihasa ang manlilikha na panghawakan ang
sandatang ito tungo sa pagbabago.
Anong uri ng pagbabago? Isa itong pagbabagong panlipunan.
Kaya kung usapin ito ng lipunan, kailangang bumaba sa
toreng garing ang manlilikha. Kaya ang paglikha ay nagtaglay
ng kaisipang humango ng isusulat mula sa lipunan upang
pakinabangan ng lipunang pinaghanguan, o tungo sa
lipunang pinagmulan. O, “mula sa masa, tungo sa masa.”
1 Isa sa mga itinanong sa akin, habang naka-blind fold ako at kinakarinyo-brutal ng
militar sa kanilang safehouse ay tungkol sa Sakada. Ako kasi ang nagsulat ng pinal na
bersyon nito mula sa orihinal na pagsulat nina Oscar Miranda at Lualhati Bautista. Si
Behn Cervantes man ay inimbithan sa kampo at inusisa sa Sakada.
140
Upang maisagawa ito, na mula sa lipunan tungo sa
lipunan, kailangang gumamit ng wikang mauunawaan
at makapagbubuklod sa lipunan. At ang napiling wika ay
ang pambansang wika, ang (noon ay binabaybay bilang)
Pilipino. Ito ang isa sa pinakamalaking kontribusyon ng
kilusang makabayan, ang itaguyod at palaganapin ang
pambansang wika.
Buong-kapangahasan kong masasabi na ang pinakamalakas
na puwersang nagpalakas sa pambansang wika sa mga
panahong iyon ay ang makabayang kilusan. Hindi ang Surian
ng Wikang Pambansa (naging Komisyon ng Wikang Filipino)
na walang inatupag kundi masdan ang wika bilang wika.
Nang ideklara ang Batas Militar, matinding sensura ang
ipinalaganap sa lahat ng uri ng komunikasyon. Pati ang
mimeographing machine ay kailangang iparehistro. Ang
mimeo ay masasabing pinaka-accessible na uri ng paglilimbag
sa panahong iyon.2
Ipinasara ang halos lahat ng uri ng mass media, na ang pinahin-
tulutan lamang ay yaong hawak o kontrolado ng pamahalaan.3
Hindi bihira ang mga diyaryo noon na may bakante o puting
espasyo dahil ipinaalis ang hindi paborableng balita o hindi
nagandahan sa litrato ng Unang Ginang.
Sa isang punto, kinailangang magpasa muna ng summary
ng gagawing palabas sa telebisyon at pelikula upang
mapahintulutan. At gayon din sa radyo na sinasabing naka-
monitor at/o naka-record ang mga programa.4
Kahit dahil lamang sa mahigpit na sensurang ito, sapat na dapat
na sabihing isa na sa pinakamadilim na yugto ng kasaysayan
ito sa larangan ng panitikan, sining, at pamamahayag.
2 Maraming underground publication ang gumamit ng mimeo at ang mano-manong
bersiyon nitong V-type na parang pag-silkscreen.
3 Mamamayagpag ang alternatibong diyaryo tulad ng Ang Malaya, Pinoy Weekly, Mr.
& Ms., at iba pang tinaguriang mosquito press tulad ng Philippine Daily Inquirer noon
dahil sa tapang at kasigasigan ng mga mamamahayag.
4 Kinalaunan, sa lawak na gustong abutin ng sensura, at dahil na rin sa kakulangan ng
mga tao ng gobyernong magpapatupad nito, pati na ang korupsiyon, nanghina ang
sensurang ito.
141
 Ngunit nagpursigi ang mga alagad ng sining. Sa dalawang
antas nakipag-eskrimahan sila gamit ang pluma, pinsel,
gitara, camera, at iba pang sandata ng paglikha: sa legal na
antas, at sa pailalim o underground na antas; na ang malaking
porsiyento ng pagpupusirgi ay organisado.
Marami ang dapat salungguhitang kontribusyon ng
mga alagad ng sining, akda, at organisasyon. Hindi sa
pagkakasunod-sunod:
1. Ang Galian sa Arte at Tula o GAT. Grupo ng mga makata
(sa kinalaunan ay may mga nagsulat sa maikling
kuwento, dula, at awit). Pinakaimpluwensiyal na
grupo sa larangan ng pagsusulat sa mga panahong
iyon. Itinatag noong 1973 ng ngayo’y kinikilalang
mga haligi ng panitikan: Virgilio Almario, Romulo
Sandoval, Virgilio Vitug, Teo Antonio, Conrado
de Quiros, atbp. Kabibilangan kinalaunan nina
Jesus Manuel Santiago, Fidel Rillo, Marne Kilates,
Tomas Agulto, Rene Villanueva, at ng mahigit
pa sa 100 kasapi. Makakabilang din dito bilang
halal na kasapi sina Pete Lacaba, Bien Lumbera,
Rogelio Sicat. Makapaglalabas ito ng hindi bababa
sa siyam na antolohiya, serye ng symposium,
poetry reading, workshop sa kasapian at maging
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
sa hanay ng estudyante, manggagawa, at iba pa.
Ang mga kasapi nito ay makakasama sa maraming
pakikipagtulungan sa ibang samahan at ibang
larangan ng sining. Halimbawa, ang interaction at
exhibit ng mga makata at visual artist, ang mga
pandulaang pagtatanghal tulad ng anti-base na
bodabil na “Nagalit ang Bulkan kay Uncle Sam” sa
direksiyon ni Ishmael Bernal, “Ang Pabigatan,” isa
sa pinakaunang pagtatanghal ng mga orihinal na
awiting Pilipino na ginawa sa Metropolitan Theater,
ang “Dingas,” concert tour nina Jess Santiago at
Susan Fernandez sa Europa upang ipaalam ang
tunay na kalagayan ng Pilipinas noong Batas Militar,
at marami pang nasa antas ng legal at pakikisangkot
sa higit pang antas.
142
Marahil, maingat na maaaring sabihin na ang
kasipagang ito ay dahil sa bagong oryentasyon ng
mga manunulat (ang papaglingkurin ang panulat sa
sambayanan), at ang masugid na pamamahala ng
makabayang puwersa sa loob ng samahan.
Gayumpaman, magiging tampok na balita ang GAT
gawing 19855 nang patalsikin nito ang isa sa mga
tagapagtatag at tagapapayo ng samahan nang
pangunahan nito ang pag-oorganisa ng bagong
tatag na coalition ng mga manunulat at artista upang
papanatilihin ang kapangyarihan ng diktadura
noong Snap Election; nagdedeklarang:
“As such, this coalition seeks to preserve what
has already been achieved in terms of cultural
advancement and to proceed further under
an enlightened and transformed national
leadership equipped to face the pressures of
change and advance our national and spiritual
progress. We believe that the leadership of
President Ferdinand E. Marcos is our only
guarantee for survival at this point.”6
Ayon sa GAT, ang ganitong deklarasyon ay lantarang
taliwas sa kalagayan ng mga manunulat at artista
at ang kanilang paglikha na pinatawan ng sensura,
tinugaygayan ng militar, ang ilan ay ikinulong,
pinahirapan, at pinaslang.
2. Ang Philippine Educational Theater Association o
PETA. Itinatag ni Cecile Guidote sa kalagitnaan pa
ng dekada ‘60, ang PETA ang pangunahing grupong
panteatro ng Pilipinas at nanguna sa paglikha ng
pambansang network sa dulaan.
5 Naging balita sa front page ng Philippine Daily Inquirer, at sa mga sumunod na araw
ay ilan pang balita tungkol sa tindig ng GAT sa pagtutol at pagpapatalsik nito sa
pag-eendoso sa pananatili ng diktadura ng isa sa mga tagapagtatag at tagapayo ng
Samahan.
6 Coalition of Writers and Artist for Freedom and Democracy. Naglabas ng full-page
advertisement sa pag-endoso sa kandidatura ng diktadurang nagpahirap sa mga
manunulat at artista.
143
 3. Ang mga mandudula at iba pang grupong
panteatro: Manuel Pambid, Al Santos, Bonifacio
Ilagan, Malou Jacob, Boy Noriega, Butch Dalisay, at
mahigit sa 40 pang mandudula na napausbong ng
Palihang Aurelio V. Tolentino.7 May mga grupong
panteatro sa unibersidad at ibang eskuwelahan,
sa ilang pagawaan, at komunidad; hindi lang sa
Kamaynilaan, bagkus sa kabuuan ng bansa. Muli,
malaki ang papel ng makabayang puwersa sa
paglakas ng teatro. Sa mga sumunod pang taon,
maisasama sa mga tampok na mandudula sina
Rene Villanueva at Rody Vera.
4. Ang mga social realist na pintor at independienteng
makabayang artist tulad ng grupo ng Kaisahan.
5. Ang mga kompositor/mang-aawit tulad nina Jess
Santiago at ang kaniyang NGO na Musika (na siyang
humasa sa mga umuusbong na mga kompositor
noong sina Rom Dongueto, Noel Cabangon at Rene
Boncocan, o ang grupong Buklod, hanggang sa
grupong Jerks); si Heber Bartolome at ang kaniyang
grupong Banyuhay; sina Gary Granada, Joey Ayala
sa Mindanao gawing dekada ‘80; at ang mga alyado
sa tinatawag na Original Pilipino Music o OPM tulad
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
ng APO. Pati na ang pagsakay sa state-sponsored
project tulad ng Metro Pop. At marami pang iba.
6. Ang pang-alyansang grupo ng Bugkos sa pamumuno
ni Bonifacio Ilagan, at ang Concerned Artist of the
Philippines.
7. Ang mga mulat na direktor tulad nina Lino Brocka,
Ishmael Bernal, Behn Cervantes, at maging ang tina-
tawag na impluwensiyadong mga direktor at artista.
8. Ang mga alternatibong publikasyong naglathala
ng makabayang akda at pagsusuri tulad ng Malaya,
Mr. & Ms., WE Forum, nagsisimulang PDI, at iba pang
tinatawag na mosquito press; ang Diliman Review,
Philippine Collegian, at iba pang campus paper; at mga
7 Workshop-timpalak-pagtatanghal ng mga bagong dula.
144
“nalusutang” publikasyon tulad ng Focus Magazine,
na pag-aari ng isang crony ni Ferdinand Marcos
Sr., kung saan nailathala ang tulang “Prometheus
Unbound” ni Pete Lacaba sa ilalim ng talipanpang
Ruben Cuevas.
9. Ang pag-usbong ng pangkulturang panunuri at mga
gawad tulad ng Manunuri ng Pelikulang Pilipino,
at mga kolum sa mga publikasyon na nakalaan sa
reviews at criticism.
10. At marami pang iba na, sa kabuuan, ay nakalikha ng
mga sariling institusyong malakas na nakatatayo
upang balewalain ang mga pangkulturang
pambubulag ng Batas Militar (tulad ng mga
showcase na Miss Universe, pagdating ng Papa, Ali-
Frazer atbp; ang MIFF, ang NHA, CCP at mga artista
sa ilalim ng patronage ng FL).
At napakarami pang ibang manlilikha, samahan, at akda
na dapat ay gawan pa ng mas masinop na pananaliksik.
Noong 1986, tinangka naming maglabas sa ilalim ng bagong
pamunuan ng Cultural Center of the Philippines (CCP) ng
antolohiya ng mga akdang nakisangkot o masasabing
makabayan. Ang isang volume na antolohiya ay hindi
napigilang lumobo nang lumobo dahil sa dami ng mga
akdang maaaring maisama rito; mga sampung volume,
marahil. Nang kinailangan talagang limitahan ang bilang ng
mga lahok, umabot pa rin sa tatlong volume ang antolohiya.
Ito ay ang Kamao I, Kamao II, at Kamao III. Binanggit ito
upang masalungguhitan lamang ang dami ng ganitong
uri ng panitikan na hindi mapapantayan sa ano pa mang
kapanahunan, pati marahil sa kagyat na hinaharap.
At sa legal na larangan pa lamang ito. Ang isang mahalagang
aspekto ng panahong ito ay ang pag-usbong ng malakas
na kilusang lihim at ang mga publikasyon nito. Sa yugtong
ito, kakaunti ang malawakang pananaliksik sa larangang
ito. Kailangang pagtuunan ito ng pansin dahil sa yugtong
iyan lamang kinakitaan ang bansa ng napakasiglang
pamamahayag at panitikan ng tinatawag na underground.
145
 Sa panahon ng Himagsikang 1896, ang La Solidaridad at ang
Kalayaan, na may iisang isyu lang, ang mga publikasyon
ng underground noon. Kung may iba pa ay dapat saliksikin
pa. Sa panahon naman ng mga Amerikano, wala yatang
underground publication; pati na rin sa panahon ng Hapon.
Mayroon, ngunit mga polyeto at ilan-ilan lang ang bilang.
Sa panahon ng Batas Militar, ang mga pangunahing
rehiyong may malakas na makabayang puwersa ay may mga
underground publication na naglalaman, kasabay ng mga
balita, ng mga sanaysay, dagli, tula, at mga litrato at biswal.
Ilan sa mga ito ay ang Liberation, Taliba ng Bayan, Ulos,
Dangadang sa mga Ilokano, Himagsik ng Central Luzon,
Kalatas ng Timog Katagalugan, at iba pa.
Bukod dito ay ang mga pampanitikang publikasyon, na sa
kauna-unahang pagkakataon ay ganoon karami. Ang unang
aklat pampanitikan na nalimbag sa offset ay ang antolohiyang
Magsasaka: Ang Bayaning Di Kilala (1984). Masusundan ito ng
Sa Tungki ng Ilong ng Kaaway: Talambuhay ni Tatang (1987;
biograpiya ng matandang aktibista na kumilos mula pa sa
lumang partido hanggang sa bago), STR: Mga Tula ng Digmang
Bayan sa Pilipinas (1989), Clearing (1987), at Kabanbanuagan
(1987). Isang nobela rin, Giyera ni Ruth Firmeza, ang
nalimbag. Bagama’t dekada ‘80 ang mga ito, ang mga akda at
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
paghahanda sa publikasyon ay isinagawa noong dekada ‘70
pa at mga unang taon ng dekada ‘80.
Napakarami pa ng mga hindi ko nabanggit. Kaya sa
pagkakataong ito, nais kong imungkahi na sana ay magkaroon
ng isang masinsing pananaliksik sa paksang ito. Kung posible
kayang makapaglaan ng grant ang UP.
Maraming salamat po!
146
DULA AT PELIKULA SA
PANAHON NG Batas Militar1
Bonifacio P. Ilagan
Surian ng Sining, Inc. (SUSI)
Ang aking paksa ay dula at pelikula sa panahon ng Batas
Militar ni Marcos.
Bayaan ninyong ialay ko ang aking presentasyon kay Uncle
Pedro – hindi niya ito tunay na pangalan, sa madaling salita,
alyas, pero ang tawag namin ay “pangalan sa pakikibaka.”
Nang makasama ko siya sa underground movement noong
Martial Law ni Marcos, isa na siyang kilalang manunulat sa
iba’t ibang genre, kritiko, guro. Sa underground, editor siya
ng unang cultural magazine ng kilusang rebolusyonaryo
na nabanggit ni Propesor Reuel Aguila kanina, ang Ulos.
Marami pa siyang ibang gawain. Nang siya ay madakip, ako
ay nagluksa. Nang siya ay lumaya, ako ay nagdiwang. Sa laya,
itinuloy niya ang makabuluhang tungkulin na tila ba iyon ay
iniatang na sa kaniya ng kasaysayan: ang maging gabay sa
paglinang at pagpapalaganap ng sining at panitikang malaya
at mapagpalaya.
Nang muli kaming magkausap bago magpandemya, ang
daing niya sa akin ay marami na raw siyang nakalilimutan.
Namatay si Uncle Pedro – o si Dr. Bienvenido Lumbera, nitong
September 28, 2021. Bukas ng gabi ay magkakaroon ng
kolektibong parangal ang iba’t ibang sektor sa pamamagitan
ng Bagong Alyansang Makabayan.
Sabagay, ako’y nagiging makakalimutin na rin. Mas matanda
naman akong di hamak kay Prop. Aguila. Gayunman, ang
hindi ko yata makalilimutan ay ang mga panandang bato sa
kasaysayan ng Batas Militar.
Diliman Commune noon, 1971, nang barilin at mapatay ni
Propesor Jose Campos ang freshman na si Pastor Mesina.
1 Transkripsiyon ni Dane Kylle B. Lumaque.
147
 Ako at tatlo pang estudyanteng saksi sa pangyayari ay
nag-file ng salaysay sa piskalya ng Quezon City bilang
witnesses. Kamukat-mukat ninyo, binuweltahan kami ni
Propesor Campos, inihabla kami ng hindi ko na matandaan
kung attempted murder o attempted homicide. Iniwan ko
ang campus, nag-AWOL na ako. Goodbye, political science
degree. Goodbye, UP beloved. Sumanib na nga ako sa
underground movement.
Ngunit hindi ang habla ni Campos ang dahilan ng pag-a-
underground ko; ang dahilan ay ang malaganap na usap-
usapan na idedeklara na ang Martial Law at pag-aaarestuhin
ang mga kumakalaban kay Marcos.
Agosto 1971, hindi Martial Law ang idineklara ni Marcos,
kundi ang suspensiyon ng pribilehiyo ng writ of habeas
corpus. Marami ang inaresto at pinagkukulong sa Camp
Crame. Kumbaga sa teatro, general rehearsal iyon para sa
Martial Law. Hindi ako naaresto sapagkat, ayun nga, ako ay
nasa underground na.
Nang ideklara ni Marcos ang Martial Law noong September
1972, natatandaan ko ang namayaning katahimikan. Walang
radyo, walang telebisyon, at lalong walang maiingay na rali sa
kalye. Mga araw at gabi iyon ng lagim… terror, lalo na nang
ipa-firing squad ni Marcos ang isang diumano’y Chinese drug
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
lord sa Fort Bonifacio noong January 1973. Ginawa iyong
isang public spectacle, full media coverage. Ito ang teatro ng
Martial Law.
Tuwing makikita ko ngayon ang mga naglipanang pulis na
biglang-bigla ay army combat camouflage uniform at hindi
unipormeng service blue ang suot, naaalala ko ang Martial Law
ni Marcos. Aba, parang may alam sa semiotics ang nakaisip ng
pagpapalit na ito ng uniporme ng mga galamay ng estado sa
panahon ni Duterte. Ito ang teatro ng Martial Law.
Sa diwa ng panawagang pre-Martial Law na “Makibaka,
Huwag Matakot,” ang biglaang lagim o terror ay unti-unting
napangibabawan ng taumbayan. Nang muling buksan ang
mga klase, sa UP halimbawa, utay-utay na binasag ng mga
estudyante ang katahimikan at lagim sa pamamagitan ng
silent marches, ng sabay-sabay na pagkalampag ng kubyertos
148
sa mga canteen sa cadence ng “Marcos Hitler Diktador Tuta!”
at iba pang mapanlikhang protesta.
Sa underground naman, isa sa unang pinagkasunduan namin
ay ang pagbubuo ng Dulaang Babaylan, wala pang isang taon
ang Batas Militar, maagang bahagi ng 1973.
Nakaka-inspire ang reaksiyon ng mga alagad ng teatro na
tutol sa lansakang sensura sa dulaan, una na ang Dulaang
Babaylan. (May isang larawan sa) isa sa mga produksiyon
ng Dulaang Babaylan. Kung hindi ako nagkakamali, photo
shoot (iyon) ng La India Elegante. Biruin mo nga naman, lahat
ng ipapalabas ay kailangang aprubahan muna ng militar.
Dahil dito at dahil sa kagustuhang ang teatro ay mabuhay,
nahikayat ang maraming makabayan at progresibong alagad
ng teatro, propesyonal, at estudyante, na sumali sa Babaylan.
Parang kasabay nito ang binanggit ni Propesor Aguila kanina,
‘yong pagbubuo ng Concerned Artists of the Philippines,
kasi kung 1973, halos ganoon. Sa madaling sabi, what we’re
pointing out is this, na sa maagang panahon, September 1972
ang deklarasyon — sa maagang panahon, pagpasok ng 1973,
marami nang mga artista’t manunulat ang nagsikap na mag-
organisa at humanap ng iba’t ibang paraan upang patuloy na
makalikha ng sining at panitikan.
Ang tanong: Paano makakapagteatro sa matinding sensura?
Mga dula at anyong tradisyonal ang malamang na makaka-
lusot sa militar, gaya ng senakulo at pasyon ni Kristo. Ayun
nga, nakalusot ang unang dulang senakulo ng Babaylan at
ang mga sumunod pa. Maraming mga pagtatanghal ang Ba-
baylan sa Maynila at iba’t ibang probinsiya. May isa pa ngang
ginanap sa Luneta, na mandin ay sinuportahan ni Doroy Va-
lencia, pro-Marcos na kolumnista at administrador ng Lune-
ta Park. Siyempre sa mga kabataan ngayon, hindi na kilala si
Doroy Valencia. Pero during my time, dekano ng mga kolum-
nista ang turing kay Doroy at napakalakas sa Malacañang.
Pinakiramdaman ng Babaylan ang sitwasyon. Unti-unti nitong
pinalamnan ang mga dulang tradisyonal ng mga kaganapan
sa lipunan at Martial Law, gaya ng kahirapan at kaapihan ng
taumbayan, kawalan ng katarungan, at paglabag sa mga
karapatang pantao.
149
 Sang-ayon ako sa sinulat ni Celina Cristobal sa kaniyang
paper, “The Passion Play as Instrument of Dissent: The
Bagong Senakulo of Dulaang Babaylan during Martial Law,
1973-1980.” Maging ako ay nagkulang sa pagkilala, sana ay
mabigyan ng sapat na puwang ang dulaang ito kung ang
usapin ay ang teatro sa panahon ng Martial Law. Sa bagay
na ito, sinesegundahan ko ang mungkahi kanina ni Propesor
Aguila na sana ay maglaan ang UP, kung UP man iyan, ng
programa para saliksikin ang mga bahaging ito ng ating
panitikan at teatro. Ang Babaylan ay naghawan ng landas
para sa paninindigan ng dulaan sa panahon ng diktadura.
Of course, I’m not saying na Babaylan lamang, ano? Kasi,
naroon ang PETA. Ayun na nga, hindi ako mag-a-attempt ng
survey dahil marami akong hindi mababanggit. Binabanggit
ko lang ang Babaylan, dahil as far as I can remember, iyon ang
una naming napagkasunduan sa underground; may conscious
effort na magtayo ng theatre group na kikilos aboveground.
Anyway, noong 1974, isang taon at pitong buwan pa lamang
ang Martial Law, nadakip na ako.
Samantala, ang unng malaking bitak sa pader ng lagim ng
Martial Law ay nangyari noong 1975 nang magwelga ang
may 500 manggagawa ng La Tondeña, na sponsor ng Palanca
Memorial Awards for Literature. Maraming sektor ang
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
tumulong upang mailunsad ang welgang ito, kabilang ang
militanteng seksiyon ng simbahan at mga komunidad. Mula
noon, a, oo nga pala, magtataka kayo, bakit nakapagwelga
ang La Tondeña e Martial Law, 1975? Well, ganito po iyon: batay
sa isang letter of instruction ni Marcos, ang bawal na welga ay
welga sa mga critical and basic industries. E, ang La Tondeña
ay hindi basic dahil alak ang ginagawa. So, pinabayaan na
makapagwelga, pero ilang araw lamang, sapagkat nang ang
nasabing welga ay lumakas at naging rallying incident ng
protesta, lumusob na ang mga sundalo. Pero hindi na nila
napawi ang lakas-loob ng mga manggagawa sa La Tondeña.
Simple lang naman ang kanilang issues, e, ‘yong mga ilegal na
pagtanggal, ‘yong mga pribilehiyo ng mga manggagawang
buntis, mga bagay na sa totoo lamang, hindi naman dapat
ipinagwewelga at dapat ay awtomatikong ipinagkakaloob.
Mula noon, ang bitak sa pader ng diktadura ay patuloy na
150
kinutkot ng iba’t ibang organisasyon ng mga sektor. Ang
bitak ay nagkasanga-sanga, nagkalamat ang buong depensa
ng diktadura. Ito ang mahaba at matrabahong proseso na
humantong sa EDSA 1986.
Ang EDSA ay oo nga’t sumambulat sa diklab ng asasinasyon
ni Senator Ninoy Aquino at sa paggugumiit ni Marcos na siya
ang nanalo at hindi si Cory noong snap election noong 1986.
Ngunit pakatandaang ang pag-aalsang EDSA ay nag-ugat sa
tinatawag na painstaking organizing, mass work, at political
education ng mga batayang sektor. At dito ay kabilang ang
mga artista at manunulat. Ito ang universe, kumbaga, ng mga
artista’t manunulat sa panahong saklaw ng ating talakayan.
Namili sila, ang mga artista at manunulat, kung saang panig
sila ng tunggalian.
Maging ang pamimili nila ay hindi rin putok sa buho, may
pinagdaanan itong kasaysayan, at inabutan ko ito. Nabanggit
kanina ni Propesor Arao, dekada 1960 hanggang sa maagang
bahagi ng 1970, at sinabi rin ni Propesor Aguila, resolved
na ito para sa mga palabang artista at manunulat noon pa
man – ang masigabong diskurso ng art for art’s sake kontra
committed art and literature for social change, na kalaunan ay
mag-aangkin ng iba’t ibang pangalan sa literature – literature
of conscientization, literature of engagement, literature of
resistance, literature of circumvention.
Noong maagang bahagi ng 1976, bilang bilanggong politikal,
nagkaroon ako ng pambihirang pribilehiyo. Pinayagan akong
lumabas ng Crame sa weekends, may escort nga lamang na
dalawang intelligence agents. Pasyal-pasyal, dalaw sa mga
kamag-anak. Matapos ang ilang weekends, wala na akong
escort sa pamamasyal, basta promise, babalik ako sa Crame.
Bumabalik naman ako.
Isang weekend, nanood ako ng sine. Wala na akong escort.
Ang pamagat ay “Sakada.” Ang direktor ay si Behn Cervantes.
Bumilib ako kay Behn, todo-todo ang tapang. Maging ang
mga artistang sina Robert Arevalo, Rosa Rosal, Bembol
Roco, Hilda Koronel, Tony Santos, at iba pa, pagkatatapang.
Ang “Sakada” ay aktibistang-aktibista sa anyo at nilalaman.
It was months later na malalaman ko na si Propesor Aguila
151
 pala ay nakialam, sangkot sa proyektong ito. Ang “Sakada”
ay kuwento ng buhay-pakikibaka ng mga manggagagawang
bukid sa isang asyenda ng tubo at asukarera, kung paano
sila binubusabos ng isang dakot na panginoong maylupa.
Tunggalian ito ng mga uri at katumpakan ng paglaban kapag
may pang-aapi at pagsasamantala. Hindi nagtagal, ang
“Sakada” ay ipinagbawal. Kinumpiska ng militar ang mga
kopya ng pelikula.
Taong 1976 rin nang ako ay palayain, kasama ng apat pa. Wala
nang sapilitang gising sa hatinggabi o madaling-araw para sa
interogasyon. Wala nang torture. Para sa akin, gayunman,
iyang Camp Crame, gaano man ibahin ang entrada at hitsura,
ay mananatiling simbolo ng kahayupan ng militar at Martial
Law. Ngunit kailangang magpabalik-balik ako sa Crame once a
week para magreport ng aking pinaggagawa sa isang linggo.
Bumalik ako sa UP para ipagpatuloy ang naantalang pag-aaral.
Nag-shift ako sa Philippine Studies. Ang sumalubong sa akin
ay isang kalipunan ng mga estudyante at guro na malinaw
nang nakahulagpos sa lagim ng Martial Law. Nakapanood na
ako ng mga dula, at ang natatandaan ko, ang ilan ay ang “In
This Corner,” “Anak ni Bonifacio” na sinulat ni Propesor Aguila,
ang mga tula-dula ng UP Repertory Company.
Sa isang klase ko, binigyan kami ng aming propesora ng
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
listahan ng mga dulang pag-aaralan at irereport. Masaya ako,
mga dulang progresibo at makabayan ang nasa listahan. At
ang dalawa pa mandin ay ako ang sumulat noong bago ang
Martial Law, ngunit walang pangalan ng awtor. Noon kasi,
hindi namin nakasanayan na maglagay ng byline dahil wala
sa patakaran. Bago matapos ang kurso, hindi ako nakatiis,
sinabi ko sa aming guro na ako ang sumulat ng dalawang
dula. Nabigla siya, tumitig sa akin, at ako’y kinamayan nang
mahigpit na mahigpit.
Nagkita kami ni Behn. Agad naming pinagkasunduan ang
produksiyon ng “Pagsambang Bayan.” Gaya ng senakulo
at pasyon ng Babaylan, ginamit ko sa dulang ito ang
pinakatradisyonal sa lahat ng drama – ang misa o ang liturgy
o order of worship. Pinagsanib ko ang praktika ng misang
Katoliko at Protestante.
152
Ngunit bago pa man namin gawin ang “Pagsambang
Bayan,” ang theater of resistance kontra sa Martial Law ay
nagtatanghal na ng mga dula sa iba’t ibang anyo sa mga
paaralan, pagawaan, komunidad, at parokya. Hindi po ako
magtatangkang magbigay ng survey ng mga ito ngunit
saksi ako sa ganitong pag-unlad at pagsalungat ng dulaang
bayan sa Batas Militar, hindi lamang sa Kamaynilaan kundi
sa iba pang rehiyon. Isang patunay nito ang Bangon: Isang
Antolohiya ng mga Dulang Mapanghimagsik sa pamamatnugot
nina Glecy Atienza, Bienvenido Lumbera, at Galileo Zafra.
May artikulo rin si Dennis Marasigan na lumabas sa Philippine
Daily Inquirer noong October 8, 2016, “Fourteen Essential
Plays on Martial Law,” mga pagtatanghal mula 1975 hanggang
1988. Ididiin ko, wala sa listahang ito ang maraming dulang
naitanghal sa mga pabrika at komunidad ng iba’t ibang
pangkat sa Luzon, Kabisayaan, at Mindanao – and that’s the
reason why kailangan ng pananaliksik.
Noong 1987, matapos ang pag-aalsang EDSA, ang nasabing
mga pangkat ay nagtipon sa UP Diliman sa isang kongreso.
Binuo namin ang Bugkos na tinawag na Pambansang Sentro
ng Sining at Panitikang Bayan. Bukod sa mga organisasyong
pandulaan, kasama rin sa Bugkos ang mga pangkat sa
musika, sining-biswal, at panitikan. Ito ay katunayan na sa
halip na masikil, lubhang yumabong ang dulaan sa panahon
ng Martial Law at dulaang palaban at makabayan.
Sa panahong ito, huling bahagi ng 1970-1980, pumasok ako sa
RPN 9, ang numero unong television and radio network noon.
Open secret naman na ang nasabing network ay pag-aari ng
mga Marcos at ang prente ay si Roberto Benedicto. Sa RPN
9, nakapagsulat ako at nakapagdirek ng mga dokumentaryo,
specials, at drama na ang pinaksa ay kasaysayan ng Pilipinas
at social-realist issues. Nakasama ako sa mga produksiyong
teleserye na hindi pa teleserye ang tawag noon. Umiwas ako
sa mga proyektong labag sa aking kalooban. Naging bahagi
ito ng tunggalian ko sa pagtatrabaho sa isang institusyong
gaya ng RPN 9. Pinalad naman ako na ang mga tuwiran kong
nakatrabaho ay nakakaunawa sa aking paninindigan. Marami
sa kanila, sa totoo lamang, ay tutol din sa Martial Law at sa
paghahari ng mga Marcos.
153
 Sa panahong ito, nakalikha sina Lino Brocka, Ishmael Bernal,
Eddie Romero, at Mike de Leon ng mahuhusay na pelikulang
nagtampok sa Filipino filmmakers na may unawa sa lipunan,
kaya realismong sosyal ang kanilang estilo. Sa mga paksang
tinalakay ng kanilang mga pelikula, ang lipunan ay madilim
at ang taumbayan ay lugmok sa samot-saring suliranin na
malayong-malayo sa nais ilarawan ng diktadura. At ano ba
ang nais ilarawan ng diktadura? Na ang Pilipinas ay isa nang
New Society na pinamamayanihan ng pawang The True, The
Good, and The Beautiful ni Imelda Marcos.
Tingnan natin ang katumbalikan. Ganoon ang ipinoproganda
ng Martial Law, subalit ang nililikha ng filmmakers at
gayundin ng mga mandudula ay ang kabaligtaran. Sa aking
palagay, ang pagtangan sa social realism ang isang paraan
upang maikutan nila ang sensura ng Martial Law. Malinaw
na sa pagpapaloob ng filmmakers sa sistema ng industriya
ng pelikula noon, batid nila na may kinakaharap silang
tunggaliang gaya ng kinaharap ko rin noon nang pumasok
ako sa telebisyon.
Ngayon ay alamin natin ang isang kaibhan ng dulaan
at pelikula sa panahon ng diktadura. Una, ang paglikha
ng dula sa lungsod at kanayunan ay nagmistulang mass
movement, you know, nilahukan ng masa. Hindi kailangang
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
ikaw ay maging titulado kung itinutulak ka ng damdamin
at kagustuhang lumikha ng dulang bayan. Kung bihasa ka
naman sa panonood ng sine at pakikinig ng mga drama sa
radyo, hindi maaaring hindi ka magkaroon ng kaalaman sa
paglikha ng mga pagtatanghal. Sa ganoon naging isang mass
movement ang community theater.
Therefore, hindi kinaya ng diktadura na supilin ang lahat ng
dulaang nagsulputan sa buong bansa, maging sa mga liblib
na pook. Sa madaling sabi, ang sensura ay hindi nakaagapay
sa sanlaksang pagtatanghal sa Luzon, Visayas, at Mindanao.
At ako po ay natutuwa na nasaksihan ko ang kilusang ito
noong panahong iyon. Maging ang “Pagsambang Bayan” ay
sinikil na lamang matapos maipalabas sa UP at sa maraming
lugar sa Kamaynilaan at mai-write up sa isang international
news magazine. Iyon nga lamang, inaresto si Behn Cervantes
154
at ang musical director, at ako ay napilitang muling kumubli.
Nang ako ay lumitaw, hiningi sa akin ng militar ang kopya ng
dula. Ang ibinigay ko ay isang sanitized version. Ilang buwang
pinagreport ako sa Crame nang dalawang beses isang linggo
sa halip na once a week lamang.
Sa kabilang banda, ang sensura sa pelikula ay mas matinding
di hamak dahil sa kupot ang filmmaking sa Kamaynilaan.
Noon, ang paggawa sa pelikula ay di masasabing
mass movement, gaya ngayon, dahil wala pa ang mga
teknolohiyang gaya ngayon. Madali ring i-monitor ang mga
sinehan at mga telebisyon.
Sa ganoong kalagayan ng pelikula at telebisyon, ang mga
artista ay bumalik sa pag-ukilkil sa mga isyu sa pamamaraang
sosyal-realistiko, o kaya ay historikal. Dahil ang diktadura
ay nagkukunwaring liberal at enlightened, hinayaan nito
ang mga social-realist films at historical presentations na
nabanggit, but only to a certain extent.
Talagang namayagpag ang propaganda ng gobyerno tungkol
sa Bagong Lipunan. (Share screen ng lyrics ng kanta ng
Bagong Lipunan.) Kakantahin ko po. Noong lumaganap ito,
may grandeur ang composition, at totoong matindi ang mga
trumpeta at cymbals. Ganito ang tono niyan, e: “May bagong
silang / May bago nang buhay / Bagong bansa / Bagong
galaw / Sa Bagong Lipunan / Nagbabago ang lahat / Tungo
sa pag-unlad / At ating itanghal / Bagong Lipunan / Ang
gabi’y nagmaliw nang ganap / At lumipas na ang magdamag
/ Madaling araw ay nagdiriwang / May umagang namasdan
/ Ngumiti ang pag-asa / Sa umagang anong ganda.” Nakita
ninyo ‘yong nililikhang ilusyon na nagbago na raw ang lipunan?
Narito naman ang isang Jesus Manuel Santiago na tutula ng
ganito, “Kung ang Tula ay Isa Lamang” / Kung ang tula ay
isa lamang pumpon ng mga salita / nanaisin ko pang ako’y
bigyan ng isang taling kangkong dili kaya’y isang bungkos
ng talbos ng kamote / na pinulpol sa kung aling pusalian o
inumit sa bilao ng kung sinong maggugulay / pagkat ako’y
nagugutom at ang bituka’y walang ilong / walang mata /
Malaon nang pinamanhid ng dalita ang panlasa / kaya huwag
155
 / mga pinagpipitaganang makata ng bayan ko / huwag ninyo
akong alukin ng mga taludtod / kung ang tula ay isa lamang
pumpon ng mga salita. So you can see the contrast, ano?
Puwede ba pong ibalik sa Martsa ng Bagong Lipunan?
Kaugnay nito, naalala ko, nasa underground kami noon,
e, ni Ka Bien. Doon sa isang isyu ng Ulos, gumawa siya ng
maikling tula at pinarody niya ang Bagong Lipunan. Sayang,
hindi ko na matandaan ang kabuuan ng kanyang isinulat. Ang
natatandaan ko lang ay isang bahagi. Ito ‘yong “Nagbabago
ang lahat / Tungo sa pag-unlad / At ating itanghal / Bagong
Lipunan.” Ang isinulat ni Ka Bien ay ito: “Nagbabaga ang lahat
/ Tungo sa pagsiklab / At ating ibagsak / Bagong Lipunan.” Si Ka
Bien ‘yan!
Kung inspirado ang mga artistang pro-Martial Law sa kanilang
makitid na dahilan, inspirado rin ang mga mandudula’t
filmmakers laban sa Martial Law. Sa paanong paraan? Sa
paraang winika ni Direk Lino Brocka: “Our inspiration must
come from the struggles of the people. More so, we must
be part of those struggles.” Ang ganitong paninindigan ay
mauugat natin sa commitment ng mga artista at manunulat
ng naunang mga taon – silang nagsibaba sa kani-kanilang
toreng garing at nagpasiyang paglingkurin ang kanilang
sining sa sambayanan. Our inspiration must come from the
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
struggles of the people. More so, we must be part of those
struggles. Pabayaan ninyong idagdag ko – lalo tayong dapat
maging bahagi ngayon, mga artista at manunulat, ngayong
pilit nagbabalik ang tiraniya at Batas Militar.
156
SINEMATIKONG ALAALA AT
Batas Militar
Laurence Marvin S. Castillo, Ph.D.
Unibersidad ng Pilipinas Los Baños
Kung papaksain ang Batas Militar sa ilalim ng diktadurang
Marcos, maaari akong ituring bilang bahagi ng tinatawag
ni Marianne Hirsch na post-memory generation – ang
henerasyong sumunod sa kanilang mga tuwirang nakaranas
ng isang traumatikong kabanata ng kasaysayan, gaya ng
diktadura. Ipinanganak ako pagkatapos ng unang EDSA People
Power. Humahalaw ako ng kaalaman tungkol sa diktadura at
Batas Militar mula sa mga salaysay ng nakatatanda sa akin, sa
loob man o labas ng eskuwelahan. Maliban sa mga direktang
danas at testimonya na naipapasa sa akin, naipakilala rin sa akin
ang Batas Militar sa porma ng mga akademiko at journalistic
na sulatin, at sa mga malikhaing akda o produksiyon, gaya
ng panitikan, teatro, o pelikula. Muli, ayon kay Hirsch, “[p]
ostmemory’s connection to the past is thus actually mediated
not by recall but by imaginative investment, projection, and
creation” (Hirsch 2012, 5). Matutukoy sa proseso ng paglikhang
ito ang tinatawag ni Andreas Huyssen na “imagined memory”
o alaalang nalilikha mula sa mga kultural na media, sa halip
na sa tuwirang karanasan (Huyssen 2003, 17).
Pelikula ang isa sa mga naghawan ng landas sa pagpapalalim
ng aking pag-unawa sa diktadura. Nakatuwang ang pelikula
sa pagpapakilala sa akin at sa mga kahenerasyon ko ng dahas
ng Batas Militar na malimit na naisasantabi o hindi napalalalim
tuwing sumusulpot ang paksang ito sa mga diskusyon sa
loob ng silid-aralan. Partikular na makabuluhan sa personal
na pag-unawa ko sa diktadura ang pelikulang Dekada ‘70 na
ipinalabas noong 2002 ng Star Cinema. Hango sa nobela ni
Lualhati Bautista, ang pelikulang ito ang isa sa mga malakihang
proyektong pampelikulang lumitaw sa panahong post-EDSA
na tumalakay sa lagim at karahasan sa ilalim ng diktadurang
157
 Marcos. Maliban dito, binigyang-espasyo din sa pelikulang ito
ang mahalagang papel na ginampanan ng rebolusyonaryong
kilusang pambansa-demokratikong pinamumunuan ng
Partido Komunista ng Pilipinas o Communist Party of the
Philippines (CPP) sa pagtunggali sa diktadura at pagtataguyod
ng radikal na agenda ng panlipunang pagbabago. May
pagbalikwas ang representasyong ito sa dominanteng
diskursong kontra-insurhensiya na ipinalaganap maging ng
mga demokratikong rehimen pagkatapos ng diktadura.
Lumabas ang pelikula mahigit isang taon pagkatapos ng
ikalawang EDSA People Power na nagpatalsik kay Joseph
“Erap” Estrada, isang konteksto kung kailan hindi pa gaanong
matingkad ang pampolitikang rehabilitasyon ng mga Marcos
sa pambansang antas. Gayumpaman, ang replikasyon ng
mga karahasang tinaguriang Marcosian sa ilalim ng pumalit
na rehimen ni Gloria Macapagal Arroyo ay nagtataglay ng
alingawngaw ng dahas sa panahon ng diktadura, lalo na sa
konteksto ng pandaigdigang War on Terror na nagpaigting ng
pagtangkilik ng Estados Unidos sa mga kontra-insurhensiyang
operasyon sa iba’t ibang bansang nasa neokolonyal na kontrol
nito. Sa mga sumunod na taon, sa ilalim ng administrasyong
Arroyo, kapansin-pansin ang pagsulpot ng mga malikhaing
produksiyon gaya ng pelikula at nobela na naglalatag ng
paghahambing sa pampolitikang konteksto ng Oplan Bantay
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Laya ni Arroyo sa malawakang kontra-insurhensiya sa ilalim
ni Marcos. Halos dalawang dekada matapos siyang mailuklok
sa pagkapangulo sa pamamagitan ng EDSA People Power,
magsisilbing mahigpit na kaalyado ng anak ng diktador si
Arroyo sa panibagong pagtatangka nitong makabalik sa
pambansang liderato sa halalan ng 2022.
Alaala ng Sinematikong Institusyon
Ayon kay Talitha Espiritu, maikakawing ang sinematikong
produksiyon ng alaala ng diktadura sa kultural na kontekstong
post-EDSA “persistence ng modern institutional memory”
(Espiritu 2013, 11). Tinutukoy ni Espiritu rito ang paglitaw
ng mga pelikulang kababakasan ng artistikong inobasyon
sa midyum at nagtataglay ng politikal na sensibilidad na
nakakawing sa laganap na anti-diktaduryal na sentimyento at
kilusang panlipunan sa panahong ito. Sa ilalim ng diktaduryal
158
na rehimeng Marcos, naganap ang tinatawag na “Second
Golden Age of Philippine Cinema” o “New Cinema” (David
1990; Tolentino 2014). Ilan sa mga direktor na nagluwal
ng mga obra sa panahong ito ay sina Lino Brocka, Ishmael
Bernal, Mario O’Hara, at Marilou Diaz Abaya na kabilang sa
henerasyong namulat sa kilusang bayan partikular noong
unang bahagi ng dekada ‘70 (Espiritu 2013, 43).
Mahalagang banggitin ang mga artistikong inobasyong ito
dahil nakapadron ito sa pagkakaroon ng isang praktikang
kultural na pinayaman ng oposisyonal na pakikibaka laban sa
diktadurang Marcos at sa pagdidisenyo ng diktadura ng isang
unitibong aestetika at sistemang padrino sa loob ng edipisyong
kultural. Isa sa mga proyektong tinutukan ng diktadura
ang pagtatayo ng mga impraestruktura at pormasyong
nakatuon upang akitin ang mga kultural na manggagawa na
pumaloob sa balangkas ng kaunlarang ipinamamandila ng
“Bagong Lipunan” ng rehimeng Marcos. Itinayo ang Cultural
Center of the Philippines (CCP) at ang Manila Film Center
(MFC), na literal na itinindig sa ibabaw ng bangkay ng mga
manggagawang inilibing sa ilalim ng semento matapos ang
trahedya ng paggawa. Kaakibat nito, nariyan din ang samot-
saring porma ng panggigipit sa mga kultural na manggagawa
sa pamamagitan ng censorship at iba pang praktika ng
intimidasyon sa mga progresibong manlilikha.
Sa kaligirang ito, nagsagawa ng mga taktikal na porma
ng maniobra ang mga kultural na manggagawa upang
samantalahin ang ibinukas na espasyo ng diktadura para sa
mga malikhaing gawain, gaya ng ahensiyang Experimental
Cinema of the Philippines (ECP) na nagpondo sa ilan sa
mga obra sa panahong ito. Sa gayon, nagsilbing lunsaran
ang mga edipisyong diktaduryal ng artistikong inobasyon
na nagtataglay rin ng pampolitikang kritika sa kalagayang
panlipunan sa panahong ito.
Ayon kay Rolando Tolentino, nagsilbing mabisang
pamamaraan ang pelikula ng mga direktor gaya nina
Lino Brocka at Ishmael Bernal sa pagbuo ng isang kritikal
na pampublikong ispero, at kaugnay nito, paglalatag ng
isang oposisyonal na konseptuwalisasyon ng pagkabansa
(Tolentino 2014, 5). Mahalagang instrumentong panturo
159
 ang mga pelikula sa ilalim ng diktadurang Marcos upang
paghanguan ng mga impormasyon at danas sa panahong
hindi na naabutan ng mga kahenerasyon kong guro.
Sa isang klase ko sa General Education (GE) course na “Reading
Film, Television and the Internet,” ipinanonood ko sa mga
estudyante ang ilan sa pinakamahuhusay na mga pelikulang
iniluwal sa panahon ng New Cinema movement, gaya ng Himala
(1984) ni Ishmael Bernal at Kisapmata (1981) ni Mike de Leon.
Maliban pa sa artistikong inobasyon sa midyum ng pelikulang
Pilipino na natamo ng mga obrang ito, nakarehistro sa dalawang
pelikulang ito ang mga hindi lantad na mensahe ng kritika sa
diktadura. Sa Himala, ipinakita ang kapangyarihan ng relihiyon
bilang isang panlipunang puwersang kayang ipasailalim
ang sambayanan sa uri ng balangkas na tumatangkilik sa
dominanteng kaayusan. Gayumpaman, maaari ding tingnan
ang imahen ng laksa-laksang masa sa usapin ng potensiyal
nito bilang malaki at malakas na puwersang maaaring maitulak
patungo sa mas subersibong porma ng pagkilos – kagaya ng
mga imahen ng mga kilos-protesta na lumamon sa mga kalsada
ng kalunsuran noong panahon ng Unang Sigwa. Maaari ding
unawain ang pelikulang ito, gaya ng pinatunayan ni Neferti
Tadiar, kaugnay ng heretikong potensiyal ng sambayanan na
umiral at kumilos sa gitgitan sa pagitan ng pasistang diktadura
at sa kalauna’y nakonsolidang kilusang masa sa EDSA People
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Power (Tadiar 2004).
Ang pelikulang Kisapmata naman ni Mike de Leon, na batay sa
isang true crime account na isinulat ni Nick Joaquin, ay maaaring
basahin bilang isang alegorya ng karahasang awtoritaryan.
Sa padron ng domestikong melodrama, inilapat ng pelikula
ang danas ng diktadura sa pigura ng “Ama ng tahanan” na
walang pangingiming maggawad ng dahas sa sinumang
tumutunggali sa kaniyang pamamalakad sa loob ng tahanan.
Kagaya ng obserbasyon ng ilang kritiko, matingkad ang
inskripsiyon ng pasismo na mababasa sa pelikulang ito, lalo
pa kung ikakawing ito sa diskurso ng “conjugal dictatorship”
na naglapat ng pamamahala ni Marcos sa domestikong
bokabularyo ng pagkamagulang (Campos 95).
Sa pagtuturo ko naman ng Philippine Studies 21 (PS 21) sa
unang pagkakataon, isinama kong panoorin ang Sister Stella
160
L.(1984) na idinirehe din ni Mike de Leon mula naman sa panulat
ni Jose Lacaba. Bilang isang produksiyong nabuo sa konteksto
ng pampolitikang ahitasyon pagkatapos ng pagpaslang kay
Benigno “Ninoy” Aquino Jr., higit na tuwiran ang paglalantad
ng pelikulang ito sa pagbubukas ng isang oposisyonal na
pampublikong ispero sa ilalim ng diktadura. Ito ang isperong
nilahukan ng iba’t ibang sektor mula sa sektor ng paggawa
hanggang sa sektor ng mga relihiyoso na nagpahayag ng
pagtutol sa sosyo-politikal at ekonomikong pag-iral sa ilalim
ng diktadura. Idinokumento sa pelikulang ito, na ipinrodyus
ng Regal Films, ang malawak na partisipasyon ng iba’t
ibang komunidad sa pagtunggali sa diktadura, habang may
pagsuysoy rin sa radikal na transpormasyon ng subhetibidad
ng tauhang relihiyoso. Kagaya ng maraming depiksiyon ng
Batas Militar sa mga pelikulang iniluwal sa mga sumunod
na dekada, may presensiya rin sa pelikula ng militarisadong
dahas ng armadong puwersa ni Marcos sa pamamagitan ng
isang tagpo ng pagdukot at pagtortyur sa mga aktibistang
nakilahok sa strike. Mahalagang banggitin na ang mga eksena
ng tortyur ay magsisilbing mahalagang sangkap na susulpot
sa iba’t ibang pelikula tungkol sa diktadura na maipalalabas
sa mga sumunod na dekada bilang mga artikulasyon ng
corporeal na dimensiyon ng pampolitikang karahasan na
dinanas ng mga mamamayan, partikular na yaong mga
aktibong nakisangkot sa proyektong mapagpalaya.
Pelikula Bilang Testimonya at Pagsaksi
Kagaya ng aking nabanggit, ang produksiyon ng mga
pelikula pagkatapos ng pagbagsak ng diktadura ay may
matingkad na impluwensiya ng ikalawang gintong panahon
ng sineng Pilipino na lumitaw sa ilalim ng rehimeng Marcos.
Sa obserbasyon ng iskolar na si Jose Capino, ang halimbawa
ng mga pelikula nina Lino Brocka at iba pang auteur ng New
Cinema ay naglantad at nagpaunlad sa posibilidad ng politikal
na representasyon sa midyum ng sineng Pilipino (Capino
2020, 245).
Maaring basahin ang mga pelikulang ito bilang mga porma
ng piksiyonalisadong pagsaksi at testimonya sa panahon
ng diktadura. May tuwirang bisa ang mga naratibong ito
bilang pangunahing materyal upang magkaroon ng idea ang
161
 manonood hinggil sa malayong panahon ng diktadura, bukod
pa sa nililikha ng mga ito na kagyat na sensibilidad ng pagiging
makabuluhan ng panahong ito sa kasalukuyan. Isinasakatawan
din ng mga naratibong ito ang trauma ng diktadura. Tinutukoy
ng nosyon ng trauma ang matagalang epekto ng isang malaking
trahedya o kabanata ng lagim sa subhetibidad ng dumanas na
sarili. Lampas sa malimit na pag-unawa sa trauma bilang isang
danas sa antas ng indibidwal, maaaring masaklaw ng nosyon
ng trauma ang danas ng kolektibo, partikular na sa kaso ng
mga malakihan at pinagsaluhang kabanata ng karahasang
pampolitika o pambansa gaya ng krimeng pangkasaysayan
(Hirschberger 2018). Bilang dinamiko ng kolektibong pag-
aalala, nakasandig ang pagpoproseso ng trauma sa sirkulasyon
ng mga danas ng dahas sa larangang pampubliko na maaaring
dumaloy sa pamamagitan ng mga kultural na artikulasyon ng
alaala gaya ng pelikula.
Maaaring palawigin ang pag-iisip sa kolektibong trauma
ng diktadura sa pangkalahatang atake at pagwasak sa
iba’t ibang dimensiyon at ispero ng lipunang Pilipino. Ito
ay mas tumitingkad pa dahil ang trauma ay mauunawaan
bilang isang ispero ng danas na nagluluwal sa dinamiko ng
kontestasyon sa pagpapakahulugan ng sarili at mga kaakibat
na kategorya ng identidad gaya ng lipunan, pamilya, at bansa.
Nariyan ang pagkawasak ng mga institusyong pampubliko
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
na mababakas sa maigting na normalisasyon ng crony
capitalism sa sistemang politiko-ekonomiko. Nariyan din ang
perbersiyon ng pambansang imahinasyon na nakalubid sa
hungkag na inbokasyon ng pagkakaisa bilang balangkas ng
pambansang kaunlaran – isang imahinaryong maiuugnay
sa unitibong diskursong pasista na naibalangkas sa Bagong
Lipunan. Nariyan ang patuloy na krisis panlipunang likha ng
neoliberal na pamamalakad na pinasimulan sa bansa sa ilalim
ng diktadurang Marcos.
Sa pagbagsak ng diktadura noong unang EDSA People Power,
nanatili ang matinding pinsala na idinulot ng rehimeng Marcos
sa lipunang Pilipino. Habang nagkaroon ng iba’t ibang porma
ng pagtugon sa panawagan sa hustisya para sa mga biktima
ng karahasan sa ilalim ng diktadura, at panagutin ang mga
Marcos at mga kasangkot na crony sa malalang katiwalian,
nananatili ang pangangailangang ilimbag sa pampublikong
162
alaala ang kaganapan sa ilalim ng rehimeng ito. Umuusbong
ang pangangailangang ito sa konteksto rin ng unti-unting
panunumbalik ng mga Marcos at mga kasangkot sa ispero
ng pampolitikang kapangyarihan. Ayon na rin kay Andreas
Huyssen, ang pag-usbong ng mga kultura ng alaala ay
nakabigkis sa proseso ng demokratisasyon, at sa konteksto
ng masalimuot na proseso ng paghahanap ng katarungan
para sa mga biktima ng iba’t ibang uri ng pampolitikang
karahasan (Huyssen 2003, 166).
Iniluwal din ng kultural na konteksto pagkatapos ng
EDSA People Power ang isang kultural na atmosperang
nagpasalimuot sa produksiyon ng mga pampolitikang
artikulasyon, gaya ng pag-uusisa sa diktadura. Itinalaga ng
Saligang Batas noong 1987 ang kalayaan sa pamamahayag na
nagbigay ng pormal na garantiya sa malayang pagpapahayag
ng saloobin maging sa malikhaing mga pamamaraan
gaya ng kultural na produksiyon. Gayumpaman, nananatili
ang Movie and Television Review and Classification Board
(MTRCB) na naitatag sa huling bahagi ng pamumuno ni
Marcos na nagtataglay ng ilang restriktibong patakaran sa
uri ng nilalaman sa broadcast media at nananatiling isang
banta sa malayang pamamahayag sa panahon ng pormal na
demokrasya (Teodoro). Nariyan din ang iba’t ibang porma ng
kontra-insurhensiya na tumatagos sa kultural na gawain at
nagdudulot pa ng self-censorship sa hanay ng mga kultural na
manggagawang tina-target ng harassment at intimidasyon.
Hindi napawi ng masalimuot na kalagayang ito ang aktibong
pakikisangkot ng mga pelikula sa masalimuot na proseso ng
demokratisasyon habang naglalatag din ng pag-uusisa sa
katuturan ng alaala ng diktadura sa pambansang kamalayan
at pampolitikang imahinasyon. Sa hanay ng malalaking mga
produksiyong pampelikula, lumitaw ang mga depiksiyon
ng Batas Militar gaya ng Eskapo (1995) ni Chito Roño na
iniluwal ng Star Cinema. Ang pelikulang ito, na nakapaloob
sa kumbensiyon ng pampolitikang thriller, ay isang
piksiyonalisasyon ng pagtakas nina Eugenio Lopez at Sergio
Osmeña mula sa kulungan matapos ipakulong ng diktadurang
Marcos sa pamamagitan ng gawa-gawang kaso. Noong 1996,
ipinalabas naman ng Viva Films ang Bakit May Kahapon Pa? sa
direksiyon ni Joel Lamangan, na naging bilanggong politikal
163
 din sa ilalim ng Batas Militar. Sa pelikulang ito, naghiganti ang
isang babaeng naging biktima ng militarisadong karahasan
sa ilalim ng rehimeng Marcos sa isang heneral na nanatili sa
kapangyarihan sa pagbagsak ng diktadura.
Dalawang pelikula mula sa Star Cinema na hango naman sa
mga nobela ni Lualhati Bautista ang nagpakita ng karanasan
ng kababaihan sa panahon ng Batas Militar. Sa Bata, Bata
Paano Ka Ginawa? (1984) ni Chito Roño, sentral na paksa ang
nagbabagong papel ng kababaihan sa lipunan sa naratibo
ng isang social worker na bumabalikwas sa tradisyonal na
konstruksiyon ng pagkababae sa sala-salabit na usapin ng
pag-aasawa, pagka-ina at pagnanasa habang nakikilahok
sa malakihang usaping panlipunan na lampas sa ispero ng
tahanan. Ang ikalawang pelikula naman ay ang Dekada ‘70, na
nabanggit ko sa simula ng sanaysay na ito. Tuwirang inilatag
ng pelikulang ito ang danas ng Batas Militar sa naratibong
balangkas ng personal at politikal na pagkamulat ng isang
ina at maybahay. Sa loob ng komersiyalisadong kaligirang
kultural, masasabing mahalaga ang presensuya ng mga
pampolitikang melodramang ito dahil nagsisilbi silang hamon
sa mga uri ng paksang malimit na tinatalakay at itinuturing
na mas katanggap-tanggap sa mga pelikulang iniluluwal ng
malalaking production company na pangunahing nakatuon
sa pagkakamal ng kita.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Sinematikong Alaala sa Indie Cinema
Sa gitna ng krisis ng pelikulang Pilipino, na luwal ng krisis
pang-ekonomiya sa Asya noong 1990s at pagbagsak ng kita
ng mga lokal na pelikula na dala na rin ng kompetisyon mula sa
Hollywood at lokal na patakaran sa pagbubuwis, umusbong
din ang panibagong porma ng paggawa ng pelikula (Lim
2000). Lumitaw ang independent cinema movement noong
unang bahagi ng 2000s na nagsilbing isang porma ng
pagkalas sa kontrol ng korporatisadong paggawa ng pelikula
na nakapaloob sa imperatibo ng kita. Mula sa pagkalas sa
ganitong kalakaran, umusbong ang samot-saring posibilidad
sa artikulasyon ng mga pampolitikang komentaryo.
Ilan sa pelikulang nabuo rito ay may pag-uusisa rin sa
usapin ng kasarian o seksuwalidad, lalo na sa hanay ng mga
164
tauhang nakisangkot sa rebolusyonaryong pakikibaka laban
sa diktadura (Castillo 2022). Mababakas ang peministang
karakterisasyon sa pelikulang Barber’s Tales (2014) ni Jun Lana
na nagpakita ng pagsuporta ng mga babae sa kanayunan sa
pambansang demokratikong rebolusyon, habang tinutunggali
nila ang mga porma ng patriyarkal na dominasyon – na
mababakas din sa pigura ng mala-diktator na alkalde – sa
ispero ng maliit na pamayanan nila at maging sa kani-kaniyang
tahanan. Nakasentro rin ang mga pelikulang Ka Oryang ni Sari
Dalena (2011) at Liway ni Kip Oebanda (2018) sa mga tauhang
babaeng nakilahok sa rebolusyonaryong kilusan at naging
biktima rin ng mga mekanismo ng pandarahas ng diktadura
gaya ng detensiyon at tortyur.
Sa mga pelikulang Muli (2010) ni Adolf Alix at Lihis ni Joel
Lamangan (2013), sinipat ang salimuot ng kabaklaan sa
konteksto ng homopobikong lipunan na nanunuot maging
sa rebolusyonaryong pakikibaka laban sa macho-pasismo ni
Marcos. Habang nakatuon sa maskulinong representasyon
ng kabaklaan ang dalawang pelikulang ito, may mahalagang
gampanin ang mga ito upang patingkarin ang papel na
ginampanan ng mga bakla sa anti-diktadurang pakikibaka.
Mababakas sa mga produksiyong ito, sa pamamagitan
ng pagpapalutang ng mas mapagpalayang imahen ng
pagkabakla at pagkababae, ang kanilang pakikipagtalastasan
sa maraming diskursong pinausbong ng mga panlipunang
kilusang nakatuon sa kasarian, gaya ng LGBTQ at feminismo,
partikular na sa kanilang teorisasyon ng masalimuot na
ugnayan ng personal sa politikal, at ng indibidwal sa sosyal.
Sa mga pelikula ni Lav Diaz, mababakas naman ang malalim na
traumatikong danas sa panahon ng diktadura. Maitatahi ang
mga mala-epikong sinematikong rendisyong ito na nakababad
sa monokromatikong abo sa tradisyon ng representasyon ng
trauma na mababakas sa mga pelikulang gaya ng Das weiße
Band(2009) ni Michael Haneke o sa mga naratibo ni Bela Tarr na
kapuwa sumusuysoy sa trahedya ng Nazismo at mga nabigong
pagtatangka sa sosyalistang konstruksiyon. Sa daigdig ng
mga pelikula ni Lav Diaz, tila nasa dulo ng kasaysayan ang
kanayunan at halos tigil ang oras dahil literal na pinababagal
ng tahimik na kahabaan ng mga pelikula ang ritmo ng pag-iral
ng mga tauhan na malimit na tila ipinilalamon ng camera sa
165
 dambuhalang bista ng mga kabukiran at kagubatan. Sa kabila
ng temporal na krisis sa mga lunang ito, naggugumiit ang
kasaysayan sa pilit na nanghihimasok na mga ahente ng estado
sa naratibo – maging ito man ay sa porma ng mga sundalo
ni Marcos o sa mga paramilitary vigilante na Civilian Home
Defense Forces na nagmamanman sa mga mamamayan. Sa
Mula sa Kung Ano ang Noon (2014), nakiusisa sa marahas na
dinamiko ng buhay sa kanayunan ang isang undercover na
opisyal ng militar, at sinipat ang mga lihim na siphayo at dusa
ng munting pamayanan, habang binubungkal ang matabang
lupa nito sa pagpupunla ng kontra-insurhensiya. Higit na
mas tuwiran ang representasyon ng karahasang diktaduryal
sa Panahon ng Halimaw (2018) kung saan isang doktor sa
kanayunan ang naging biktima ng kontra-insurhensiya at
sapilitang pinaglaho. Matingkad ang paglalarawan ng dahas
ng mga armadong puwersa ng diktadura sa pelikulang ito,
kung saan nagsaanyo sa pigura ng isang halimaw na pinunong
may magkabilaang mukha ang lokal na kinatawan ng estado.
Kagaya ng Barber’s Tales, nabigyang-hulma ang karahasan
sa kanayunan bilang mikrokosmo ng pambansang danas ng
militarisadong pagsikil.
Mahalagang banggitin na ang resonance ng mga
produksiyong ito sa kasalukuyang panahon ay nakaugnay
rin sa paglalatag ng pampolitikang pagkabalisa na luwal ng
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
kabiguang matamo ang tunay na demokrasya pagkatapos ng
EDSA People Power. Sa gayon, nariyan ang mga sinematikong
pagtatawid ng nakaraan sa kasalukuyan sa pamamagitan ng
engkuwentro ng nakatatandang henerasyon sa replikasyon ng
pampolitikang karahasang Marcosian sa kontemporaneong
pag-iral. Nakatutok ang pelikulang Sigwa (2010) ni Joel
Lamangan sa henerasyon ng mga nakibaka simula noong
panahon ng Sigwa ng Unang Kwarto at nagpalalim sa
kanilang pakikisangkot sa rebolusyonaryong kilusan sa
ilalim ng Batas Militar. Sinundan ng pelikula ang buhay ng
mga dating rebolusyonaryong ito sa panahon ng post-EDSA
upang usisain ang kahulugan ng kanilang pakikibaka, habang
tinatahi rin ang kasalukuyan sa nagpapatuloy na naratibo ng
Batas Militar sa mala-diktadurang pamumuno ni Arroyo.
Sa Respeto (2017) ni Treb Montreras, inihabi ang traumatikong
paglilimi ng isang makatang naging aktibista sa panahon
ni Marcos sa kasalukuyang panahon ng mala-diktadura
166
ni Rodrigo Duterte. Ang dahas ng demonisasyon sa mga
nakikibaka laban sa diktadura ay inilapat sa demonisasyon
sa mga adik na naging target ng Oplan Tokhang ng estado.
Sa pelikulang ito, inusisa ang bisa ng sining ng pagtula at
pagtatanghal bilang lunsaran ng pag-iral at protesta sa
pamamayani ng terorismo ng estado.
Ang pagpapatuloy ng nakaraan sa kasalukuyan ay nakahabi
rin sa pelikulang ML (2018) ni Benedict Mique Jr. Inilatag sa
pelikulang ito ang nagpapatuloy na lagim ng Batas Militar sa
pigura ng isang retiradong heneral na nagsilbing tortyurer
sa ilalim ng diktadura. Isang grupo ng mga estudyante na
nananaliksik tungkol sa Batas Militar ang nagkaroon ng
tuwirang danas ng militarisadong karahasan sa kamay ng
heneral na ito na sumisimbolo sa nakakubli (dahil retirado
na, at sa gayon ay nasa labas na ng domeyn ng publiko
kung saan maaaari siyang papanagutin) ngunit hindi
mapasusubaliang pananatili ng pampolitikang dahas sa ilalim
ng nominal na demokratikong pag-iral. Habang nakapadron
sa genre ng torture cinema, inilapat ng pelikulang ito
ang isang sensational na porma ng transgenerational na
pagsasalaysay ng naratibo ng karahasan sa pamamagitan
ng tuwirang pagpaparanas ng corporeal na dimensiyon
ng militarisadong dahas sa nakababatang henerasyong
malimit na nadadagit ng pambabaluktot ng kasaysayan ng
diktadura sa panahong post-EDSA.
Etika ng Panonood at Paggunita
Lunsaran ng “imagined memory” ang mga pelikula tungkol sa
diktadura. Nagbibigay sila ng pagkakataon sa nakababatang
henerasyon upang maranasan ang salimuot ng panahong
ito. Ngunit higit pa sa paglikha ng alaala sa piksiyonal na
pamamaraan, naglalatag din ang mga pelikulang ito ng
posibilidad na makapaghugis ng oposisyonal na imahinasyon
na tutunggali sa samot-saring pagtatangkang baluktutin
ang kasaysayan at isulong ang isang porma ng pag-alaala na
optimistiko ang pananaw at disposisyon hinggil sa diktadura.
Maituturing na porma ng pagsaksi ang panonood ng mga
pelikulang ito, o di kaya ay pagtunghay sa mga testimonya
ng biktimisasyon at pagbalikwas upang humabi ng alaala ang
madlang hindi malay sa mga danas na ito. Iniimbita ng mga
167
 piksiyonal na tauhan sa mga pelikulang ito ang empatetiko at
apektibong tugon o identipikasyon ng mga manonood sa mga DIKTADURYA AT BAGONG
biktima ng karahasang ito, at kaugnay nito, ang reaktibasyon
ng ating sensibilidad patungo sa pagkilala na ang mga danas LIPUNAN SA MGA MUSIKANG
at dahas na ito ay nananatiling bahagi ng kasalukuyang
pag-iral. Sa gayon, nakaaambag ang sinematikong alaala sa
PANGHIMOK AT PROTESTA
pagbuo ng etikal o moral na paninindigan ng sambayanan na Raul Casantusan Navarro, Ph.D.
lulundo sa isang sensibilidad na may pagtutol sa pasismo at Kolehiyo ng Musika , Unibersidad ng Pilipinas Diliman
sa anupamang pagtatangkang isulong o pabanguhin ito sa
pambansang imahinasyon.

INTRODUKSIYON: ANG GAMIT NG MUSIKA

Sanggunian SA PANAHON NG REPRESYON
Campos, Patrick F. 2016. The End of National Cinema: Filipino Film at the Turn Ang musika ay parte ng malawak na proyektong tulak-kultural
of the Century. Quezon City: University of the Philippines Press. ng rehimeng Marcos. Alingawngaw ito na maikokompara sa
Capino, José B. 2020. Martial Law Melodrama: Lino Brocka’s Cinema Politics. panahon ng Hapon kung kailan ang pananakop ay nakakabit
Californina: University of California Press.
Castillo, Laurence Marvin S. 2022. “NatDem Fictions: Revolutionary
sa pagbabalik sa linang ng Filipino na Asyano ang simulain.
Experiences in Contemporary Film and Literature in the Philippines.” Sa Panahon ng Batas Militar, kung kailan itinatag ang Bagong
PhD thesis, University of Melbourne. Lipunan o New Society, ipinilit din ang pagbabalik ng Filipinong
David, Joel. 1990. “A Second Golden Age: An Informal History.” In The National kultural na salik na malaon nang napalitan ng kanluraning
Pastime, 1–17. Mandaluyong: Anvil.
kultura na minana pa natin sa mga pananakop ng Kastila at
Espiritu, Talitha. 2013. “National Allegory, Modernization, and the
Cinematic Patrimony of the Marcos Regime.” In Popular Culture in Amerikano. Ayon kay Ferdinand Marcos:
Asia: Memory, City, Celebrity, edited by Lorna Fitzsimmons and John
A. Lent, 43-64. UK: Palgrave Macmillan. Springer Link, https://doi.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

org/10.1057/9781137270207_3. Maliwanag na ang kaparaanan upang maalis ang

Hirsch, Marianne. 2012. The Generation of Postmemory: Writing and Visual kaisipang kolonyal ay isang programang pangkultura
Culture After the Holocaust. New York: Columbia University Press.
Hirschberger, Gilad. 2018. “Collective Trauma and the Social Construction
upang maunawaan, mapahalagahan at maipagmalaki
of Meaning.” Frontiers in Psychology 9. https://www.frontiersin.org/ ang mayamang pamanang kultural bilang pundasyon
article/10.3389/fpsyg.2018.01441. sa pagkakaroon natin ng pagtatangi’t pagmamalaki
Huyssen, Andreas. 2003. Present Pasts: Urban Palimpsests and the Politics sa sarili bilang sambayanang Pilipino.1
of Memory. California: Stanford University Press.
Lim, Bliss Cua. 2020 August. “FESTIVALS: Crisis or Promise? New Directions Mayroon totoong tulak sa pagbawi at pagtataguyod sa
in Philippine Cinema.” IndieWire, August. https://www.indiewire.
com/2000/08/festivals-crisis-or-promise-new-directions-in-
musikang Filipino. Katulad ng binanggit na, bahagi ito ng mas
philippine-cinema-81469/. malawak na patakaran sa pagbabalik sa Asyano at katutubong
Tadiar, Neferti X. M. 2004. Fantasy Production: Sexual Economies and Other linang ng Filipino. Katanggap-tanggap ito sa musikong Filipino
Philippine Consequences for the New World Order. Hong Kong: Hong na umasa na magiging makabuluhan ang proyekto. Ang mas
Kong University Press.
maagang pagtatayo ng Sentrong Pangkultura ng Pilipinas
Teodoro, Luis V. 2012. “Censorship in Disguise.” In Medias Res, 14 May.
https://cmfr-phil.org/inmediasres/luis-teodoro/censorship-in-
disguise/.
1 Binanggit ni Ferdinand Marcos sa KKK Kalinangan Perspectives – Pitong Haligi ng
Tolentino, Rolando B. 2014. Contestable Nation-Space: Cinema, Cultural Bagong Republika: Mga moral na simulain ng katubusang kultural. (NP, n.d.), 3.
Politics, and Transnationalism in the Marcos-Brocka Philippines.
Quezon City: University of the Philippines Press.

168 169
 o Cultural Center of the Philippines (CCP), na pinasinayaan • Ma. Rowena Arrieta, pianist. [Moscow State
noong Setyembre 10, 1969, ay isang pisikal na manipestasyon Conservatory]
ng pagtataguyod ng kultural na pundasyon ng rehimen. • Romeo Belamiento, trumpetist. [Municipal
Ang CCP nga ay tinawag ni Imelda Marcos na luklukan ng Conservatory of Music sa Mechelen, Belgium]
(artistikong) kaluluwang Filipino. Banggit niya:
• Jaime Corpus Bolipata, pianist. [Julliard School
of Music, New York City]
“What makes a home? Love. What is love when made • Ramon Corpus Bolipata, cellist. [Curtis
real? Beauty. When there was a crisis of identity, who Institute of Music, Philadelphia]
are we? Are we Japanese? Americans? Spanish?” So, I
said, “Ah! I’ll build a cultural center of the Philippines to • Hector Corpuz, violinist/violist. [Interlochen
be the sanctuary of the Filipino soul and the monument Arts Academy and Cleveland institute of Music]
of the Filipino spirit.”2 • Joey Corpuz, paraplegic violinist. [New School
of Music, Philadelphia]
Ang CCP ang naging sentro ng klasikong musika ng Bagong
Lipunan sa mga sumunod na taon mula nang ilunsad ito. • Jovianney Emmanuel Cruz, pianist. [Manhattan
Dalawang malaking teatro ang pinatatakbo nito, ang Main School of Music, New York City]
Theater at Little Theater. Kasama rin dito ang National Arts • Joseph Esmilla, violinist. [Juilliard School of
Center, kung saan nabibilang ang Philippine High School Music, New York City]
for the Arts. Nananahan din sa CCP ang sumusunod na • Dionisia Fernandez, pianists. [Juilliard School
mga performing group: Ballet Philippines, Teatro Pilipino, of Music, New York City]
Philippine Philharmonic Orchestra, at ang Philippine
Madrigal Singers.3 • Cecile Licad, pianist. [Rudolph Serkin’s Institute
for Young Performing Musicians]
Ang National Music Competitions for Young Artists o NAM- • Raul Sunico, pianist. [Juilliard School of Music,
CYA ay isa namang instrumento ng CCP upang kilalanin
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

New York City]

ang mga kabataang mahusay sa musika. Samantalang ang
Young Artists Foundation of the Philippines ay isa ring san-
gay ng CCP na nagpadala ng mga di pangkaraniwang ka-
bataang musiko sa mga sentro ng pagsasanay sa iba’t ibang
bansa sa buong mundo, partikular sa Estados Unidos.4 Mat-
apos ang EDSA People Power Revolution, ang mga iskolar
na sinuportahan sa ilalim nito ay kilala na sa internasyonal
na entablado. Narito ang listahan ng ilan sa kanila, at mga
institusyon kung saan sila nagsanay:5
2 Halaw kay Ramona S. Diaz, sa Imelda: A Documentary (2004).
3 Visitacion R. de la Torre, Lucrecia Kasilag: An Artist for the World (Quezon City: Vera-
Reyes, Inc., 1985), 85.
4 Visitacion R. de la Torre, Cultural Center of the Philippines: Crystal Years (Pasay City:
Cultural Center of the Philippines, ND.), 169.
5 Ibid.
• Noel Velasco, tenor. [Curtis Institute of Music,
Philadelphia]
Maisasakonteksto ang grupo ng artistang ito sa binanggit ni
Foucault, na ang bawat isa sa kanila ay –
“’ideological’ representation of society… he is also
a reality fabricated by this specific technology of
power that I have called ‘discipline.’ We must cease
once and for all to describe the effects of power
in negative terms… In fact, power produces… The
individual and the knowledge that may be gained of
him belong to this production.”6
6 Michel Foucault, Discipline and Punish: The Birth of Prison (New York: Vintage Books,

170 171
 Sa maikling sabi, hindi lamang mga musikang produkto ang
hinuhubog tungo sa pagbuo ng pakay na imahen ng rehimen,
kundi maging artista, at ang mismong lipunan ay hinubog
sa aspektong kamalayan at kilos upang maging modelong
mamamayan sa binubuong lipunan. Kaagapay ng proyektong
paghubog ng tendensiya sa kilos ang kamalayang nagiging
repositoryo ng bokabularyo ng pamumuhay sa ilalim ng
diktadurya. Halimbawa nga ng isang aklat na inilimbag ng
rehimen sa ilalim ng Philippine Army ay ang Towards the
Restructuring of Filipino Values,7 na malinaw na may pakay na
panghihimasok sa kamalayan ng lipunang Filipino.
Makikita ang sakop ng Rehimeng Marcos sa pagpapayaman
ng parehong klasikal at popular na musika. Ang popular na
musikang Filipino ay nagkaroon ng pagkakataong makalaban
sa namamayagpag na mga dayuhang popular na musika nang
maglabas ng Memorandum Order B75-31 ang Broadcast
Media Council noong 1975. Nag-uutos ito sa lahat ng estasyon
ng radyo na may pangmusikang format na magpatugtog
ng isang Filipinong awit bawat oras; hanggang umabot
ito ng apat sa mga sumunod na panahon8 kung kailan mas
tinatangkilik na ng mga tagapakinig ang musikang Filipino at
hindi na kailangan pang ipag-utos ang pagpapatugtog nito,
sa halip, kusa na itong binigyan ng mas malaking espasyo sa
brodkast ng mga radyo. Itinatag na rin sa panahong ito ang
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
at awit-protesta — ang mga awit ng rehimen ay inaawit
bilang rekisito sa mga paaralan at lugar ng hanapbuhay,
partikular sa mga kagawaran ng gobyerno, lokal at
nasyonal; samantalang ang awit-protesta ay piniling awitin
ng taumbayan. Ngunit nagtatagpo ang dalawang awit
sa uri nito na parehong awit-panghimok o propaganda
music. Ang mga awit ng Bagong Lipunan ay itinanim nang
sapilitan sa isip ng mga mag-aaral dahil tila bilanggo sila
sa apat na sulok ng silid-aralan. Sabi nga ni Ferdinand,
“[w]e must stress… practical and far-reaching tasks for
education – that of information, enlightenment, motivation
and guidance.” 9 At dahil nasa kontrol din ng rehimeng
Marcos ang midyang limbag at brodkast, magdamang
din itong itinanim sa kamalayan ng taumbayan, partikular
sa mga taong nakababad sa radyo kung saan parte ng
mga broadkast ang pagpapatugtog ng mga temang-awit
ng Bagong Lipunan, katulad ng Masagana 99, Himno at
Martsa ng Bagong Lipunan, at iba pa. Narito ang ilang titik
at musika ng mga awit ukol sa Bagong Lipunan:

Metro Manila Popular Music Festival o Metropop na inilunsad

noong 1977, at ginanap ito taon-taon mulang 1978 hanggang
1985. Nagbunga ng maraming sikat na awit ang Metropop,
katulad ng “Kay Ganda ng Ating Musika,” “Anak,” “Bulag,
Pipi, at Bingi,” “Isang Mundo, Isang Awit,” “Sino’ng Baliw,” at
marami pang iba.

Mga Awit-Panghimok sa Bagong Lipunan

Mayroong batayang pagkakaiba ang audience at
pagtatanghal ng mga awit-panghimok ng Bagong Lipunan

1995), 194.
7 Towards the Restructuring of Filipino Values (Manila: Office of Civil Relations, Philippine
9 Mula kay Pacifico N. Aprieto, ed., “Reorientation in Education,” sa Passages from
Army, n.d.).
President Marcos (Manila: Pilipino Star Printing Company, 1983), 72.
8 Ben Aniceto et al., sa Stay Tuned: The Golden Years of Philippine Radio (Quezon City:
Atlas Publishing Co. Inc., 2007), 391.

172 173
 BAGONG PAGSILANG10 BAGONG LIPUNAN11
(March of the New Society) (Hymn of the New Society)
Titik: Levi Celerio, Musika: Felipe de Leon Titik at Musika: Felipe de Leon

Ang gabi’y nagmaliw nang ganap Ang bayan kong may dangal
At lumipas na ang magdamag Puri’t kagitingan
Dagat, bundok ay sagana
Madaling araw ay nagdiriwang At kay yaman ng lupa.
May umagang namasdan.
Pilipinas sa piling mo
Ngumiti na ang pag-asa Maligaya ang buhay ko
Sa umagang anong ganda Bagong Lipunan ang dapat
Malaon nating hinahangad.
May bagong silang, may bago nang buhay
Bagong bansa, bagong galaw, sa Bagong Lipunan
Makikita na ang dalawang awit ay bumubuo ng naratibo
Nagbabago ang lahat tungo sa pag-unlad ng isang bansang maunlad at puno ng pag-asa dahil sa
At ating itanghal Bagong Lipunan binubuong Bagong Lipunan. Nagtatahi ito ng isang imahen
na taliwas sa karanasan ng maraming bilanggong politikal,
mga magsasaka, manggagawa, at mag-aaral.

Ang musika ay may mahalaga ring gamit sa silid-aralan, dahil

sa loob nito unang pormal na itinuro ang mga awit ng rehimen
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

– “Himno” at “Martsa ng Bagong Lipunan,” “Pilipinas Kong

Mahal,” “Ako ay Pilipino,” at iba pa. Narito ang isang talalista
ng mga awit na ginamit sa silid-aralan, mula sa koleksiyong
Isang Bansa, Isang Diwa na inilabas noong 1983. Narito ang
nilalaman ng album:

10 Mga Awit sa Bagong Lipunan (Manila: ERA, 1974), 17-19. 11 Ibid., 14-15.

174 175

Isang Bansa, Isang Diwa (1983)
A Collection of Filipino Songs for Elementary
Schools (Manila, CCP, 1983)
National Music Competitions for Young Artists (1982)
Children’s Choir Compilation Series I
National Music Competitions for Young Artists (1983)
Children’s Choir Compilation Series II

National Music Competitions for Young Artists (1983)

Title Composer Page Commisioned Works for Children’s Choir, 1979-1982
Pambansang Awit ng 1 National Music Competitions for Young Artists (1979)
Julian Felipe
Pilipinas Commisioned Works for Children’s Choir, 1973-1978
Pilipinas Kong Mahal Francisco Santiago 2 National Music Competitions for Young Artists (1979)
Isang Bansa, Isang Commisioned Works for Youth Choir, 1975-1978
Rodolfo de Leon 3
Diwa Isa sa mahahalagang koleksiyon ng mga awit ng rehimen ay
Bagong Lipunan Felipe de Leon 4 ang Mga Awit sa Bagong Lipunan na inilimbag noong 1974.12
Dito nakalimbag ang mas pinakamahahalagahang mga
Maligayang Bati Lucrecia R. Kasilag 5 awit ng rehimen. Kung tutuusin, maraming produksiyong-
musikal ang nilikha upang buoin ang pagbabagong-linang at
Sa Ugoy ng Duyan Lucio D. San Pedro 6 kamalayan ng Filipino dahil ito ang kinakailangang pundasyon
Kalesa Ernani Cuenco sa pagbuo ng Bagong Lipunan.
10

Leron Leron Sinta Transcription 12 Awit-Protesta: Pagpapakilala

(Tagalog Folksong)
Ang bawat yugto ng kolonyal na kasaysayan ng lipunang
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Handog sa Ina Ramon P. Santos 16 Filipino ay may kani-kaniyang alalahanin. Ang protesta
ay hindi bagong kaisipan, at lalong hindi ito alalahanin
Manang Biday Cayetano Rodriguez 18 lamang ng kontemporaneong panahon. Kung susuriin ang
Four Ethnic Songs pinagmulan o etimolohiya ng salitang protesta, maaaring
hiniram ito sa lumang salitang Pranses na “protester”
a. Petik Manok Compiled by: bandang 1400 na nangangahulugang “pagdedeklara sa
b. Children’s Game 22
Sis. Lilia Tolentino publiko,” na nagmula naman sa orihinal na salitang Latin
c. Tamendan na “prōtestārī.” Ang mas malapit sa kahulugang protesta
d. Children’s Song na alam natin ay mailulugar sa bandang 1751, kung kailan
Ako ay Pilipino George Canseco 24 naitala na ito sa wikang Ingles.13 Katulad ng kahulugan
nitong nagbabago sa paglipas ng panahon, nagbabago rin
ang laman at ekspresyon ng protesta. Sa musikang-protesta,
Hindi lamang sa silid-aralan tinangkang buoin ang diskurso makikita ang konteksto ng suliranin ng lipunang Filipino sa
ng Bagong Lipunan; maging sa mga patimpalak sa talento sa
musika ay sinikap itong likhain. Narito ang mga titulo ng mga
12 Mga Awit sa Bagong Lipunan (Manila: ERA, 1974).
koleksiyong awit para sa National Music Competition for Young
13 Chambers Dictionary of Etymology: the origins and development of over 30,000 English words,
Artists (NAMCYA): Robert K. Barnhart, ed. (New York: Chambers Harrap Publishers, Ltd., 2006), 853.

176 177
 kaniyang kasaysayan – sa simula, sa mananakop na Kastila,
halimbawa, sa mga awit na “(Alerta) Katipunan,” “Alinmang KUNDIMAN14
Lahi,” at “Ang Iginanti’y Pinatay.” Musika: Bonifacio Abdon / Titik: Patricio Mariano

Ang “(Alerta) Katipunan” ay nagmula sa isang awit na inaawit

Sa tapat ng laging palangiting araw
ng mga sundalong Kastila tuwing may ginagaroteng mga “in-
Na lumaganap sa dagat Silangan
surecto” na itinuturing na kalaban ng gobyerno. Maaaring may
pakay na pangungutya, dahil nang lumaon ay inangkin ng mga May mutyang masuyo’t libid kayamanan,
katipunero ang awit at nilagyan ng bagong titik na kumakala- Na giliw ang handog sa pusong damdam.
ban sa Kastila, hanggang naging isang temang-awit na ito ng
Katipunan. At ito na ang ang alam nating “(Alerta) Katipunan!” O bayang maligaya ng aking paggiliw.
Sa panahon ng Amerikano ay masasabi nating ang malapit sa Pusong lakambini kalong salamisim,
awit-protesta ay ang awit na “Bayan Ko,” na isang kundimang Ang iyong pagluha’y sandaling pigilin,
nilikha nina Constancio de Guzman at Jose Corazon de Jesus Ang kundimang ito mutya’y iyong dinggin.
bandang 1927 para sa sarsuwelang “Walang Sugat” ni Severino
Reyes. Kung gayon, sa mga pormal na mga pagtatanghal sa Bulaklak ng aking laging pinithaya
entablado ito unang narinig. Ang isa pang nasa ganitong estilo
Ang ikaw’y makitang may sariling laya’t
ay ang awit na “Kundiman” ang titulo nina Bonifacio Abdon at
Patricio Mariano na mas maagang nilikha noong 1920 kaysa Sa dagat Silanga’y butihing diwata,
sa “Bayan Ko.” Parehong ukol sa pananakop ng dayuhan ang Mayama’t mapuri, bihis sa dalita.
tema ng mga awit. Ngunit muling binigyang-tinig ang awit ni
Abdon sa panahon ng Batas Militar, dahil nilapatan ito ng kon- Bulaklak ng aking laging pinithaya
temporaneong titik ng ilang bilanggong politikal. Bukod sa iba Ang ikaw’t makitang may sariling laya
pang mga awit, muli rin namang inawit ang “Bayan Ko” bilang Sa dagat Silanga’y butihing diwata
isa sa mga awit ng EDSA People Power Revolution noong 1986. Mayama’t mapuri, bihis sa dalita.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Bagama’t nakalimbag ang awit na “Bayan Ko” sa aklat na Mga

Awit sa Bagong Lipunan, marahil dahil sa makasaysayang ugat Butihing diwata. Diwata.
nito, hindi inakala ng rehimen na magiging gamit ito sa pagpa-
pabagsak sa kanilang kapangyarihan.

Sa panahon ng rehimeng Marcos, katulad sa mas naunang

panahon sa kasaysayan ng bansa, nagpatuloy ang
panghihiram ng melodiya ng ibang awit upang lapatan ng
bagong titik. Katulad ng binanggit na, isang halimbawang
likha ni Abdon na ginamit ang melodiya ay ang awit na
“Kundiman.” Hiniram ang melodiya nito’t nilapatan ng bagong
titik na naglalarawan ng karanasan at damdamin ng mga
bilanggong politikal sa panahon ng rehimeng Marcos. Narito
ang orihinal na makabayang titik at ang binagong titik (sa 14 “Kundiman” (Diwata), Norberto Romualdez, compiler (New York: Silver Burdett and
Company, 1950) pp. 269- 273. NOTE: Sa aklat ay nakapangalan kay Jose Rizal ang
ibaba) ng likhang “Kundiman” nina Bonifacio Abdon at Patricio manunulat ng titik. Nagkakasundo ang mga kontemporaneong iskolar na si Mariano
Mariano na nilapatan ng naratibo ayon sa napapanahong Ponce, na bayaw ni Bonifacion Abdon, ang nagsulat ng titik ng awit.
karanasan sa pakikibaka sa estado:

178 179
 Pagpuring lubos ang palaging hangad
MUTYA 15
sa bayan ng taong may dangal na ingat,
[Sa bersiyong protesta laban sa estado] umawit, tumula, kumatha’t sumulat,
kalakhan din nina’y isinisiwalat.
Kaytaas ng pader sa aking paligid
Munting pisngi ng langit ang tanging nasisilip Kung ang bayang ito’y nasasapanganib
Mutya kong tinatangi laging naiisip at siya ay dapat na ipagtangkilik
Pagka’t pagtangis ng mutya’y lagi kong batid ang anak, asawa, magulang, kapatid
isang tawag niya’y tatalikdang pilit.
O mutyang ginigiliw nalukob sa dalita Kayong nalagasan ng bunga’t bulaklak
Ang mapaligaya ka’y tanging ninanasa. ng kahoy ng buhay nilanta na at sukat
Ang kundiman kong ito’y pagpugay sa iyong ng bala-balakit na pahirap
ganda. muling manariwa’t sa baya’y lumiyag.
Gandang namumukadkad ‘pag wala ka nang luha
Ipahandog-handog ang buong pag-ibig
Ang lahat ng aking lakas, nalalabi pang buhay at hanggang sa mga dugo’y ubusing itigis
Sa iyong kapakanan aking iaalay kung sa pagtatanggol, buhay ay kapalit
Butihing mutya ko, bayan ko. ito ay kapalaran at tunay na langit.
Ginamit din ang tula ng mga dakilang bayani ng nakaraan. Ang bersiyon ng titik na ginamit para sa pagsasamusika ni
Ang mga titik ng “Pag-ibig sa Tinubuang Lupa” ni Andres Celerio ay higit na maikli kompara sa orihinal na dami ng berso
Bonifacio ay muling binigyang-buhay sa mga kilos-protesta sa sa tula. Limang saknong lamang ang ginamit sa awit na ito,
panahon ng Batas Militar. Nilapatan ng melodiya ang tulang ngunit ang buong tula ay may 28 saknong. Ang awit naman
ito. Dalawang bersiyon ang nalikhang awit batay sa ilang na nilikha ng Inang Laya ay gumamit ng pitong saknong.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

saknong ng tula — isang musikang protesta at isang para sa

koro o sabayang pag-awit — sa magkaibang ekspresyon nina
Inang Laya at Restie Umali.
PAG-IBIG SA TINUBUANG LUPA
Titik: Andres Bonifacio / Musika: Inang Laya
PAG-IBIG SA TINUBUANG LUPA
Aling pag-ibig pa ang hihigit kaya
Titik: Andres Bonifacio; Musika: Levi Celerio
sa pagka-dalisay at pagka-dakila
gaya ng pag-ibig sa tinubuang lupa
Aling pag-ibig pa ang hihigit kaya
Alin pag-ibig pa? Wala na nga, wala.
Sa pagkadalisay at pagkadakila
Gaya ng pag-ibig sa sariling lupa
Walang mahalagang hindi inihandog
Aling pag-ibig pa, wala na nga wala.
ng pusong wagas sa Bayang nagkupkop,
dugo, yaman, dunong, katiisa’t pagod,
15 Halaw sa Pag-ibig sa Tinubuang Lupa: Mga Kanta ng Rebolusyong Pilipino, Unang Limbag buhay ma’y abuting magkalagot-lagot.
(Songbook). (Instityut sa Panitikan at Sining ng Sambayanan [IPASA], 1984), 41-42.

180 181

Ang nakaraang panahon ng aliw,
ang inaasahang araw na darating
ng pagka-timawa ng mga alipin,
liban pa ba sa bayan, saan tatanghalin?
Sa aba ng abang mawalay sa Bayan!
gunita ma’y laging sakbibi ng lumbay
walang ala-ala’t inaasam-asam
kundi ang makita’y lupang tinubuan.
Kayong nalagasan ng bunga’t bulaklak
kahoy niyaring buhay na nilanta’t sukat
ng bala-balaki’t makapal na hirap
muling manariwa’t sa baya’y lumiyag.
Ipakahandug-handog ang buong pag-ibig
hanggang sa may dugo’y ubusing itigis
kung sa pagtatanggol, buhay ay kapalit
ito’y kapalaran at tunay na langit.
Mga Awit-Protesta: Mga Paksa at Diskurso
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Ang mga awit-protesta ay repositoryo ng mga hinaing at isyung
hindi nabibigyang-lunas ng estado at nakapangyayari. Likas na
politikal ang mga awit-protesta, kaya mahalaga ang konteksto
at pagpapanahon nito sa mga talakayan. Kailangan ding pag-
aralan ang ugat ng diskurso ng protesta bilang isang pagkilos
dahil ito ay karaniwang inilalakip sa mga awit-protesta. Naka-
kabit ang diskursong ito sa mga isyung tinatalakay, pinupuna,
at ipinoprotesta sa mga lansangan. Sa maikling sabi, sumusu-
nod sa dikta ng panahon at politikal na klima ang direksiyong
tinatahak ng mga titik at kaisipan sa awit-protesta. Marahil
hindi sadya ang paghahating tematiko ng mga awit, ngunit
siguradong ang mga awit ay reaksiyon sa mga pang-aabuso
ng rehimeng Marcos, mga kakutsaba at alipores nito. Ayon sa
patnugot ng Mga Kanta ng Rebolusyong Pilipino:
182
Ang rebolusyonaryong kanta ay sumasagot sa
pampulitikang pangangailangan at interes ng masa
kaya’t masigla itong tinatangkilik. Sinasalamin nito
ang kalagayan, pangangailangan at hangarin ng
pinakamalawak na masa. Kaya mulat itong ginagamit ng
mga kadre ng Partido, Pulang mandirigma at aktibistang
masa upang ibandila ang mga adhikain ng pambansang
demokrasya sa buong kapuluan.16
Ang mga rebolusyonaryong kanta ay may katangi-tanging
kakayahan at tungkulin sa malawakang pagmumulat,
pagpapakilos at pagpapatatag sa masa kaya’t ito ay
mabisang sandata sa pagbabago ng lipunan.17
Kung susuriin ang pahayag na binanggit, mahalaga ang
ilang katangian ng awit-protesta upang tangkilin ng masa.
Dapat itong “[sumalamin] sa kalagayan, pangangailangan at
hangarin ng pinakamalawak na masa.” Sa pamamagitan nito
“namumulat at napakikilos ang masa tungo sa [hinihinging]
pagbabago ng lipunan.” Mahalagang nakaugat ang mensahe
sa pilosopiya ng pagkilos, na madarama naman at makikita sa
masinsing paglikha, pagbasa, at pakikinig sa teksto ng mga
awit-protesta. At mahalaga rin na napapanahon ang mga
paksa at melodiya ng awit.
Malaki ang naging ambag ng mahuhusay na manunula sa
pagbuo ng mga awit-protesta. Dahil sa kanila ay nagkaroon
ng mas malinaw na diskurso at organisadong naratibo
ang awit ukol sa mga ipinaglalabang isyu sa lipunan (ilang
manunulat at musiko – Jess Santiago, Bienvenido Lumbera,
Heber Bartolome, Apo Hiking Society, Asin, Inang Laya, at iba
pa). Narito ang ilang karaniwang kontemporaneong isyu na
pinapaksa sa mga awit-protesta sa panahon ng Batas Militar,
partikular sa nalalapit na pagtatapos sa rehimen ni Ferdinand
Marcos Sr. at mga kakutsaba:
16 Mga Kanta ng Rebolusyong Pilipino (N.p., n.d.), III.
17 Ibid., IV.
183
 Mula sa awit na “Halina”18 Mula sa awit na “Ang Detenido”23
• Pangangamkam ng lupain • Politikal na pagpipiit; bilanggong politikal

• Karahasan sa kababaihan sa lugar ng

hanapbuhay Mula sa awit na “Mendiola”24
• Paglaban para sa kalayaan
Mula sa awit na “Manggagawa”19 At ang awit na “Kuwentong Pambayan” ay mahahati sa walong
• Hinahanap na katarungan mula sa pang-aapi tema mula sa pag-akyat sa kapangyarihan ni Ferdinand
ng mga panginoong may lupa Marcos Sr. hanggang sa pag-aalsa ng Bagong Hukbong Bayan
(BaHuBa) o New People’s Army (NPA) dahil sa pandaraya ni
• Mga manggagawang pinahihirapan sa kabila Marcos sa lipunang Filipino. Narito ang balangkas ng walong
ng katotohanang sila ang lumilikha ng yaman saknong ng awit:
ng bansa
• Mataas na presyo ng bilihin; mababa ang 1. Pagpapakilala sa suliranin ng bayan
sahod 2. Si Marcos bilang manlolokong lider

3. Reaksiyon ng taong bayan sa Batas Militar

Mula sa awit na “Magsimula sa Pag-aaral”20
• Iwaksi ang maling kaisipan upang mapalaya 4. Pagtatatag ng Bagong Lipunan (“mala-demonyong
ang bayan lipunan”)
• Panahon nang wakasan ang pambubusabos 5. PC at Army bumangis
ng dayuhan
6. Dinayang ConCon
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Mula sa awit na “Sigaw ng Estudyante”21 7. Reperendum sa pagpapatuloy ng Batas Militar

• Mataas na matrikula 8. Dahil sa madayang hakbang, tumapang ang masa,
partido at BaHuBa.
Mula sa awit na “Gumising Ka Kabataan”22
• Ipaglaban ang demokrasya

18 You Are Not Forgotten: Symbols During Martial Law (Manila: Socio-Pastoral Institute, 1988), 3.
19 Ibid., 75.
20 Ibid., 101. 23 You Are Not Forgotten: Symbols During Martial Law (Manila: Socio-Pastoral Institute, 1988),
21 Ibid., 106. 150-151.

22 Mga Kanta ng Rebolusyong Pilipino, Unang Koleksiyon. 65. 24 Mga Kanta ng Rebolusyong Pilipino, Unang Koleksiyon (n.p.: n.d.), 5.

184 185
 Narito ang mas kompletong titik ng ilang awit na binabanggit
sa itaas: MANGGAGAWA 27
Ang mga manggagawa ang mga lumikha
Ng lahat ng yaman sa ating bansa
HALINA 25
Ikaw ang sandigan ng kaunlaran
Ngunit ba’t ikaw ngayon ang nahihirapan?
Isang magsasaka si Pedro Pilapil
Walang kaulayaw kundi bukirin
Kay baba ng sweldo, kay taas ng presyo
Ngunit isang araw may biglang dumating
Di tiyak ang trabaho, kalagaya’y di makatao
Ang saka ni Pedro’y kanilang inangkin
Tumutol si Pedro, siya’y binaril Ang lahat ng yaman ay galing sa paggawa
Dapat magmay-ari ay manggagawa
Halina, halina Ikaw ang nagbabanat ng buto’t nagpapawis
At sa ating puso’y hayaang Ngunit ba’t ikaw ngayon ang nagtitiis?
Maghasik ng punla si Pedro Pilapil. Sila ang nagbubusog sa iyong mga pagod
Sila ang nagpapasarap sa iyong paghihirap.
HINAHANAP ANG KATARUNGAN26
(isinalin ni MM mula sa Chilean Song) Uring manggagawa bumangon ka
Kumilos at mag-isip at makibaka!
Walang mawawala sa ‘yo kundi ang kadena
Magsasaka sa aming bayan, lahat ay Kadena ng pagka-alipin ay lagutin mo na.
pinahihirapan
Ang lupa na sinasaka, hindi sa kanila. Kalagaya’y baguhin, mag-unyon, magkaisa!
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Bangon, sulong, manggagawa.

Koro:
Hinahanap ang katarungan
Ang pangarap sana ay makamatan. HALINA 28 (excerpt).

Magsasaka sa aming bayan, buhay ay walang Si Lina ay isang magandang dalaga

kasiguruhan
Sa loob ng mga tahanan, pagkain ay kulang. Panggabi sa isang pabrika ng tela
[Koro] Sumali sa unyon, sumama sa welga
Biglang nagkagulo, nawala si Lina
Magsasaka sa aming bayan, pang-aapi’y walang Nang muling makita, hubad at patay na.
katapusan Halina, halina
Sa kanila’y walang awa, panginoong maylupa. Damitan natin ang bangkay at sa ating puso
[Koro]
Hayaang humimlay si Lina.

27 Ibid., 75.
25 You Are Not Forgotten: Symbols During Martial Law (Manila: Socio-Pastoral Institute, 1988), 3.
28 Ibid.,77.
26 Ibid., 10.
186 187
 Ayon kay Ferdinand, ukol sa kabataan, “They must lead; not
dominate. They must persuade; not coerce. They must be SIGAW NG ESTUDYANTE31
committed to the freedom of man and the dignity of the
individual. They must come to build; not destroy… Thus, even
now, the young, in their strength, must be conscious of their Noong bata pa si Juan
responsibility to build the world better, happier, and freer Buhay niya’y simple lamang
than when they found it.29 Awitin niya gabi-gabi:
“Salamat at ako’y naging malaya.”
MAGSIMULA SA PAG-ARAL30 Tumanda ng tuwid
Ang bida ng istorya
Magsimula ng pag-aaral Matalino sa klase’t saksakakan ng bait.
Tayong mga kabataan Ngunit may napuna ito sa buhay kolehiyo
Hindi pa huli ang lahat Tila kasing bilis ng takbo ng kabayo
Pag-aralan ang kalagayan Ang muling pagtaas ng matrikula.
Ng ating lipunan
Iwaksi ang maling kaisipan “Ganyan talaga ang buhay!”, ang sabi ng ama.
Ng mapalaya ang bayan “Kung ako’y hindi nagrereklamo, ikaw pa kaya?”
Magsimula, magsimula “Ganyan talaga ang siyudad,” ang wika ng
Kailangang malaman lahat sarhento
Dapat maghanda ngayon (2x) “Kung ika’y magrereklamo, ako ang kawawa!”
Makilasalamuha ka sa masa
(Narration)
Manggagawa’t magsasaka
“Kung ako’y magrereklamo, ako ang kawawa?
Sa pagbabago ng lipunan.
“Tingnan natin. Sugod sa plataporma!”
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Koro: ang bida ng istorya at kasama sa welga

Kaya tayong kabataan ang libu-libong Juan
Patatagin ang kalooban “Welga! Welga!” sigaw ng estudyante
Panahon nang wakasan Tutulan ang muling pagtaas ng matrikula.
Pambubusabos ng dayuhan. Sigaw dito, sigaw doon
Palakas nang palakas
Tayong inaapi, tayong nilulupig Wala bang nakapansin, guwardiyang nakatingin?
Sa liyab ng sulo tayong susulong
Kailangang maghanda ngayon Noong bata pa si Juan
Sa liyab ng sulo tayo ay susulong Buhay niya’y simple lamang
Kailangang maghanda ngayon. Awitin niya gabi-gabi:
“Salamat at ako’y naging malaya!”
29 Halaw kay Ferdinand E. Marcos, sa “The Responsibility of Youth” mula sa The Way to
Change: A Collection of Speeches of President Ferdinand E. Marcos, Vol. III (Manila:
Bureau of Printing, 1968), 12. [pp. 8-13]
30 You Are Not Forgotten: Symbols During Martial Law (Manila: Socio-Pastoral Institute,
1988), 101. 31 Ibid., 106.

188 189
 Na sinusulong, sinusulong.
GUMISING KA KABATAAN 32
Mundong parisukat
At dila ng dilim
Di ako papaya
Gumising ka, o kabataan Na iyong lamunin
Maglingkod ka sa bayan Yaong kinandiling
Panahon nang imulat Mga adhikain.
Ang pikit mong isipan.
Tatagisan ko ng tigas
Huwag kang tumigil, o kabataan Ang tigas ng iyong mga rehas
Ang demokrasya ay ipaglaban Alambre at dingding.
Huwag mong naising ika’y mabuhay
Kung ang kalayaa’y pangarap lamang.

MENDIOLA 34

ANG DETENIDO33 2.
Inang-bayan, bakit may piring ang mata
May busal ang bibig, may takip ang taynga?
Masdan mo ang piitan May gapos ang kamay ng lumang kadena
Alambreng tinik Hanap na paglaya sa daang Mendiola.
Ito ang kasangkapan
Ng mga manlulupig 4.
Upang patahimikin Nagliliwayway na’t mapula ang langit
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Ang mga diwa’t tinig Ang bayang inapi ngayo’y nakatindig

Ng sinisiil na bayang Pakikibaka ay lalong sigasig
Lumalaban, lumalaban. Sa daang Mendiola, tagumpay ang awit.

Masdan mo ang detenido

Taas pa rin ang kamao
HALINA, HALINA 35
Ang diwa niya’t prinsipyo
Ay hindi manlulumo
Kanyang nalalamang Halina, halina at tayo’y maglakbay
Ang sulo ng himagsikan Tungo sa landas ng ating kalayaan
Sa labas ay tulong-tulong Hawakan mo kasama ang ‘yong sandata
Digmaa’y isulong hanggang sa tagumpay.

32 Mga Kanta ng Rebolusyong Pilipino, Unang Koleksiyon. 65.

34 Mga Kanta ng Rebolusyong Pilipino, Unang Koleksiyon (N.p.: n.d.), 5.
33 You Are Not Forgotten: Symbols During Martial Law (Manila: Socio-Pastoral Institute, 1988),
150-151. 35 Ibid., 35.

190 191
 HUWAD NA KALAYAAN36 KUWENTONG PAMBAYAN38
(Katha ng mga detenido sa camp crame noong 1975)

May kalayaan ba kung bayan ay dumaraing sa 1.

hirap Tayo ay may isasaysay
Kung kayamanan ay hawak ng dayuhan at Istorya ng ating bayan,
masa ay salat Tinatawag ang may kinalaman
Kung manggagawa ay dusta at magsasaka ay Na lahat ng Pilipino.
inaapi Bayan natin ay may suliranin
Huwad, sadyang huwad ang kalayaan kung ang Nilikha ng mga gahamang
bayan ay ganyan. Nagnanais na maghari
Habang sila ay buhay pa.
Koro:
Gapos ay lagutin, kamao ay itaas 2.
Laya natin ay itindig at ipagtanggol Si Marcos ang lider nila
Hirap ay lunasan, pang-aapi ay wakasan Manloloko’t sakim sa poder,
Ang bayan ay ipaglaban. Otso anyos na sa Malakanyang
Hindi pa rin nagsasawa
Kaya ang ginawa niya
Dineklara ang Martial Law
PAPURI SA SOSYALISMO37
Para hindi mapalitan
Rody Vera / Patatag
Sa pwesto ng pagkapangulo.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Hindi tayo titigil hanggang di nagwawagi 3.

Ang ating mithiing magkapantay-pantay Masa nagulat na lamang
Walang magsasamantala, walang mang-aapi Sa gulping inilunsad nila
‘Yan ang sandigan ng ating pamumuhay. Dyaryo at eskwelahan
Pilit nilang pinagsasarhan.
Ihahakbang natin ang bagong kaisipan Army, PC pinakilos
Ng pinakasulong na uri ng lipunan Sa panghuhuli at panunupil.
Mananaig ang diwa ng proletaryo Niyurakan ang kalayaan,
Bawat hakbang nati’y patungong sosyalismo. Demokrasya natin nawasak.

36 Paghahasik: Mga Awit ng Pabrika’t Lansangan (N.p., n.d.), 20.

38 “Kuwentong Pambayan” (walang nakatalang manunulat), mula sa Mga Kanta ng
37 Ibid., 17. Rebolusyong Pilipino. 23-24.

192 193
 4.
New Society ang tawag niya
Sa hakbang niyang mala-demonyo
Lahat-lahat kanyang pina-censor
Nagtakda pa ng curfew hours.
Armas kanyang pinasurender
Patented at paltik na baril
Malinaw na panloloko
Para ang masa hindi makalaban.
5.
PC at Army bumangis
Parang asong mga bulldog.
Mga taong progresibo
Sa estaked ang diretso
Kanyang ipinaestaked
Dahil kumontra sa kanyang interes.
6.
Con-Con agad tinapos,
Mga tuta nilang delegado
Probisyon pinagpapalitan
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Para lahat-lahat kay Marcos.
Porma ng gobyerno binago
Dahil ito daw ang mabuti
Si Marcos daw ang president
Meintras tanto punong ministro.
7.
Sumunod ang reperendum
Kung Martial Law ipagpapatuloy
Yes or no ang pagpipilian
Ng masa ng Bagong Lipunan.
Pero anong kanilang ginawa
Niloko ang mamamayan
Masa ay di pa nakaboto
Talo na ang sagot na no.
194
8.
Malakanyang agad nagpyesta
Sa hilaw na tagumpay nila
Asendero nagdiriwang
Lalo na ang Kano na imperyalista.
Pero ano naging resulta
Ng diniktador na ideya
Tumapang ang masa
Partido at BaHuBa.39
Ang mga awit-protesta ay ang tunay na boses ng lipunang
Filipino. Hindi ito pilit nililikha upang magbuo ng kaisipang
ideal, kundi pinapaksa nito ang karanasan ng laksang
miyembro ng lipunan na nagkakaboses lamang ukol sa mga
isyung kinakaharap dahil sa mga awit-protesta. Higit itong
tumatagos sa damdamin ng mga may parehong karanasan
ng pang-aabuso at panlalamang at pangarap na pagbabago.
Ang mga awit naman ng Bagong Lipunan ay nilikha gamit
ang pormularyo ng klasikong komposisyon. Kinomisyon ang
paglikha nito kung kaya’t pino ang kalidad ng parehong musika
at titik. May bentahe rin ito ng publikasyon at suporta ng
rehimen sa regular at palagiang pagtatanghal, sa radyo man
o silid-aralan, at sa mga opisyal na palatuntunan ng gobyerno.
Sanggunian
Aniceto, Ben, et al., sa Stay Tuned: The Golden Years of Philippine Radio.
Quezon City: Atlas Publishing Co. Inc., 2007.
Aprieto, Pacifico N. ed., “Reorientation in Education,” sa Passages from
President Marcos. Manila: Pilipino Star Printing Company, 1983.
Chambers Dictionary of Etymology: the origins and development of over
30,000 English words, Robert K. Barnhart, ed. New York: Chambers
Harrap Publishers, Ltd., 2006. de la Torre, Visitacion R. Cultural Center
of the Philippines: Crystal Years. Pasay City: Cultural Center of the
Philippines, n.d.
39 BaHuBa - Bagong Hukbong Bayan.
195
 ---------------Lucrecia Kasilag: An Artist for the World. Quezon City: Vera-
Reyes, Inc., 1985. Diaz, Ramona S. Imelda: A Documentary (2004).
Foucault, Michel. Discipline and Punish: The Birth of Prison. New York:
PATAKARAN SA EDUKASYON
Vintage Books, 1995.
“Kundiman” (Diwata), Norberto Romualdez, compiler. New York: Silver
SA PANAHON NG Batas
Burdett and Company, 1950.
Marcos, Ferdinand. KKK Kalinangan Perspectives – Pitong Haligi ng Bagong Militar HANGGANG
KASALUKUYAN1
Republika: Mga moral na simulain ngkatubusang kultural. (N.p, n.d.).
Mga Awit sa Bagong Lipunan (Manila: ERA, 1974).
Mga Kanta ng Rebolusyong Pilipino (N.p., n.d.).
Paghahasik: Mga Awit ng Pabrika’t Lansangan (N.p., n.d.). Antonio L. Tinio
Pag-ibig sa Tinubuang Lupa: Mga Kanta ng Rebolusyong Pilipino, Unang Alliance of Concerned Teachers / ACT Teachers Partylist
Limbag (Songbook). Instityut sa Panitikan at Sining ng Sambayanan
[IPASA], 1984.
Towards the Restructuring of Filipino Values (Manila: Office of Civil Relations,
Philippine Army, n.d.).
The Way to Change: A Collection of Speeches of President Ferdinand E. Magandang hapon po sa lahat.
Marcos, Vol. III. Manila: Bureau of Printing, 1968.
You Are Not Forgotten: Symbols During Martial Law (Manila: Socio-Pastoral Karangalan ko pong maanyayahan na maging isa sa
Institute, 1988). mga tagapagsalita sa inyong serye ng mga palihan. Ang
ibinigay po sa aking paksa ay ang “Patakaran sa Edukasyon
sa Panahon ng Batas Militar Hanggang Kasalukuyan.” Sa
totoo lang po, napakasaklaw ng paksang ito. Ang pinag-
uusapan natin ay patakaran sa edukasyon na sumasaklaw
sa kalahating siglo halos noong panahon ng diktaduryang
Marcos hanggang kasalukuyan. Kaya ipagpaumanhin po
ninyo kung magiging pahapyaw ang aking pagtalakay at
hindi po talaga makapagpapalalim sa maraming bagay.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Maituturing itong overview lang at pagpapatampok ng, sa

aming tingin, ay mga naging mayor na landmark — mga
policy landmark kung baga — sa patakaran sa edukasyon
na humubog sa sistema ng edukasyon na mayroon tayo
ngayon. Unfortunately, hindi po ako nagkapaghanda
talaga ng full-blown powerpoint presentation. Ang
ibabahagi ko ngayong araw ay ang balangkas ng aking
magiging pagtalakay.

1 Transkripsiyon nina Dexter Reyes at Marie Nicole Ulanday. Pagsasaayos sa teksto ni

Nancy Kimuell-Gabriel, Ph.D.

196 197

I. Konteksto
A. Diktaduryang Marcos (1972-1986)
• Debt-driven growth, crony capitalism
• Debt crisis and IMF structural adjustment,
1983-1986
B. EDSA Uprising hanggang Kasalukuyan
• Corazon Aquino: austerity, pribatisasyon, at
deregulasyon
• Ramos hanggang Duterte: globalisasyong
neoliberal
Dito tayo magsimula sa patakaran sa edukasyon sa panahon
ng Batas Militar hanggang kasalukuyan. Sa unang bahagi
ay konteksto, susunod ‘yong pagtalakay sa patakaran, at
pangunahin ay sa pamamagitan ito ng paghahanay ng mga
batas na humubog sa ating sistema ng edukasyon.
Mahigpit na nakaugnay ang sistema ng edukasyon sa modelo
ng pambansang pag-unlad o national development na
itinatakda ng estado. Sa panahon ng diktaduryang Marcos
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
mula 1972 hanggang 1986, pangunahing konteksto ang
pang-ekonomiyang kalagayan at mga pag-unlad sa larangan
ng ekonomiya at tinutungong nitong direksiyon.
Ipinagmamalaki ng mga maka-Marcos na historical
revisionists na mayroon talagang panahon ng economic
growth. Anila, ito ang panahon mula sa pagdeklara ng Martial
Law hanggang sa dulo ng dekada ‘70. Pero kung tutuusin,
ang panahon na ito, kung ibibigay natin ang pangkalahatang
katangian o takbo ng ekonomiya, ito ang panahon ng “debt-
driven growth.”
Globally, panahon ito na naging maluwag ang pagpapautang
ng mga internasyonal na bangko at multilateral financial
institutions sa mga bansa. Sinunggaban ito ng rehimeng
Marcos at iyan ang dahilan ng paglobo ng ating foreign debt.
Ginamit ang mga utang na ito upang pondohan ang mga
198
proyektong pang-impraestruktura. Kung sa ngayon, ang
parang katumbas niyan ay yung “Build! Build! Build!”
Kasabay ng public infrastructure program noon ang pag-
bibigay-subsidyo sa domestic industries, agriculture, at iba
pa. Nagkaroon ng malaking role ang estado sa pag-subsidize
at pagpabor sa “domestic production in industry and agricul-
ture.” Pero alam din natin na sa panahong ‘yan ay namayag-
pag at namayani ‘yong tinatawag na crony capitalism.
Sa pagdeklara pa lang ng Martial Law, ginamit na ni Marcos ang
kaniyang poder para agawan ng mga negosyo ‘yong tinatawag
na mga oligarkiya sa lumang lipunan habang itinatatag niya
ang kaniyang bagong lipunan. Ang pinaka-notable example
nito ay ang pag-agaw sa mga negosyo ng mga Lopez -- ‘yong
ABS-CBN, Meralco, at iba pa — at pagbibigay ng mga ito sa
kaniyang mga kroni. Ang pinakakilalang kroni ay si Roberto
Benedicto, ‘yong fraternity brother at classmate niya sa law
school. Si Benedicto ay isa sa mga pinakamalapit na kroni na
nag-faciliate sa pagbubukas ng Swiss bank accounts ng Marcos
couple at kahit bago pa ideklara ang Martial Law ay nagtatago
na sila ng kanilang ninakaw na yaman sa Swiss bank accounts.
Sinekwester ni Marcos ang ABS-CBN, Meralco, at ilan pa,
pagkatapos, itinatag ‘yong monopolyo sa pangangalakal ng
asukal, kapuwa sa lokal na pamilihan at pati ang importasyon
ng asukal. Nagpataw rin ng buwis o levi sa pangangalakal ng
asukal kaya napakalaking yaman ang nakonsentra sa kamay
ng kroning si Benedicto at saka ni Marcos. Ganoon din ‘yong
isa pang tampok na halimbawa ng crony capitalism, sa kaso
ni Danding Cojuangco at pagtatatag ni Marcos ng monopolyo
sa kalakalan at eksportasyong ng kopra. Alam nating lahat
‘yong tinatawag na Coco Levy Fund, ‘no? Basically, buwis ito
na ipinapataw sa pangangalakal ng kopra. Nasa kontrol ito
ni Danding Cojuangco. Ginamit niya ito para eventually ma-
take over ang United Coconut Planters Bank; gayundin ang
San Miguel, at hanggang ngayon, practically, hindi pa talaga
natatapos ang kuwento nito.
Mayroong pag-unlad noong dekada ‘70 subalit nakadepende
ito sa foreign debt, at hindi naging sustainable. Malaking
salik ‘yong kroniyismo at korupsiyon. Noong 1983, pumutok
‘yong debt crisis at nagkaroon ng moratorium sa pagbabayad
199
 ng utang. Ibig sabihin, hindi na makabayad ang Pilipinas sa
kaniyang mga inutang. Nagkaroon ng matinding krisis pang-
ekonomiya, pinakamatindi in the post-war period. Pumasok
ang International Monetary Fund (IMF) at nag-impose ng
mga structural adjustment na tinatawag na kondisyon sa
pagpapautang. Kasama rito ‘yong mga tinatawag natin
ngayong free market o neoliberal reforms. Kabilang dito
‘yong pribatisasyon at deregulasyon. Kasabay ng krisis pang-
ekonomiya na ito ang matinding krisis pampolitika bunga
ng pagpaslang kay Ninoy Aquino. Ang kombinasyon ng mga
krisis ay nagresulta sa pag-aalsang EDSA na nagpabagsak sa
diktaduryang Marcos.
Post-EDSA naman, panahon ni Corazon Aquino, nagkaroon
ng bagong Konstitusyon at nakabatay ang mga sumunod na
administrasyon sa 1987 Constitution. Subalit pagdating sa
patakarang pang-ekonomiya, masasabi nating pagpapatuloy
ito ng structural adjustment program na pormula ng IMF-
World Bank; at prayoridad ng Aquino administration ang
makabayad ng utang. Austerity o pagtitipid ang isa sa mga
tanda ng patakaran ng gobyerno sa pagbabadyet, gayundin
ang implementasyon ng pribatisasyon at deregulasyon.
Sinimulan din ni Cory na isapribado ‘yong tinatawag na mga
non-performing asset o ‘yong mga government corporation
na dating pag-aari ng mga kroni ni Marcos. Ito rin ang mga
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
negosyong sinekwester ni Marcos sa kaniyang mga kalaban
at ipinasa sa kaniyang mga kroni — mga korporasyong
nakinabang sa mga pautang at tumanggap ng suporta ng
estado o ‘yong tinatawag na sovereign guarantees, na sa
bandang huli ay nangagsipaglugi.
Mula sa panahon ni Ramos hanggang Duterte, panahon ito
ng tinatawag natin ngayong globalisasyong neoliberal. Ang
katangian nito ay ang pagpapatupad ng mga patakaran ng
pag-akit sa dayuhang pamumuhunan, pag-asa sa dayuhang
puhunan para sa paglago ng ekonomiya, at para mangyari
ito, kailangan ng full-blown free market reform – privatization,
deregulation, and liberalization. Sa panahon naman ni Ramos
ang pagpapaloob ng Pilipinas sa General Agreement on
Tariffs and Trade – World Trade Organization (GATT WTO).
200
Nagtuloy-tuloy ito hanggang panahon ni Duterte. Malawak
at masaklaw ang panahong ito; puwede mo pang hatiin.
Halimbawa ‘yong epekto ng 1998 Asian financial crisis; ‘yong
fiscal crisis na idineklara ni Arroyo noong maagang bahagi
ng kanyang termino; pagkatapos, ‘yong implementation
na sa mata ng IMF-WB, at saka ng global finance, ay mga
positibong reporma sa ekonomiya kasama ang imposisyon
ng value added tax (VAT) at ekspansiyon ng tax base at iba
pa. Sumunod ang pag-exit ng Pilipinas sa IMF supervision by
around 2007. Tapos, ang tuloy-tuloy na implementasyon ng
privatization, deregulation, and liberalization mula panahon
ni Gloria hanggang panahon ni Duterte.
Puwede pa nating sabihin na ang kakaiba sa panahon ni
Duterte ay ‘yong panunumbalik ng isang porma o isang anyo
ng crony capitalism. Ibig sabihin, ito ang lantarang paggamit
ni Duterte ng poder ng estado para paburan ang kaniyang
mga kroni. Klaro ‘yon sa kaso halimbawa ng pagpabor sa
kaniyang mga kroni, at pagpapasara ng negosyo ng mga
kaaway katulad ng ginawa sa ABS-CBN. Iyong pagpabor
naman sa kroni, malinaw sa kaso ni Dennis Uy – ‘yong pag-
award ng third telecommunications franchise kay Dennis Uy.
At marahil pinakaimportante para sa kanila ay ang pagtiyak
na mapasakamay ni Dennis Uy ang kontrol sa Malampaya
pipeline. Nakikita nila ang halaga nito sa future development
ng energy resources sa West Philippine Sea. Susi rito kung sino
ang may kontrol sa Malampaya pipeline. Sa madaling salita,
sa panahon ni Duterte, makikita natin ‘yong panunumbalik ng
crony capitalism.
Ganyan ang broad economic context mula panahon ng
diktadurang Marcos hanggang post-Marcos o post-EDSA
administrations. Essentially, ang full-blown implementation
ng neoliberalism — ‘yong pagbubukas ng ekonomiya sa
dayuhang kapital, kalakalan, at pamumuhunan — ay naganap
sa post-EDSA administrations. Iyan ang pangkalahatang
konteksto, ‘yong mga mayor na transpormasyon sa
ekonomiya. Ngayon, paano lumalapat dito ang patakaran
sa edukasyon?
201

II. Patakaran sa Edukasyon
A. Mga Rekomendasyon
• Presidential Commission to Survey
Philippine Education (1969)
• Congressional Commission on Education
(EDCOM) (1991)
• Presidential Commission on Education
Reform (1998)
B. Mga Batas
• BP 232: Education Act of 1982
• 1987 Constitution
• RA 6655: Free Public Secondary Education
Act of 1988
• RA 6728: Government Assistance to
Students and Teachers in Private Education
Act (1989)
• RA 8545: Expanded Government
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Assistance to Students and Teachers in
Private Education (GASTPE) Act (1998)
• RA 7722: Higher Education Act of 1994
(CHED Law)
• Republic Act 7796: Technical Education and
Skills Development Act of 1994
• Republic Act 9155: Governance of Basic
Education Act, 2001
• RA 10157: Kindergarten Education Act,
2012
• RA 10533: Enhance Basic Education Act of
2013
• RA 10931: Universal Access to Quality
Tertiary Education Act 2017
202
Maaari nating simulan ang pagtalakay sa mga patakaran sa
edukasyon sa mahahalagang policy recommendation. At ang
starting point ng discussion dito ay ang binuong mga komite
o mga body sa pamamagitan ng Ehekutibo o ng Kongreso.
Nangunguna rito ang Presidential Commission to Survey
Philippine Education (PCSPE) na binuo ni Marcos noong
1969. Inatasan itong magrebyu sa buong sistemang pang-
edukasyon sa layunin na matiyak na nakapag-aambag sa
national development ang sistema ng edukasyon. Malinaw
na ang mandato ay tiyakin ang mas mahigpit na pag-
uugnay o pagkakatali ng educational system sa national
development goals. Maraming rekomendasyon ang PCSPE,
kasama na rito ang pagdaragdag o pagpapahaba ng basic
education cycle at paggamit ng mother tongue as a medium
of instruction. Maraming rekomendasyon na ipinatutupad
ngayon ay binabanggit na rito sa 1969 PCSPE, pero ang
higit na nangangailangan ng diin ay ang sinasabi nitong
pangangailangan ng educational system na makapag-develop
ng middle-level skills na kinakailangan sa national development.
Ibig sabihin, kailangan daw palakasin ang technical and
vocational (techvoc) education. Sinasabi ng PCSPE na masyado
raw ang emphasis ng educational system sa pagpo-produce
ng college graduates sa liberal arts, commerce, and so on,
pero kulang sa technical and vocational skills na kailangan ng
workforce for national development. Okay, so that’s 1969.
Ang sumunod na puwede nating banggitin, ‘yong post-EDSA
o post-1987 constitution. Binuo naman ito ng Kongreso, ang
Congressional Commission on Education o EDCOM. Isa
ulit itong komprehensibong pag-aaral at rebyu ng sistemang
pang-edukasyon at ang ulat nila ay tinawag na EDCOM Report
of 1991. Isa sa mga mayor na rekomendasyon nito ay ang
trifocalization. Hindi ko nabanggit, sinabi na sa PCSPE na
kailangan ng isang integrated educational system; isang buo.
Kaya ang isang naging resulta nito ay ipinailalim ang buong
sistema ng edukasyon sa Department of Education, Culture,
and Sports (DECS) o Ministry of Education, Culture, and Sports
(MECS). Ngayon, isa sa mga mayor na rekomendasyon ng
EDCOM ay ang tinatawag na trifocalization. Mas mainam daw
kung magkaroon na malinaw na hatian ng pamamahala o
magkaroon ng magkakahiwalay na ahensiyang mamamahala
203
 sa basic education, higher education, at technical and
vocational education.
Ang susunod na policy-making body na binuo, sa panahon
ni President Joseph Estrada noong 1998, ay ang Presidential
Commission on Education Reform (PCER). Dahil halos isang
dekada na ang EDCOM Report, muling nirepaso ng PCER ang
mga rekomendasyon at natamo sa EDCOM Report. Binalikan
pa rin dito ang pagdagdag ng mga taon, pagpapahaba ng basic
education cycle, at isang diin ng PCER ay ‘yong “rationalization
and modernization ng Higher Education.” So, ang isa sa
mga idinidiin nila ay kailangan daw magpokus sa sapat na
pagpopondo ang gobyerno sa Basic Education, samantalang
‘yong Higher Education ay kailangan namang i-rationalize.
Ibig sabihin, tigilan ang pagsulpot na parang kabute ng mga
State Universities and Colleges; tapos magpatupad ng cost
recovery model for Higher Education. Nangangahulugan ito
ng privatization and commercialization ng Higher Education.
Ilan lamang ito sa mga diin ng PCER.
Papaano naisagawa ang mga rekomendasyong ito?
Nagkaroon ng mga serye ng pagsasabatas. Ang babanggitin
ko ang mga pinakamayor. Isa sa mga malinaw na binunga ng
PCSPE Recommendations noong panahon ng diktadurang
Marcos ay ang Batas Pambansa 232 or Education Act of
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
1982. Inilinaw ng batas na ito ang saklaw ng DECS or MECS sa
buong pampublikong sistemang pang-edukasyon. Naglatag
din ng mga patakaran para sa pribadong edukasyon, na
sa esensiya ay deregulasyon o ang pagkakaroon ng mga
private school ng sariling karapatang magtakda ng tuition
fee, financing at pagtatakda ng kurikulum, at iba pa. Isa
rin sa malinaw na prayoridad nito ay ang pagpapaunlad ng
technical-vocational education. Ito ang Education Act of 1982.
Pagkatapos ng EDSA Revolution, malinaw na inilalatag
sa Konstitusyon ng 1987 ang patakaran sa edukasyon.
Unang-una, ‘yong patakaran ng Free Public Education up to
High School. Isa ito sa malinaw na nailatag na mandato ng
Konstitusyon. Isa pa ay ang edukasyon bilang prayoridad –
itinatakda ito bilang priority na kailangan ng highest budgetary
allocation para sa edukasyon. So, ano ang mahahalagang
naisabatas para tuparin ang mandatong 1987 Constitution?
204
Nariyan ang Repulic Act 6655 o ang Free Secondary
Education Act of 1988. Dahil nga may mandato sa
Konstitusyon, sa unang pagkakataon, na kailangang maging
libre ang edukasyon hanggang hayskul; libre hanggang
hayskul. At mandatory ang elementary education. Ito rin ang
batas na nag-nationalize sa lahat ng mga government high
schools. So, there is a national government, local government,
technical and vocation schools, at pati state universities and
colleges — ipinailalim lahat sa Department of Education,
Culture, and Sports. Na-nationalize! Dati, wala talagang
sistema ng public high school sa pambansang saklaw.
Merong mga technical vocational school, merong mga school
na itinatag ng mga barangay o ng local government (city,
municipality, probinsiya), pero ang pondo ay galing sa local
government at iba pa. Dito, ipinailalim lahat sa Department
of Education, at nagkaroon ng legal mandate para magtatag
ng mga karagdagang public high school; so, mahalaga ang
legislation na ito.
Republic Act 6728 o Government Assistance to Students
and Teachers in Private Education Act (GATSPE) of 1989,
kasama ang mga amyenda nito — RA 8545 o Expanded
GASTPE Act of 1998 — bilang pagtupad sa mandato ng
Konstitusyong 1987 na kailangang maging libre at abot-kaya
(accessible) ang high school education, at dahil may pagkilala
na kulang pa ang bilang ng mga pampublikong paaralan sa
hayskul. Para mabigyan talaga ng full access or easy access
ang malaking bilang ng populasyon, itinatag ang sistema ng
public subsidy sa mga private high school — ito ‘yung batas na
nagbigay-daan sa sistema ng “education system contracting,”
at saka vouchers para sa private high schools. Nagbigay ng
budget ang gobyerno na magsu-supplement sa tuition fee na
ibinabayad ng mga magulang.
Banggitin din natin ngayon ang Republic Act 7722 o ang
Higher Education of 1994 . Ito ‘yong batas na nagtatag sa
Commission on Higher Education (CHED). Pagpapatupad
ito ng rekomendasyon ng EDCOM tungkol sa trifocalization:
kailangan na may hiwalay na ahensiya ng gobyerno na
mangangasiwa sa higher education para mapahusay raw
ito. Ito ang CHED Law o Higher Education Act of 1994. Halos
magkakasunod. Ang Repulic Act 7796 naman ang batas na
205
 nagtatag sa Technical Education and Skills Development
Authority (TESDA). Sumunod ang Republic Act 9155 o
Governance of Basic Education Act. Ito naman ang batas
na nagpapalakas sa basic education, kaya ito ang nagbigay-
daan sa pagtatatag ng Department of Education (DepEd).
Mapapansin na nakapokus na lamang ito sa edukasyon;
tinanggal ‘yung “Culture” para nakatuon daw talaga sa basic
education ang Department of Education. Isa sa key features
nito ay ‘yong tinatawag na “principal empowerment.” Inililinaw
rito ang papel ng mga prinsipal sa iba’t ibang antas ng
paaralan — sa antas ng eskuwelahan, sa distrito, sa rehiyon,
at iba pa.
Pagkatapos nito ay mga pagpapatupad na ng mga
rekomendasyong kasing-aga ng 1969 o halos umiiral na nang
apat na dekada. Ang tinutukoy rito ay ang pagpapahaba
ng Basic Education Cycle. Sa panahong ito na lamang
ipinatutupad ang mga rekomendasyon na unang nabanggit
noon pang mga nakaraang dekada. Sa katunayan, ang mga
rekomendasyong ito ay bago pa mag-Martial Law. Ito ‘yong
RA 10157 o Kindergarten Act of 2012. Ginawang libre at
unibersal ang Kindergarten Education. Sinundan ito ng
RA 10533 o Enhanced Basic Education Act of 2013 (K to
12 Law). Actually, ito ‘yong nagtatag ng K to 12. Dahil dito,
dinagdagan ng dalawang taon ang high school. So ngayon
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
meron na tayong apat na taong junior high school, dalawang
taong senior high school, six years pa rin na elementary, at
kindergarten. Lahat-lahat, 12 taong mag-aaral ang mga bata
bago pumunta ng kolehiyo. Kaya tinawag na K to 12 Law.
Finally, ang pinakahuling landmark na batas ang Republic
Act 10931 o ang Universal Access to Quality Tertiary
Education Act of 2017. Landmark in the sense na
ginawang libre ang kolehiyo o tertiary level education sa
state universities and colleges (SUCs). Walang anumang
babayaran dapat at may probisyon din para sa subsidyo sa
mga nag-aaral sa private institutions.
So, ang mga nabanggit ko ang mga mayor na patakaran
sa edukasyon sa loob ng panahong pinag-uusapan. Isang
magandang idiin dito ay bahagi ng layunin ng mga batas
na ito ay iangkop ang sistema ng edukasyon sa mga
206
pangagailangan ng ekonomiya. Sa partikular, mula 1987,
ang naging diin ng pambansang gobyerno ay ang ganap
na pagbubukas ng ekonomiya sa global market forces o
‘yung tinatawag na globalisasyon. Ang mga batas na ito ay
naglayong iangkop ang sistemang pang-edukasyon, kapuwa
sa nilalaman ng kurikulum, maging sa usapin ng funding,
financing at management, at iangkop din ito ayon sa prinsipyo
ng privatization, deregulation, and liberalization. Ito ang
magpapaliwanag sa pagbabawas ng state subsidy lalo na sa
higher education; ‘yong pag-e-engganyo ng financing, pag-e-
engganyo ng cost recovery at generation ng sariling income.
I think alam n’yo ito lalo na sa UP. Familiar tayo, ano? Actually,
ang isa sa mga pinayonir sa UP ay ang Socialized Tuition Fee
Scheme. That was in the late ‘80s, as against ‘yong free or
almost free dati na higher education; ‘yong napakababang
tuition. Pero nabaliktad nga iyan through this Universal
Access to Quality Tertiary Education Act of 2017.
Bilang pagtatapos, nais ko lang idiin na sa pangkalahatan,
ang takbo ng patakarang pang-edukasyon ay iangkop ito sa
direksyon ng “national development” ng gobyerno; na ibukas
ang ekonomiya sa pandaigdigang merkado, makapang-akit
ng dayuhang pamumuhunan lalo na sa mga export-oriented
manufacturing, at sa service sector. Malinaw na ang direksiyon
ng mga patakarang ito ay makapag-produce ng graduates
para sa ganitong tipo ng ekonomiya.
Subalit kailangan din nating idiin na habang may ganyang mga
patakaran, mayroon ding mga paglaban at mga tagumpay ng
mamamayan para sa pambansa, siyentipiko, at pangmasang
edukasyon. Ano ang ibig sabihin natin dito? Una, at lalo na sa
konteksto ng Batas Militar, sinupil ang legal at demokratikong
mga pamamahayag at pagkilos ng mamamayan. Ipinagbawal
ang mga unyon, ang student organizations, at iba pa. Malaki
ang naging papel ng pagsasabatas ng Batas Pambansa
232 o Education Act of 1982 sa muling pagsigla ng kilusang
kabataan at estudyante, at ng kilusang guro; kilusan ng
mga guro at kawani. In fact, ‘yong sarili kong organization,
ang Alliance of Concerned Teachers (ACT), ay naitatag
noong 1982. Isa sa mga mayor na kampanya nito ay ang
kampanya kontra sa pagsasabatas ng Education Act of 1982.
Gayundin ang maraming student organizations at student
207
 activist organizations ngayon. Ang paglitaw ng mga kilusang subsidy to tertiary education in SUCs at malaking subsidy sa
aktibista sa hanay ng mga estudayante ay bunga ng pagtutol private higher education institutions.
sa pagpataw at pagpapatupad ng mga nabanggit na reporma
sa sistemang pang-edukasyon. Hindi ko pa masyadong idinetalye rito ang mga laban
kaugnay pa sa wika at kasaysayan -- kaugnay sa paggamit
Isa pang ipinaglaban, at ipinaglalaban hanggang ngayon, ng wikang pambansa at mga wikang lokal o rehiyonal, at
ng mga kilusang ito ay ang usapin ng libreng edukasyon. mga kasalukuyang pakikipaglaban pa rin; sa pagtuturo
Masasabi natin na, kung babalikan natin ang mga patakarang ng kasaysayan, pagtuturo man ito ng kasaysayan na may
ito, makikita natin ang epekto ng pagkilos at paglaban para makabayang perspektibo o kahit ang pagtuturo mismo ng
sa libreng edukasyon. Halimbawa, sa 1987 Constitution, kasaysayan ng Martial Law.
ipinaloob dito ang mandato ng libreng edukasyon hanggang
high school. So, isang mayor na tagumpay iyan, tulak na rin ng Hanggang dito muna po ang aking pagtalakay at maraming
palaban sa komersiyalisasyon ng edukasyon at pagsusulong salamat po!
ng kahilingan para sa libreng edukasyon at tunay na
pangmasang edukasyon. ‘Yong high school, hindi lang dapat
para sa mga may kakayanang magbayad ng pribadong
paaralan. Libre dapat ang edukasyon at kailangang ibigay
ito nang libre ng estado sa kaniyang mamamayan bilang
pagkilala sa karapatan ng lahat para sa edukasyon.

Kahit sa GASTPE Law, nakapaloob sa mga probisyon nito

ang pagbibigay ng subsidyo ng gobyerno sa mga pribadong
paaralan. Para makatanggap ng subsidyo ang mga pribadong
paaralan, kailangang maipakita nila na ang 70% ng kanilang
tuition fee ay napupunta sa suweldo at benipisyo ng mga
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

guro, at 20% naman para sa pagpapahusay ng mga pasilidad

nito, at ang nalalabi, ay puwedeng kanilang tinubo. Kaya
maituturing nating konsesyon ang mga iyan sa kahilingan at
paglaban ng kilusang guro.

Finally, itong Universal Access to Quality Tertiary Education

(RA 10931, 2017), kung babaybayin natin ‘yong mga
rekomendasyon sa pinakamatas na level, balikan natin mula
PCSPE (1969), Congressional Commission on Education 1991
(EDCOM) hanggang Presidential Commission on Educational
Reform 1998 (PCER); mapapansin na ang talagang
pangkalahatang direksiyon ng mga panukala, patakaran at
mga batas ay ang pagbabawas sa state subsidy sa mataas na
edukasyon, at pagpopokus sa basic education. Sa kabaliktaran,
mas komersiyalisasyon ang direksyon nito. Kaya malaking
tagumpay ang RA 10931 dahil ipinapaubaya ng batas ang full

208 209
 VERNACULAR RENAISSANCE:
ARCHITECTURE DURING
Martial Law
Gerard Rey A. Lico, Ph.D.
Unibersidad ng Pilipinas Diliman

The presidency of Ferdinand Marcos was a period of great

political unrest, transgression of human rights, and great
economic instability. Yet, at the outset of Marcos’s governance,
the promise of national rebirth and resurrection of old Filipino
traditions was his principal preoccupation. The cultural and
architectural agenda of the regime was placed under the
auspices of First Lady Imelda Marcos who took charge of the
cultural renaissance of the nation using the aesthetic maxim:
“the true, the good, and the beautiful.”

In the period of dictatorship, President Ferdinand Marcos

and First Lady Imelda Romualdez sought to ordain a native
civilization bred from a Malayan ancestry. For him, the
promise of implanting the eternal values of an imagined
“Great Malayan culture” proved to be a potent reason for
initiating national renewal during the Martial Law years. He
nurtured a myth for which some historians had coined the
term “palingenesis” or “palingenetic,” a form of utopianism
which evoked the idea of rebirth or spiritual regeneration. It
stressed the imperative to reconnect with the past to promote
a “rebirth” of the Great Malayan nation as a common destiny,
the birthright of a people piloted by a Great Leader.

It was therefore mandatory that a national culture be fostered

and preserved. The regime’s manipulation of the arts sought
to prescribe a reincarnation (palingenesis) of a vernacular
civilization fashioned from a synthesis of indigenous and
cosmopolitan aspirations of modernity: (1) identity as a
derivative of primeval ancestry, and (2) identity as evidence
of human progress, made possible through art. Thus,

211
 the modernizing impulses relied on some contradictory,
antimodern features, such as the leader cult, the veneration of
force and violence, the invocation of the past, and the notion
of “Bagong Lipunan” as the revivified epitome of Malayan
culture. Nostalgia was made possible through modern media
and technology, such as state funded modern architecture,
state-sanctioned art, and government-controlled mass
information systems.
Marcos further legitimized his martial rule by embellishing his
vision of the New Society with the romanticized iconography
and evocations of precolonial society. Through the revival
and establishment of a countrywide network of barangays,
the smallest local government unit in the Philippines, he was
able to establish an efficient system of social control and
regulation at the grassroots level.
Within this barangay-based framework, the First Couple
assumed a mythic mantle, establishing themselves as modern-
day personifications of Malakas and Maganda (the Strong and
the Beautiful), protagonists in a vernacular genesis myth of
the first man and woman.
Shortly after the revival of the precolonial barangay, the
palingenetic agenda became more pronounced as symbols
of the archaic and the indigenous bombarded the public
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
consciousness. The regime promoted traditional culture
through the building of museums devoted to folkloric culture.
It refashioned ethnic symbols in every imaginable form: it
integrated vernacular icons, abstract or literal, in the form
of the bahay kubo or salakot-shaped roofs grafted on top of
monuments in the name of national architectural identity;
it represented the Philippines in the 1970 World Exposition
in Osaka, Japan, with the icon of a prow of a Muslim vinta
in a pavilion designed by Leandro Locsin; it popularized the
sarimanok, a mythical bird of the Maranao, which became the
logo of the Miss Universe Pageant in 1974; it commissioned
public murals known as the Kulay Anyo ng Lahi (Color Form
of Race) to paint the walls, water tanks, and firewalls of
buildings with large-scale reproductions of masterworks of
Philippine fine arts; it created the Design Center Philippines
to translate indigenous designs and forms into contemporary
212
modes applicable to commercial and industrial design,
packaging, and marketing of Philippine products; it revived
the baybayin (erroneously referred to then as alibata), a native
script, appropriated as part of the ritual of the Martial Law
nation-state, to ordain its heritage. These archaic symbols
were co-opted to substantiate the nationalist fantasies of the
Marcos regime, which was inclined to impose an invented
homogenous Filipino identity.
The Marcos regime took the nexus of architecture and society
more seriously than any other administration in promoting
the aesthetics of power in built form. The regime’s sonorous
flirtation with monumental, modern architectural imagery
signified the modernizing thrust of the government.
As the state became the new patron of the arts, the First Lady
involved herself in all matters relating to arts and culture.
Imelda Marcos even wrote monographs – Architecture: The
Social Art (1970) and Architecture for the Common Man (1975)
– to instill the role of architecture in building the New Society
and to cement her devotion to architectural history and
theory. Consumed by the power of architecture, she poured
generous logistical assistance to each building project and
personally looked after the progress of construction.
To assert the nativist identity and promote the image of the
nation as a progressive economy in the Third World, the First
Lady invested in monumental brutalist architecture, modern
infrastructure, and resorted to vernacular evocations.
213
 POTOGRAPIYA NOON
AT NGAYON
Nori T. Palarca
Philippine Collegian 1971

Bago napasailalim sa Martial Law ang buong Pilipinas noong

Setyembre 21, 1972, ang Philippine Collegian, ang pahayagan
ng mga mag-aaral ng Pamantasan ng Pilipinas (o Unibersidad
ng Pilipinas), ay kilala na sa pagiging makabayan at sa
malaya nitong pamamahayag. Taong 1971 nang anyayahan
ako ng mga naging Punong Patnugot ng Collegian, sina
Popoy Valencia at Tony Tagamolila, na maging potograpo ng
pahayagan upang manguha ng litrato ng mga pangyayari sa
loob at labas ng UP kampus.

Makalipas ang mahigit 50 taon, mapalad ako na maranasan at

masaksihan ang isang makabuluhang yugto ng kasaysayan
— ang tunggalian ng dalawang pananaw ng pagpapahalaga
sa bayan at sa mga nilalang nito. Tunggalian na nagbigay-
daan sa kamulatan at malawakang pagkilos na iniulat at
sinalaysay ng Philippine Collegian. Higit sa lahat, mapalad
dahil nabigyang-halaga ang mga naging bunga ng hobby
ko noon sa potograpiya — mga litrato o kuha sa Diliman
Commune ng 1971.

Kung ihahambing natin ang mga potograpo noon at ngayon,

sabihin na natin na pareho silang magaling, madiskarte, at
may lehitimong karapatan manguha ng litrato sa kung saan
mang lugar. Ngunit, malaki ang pagkakaiba nila, lalo na kung
bibigyang-pansin ang sumusunod:

Una, iba ang gamit noon. Ang kamera kadalasan ay mga 35

mm Single-Lens Reflex tulad ng Nikon, na gamit ay black
and white o colored film o transparencies na may 20 o 36
exposures sa isang rolyo. Kailangang alam ng potograpo
ang gamit ng ASA rating o speed ng film (maaaring ASA
125 pang-portrait or ASA 400 pang-action), lens aperture,

215
 sa ngayon ay higit na marami ang maaaring kunan, depende
sa laki at dami ng memory card na hawak ng potograpo at
sa nakaantabay na baterya ng camera sa oras na maubusan
ang ginagamit. Ibang-iba na rin ang paraan ng pagkuha ng
litrato. Ang potograpo ngayon ay di na kailangang maging
bihasa sa pangangailangan ng camera upang makabuo ng
tamang litrato, dahil ang camera na mismo ang gumagawa
nito, o ang isang laptop matapos maisalin ang mga
nakunan. Tanging composition na lamang ang aatupagin
Nikon F1, 35mm SLR Camera ng potograpo. Di na rin kailangang magmadali at tumakbo
sa darkroom upang maproseso ang mga nakunan. Maaari
mag-edit ng litrato ang digital camera, at higit sa lahat ay
maaari nitong ipadala ang napiling litrato sa internet upang
tanggapin sa kung saan man ito kailangan. Naililipat ang
files ng nakunan sa pamamagitan ng wifi, Bluetooth, at
Near-Field Communication (NFC).
Darkroom, mula Pinterest
Kodak Tri-x Film

shutter speed, focus at composition upang makakuha

ng tamang litrato. Idagdag pa rito, kailangan ang isang
seryosong potograpo ay may kakayahang iproseso ang
kaniyang mga kuha — mula rolyo ng film, gagawin itong
rolyo ng negatives, pagkatapos ay maaari na itong i-print
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

at maging litrato gamit ang enlarger at photo paper. Ang

buong proseso ay ginagawa sa loob ng darkroom gamit ang
processing tank, mga photographic chemical, mga tray, at
print drier. Kadalasan, inaabot ng isa hanggang dalawang
Memory Card
oras bago maging litrato ang isang rolyo ng film. Halimbawa,
Nikon DSLR Camera
kapag naatasan ka manguha ng litrato sa isang pagkilos,
matapos ang pagkuha ay itatakbo mo ang nagamit na film sa
darkroom, iproseso ito gamit ang mga kemikal, huhugasan
Sa ngayon ay halos lahat ng may cellphone ay marunong
at patutuyuin, bago isasalang sa enlarger at gawing litrato
kumuha ng litrato o video. Malaki ang kakayahan ng mga
na maaari nang ipakita sa patnugot. Kung pagpasiyahan na
cellphone na irekord nang malinaw o nang may maayos na
gamitin ilan sa mga litrato, itatakbo ang mga ito sa imprenta
kalidad, mahahalagang pangyayari, natatanging mga sandali
upang maisali sa pahayagan na ilalabas kinabukasan.
na makatatawag ng pansin o interes, at paminsan-minsan
ay nagagamit upang ituwid ang mga mali at mabigyang-
Sa ngayon ay digital camera na ang gamit, di na kailangan ang
katarungan ang mga naapi. Kadalasan ay naililipat ang mga
film, at tanging kapasidad ng memory card ang magsasabi
litrato o video sa Youtube o Tiktok upang maging bahagi ng
kung gaano karaming litrato ang maaaring kunan. Kung noon
kaalaman ng nakararami.
na film ang gamit ay hanggang 36 shots lang sa isang rolyo,

216 217
 Sa ngayon, kahit
sino ay maaari nang
maging potograpo,
at may tawag pa sa
kanila — vloggers o
influencers at gamit ay
social media. Marami
na sila, at madalas ay
pinagkakakitaan pa ang
kanilang natagpuang
5G Samsung S21
kakayahan.

Rally sa Mendiola Bridge, 1971

Marahil bihira na ang mga potograpo tulad noon. Mga piling
nilalang na handang magpalipas ng gutom kasusunod sa
kinukunan, laging nagmamadali dahil minamadali, matiyaga
sa paghihintay sa tamang sandali pagkuha ng litrato, handang
sumuong sa panganib, laging handa sa di inaasahan, at
tanging pangarap ay maka-scoop na pang-front page na
litrato sa kaniyang pahayagan.

Mabuti at mayroon ng scanner ng negatives ngayon. Maaari

nang gawing litrato ang mga negatives kahit di na dadaan sa
dating proseso sa loob ng darkroom. Narito ang ilan sa mga
kuha na aking nabalikan. Di ito nakaayos tulad ng pagbabalik-
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

tanaw sa mga nangyari higit 50 taon na ang nakalipas.

Student mass action sa harap ng Palma Hall, UP

Philippine Collegian 1971 Staff Meeting Kilos mag-aaral sa Recto Avenue patungo sa Mendiola Bridge

218 219
 Rally ng mga magsasaka sa harap ng Malacanang

1971 UP Student Council sa pamumuno ni Ericson Baculinao

Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Rally sa Plaza Lawton

Double-decker bus sa loob ng kampus

Teach-in sa loob ng barikada sa Diliman

220 221
BIKTIMA, KOOPTED, NAKIBAKA:
ANG KABABAIHAN
SA PANAHON NG
DIKTADURANG MARCOS
Judy M. Taguiwalo, Ph.D., retirado
Unibersidad ng Pilipinas Diliman

Introduksiyon
Sa Oktubre 28, gugunitain natin ang ika-38 taon ng
Pambansang Araw ng Protesta ng Kababaihang Pilipino.
Sa araw na ito noong 1983, nagmartsa ang libo-libong
kababaihan para iprotesta ang asasinasyon ni Ninoy Aquino
at manawagang patalsikin ang diktador sa Malacañang.
Unang rali ito ng kababaihan pagkatapos magdeklara ng
Batas Militar.

Sa susunod na taon, 2022, gugunitain naman natin ang ika-50

taon ng Martial Law sa bayan. Taon din ng eleksiyon ito at ang
kabalintunaan, tumatakbong pangulo ang Junior ng diktador
Marcos at nais ding manatili sa kapangyarihan si Pangulong
Duterte, ang pangulong nagpalibing sa diktador sa Libingan
ng mga Bayani at sumunod sa yapak ni Marcos sa mga isyung
paglabag sa karapatang pantao, korupsiyon, at pagbebenta
sa patrimonya ng bansa.

Sa ganitong konteksto ang talakayan ngayong hapon ay hindi

akademikong talastasan ng mga dalubhasa para busisiin
ang kasaysayan, tiyaking nakapaloob ito sa panuntunan ng
disiplina ng rigor at validity. Mahalaga ang mga ito pero ang
mas mahalaga ay ang kasaysayan bilang may katuturan.

Umaasa ako na ang palihan ngayong araw at noong mga

nakaraang Lunes ay makapag-aambag sa ating kolektibong
pagsisikap na mawakasan ang kasalukuyang tiraniya at
mapigilan ang panunumbalik ng nakaraang tiraniya.

223

Ang daloy ng aking presentasyon:
1. Pagpapakilala sa sarili
2. Ang kilusang kababaihan bago ang Batas Militar
3. Ang Batas Militar at ang kababaihang Pilipino
4. Ang kooptasyon sa kababaihan ng diktadura
5. Ang pakikibaka ng kababaihan
6. Ilang repleksiyon
Pagpapakilala sa Sarili
Namulat ako sa UP Diliman. Siguro ay mga ikalawang batch
ng mga aktibista dahil ang mga tagapagtatag ng SCAUP
noong 1959 at ng Kabataang Makabayan ng 1964 ang nauna
sa amin. Nakalahok ako sa mga makasaysayang pangyayari
bago ang Batas Militar: ang UP General Strike noong 1969,
ang First Quarter Storm of 1970, at ang UP Commune noong
1971. Naging bahagi ako ng makasaysayang daluyong ng
henerasyon ng mga aktibistang pambansa demokratiko
at bumaligtad ang mundo. Sabi nga ng kantang pantasya
na natutuhan ko sa kanayunan: “Ang aking mga pangarap,
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
itinapon ko nang lahat. Ang langit nating mga dukha, tayo
ang gagawa dito sa lupa.”
Nagtapos ako noong 1970 at naging buong-panahong
organisador ng kabataan at kababaihan sa komunidad at
mga eskuwelahan. Nakauwi na ako sa Bacolod bago pa ang
suspension ng writ noong Agosto 1971 at nagpatuloy na mag-
organisa sa mga komunidad sa Negros at Iloilo. Doon na ako
aabutan ng pagbagsak ng Batas Militar.
Dalawampu’t dalawang taon ako nang idineklara ang Martial
Law noong 1972. Dalawampu’t tatlong taon ako nang unang
mahuli noong Hulyo 1973 sa Iloilo, at 24 taon ako nang
tumakas mula sa Ipil Detention Center sa Fort Bonifacio
noong Nobyembre 1, 1974.
Halos 34 taong gulang ako nang muling mahuli noong Enero
28, 1984, apat na buwang buntis. Tatlumpu’t anim na taon
224
ako nang lumaya sa Camp Crame noong Marso 1, 1986. Ang
paglalakbay na ito ng buhay sa kulungan na nag-umpisa
noong 22 anyos at nagtapos noong 36 anyos ay paglalakbay
ng pakikibaka at pagpapanday sa panahon ng diktadurang
Marcos, kapit-bisig ang taumbayang palaban.
Nasalaysay ko na ang dinaanang tortyur na pisikal noong una
akong nahuli: ang dalawang gabing nakahubad na pinaupo
sa yelo, ang water cure na pagbubuhos ng tubig sa ilong at
mukha habang nakahiga at walang-patid ang interogasyon.
Ang aking danas na tortyur bilang bilanggong politikal ay hindi
partikular sa akin. Sa pakikipagkuwentuhan sa mga kapuwa
bilanggong politikal, malalaman ko ang pagiging laganap ng
tortyur at ang iba’t ibang porma nito: pangunguryente sa
mga ari ng kalalakihan, pagbibitin sa kanila nang patiwarik,
paglublob ng ulo sa inodoro na puno ng dumi ng tao, at ang
mga seksuwal na pagmolestiya sa kababaihan.
Anuman ang pagtatangkang ilarawan ng apologists ng
tiraniya na ginintuang panahon ang Batas Militar at smiling
Martial Law ito, pinasisinungalingan ito ng maraming
dokumentasyon ng paglabag sa karapatang pantao. Ayon
sa Amnesty International, mga 70,000 ang ikinulong, 34,000
ang tinortyur,1 at marami ang nasalbeyds.
Ang aking personal na danas ay mahusay na
maikokontektuwalisa sa mga pangyayari kaugnay ng
kababaihan bago ng Batas Militar at sa panahon ng diktadura.
Ang Kilusang Kababaihan Bago
ang Batas Militar
Kasing-aga ng pagkatatag sa Kabataang Makabayan (KM)
noong 1964, mayroon nang pagkilala sa partikular na danas
ng kababaihan bunga ng kasarian at ang partikular na
kontribusyon ng sektor na ito sa pagbabago. Mayroong KM
Women’s Bureau sa Founding Constitution ng KM.
Bago pa ang pagputok ng FQS 1970, marami nang babaeng
kabataang-estudyante at kasapi ng mga aktibistang
organisasyon sa mga unibersidad ang KM at Samahang
1 https://www.amnesty.org/download/Documents/ASA3591392018ENGLISH.pdf
225
 Demokratiko ng Kabataan (SDK), bagama’t ang sororities sa
mga pamantasan ang pangunahing organisasyon ng sektor
na ito. Walang partikular na organisasyong aktibista para
sa kababaihan. Sa pagsigla ng kilusang makabayan noong
late 1960s at sa paglaganap ng aktibismo bunga ng First
Quarter Storm of 1970, ang tatlong-buwang malawakang
protesta laban sa pamahalaang Marcos, dumami ang bilang
ng babaeng aktibista. Noong Abril 1970, sa pulong sa Vinzons
Hall sa UP Diliman ng mga babaeng aktibista mula sa iba’t
ibang makabayang samahan, itinayo ang Malayang Kilusan
ng Bagong Kababaihan (MAKIBAKA) bilang sa panimula, isang
network na naglunsad ng pagkilos sa Ms. Philippines pageant sa
Araneta Coliseum bilang paglalantad nito ng komodipikasyon
ng kababaihan. Matatransporma ang MAKIBAKA bilang isang
pambansa-demokratikong organisasyon para sa kababaihan
noong 1971 at masiglang magbubuo ng chapters sa mga
komunidad at pamantasan, mag-oorganisa ng day care center
sa Sampaloc, at mabubuo ang Mother’s Corps, na samahan
ng mga ina ng mga kabataang MAKIBAKA. Mahalaga ang
paglilinaw ng MAKIBAKA na hindi maihihiwalay ang paglaya
ng kababaihan sa paglaya ng bayan mula sa mga dayuhan,
at ng sambayanan mula sa makauring pagsasamantala at
pang-aapi. Si Lorena Barros ang naging unang Tagapangulo
ng MAKIBAKA . Malinaw na sinulat niya:2
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
“Women comprise more than half of the oppressed Filipino
people and thus share with men a common burden of social and
economic exploitation. In addition to class oppression, however,
women suffer male oppression. This second type of oppression
is justified by a feudal conservatism which relegates women to
the category of domestic chattel, and by a decadent bourgeois
misrepresentation of women as mere pleasurable objects.
…Notwithstanding this doubly oppressive condition, however,
women comprise one of the most conservative sectors of
Philippine society.
Third, the liberation of women will not be a boon granted to them
by their male liberators; women must seize their freedom, women
must fight for it, must smash their prison walls themselves.
Otherwise, they will once more be beholden to men, captive to
2 Ma Lorena Barros. “Liberated Women:” in The Business Viewpoint, Sixth Issue, Vol. III,
No. 2, 2nd semester 1970-71.UP College of Business Administration: 65
226
a new set of obligations. Moreover, as Frantz Fanon has argued
so well, it is only action, usually violent action which is liberating”
(ibid: 66-67).
Mga pambansa-demokratikong kababaihang aktibista ang
nagplano at naglunsad ng kauna-unahang paggunita ng
International Women’s Day sa Pilipinas noong Marso 1971
sa paglunsad nito ng “Martsa ng Kababaihan Laban sa
Kahirapan” mula Plaza Bustillos tungong Mendiola dala-dala
ang mga walang-lamang kaldero. Bahagi ako ng martsa
bilang Tagapangulo ng SDK Women’s Organizing Committee.
Ang pinakaunang nakarekord na komemorasyon ng Marso 8
ay ang isang indoor forum noong 1934 na inorganisa ng Liga
ng Kababaihang Pilipino, isang organisasyong kabalikat ng
militanteng unyonismo sa panahon ng paghaharing kolonyal
ng mga Amerikano.
Sa pag-organisa namin ng MAKIBAKA sa Iloilo bago ang Martial
Law, pinuntahan namin ang Pototan, ang bayan ng guro
at naging heneral ng Rebolusyon laban sa Kastila, si Teresa
Magbanua, para parangalan ang kaniyang kabayanihan. Sa
pagkaalala ko, bunga ng ganitong pagsisikap, ipinangalan kay
Heneral Isay ang pangunahing lansangan ng bayan.
Ang deklarasyon ng Batas Militar noong Setyembre 21,
1972 ay pansamantalang nagtuldok sa hayag na kilusang
MAKABAYAN sa kalunsuran. Idineklara ang mga progresibong
organisasyon, kabilang na ang MAKIBAKA, na ilegal;
pinagdadakip ang mga kasapi nito. Maraming nagdesisyong
magtungong underground para maging bahagi ng mga lihim
na organisasyon at magpatuloy sa ibang anyo ng pakikibaka.
Ang Kababaihan sa Panahon ng Batas Militar
Ang deklarasyon ni Ferdinand Marcos ng Batas Militar
ay pakana para sugpuin ang mga kaaway sa politika at
ekonomiya, magkamal ng yaman, at makapanatili sa puwesto.
Magtatapos ang ikalawang termino ni Marcos sa 1973
batay sa 1935 na Saligang Batas na nagtakda ng maksimum
na dalawang termino ng tig-aapat na taon sa Pangulo ng
Pilipinas. Nahalal si Marcos ng 1965 at muli noong 1969.
227
 Sa pagdeklara ng Batas Militar noong Setyembre 21, nanatili
sa puwesto ang pamilyang Marcos hanggang Pebrero 25,
1986 nang pinatalsik sila ng lakas ng sambayanan, ang People
Power o EDSA 1.
Sa mahigit na 21 taon sa kapangyarihan, halos 14 taon dito ay
bilang diktador, nagkamal ang Marcoses ng tinatayang US$ 10-
15B, pagkulong sa libo-libo, pagpatay sa hindi baba sa 3,000
kabilang na ang maraming kababaihan, desaparecidos, at ang
malawakang paglabag sa mga karapatan sa pamamahayag,
pagtitipon, at pag-oorganisa.
Ang Kababaihan Bilang Biktima
Ang pang-ekonomiyang programa ng diktadurang Marcos
ay tinawag na export-oriented, import dependent, at debt
driven. Sa ngalan ng “Green Revolution,” tinransporma
ang tradisyonal na pagsasaka sa agrikulturang nakasalalay
sa mga kemikal na pestisidyo at pataba. Tumaas ang ani
ng palay pero tumaas din ang gastos ng mga magsasaka.
Masahol pa, naapektuhan ang kalikasan, nawalan ng
makakaing mga isda sa mga sakahan, at apektado ang
kalusugan ng mga pamilyang magbubukid. Kababaihan
din ang pinakamaraming manggagawa sa mga export
processing zone, na binukas sa mga dayuhang empresa
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
para sa murang upa, murang paggawa, at malalaking tax
break. Inumpisahan ang labor export bilang, ayon sa kanila,
ay pansamantalang solusyon sa kawalan ng trabaho sa
bansa. Alam natin na hanggang ngayon ay nagpapatuloy
ito at parami nang paraming kababaihan ang nagiging
migrante sa mga trabaho na kadalasan ay nabibiktima ng
abusong seksuwal, at sa ilang pagkakataon, pagpatay. At sa
paglobo ng dayuhang utang mula sa US$ 460 milyon tungo
sa US$19.3 bilyon, naging pambayad-utang ang kababaihan
bilang OFWs at murang lakas paggawa sa export processing
zones. Naging biktima rin ang mga maralitang komunidad
na winalis o dinimolis para tayuan ng “development projects”
na dayuhan o maykaya ang nakinabang.
Lalong lumakas ang kultura ng komodipikasyon ng
kababaihan. Ang paid ad ng pamahalaang Marcos sa New York
Times ay larawan ng magagandang Filipina na may come on na
228
“There’s More Like Her in the Philippines.” Nagkaroon ng sex
tourism kung saan inengganyo ang mga grupo ng dayuhang
“turista,” kadalasan mula Japan, para sa mga paghahain ng
prostituted women sa kanila.
Ang mga unibersidad ay hinigpitan. Pinagbawal ang mga
organisasyon tulad ng student council at campus papers. Ang
mga public school teacher, na karamihan ay kababaihan, ay
kailangang sumunod sa kurikulum na nagdadakila sa Batas
Militar at sila at ang kanilang mga estudyante ay puwersadong
maging bahagi ng mga nakaabang sa kalye para tanggapin
ang bisita ng mga Marcos.
Maraming kababaihan ang naging biktima ng state violence:
ilegal na pag-aresto at pagkakulong, tortyur, panggagahasa,
sapilitang pagkawala, at pagpatay habang nasa kustodiya ng
mga militar.
Ang Kooptasyon sa Kababaihan ng Diktadura
Si Imelda Marcos ang mukha ng kababaihang nasa poder sa
panahon ng diktadura. Bukod sa pagiging First Lady, siya ay
naging Minister of Human Settlements (1976-1986), Governor
ng Metro Manila (1975-1986), at miyembro pa ng Parliament.
Ano man ang opisyal na designasyon, malinaw na hindi
problema ang pera sa kaniya, na makikita sa mga biyahe sa
ibang bansa, pag-shopping sa mga high-end store sa New
York, London, at Paris, pag-jet in ng mga kaibigang sosyal
mula Hollywood, at pagkakaroon ng magagarang bahay sa
Amerika at paintings ng masters.
Sa pagdeklara ng United Nations sa 1975 bilang International
Year of Women, sinunggaban ito ni Imelda para ihapag ang
sarili bilang tagapagtaguyod sa kagalingan ng kababaihan.
Pinamunuan niya ang delegasyon ng Pilipinas sa Mexico3 at
pagbalik ay itinatag ang National Commission on the Role
of Filipino Women (NCRFW), na ngayon ay ang National
3 Imelda Marcos of the Philippines and her corps of silken butterflies; the U.S. delegation,
carefully dressed in styles ranging from Lord & Taylor to Peck & Peck; Women of the
World report: https://www.foreignaffairs.com/articles/1975-10-01/women-world-
report-mexico-city
229
 Commission on Women. Ang pagkatatag ay sa bisa ng
decree ng diktador, PD 63. Ang anekdota, role ang ginamit
sa pangalan, sa halip na status, na siyang ginawa sa ibang
bansa dahil, ayon kay Imelda, walang problema sa katayuan
(status) sa lipunan ang kababaihang Pilipino; ang kailangan
lamang ay linawin ang kanilang papel (role). Itinalagang
Chair si Imelda Marcos at ang pangunahing layunin ay ang
integrasyon ng kababaihang Pilipino sa mga programang
pangkaunlaran ng diktador.
Hanggang sa ngayon, hindi nililinaw ang naging papel
ng NCRFW sa pagbigay-lehitimasyon sa diktadura at
ang paggamit nito ng mga Marcos para mamobilisa ang
kababaihan para sa mga programa ng diktadura.
Ganito ang paglilinaw sa pagtatag ng NCRFW sa kasalukuyang
website nito:
NCRFW – “The PCW was first established on January 7, 1975 upon
the passing of Presidential Decree No. 633. The PCW acted as the
main consultant of the President regarding matters concerning
the welfare of women in the country.
NCRFW’s work during its first decade was influenced by Women
and Development framework vis-à-vis the UN Global Program for
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Action. It focused on the improvement of women’s welfare and on
programs and projects for women being left out of development
on account of their lack of education, training, credit and low self-
esteem.” (https://pcw.gov.ph/ferdinand-marcos/)
Ang suporta ng NCRFW ay pangunahing nagmula sa
tradisyonal na organisasyon ng kababaihan na ang kasapian
ay mula sa elite at educated middle class, ang Civic Assembly of
Women in the Philippines (CAWP). Para magkaroon ng tipong
suporta mula sa maralitang mga komunidad sa lungsod at
sa nayon, itinayo ang Balikatan sa Kaunlaran (BSK) na ang
Pambansang Tagapangulo ay si Imelda Marcos mismo. Mga
proyektong sosyo-ekonomiko, pig dispersal, food processing,
at mga katulad nito ang inilunsad. Mga politikong babae at
mga asawa ng mga lalaking politiko sa probinsiya, lungsod,
at bayan ang nasa pamunuan ng BSK. Tulad ito ng Kabataang
230
Barangay, na nilikha sa bisa ng utos ng diktador Marcos sa PD
684 noong Marso 15, 1975, at na ang anak na si Imee Marcos;
na ang layunin ay magabayan ang kabataan sa “guiding
philosophies of the New Society.”
Ganito naman ang paglilinaw sa website ng PCW tungkol
sa Balikatan sa Kaunlaran (https://pcw.gov.ph/ferdinand-
marcos/): “Focused on health and nutrition to community
cleanliness, food production, education and literacy, Balikatan’s
claimed membership was said to be close to 3 million, which
was organized to around 132 provincial and city councils.”
Sa ngayon, nanatili ang BSK bilang isang non-government
organization at may ganitong katangian:
Balikatan sa Kaunlaran National Foundation is a Philippine non-
government organization that provides a nationwide, formal
institutional medium of assistance for the development of
women, men and youth of the country. It cooperates with private
and public sectors for the initiation, implementation, sponsorship,
assistance and financing of action programs, studies, researchers
and facilities for activities concerned with the development of
Filipino people and their fuller integration in the total development
efforts of our nation (https://www.facebook.com/Balikatan-Sa-
Kaunlaran-National-Foundation-Inc-120495371353000/).
Hindi nito binabanggit ang kasaysayan ng pagkatatag niya sa
panahon ng diktadurang Marcos.
Isa pang organisasyong kababaihang itinayo sa kasagsagan
ng Batas Militar kung kailan ipinagbabawal ang hindi
government-sanctioned organizations ay ang Katipunan
ng Bagong Pilipina o KBP. Resulta ang pagkatatag nito ng
“political settlement” sa pagitan ng lumang Partido Komunista
ng Pilipinas (PKP) at ng diktador na si Marcos:
“Under this atmosphere, the party cautiously entered into
negotiations initiated by Marcos for a political settlement to allow
the party to legally exist and continue its communist advocacy.
231
 In November 1974, as a result of the negotiations, the PKP
entered into a political settlement under which it renounced
the armed struggle, dissolved the HMB and surrendered HMB
weapons. The government in turn recognized the legal existence
of the party, extended amnesty to party and HMB members,
released party and HMB political prisoners, gave recognition to
HUKBALAHAP veterans, and expanded agrarian reform in party-
influenced areas. Aside from formalizing its renunciation of
the armed struggle (which the party, even a decade earlier, had
already deemed futile as a way of gaining political power), the
political settlement of 1974 did not prevent or stop the party from
criticizing the pro-imperialist positions of the Marcos regime.
The political settlement left the PKP free to organize among the
masses, and by 1975, new legal sectoral mass organizations
were formed to take the place of those declared illegal with the
imposition of Martial Law.”4
Ang Katipunan ng Bagong Pilipina (KABAPA) ay binanggit sa
isang pagtalakay sa kasaysayan ng partisipasyon politikal ng
kababaihan at malinaw na iniugnay ito sa PKP nang itinayo
noong Marso 8, 1975 na may panimulang kasapi na 2000
kababaihan ng kanayunan. Hindi nito tinukoy ang kasaysayan
ng KABAPA kaugnay ng diktadurang Marcos.
Sa kasalukuyan, may ganitong pagpapakilala sa KABAPA:
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
“Ang Katipunan ng Bagong Pilipinas (KABAPA) ay itinatag noong
8 Marso 1975 ng mga babaeng naging aktibo sa samahang
Hukbong Bayan Laban sa mga Hapon o HUKBALAHAP. Ito ay
binuo sa kainitan ng pag-aaklas at aktibismo laban sa diktatura
at Batas Militar, at kapanabayan ang ilang organisasyon ng
kababaihan.
Ang konstitusyon nito ay tumutukoy sa mga usaping pambansa,
pagkakapantay-pantay ng karapatan ng babae at lalaki, kaunlaran,
kapayapaan, kalayaan, at kaligayahan ng kabataan. Binigyang-
diin ng nasabing konstitusyon ang usaping pangkapayapaan
4 Source: Short History of the Partido Komunista ng Pilipinas​​(PKP-1930, the Philippine
Communist Party): https://www.marxists.org/history/philippines/pkp-1930/2018/
short-history.htm
232
at kampanya sa pagpapaalis ng mga base militar ng Estados
Unidos sa Pilipinas, pagtanggal ng mga armamentong nuklear,
paghadlang sa kolonyalismo, panghihimasok ng mga dayuhan, at
deskriminasyon batay sa relihiyon, lahi, at nasyon.
Ang KABAPA ay nagsasagawa rin ng mga protesta sa kalye tungkol
sa mga usaping pambansa na ang tema ay may kaugnayan sa
repormang pang-agraryo, pagpigil sa pangungutang, pagsusulong
ng industriyalisasyon, at makatarungang pamamahagi ng
kayamanan.” (https://fil.wikipilipinas.org/view/Katipunan_ng_
Bagong_Pilipina)
O ganito:
“But feminist ferment occurred in other political formations as
well. The Katipunan ng Bagong Pilipina (KABAPA) was founded
in 1975 by women who were active in the HUKBALAHAP and in
subsequent peasant-based formations. KABAPA’s constitution
has the flavor of Third World feminism…” (https://library.fes.de/
pdf-files/bueros/philippinen/14072.pdf)
Ang Kilusang Kababaihang Anti-Diktadura
Marami-raming dokumentasyon sa kilusang kababaihan
sa panahon ng diktadura. Karamihan sa mga ito ay ang
pagsalaysay ng mga kuwento ng mga organisasyon ng
kababaihan sa kalunsuran (laluna sa Kamaynilaan) bilang
tulak na rin ng mga pandaigdigang aktibidad kaugnay ng
International Decade of Women na nag-umpisa noong 1975
at magtatapos noong 1985 sa Mexico (1975), Copenhagen
(1980), at Nairobi (1985). Kabilang rito ang Pilipina (1981),
Center for Women’s Resources (1982), at Kalayaan (1983).
Ngunit aktibo na ang kababaihan bilang bahagi ng labang anti-
diktadura bago pa man ang International Decade of Women.
Nang ideklara ang Batas Militar, nagpatuloy ang mga
kasapi ng MAKIBAKA sa underground sa kanayunan man
o sa kalunsuran. Sa karanasan ko bilang organisador ng
kababaihang magbubukid sa kanayunan, wala kaming
kaalam-alam sa UN International Year of Women o UN
233
 Decade of Women noong 1975 at noong 1976-1985, pero
ginunita namin ang Pandaigdigang Araw ng Kababaihan
sa mga pulong-masa sa baryo at sa pagtalakay sa
pangangailangan ng kababaihang mag-organisa at kumilos
laban sa pagsasamantala sa mga magsasaka at laban sa
diktadura. Mahalagang organisasyon din ang samahan
ng kababaihang magsasaka na ang proyekto ay suyuan o
bayanihan para magkaroon ng komunal na hardin ng gulay
o herbal medicine at harapin ang isyu ng pambubugbog ng
mga lalaki sa asawa. Nagkaroon din ng mga programang
literasi at simpleng paunang lunas at sanitasyon lalo na sa
mga lugar ng mga katutubo na hindi abot ng mga paaralan
at serbisyong pangkalusugan.
Aktibo rin ang mga taong simbahan, kabilang na ang mga
madre at mga babaeng kasapi ng mga protestanteng
simbahan, sa pagpapalaganap ng mga tamang balita sa
gitna ng mga ipinakalat na disimpormasyon ng media na
kontrolado ng pamahalaan. Aktibo rin ang kanilang suporta
sa mga manggagawa na namalas sa welga ng manggagawa
ng La Tondeña noong 1975.
Nasa unahan din ang kababaihang katutubo ng Cordillera
sa paglaban sa proyektong Chico River Dam noong 1976.
Kuwento ni Leticia Bula-at, ngayon ay 70, 28 taong gulang
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
siya na balo na may dalawang anak nang nagkaisa ang
kababaihan ng kaniyang tribo na wasakin ang tolda ng mga
army engineer na bahagi ng pagtatayo ng dam.5
Ang pagkakaisa ng kababaihan sa kanilang komunidad
at ang kanilang katapangan para labanan ang proyekto
ng diktadurang magwawasak sa kanilang lupang ninuno,
sa kanilang kabuhayan, kultura at buhay, ay malinaw sa
kuwento ni Mother Letty, ang tawag sa kaniya ng mga
aktibista ng Cordillera:
At another time, during the height of the struggle, women tried to
prevent the entry of a truck that was bringing in more construction
materials. We laid down in the road so that the trucks would not
5 Leticia Bula-at of Innabuyog. “Indigenous Women’s Struggles: The Chico Dam Project
and the Kalinga Women” (Translated and Edited by Bernice See). Presented at the NGO
Forum of the Fourth World Conference on Women 1995.
234
be able to pass. When they tried to bring the materials down from
the truck, others tried to physically struggle with the men - the
men were becoming more aggressive - many among us were hurt
- we cried but at the same time we fought back and kicked them.
All the women who were there did what they thought was best
to prevent any move by the men to construct the dam or set up
their tents. In desperation - one woman removed her clothes -
others followed. One lactating mother had to squeeze out milk
from her breast to prevent a soldier from getting near her. But
the men had guns, so they were able to take many of my elders,
sisters and brothers to the barracks where they were detained.
After a few days, our leaders were brought to a detention center
in Manila.6
Noong 1987, isang taon pagkatapos mapatalsik ang diktador,
doon pa lang pormal na isinantabi ang Chico River Dam
Project. Salamat sa militansiya ng mga taga-Cordillera!
Nagkaroon ng panibagong sigla ang pag-organisa sa
kababaihan pagkatapos ang asasinasyon ni Ninoy Aquino
noong Agosto 21, 1983. Lumitaw ang mga organisasyon ng
kababaihang maykaya tulad ng Alliance of Women for Action
and Reconciliation (AWARE), the Concerned Women of the
Philippines (CWP), the Women for the Ouster of Marcos and
Boycott (WOMB), at mga organisasyon ng mga nagsipagtapos
sa mga exclusive girls’ school tulad ng Maria (para sa galing
sa Assumption), Kulasa (para sa galing sa St. Scholastica’s
College), Katipunera (para sa mga taga-Maryknoll, ngayon
ay Miriam), at Teresang Makabayan (galing sa mga taga-
St. Theresa’s College), Spirit of Mendiola (Holy Ghost), at
Josephines for Justice (St. Joseph).
Mahalaga rin ang naging papel ng Women in Media Now,
samahan ng mga manunulat, at broadcasters. Kabilang dito
sina Ceres Doyo, Sylvia Mayuga, Lorna Tirol, Paulynn Sicam,
Jo-Ann Maglipon, Sheila Coronel, Marra Lanot, Rochit Tanedo,
Marites Vitug, Arlene Babst, at Ninez Cacho.
Ang kababaihang anakpawis ay kinatawan ng organisasyon
ng mga maralitang tagalungsod, ang SAMAKANA, at ng mga
6 Ibid
235
 manggagawa, ang Kilusan ng Manggagawang Kababaihan.
Magsasama-sama ang iba’t ibang organisasyon ng kababaihan
at ng mga indibidwal galing sa lahat ng uri at saray na kontra-
diktadura sa Pambansang Araw ng Protesta ng Kababaihang
Pilipino noong Oktubre 28, 1983. Mula sa martsang ito ay
maitatayo ang GABRIELA, ang General Assembly Binding
Women for Reforms, Integrity, Equality, Leadership and Action
noong Marso 1984. Pagwakas sa paglabag sa karapatang
pantao, katarungan para sa mga pinaslang, katarungang
panlipunan, at pagkakapantay ng kasarian ang pangunahing
mga panawagan ng kilusang kababaihan.
Ilang Repleksiyon
1. Correct historical revisionism: silence or distortion
ng papel ng ilang organisasyong kababaihang nag-
collude sa diktadurang Marcos.
2. Pagpapatuloy sa pag-aaral sa nangyari sa mga
organisasyong nabuo noong Batas Militar. Bakit
nakapagpanatili ang iba? Bakit nawala ang iba?
Ano ang mga salik sa sustainability nito?
3. Pag-uugnay sa mga nangyari sa nakaraan sa
kasalukuyan. Ang panunumbalik ni Marcos, ang
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
mga programa at patakaran ni Duterte kaugnay
ng mga katutubo, human rights, cronyism at
corruption, at soberaniya.
236
SA PUSOD NG TUNDO: ANG
LABAN NG BAYAN AY LABAN
NG KABABAIHAN (1970-1984)
Nancy A. Kimuell-Gabriel, Ph.D.
Unibersidad ng Pilipinas Diliman
Ang aking pagbabahagi ay nakatuon partikular sa karanasan
ng mga kababaihang taga-Tundo. Sa panahong pinag-
uusapan, maliban sa inisyal na pagtatangka ng pag-oorganisa
ng Malayang Kilusan ng Bagong Kababaihan (MAKIBAKA)
noong 1971 gaya ng nabanggit ni Prof. Judy Taguiwalo, walang
sumunod na iba pang organisasyong pangkababaihan sa
Tundo. Maagang mapupugto ng deklarasyon ng Batas Militar
ang MAKIBAKA at maraming direksiyon ng pag-oorganisa ang
mapupuntahan ng mga taga-umpisa ng organisasyon. Isa
ang Tundo sa makikilusan ng MAKIBAKA sa maagang yugto.
Makapagtatayo sila roon ng Daycare Center at makapag-
oorganisa ng Mother Corps sa Tundo at sa San Andres Bukid
(Corpuz 2003).
Pagkatapos noon, ang susunod na gawaing pag-oorganisa
sa komunidad ng Tundo ay pinagsasaluhan at magkatuwang
na isinusulong ng kababaihan at kalalakihan. Walang
partikular na pormasyon para sa kababaihan noon. Sa aking
pakikipanayam sa mga namumunong kasapi noon sa Tundo,
mahihiwatigan na ang pinag-uusapan at konsentrasyon ng
mga pagpupunyagi noon ay kilusan para sa lupa at kabahayan,
bagaman makikita rin na may namumuong mga tensiyon sa
pagitan ng kani-kanilang mga asawa, kapartner, o karelasyon
habang isinusulong nila ang kanilang mga gawain.
Ang Kapookan ng Tundo
Tundo ang bumubuo sa una at ikalawang distrito ng Maynila.
Ito’y nasa hilagang kanluran ng siyudad at nakaharap sa
237
 Dagat ng Maynila; katabi nito sa hilaga ang Malabon at
Navotas. Sa silangan, kanugnog ito ng Sta. Cruz at Quiapo;
sa timog, may hangganan ito sa Binondo. Ang unang distrito
ng Tundo ang “lumang Tundo” at ang ikalawang distrito ang
pook ng Gagalangin. Ang Distrito 1 ang orihinal na Tundo,
ang nakaharap sa Dagat ng Maynila, ang daungan ng mga
barkong pangalakal at baybaying-pasyalan ng mga taga-
Tundo. Ito ang pook ng negosyo, kalakalan, palengke, at
industriya. Naririto ang Piyer, Tutuban, mga palengke ng
Divisoria, at Simbahan ng Sto. Niño. Kilala ito sa kasaysayan
bilang “working class” district ng Tundo.
Ang unang distrito ang lunan ng pinakamaralitang sektor sa
Tundo. Naririto ang Smokey Mountain na kilalang bundok
ng basura na ginawang tirahan din ng mga tao. Ang
Tondo Foreshore Area (TFA) naman ang bahagi ng Dagat
ng Maynila na tinabunan ng lupa, hindi para ipamigay sa
mga maralitang taga-Tundo kung hindi para patayuan ng
mga internasyonal na daungan at pantalan para magamit
sa export-oriented, import-dependent na ekonomiya. Isa
itong ekonomiyang nagluluwas ng hilaw na materyales at
nakasalig sa importasyon ng mga yaring produkto. Matakaw
ang ekonomiyang ito sa paggawa ng daan, tulay, paliparan,
at daungan. Kasama sa kailangang idebelop dito noon ang
internasyonal na daungan sa North Harbor at pantalan ng
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
isda sa Navotas. Ang Tondo Foreshore Area ay binubuo ng
Parola (Slip 0 noon), Kagitingan, Luzviminda, Dulo Puting
Bato, Baryo Magsaysay, Bangkusay, Port Area, at Smokey
Mountain (tinatawag nang Permanent Housing na ngayon
o Barangay 129), ang pinakakilalang balwarte ng mahihirap
sa Tundo.
Kung may ganap na halimbawa ng kabiguan ng “kaunlaran ng
Bagong Lipunan” ni Pang. Ferdinand Marcos, maihahalimbawa
natin ang Tundo. Tundo ang patotoo na hindi nalutas ang
pinakamalawak na nagpapahirap sa mga Pilipino sa lungsod
at kanayunan: ang kawalan ng lupa na nagpapahirap sa 82%
ng pamilyang magsasaka (Ofreneo 1987). Dahil sa kahirapang
ito, tuloy-tuloy ang pandarayuhan sa lungsod at pagsikip ng
Tundo, ang kanlungan ng mga kababayang galing sa iba’t
ibang probinsiya lalo na sa Kabisayaan.
238
Ang mga nandayuhan sa Tundo ay kalimitang pumapasok
sa pagkakatulong, pagtitinda, pagtatalop ng bawang,
pagkakargador, pagmamaneho, pagmemekaniko, at
pamamasura. Ang mga “bagong kasanayan” na natutuhan ng
mga babae sa larangan ng pagkakatulong ay pamamalengke,
pag-aayos ng mesang panghandaan, pamamalantsa ng
barong at amerikana, mga kasanayang ekstensiyon ng
domestikong gawain. Ang kababaihang nagtrabaho sa
maliliit na pabrika ay pinahirapan naman ng mas mababang
sahod, mapanganib na kondisyon sa paggawa, at sistemang
pakyawan na kadalasang moda ng pagpapatrabaho at
bayaran na nagsasamantala sa lakas-paggawa ng buong
pamilya, bata, at matanda.
Ang Tundo Bago Ideklara ang Batas Militar
Puntahan natin ang pinakamahirap na bahagi ng lunan. Ito
ang Smokey Mountain o Permanent Housing at ang Tondo
Foreshore Area (TFA). Isang daan lang ang humahati sa
pagitan ng Barangay 129 at Tondo Foreshore Area. Ganito nila
inilalarawan ang Smokey Mountain at TFA noon: talahiban,
nakalubog sa tubig. Wala silang gripo ni kuryente sa simula.
Nagsimula ang pagdagsa ng mga taga-probinsiya sa Maynila
sa dekada ‘50-‘60 (Pascual 1966; Hart 1971; Perez 1983).
Karamihan sa kanila ay mga lalaki na naghahanap ng mga
lupaing maaaring mapagtamnan at linangin. Subalit sa mga
taong 1960-70, nahigitan na ang kalalakihang lumuluwas
mula sa probinsiya patungong Maynila na binansagan ding
“peminisasyon” ng internal na migrasyon. Sa bawat 88.8 lalaki
na dumadayo sa siyudad, may 100 babae ang katapat nitong
dumadayo para humanap ng trabaho (Hart 1971). Noong
1968, halos 57.5% ng dukha sa buong Maynila ay galing sa
Tundo (Caoli 1988). Panahon din ito ng tinatawag na gang war,
panaan, lusuban, at rayutan sa Tundo.
Ilan sa namuno o aktibong kasapi noon sa Zone One Tondo
Organization (ZOTO) na nakapanayam ko ay sina Trinidad “Ka
Trining” G. Herrera, Leona “Nanay Leleng” B. Zarzuela, Felicitas
“Nanay Feling” G. Guazon, Lydia “Ka Ela” A. Ela, at Salome
“Nanay Mary” Degollacion. Sila ang may malalaking mga
kuwento sa buhay at pagpupunyagi noon sa Tundo. Produkto
239
 sila ng migrasyon at aangkinin nila ang Tundo bilang mga bago
nilang tahanan. Dito na sila magdadalaga, magkakaasawa,
magkakaanak, at tatanda. Alam na nila ang likaw ng bituka
ng lugar at aangkinin na nila ang pagiging mga Tundenya.
Karamihan ay galing sa Kabisayaan, uring magsasaka, at
mala-manggagawa sa kanayunan. Lumuwas sila pangunahin
dahil mahirap ang buhay sa probinsiya at wala silang lupa.
Gusto nilang mabago ang kanilang sitwasyon. Gusto nilang
kumita at makatulong sa pamilya. Gusto nilang makapag-
aral. Gusto nilang makapagkarera at makapagtrabaho. Sa
pagkukuwentuhan, nakikita nila na “stepping stone” ang
Maynila papuntang Amerika para maging katulong. Karamihan
sa mga lumuluwas noon ay pumapasok sa pagiging katulong.
Dumanas sila ng diskriminasyon, nasasabihan na “taeng-pusa
ang mga Bisaya” na ipinahihiwatig na mabaho sila; at “sisiw
lang ang donselya” na tila sinasabing “pakawala sila” o hindi na
“virgin.” Ang iba ay may pagtinging gumaganda at pumuputi
ang mga kababayan nilang napupunta sa Maynila at nagsisilbi
itong pang-engganyo sa kanila.
Pagdating nila sa Tundo, karamihan ay pumasok ng pagiging
katulong; PHP 15 ang suweldo noon; naglalabandera;
nagtitinda sa palengke ng Divisoria, sa bangketa, piyer,
barko, at kariton; nagtitinda ng bawang, popcorn, at
sweepstakes ticket; nagtitinda at naglalako ng kakanin;
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
kaswal na manggagawa sa pabrika. Nandoon ang mga
pagawaang La Tondeña, ang Alaska, at Procter and Gamble.
Ang iba ay nasa pamilya ng matansero, naglilinis ng bituka sa
matadero; namamasura sa Smokey Mountain o tambakera;
nagtatrabaho sa umbuyan bilang tagaluto at tindera ng mga
tinapa; nagsisilbi sa maliliit na kantina sa piyer; namumulot
ng mga nalalaglag na saging at gulay sa Divisoria para ibenta;
tagabantay sa peryahan; manggagawa sa pagawaan ng
brush ng pintura, o kaya at bayarang modelo sila sa ngiping
ginagawa ng mga estudyante sa dentistry.
Paano ba maging mahirap sa kuwento ng mga babae sa
Tundo? Ayon sa kanila, hindi puwedeng kumain nang walang
kulambo dahil masyadong maraming langaw; natutulog
katabi ng mga gumagapang na uod; ang pangungubeta ay
tusok-tusok lang; ang tapunan ng basura ay tapunan din ng
aborted fetus. Ang Smokey Mountain ay tahanan ng mga
240
timawa at ang Divisoria ay hapag ng maralita. Ang talamak
na kahirapan at kawalan ng tahanan ang dahilan kung bakit
sila bukas na bukas sa kilusan kontra-demolisyon.
Nang dumalaw si Pope Paul VI sa Baryo Magsaysay noong
Nobyembre 1970, nagrali sila at nakipagdayalog kay Pope
Paul VI para basbasan ang kanilang pakikibaka sa lupa, na
labis na ikinapahiya ng Cardinal ng Maynila at nagtulak dito
na mangako na maglulunsad ito ng maramihang proyektong
pabahay para sa lugar ng Tundo. Dito rin napahiya ang dating
Unang Ginang Imelda Romualdez Marcos. Sa mga panahong
ito, umiiral ang Samahan ng mga magkakapitbahay at ang
pagbubuklod nila ay patungong Zone One Temporary Tondo
Organization (ZOTTO 1970), na kapagdaka ay naging Zone
One Tondo Organization (ZOTO 1971). Si Trining Herrera ang
naging Tagapangulo ng ZOTO.
Ang Deklarasyon ng Batas Militar, 1972
Idineklara ni Pangulong Marcos ang Batas Militar noong
Setyembre 21, 1972 sa pamamagitan ng Proclamation 1081.
Ipinaalam naman niya ito sa mamamayan noong Setyembre
23. Sinuspinde niya ang writ of habeas corpus. Nilusaw niya
ang opisina ng bise-presidente at ipinasara ang Kongreso at
Senado. Binalasa ang Korte Suprema; naglagay ng curfew
mula alas-12 n.g. hanggang alas-4 n.u. Sinupil ang mga
demokratikong karapatan; ipinagbawal ang mga unyon,
organisasyon, ang mga konsehong pangmag-aaral, at iba
pang samahang pangmasa. Sinekwester ang ari-arian ng
mayayamang kalaban sa politika at ipinaaresto ang mga
kilalang lider ng oposisyon tulad nina Ninoy Aquino, Pepe
Diokno, Lorenzo Tañada, Nene Pimentel, Teofisto Guingona, Soc
Rodrigo, Charito Planas (na isa ring Tundenya), Napoleon Rama,
Ernesto Rondon, at marami pang iba. Ipinasara ni Marcos ang
mga pribadong midya saka isa-isang ipinasa ito sa kaniyang
mga kroni. Naglabas siya ng mga libo-libong dekreto at special
orders para patibayin ang legal na balangkas ng walang-taning
niyang paghahari at pamamahalang militar. Sinona ang mga
komunidad ng maralita at pinagdadampot ang mga kriminal
pati ang pinaghihinalaang mga aktibista at oposisyon. Naghari
ang sindak at katahimikan sa Tundo (Kimuell-Gabriel 2013).
241

Ang Laban Para sa Lupa at Pabahay
Ang malakas na kilusan ng mga maralita ang naging sentro
ng atake ng Batas Militar sa Tundo. Ang laban para sa lupa
at pabahay ay pinangunahan ng ZOTO noong 1970-1982. Isa
itong organisasyon na bumubuklod sa mga dating asosasyon
ng magkakapitbahay na talagang nakipaglaban para sa lupa
at pabahay ng mga maralita sa Tundo. Hindi ito binubuo
lang ng mga babae o hindi ito maituturing na organisasyong
pangkababaihan, bagaman mahigit kalahati sa kasapian ng
ZOTO ay kababaihan. Sa panahong aking ibabahagi, kaakibat
ng pakikibaka ng ZOTO para sa lupa at kabahayan ay ang
maigting na pakikibakang pang-ekonomiya at pampolitika
rin. Habang may laban sa lupa at pabahay, pagdating ng
1975, puputok naman ang kauna-unahang welga sa ilalim
ng Batas Militar. Ito ang welga ng La Tondeña noong 1975
na babansagang “ang welgang bumasag sa katahimikan
ng Batas Militar.” Pagkatapos, patungong 1978, dahil may
presyur na kay Marcos na ibalik sa demokratikong kaparaanan
ang pamumuno sa Pilipinas, o iyong tinatawag na presyur
para sa “normalisasyon” (ng sitwasyon at pamamahala),
magpapatawag siya ng eleksiyon ng Interim Batasang
Pambansa (IBP) noong 1978.
Alam nating napakalapit lang ng Mendiola sa Tundo. May
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
kawikaan tayong kung napakalapit mo lang sa kusina ay
ikaw ang unang mabibiyayaan. Sa kasong ito, ang Tundo ang
maaaring unang makatitikim ng tinatawag na development
projects. Maaalala ninyo rito, idurugtong ko rin ito sa lektyur
ni Executive Director ng IBON Foundation Sonny Africa sa
kalagayang pang-ekonomiya sa panahon ng Batas Militar
at saka ni Prof. Gerard Lico tungkol sa arkitektura, iyong
pinamagatan niyang “Edifice complex,” ang tanong ay:
maunlad nga ba ang buhay ng mamamayan sa panahon
ng Batas Militar? Hindi. At iyon ay pinatotohanan ng mga
nagdaang lektura. Disiplina ba ng tao ang problema o ang
pagbalewala sa mga karapatang pantao? May papel ba ang
mamamayan sa pagpapasiya o kasalo ba sila sa kapangyarihan
kahit sinasabing iyon ang layunin ng pagtatayo ng sistemang
Barangay? Paano namuna sa Bagong Lipunan at lumaban
ang mga taga-Tundo? Ito ang nais hulihin ng aking talakay
242
ngayon. Nais kong gamitin ang mga saloobin at tinig mismo
ng kababaihang aking nakapanayam. Mga lola na sila ngayon.
Pagtatanghal ng “Kaunlaran ng Bagong
Lipunan”: ang Tondo Foreshore Area
Urban Development Project
Pero kagaya ng nabanggit ko na, ang development projects
ay di nakalaan para sa kanila kundi para sa mga kapartner sa
“progress and development” ng gobyerno na magpapabilis
sa ekonomiyang import-eksport tulad ng pagtatayo ng mga
internasyonal na pantalan at daungan. Ang Tondo Foreshore
Area ay bahagi ng tinabunang dagat o reclaimed land na
pinagtayuan ng Manila International Container Terminal
o MICT. Matakaw ang export-oriented na ekonomiya sa
paggawa ng mga daan, kalsada, tulay, at paliparan.
Ipinag-utos na ng pamahalaan noon pa mang 1956, sa
pamamagitan ng Republic Act 1597, na ipamahagi na ang 115
ektaryang lupain sa Tondo Foreshore Area (RA 1597, lawphil.
net). Pero natulog ito sa matagal na panahon. Kalahatian ng
dekada ‘60, sa ilalim na ng termino ni Marcos, at wala pang
Martial Law, nagsimula na ang sunod-sunod na demolisyon.
Pagkadeklara ng Batas Militar noong 1972, at sa pamamagitan
ng Letter of Instruction No. 19, Oct 2, 1972 (officialgazette.
gov.ph 1972), wala pang isang buwan pagkatapos ideklara
ang Batas Militar, ipinag-utos ng pamahalaan na buwagin
ang lahat ng ilegal na konstruksiyon sa kahabaan ng ilog at
mga kanal, riles ng tren, at lahat ng ilegal na konstruksiyon
sa mga pampubliko at pribadong pag-aari.
Sinundan ito ng maramihang pagpapalipat sa Sapang
Palay; San Jose Del Monte, Bulacan; San Pedro, Laguna; at
Carmona, Cavite (Coronel 1984). Sa loob ng Martial Law ay
inihain ni dating Unang Ginang Marcos ang beautification
project na “magbabalik sa dignidad ng tao.” Binabakuran at
pinipinturahan ng kalburo ang mga bakod at tulay sa mga
lugar ng maralita na nagsisilbing “sore eyes” (eyesore) sa
mata ng lahat ng tumitingin. Ang reclamation project para
sa mga bagong impraestruktura. Para sa mga mamamayan,
ang beautification projects na ito ay mangangahulugan
ng demolisyon (Kimuell-Gabriel 2013). Pero nagkaroon ng
243
 malaking problema ang pamahalaan sa mga proyektong
pangkaunlaran: humidwa ang sanlaksang naninirahan sa
Tondo Foreshoreland at ipinaglaban ang kanilang karapatan
sa lupa at paninirahan.
Bakit mahalaga ang pakikisangkot at pagpupunyagi sa
kababaihang ito? Mahigit sa isang dekada ang inilaan nilang
buhay sa pakikisangkot na ito. Ito ang kalimitang maririnig sa
kanila: “Sapagkat dito nakasalalay ang pamilya namin. Kung
mawawala ang aming tahanan, sasabog ang aming pamilya.
Kapag sumabog ang aming pamilya, kabit-kabit na problema
ang hatid nito sa amin. Kapag nagkahiwa-hiwalay kami,
maaaring mangaliwa ang aming asawa, mapariwara ang
aming mga anak.” Dahil dito, napakainit ng usaping pabahay
sa Tundo at nasa unahan ng pagkilos ang mga kananayan dito.
Kaya ang pokus ng pagkilos nila noon, at motibasyon, ay
hindi mga isyung pangkasarian, kung hindi lupa, bahay,
at kabuhayan, kasama ang mga serbisyong panlipunan. O
mas malinaw na sabihing ang mga isyung pambayan noon
ang isyung pangkababaihan. Nagsimula sila sa maliliit na
asosasyon ng magkakapitbahay. Nagkaisa sila. Itinindig nila
kapagdaka ang ZOTO. Si Trining Herrera ang pangulo nito at
inabutan sila ng deklarasyon ng Batas Militar.
May mga tumulong sa kanila para sila ay maorganisa;
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
halimbawa, ang Philippine Ecumenical Center for Community
Organizing (PECCO). Nagkaroon ng papel ang pagtulong ng
simbahan sa pamamagitan ng Sambayanang Kristiyanong
Komunidad (SKK) o Basic Christian Community (BCC).
Naglunsad ang ZOTO ng hindi mabilang na mobilisasyong
masa para igiit ang karapatan sa lupa, relokasyon, pagpapatigil
ng pagtatayo ng mga gusali’t pampublikong pagawaan
sa mga lugar na nakalaan para sa kanila o kaya’y kanilang
inookupa. Isa pang ipinrotesta nila ang pagpasok ng Cement
Association of the Philippines sa TFA at ang pagbibigay dito ng
pamahalaan ng pitong ektaryang lupain para sa operasyon
nito sa Luzviminda Village gayong ang mga tao nga naman ay
walang malugaran.
Makikita rin na kahit sama-sama sila at nagkakaisa, may
tensiyon pa ring umiiral na nakabatay sa kasarian. Halimbawa,
244
noong hindi pa naoorganisa ang ZOTO at umiiral pa lamang
ang maliliit na asosasyon ng mga magkakapitbahay, kritikal
na si Trining sa pamumuno ng mga dating lider na lalaki:
“Nakikita ko sa mga negotiation, parang may kahinaan ang
mga lalaki. Hanggang dinala ng may-ari ng Tanduay sa yate,
hindi na ako sumama sa yate. Nang bumalik sila, sabi pag-
uusapan pa raw. Sabi ko, ‘hindi puwede ‘yong ganon. Kung
nakikipag-negotiate tayo, dapat may tindig tayo na heto
talaga ang dapat ibigay.’ E, bakit daw hindi ako sumama.
Sagot ko, ‘E, hindi n’yo ‘ko pinasama, e. Kasi babae ako!’”
(Herrera panayam 1)
Sa Ilalim ng Batas Militar,
Ni-raid ang Opisina ng ZOTO, 1972.
Ayon kay Trining, nawalan siya ng hanapbuhay pagdating ng
Martial Law, pati ang kaniyang pag-aaral. Ni-raid ang opisina
nila noong 1972. Lahat ng pinuno ng ZOTO ay inaresto. Aniya,
naging kagawian din ng rehimen na tuwing sasapit ang
anibersaryo ng Batas Militar ay nakatitikim sila ng Preventive
Detention Action (PDA). Kapag sila ay nakalalaya, tuloy-tuloy
rin ang kanilang pagkilos:
“Hanggang sa 1973, November 17, may demolition sa bahagi ng
Parola. Beautification ng Pasig River. Tinutulan namin ‘yon. Kaya
kami naglakad. Wala mang plakard pero mahigit-kumulang 1,000
tao’ng naglalakad. Nang tinanong kami saan kami papunta, sabi ko
sa Malakanyang para pigilan ‘yun. E, bago palang yung Metrocom
Chief. Pinipigil kami sa McArthur Bridge, sa may Quiapo. O, sige
makikipag-usap tayo kay Marcos. ‘Yun pala, dinala kami sa Camp
Panopio. ‘Yung mga officers. ‘Anong negotiation ito? Bakit sa Camp
Panopio?’ Hanggang sa lumabas, mga walong oras kami roon;
pinalaya din kami. Wala ding nangyari.” (Herrera, panayam 1)
Para sagkaan ang mga demolisyon sa kanilang mga bahay at
labanan ang iwinawasiwas na mga proyektong pangkaunlaran
at kampanyang pagpapaganda, nagmartsa ang mga
maralitang kaanib sa ZOTO sa tinaguriang “Alay-Lakad” noong
Nobyembre 27, 1974 patungong Malakañang. Ito ang kauna-
unahang rali-demonstrasyon sa ilalim ng Batas Militar.
245
 “Hinarang nang hinarang pero nakarating pa rin sa Mendiola
bridge. Sa kauna-unahang pagkakataon, nakapagrali sa Mendiola
sa ilalim ng Batas Militar. Sa Gate 7 ng Malacañang nakatapak
ang mga lider. Pagkatapos ng dayalog, sabi ni Marcos, ‘Ang lupa
ng Tondo Foreshore mula ngayon ay sa inyo.’” (Corazon, panayam)
Pagdating ng 1975, sa pamamagitan ng PD 772 na inilabas
noong Agosto 20, 1975, kinikriminalisa na ang iskwating at
maaari ka nang masampahan ng kaso. Sunod-sunod na
ang kautusang ipinalalabas sa panahong ito. May Letter
of Instruction No. 555 at No. 557 June 11, 1977 — Slum
Improvement and Resettlement (SIR). Ang Tondo Foreshore
— Dagat-Dagatan Development Project ang pinakaunang
proyekto sa ilalim ng SIR. Pagdating ng Marso 20, 1978,
pinairal naman ang PD 1314. Naglilinaw ito ng patakaran sa
lupa sa Tondo Foreshore Land.
Sa bandang huli, napagtagumpayan nila ang pakikibaka sa
lupa at bahay. Pagdating ng 1982, tatawagin itong Dagat-
Dagatan Housing Project, pero ang kondisyon, babayaran
nila sa loob ng 25 taon ang halaga ng lupa (PHP 5 bawat
metro kuwadrado at kapalit nito ay bibigyan sila ng Certificate
of Occupancy) kasama ang halaga ng pasilidad at serbisyo
na inilagay sa naturang lugar o ang cost of development
(COD). Ang COD naman ay nagkakahalaga ng PHP 0.95
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
bawat metro kuwadrado. May interes na 12% kada taon ang
amortisasyon. Kung hindi mababayaran, babawiin sa kanila
ng National Housing Authority (NHA) ang kanilang tirahan.
Ang pangongolekta ng COD ay sinimulang gawin noong
huling bahagi ng 1983 (Coronel 1984).
Sa kabuuan, pinupuna ang mga housing project dahil hindi
abot-kaya; pangalawa, substandard o mahina ang kalidad
ng ginamit na mga materyales at paggawa; at pangatlo, sa
kanila ipinasasagot ang cost of development. Ang abogado
nila noon ay si Atty. Haydee Yorac. Sabi nga nito, “Bakit sa
mga tao ipasasagot ang cost of development? Wala namang
development na nakikita ang tao. Ni hindi nga nila magawang
maayos ang pabahay. Naglagay sila ng pipes sa Tundo pero
walang malinaw na lalabasan ang dumi ng tao. Kaya kapag
bumabaha, nakikita nila na naglulutangan ang mga dumi ng
tao” (Coronel 1984).
246
Isa sa mga di malilimutang pamana ng rehimeng Marcos
sa maralitang tagalungsod ang matinding militarisasyon at
paggamit ng kamay na bakal sa lahat ng mga aktibista at
oposisyon. Dahil inabot sila ng deklarasyon ng Batas Militar,
pinakain ang mga lider ng sunod-sunod na PDA, Arrest Search
and Seizure Order (ASSO) at Presidential Commitment Order
(PCO). Dinampot nila’t ikinulong ang mga aktibista’t mga
relihiyoso nang walang mandamiento de aresto, walang
kaso at walang takdang panahon. Maging si Fr. Edicio dela
Torre, na Board Member ng PECCO noon, ay ikinulong at
ibinilanggo (Ambrosio 1994, 2011). Sa loob ng 24 na oras
matapos makipagdiyalogo sa dating Unang Ginang Imelda
Romualdez Marcos, pinaghuhuli ang mga lider ng alyansa ng
mga organisasyong pangmaralita. Sa loob ng isang buwan,
sinosona tuwing madaling-araw ang Tundo para arestuhin
hindi lang ang mga kriminal, mga may tato, nakahubad
at mahahaba ang buhok, kundi pati pinaghihinalaang
mga subersibo sa mga tukoy na balwarte ng mga lider ng
maralita. Halos lahat ng pangunahing 20 lider ng ZOTO ay
nasa listahan at inaresto (Honculada 1985; Herrera 2011;
Guazon 2011). Walang tigil na tumakbo, nagtago, at tinugis
ang 20 lider na ito, kasama na sina David Balondo, Tambolero,
Fred Repuno, at Eddie Guazon. Si Trining Herrera mismo
ay 10 beses inaresto, at sa panghuling pagdakip sa kaniya
noong 1977, matindi siyang pinahirapan habang sapilitang
pinapaaming miyembro siya ng Communist Party of the
Philippines (CPP). Tinortyur siya at matinding kinuryente.
Dahil doon, pansamantalang nawala sa sarili si Trining at
may tatlong linggo bago nanumbalik ang kaniyang alaala.
Paglalahad ni Ka Trining:
“Madalas din ako nakukulong. Nakulong ako April 1974. Sampung
beses akong nakulong. E, ‘pag anniversary ng Martial Law, PDA
‘yong ginagawa sa amin para di raw kami sumama sa mass
action. Hanggang sa dumating na ‘yong 1975, dapat judge ako sa
International Architectural Foundation sa Kapitbahayan. Di rin ako
pinayagang makalabas no’ng 1975 papuntang Canada. Sa halip,
binigyan ako ng ASSO.
1977, unrest na ‘yon ng mga workers. Nagsasalita ako sa Pasig,
Taguig, Novaliches. Hanggang April 23, 1977, do’n ako inaresto.
247
 Sa Katipunan. Sumigaw ako. Sinabi ko pangalan ko. ‘Pakisabi kay
Sr. Christine Tan.’ May nagsabi kaya alam nilang kinuha ako ng
Intelligence Unit ng Manila.
Kinabukasan, tinurn over ako sa MISG. Kinagabihan, 7 pm,
interrogation. Di ako sumasagot. Binaltak nila ang blouse ko.
Natanggal. Naka-bra na lang ako. Ginawa nila, field telephone
office ‘yon, e. Maliit na kuwarto lang. Nilagay nila ‘yong wire dito (sa
dalawang hinlalaki) habang nakatayo ako. Tinatanong nila kung
member ako ng CPP-NPA, sabi ko hindi. Presidente ako ng ZOTO.
‘Sino-sino mga kilala mo?’ Sabi ko kilala ko si Pedro Tambolero,
David Balondo, Eddie Guazon, lahat ng lider sa TFA. Kasi nabuo
na ugnayan namin sa Tondo Foreshore Land; 1976 nabuo na.
‘Ikaw ay ano, nag-iikot ka buong Metro Manila?’ Sabi ko, ‘Ano bang
masama kung mag-ikot ka sa buong Metro Manila? Hindi naman
ako nagpunta sa bundok at lumaban sa inyo.’ ‘Nagpupunta ka sa
Ateneo?’ ‘Oo!’ sabi ko.
Tuwing ano, pinaiikot nila yung… pumapasok yung current sa
katawan ko. Kinukuryente nila ako. Hanggang sa nanghina na ako.
Pinapapirma ako na inaamin ko na miyembro ako ng CPP-NPA.
Tapos sabi ko, ‘di ko pipirmahan ‘yan.’ Tapos nilipat nila ‘yong
kuryente sa nipple ko; kinuryente nila ulit ako. Tuwing tanong nila
na di nila gusto ‘yong sagot, kinukuryente nila ako. ‘Pati ba naman
pagpatay kay Rizal, gusto n’yo aminin ko?’ Nang kukuryentehin na
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
ako sa puwerta, doon na ako nagsisigaw nang nagsisigaw.
Nawala ako sa sarili dahil sa lakas ng kuryente sa akin. Nakakalakad
naman ako. Nakakapagsalita. Mga isang linggo bago ako maka-
regain. Tapos kinukuha na naman ako ng mga army doctor para
eksaminin daw ako. Hindi ako sumama. Ni-lock ni Nelia (Sancho)
‘yong gate sa ibaba.
Naging incoherent ako no’ng panahon na ‘yon. Hindi ako kumikibo.
Hanggang binisita ako ni Stephen Bosworth. Dumating ang BBC,
pati si Stephen Bosworth. Sabi ni Nelia, ‘alam mo binisita ka ng
Ambassador ng US. Tinatanong ka…’” (Herrera, panayam)
Si Nanay Leleng naman, o si Leona Berbijo-Zarzuela, ay
bagong kasapi pa lang noong panahong lider na si Trining ng
ZOTO. Bandang 2011-2012 nang siya ay maging Tagapangulo
ng KADAMAY-Metro Manila, samantalang ang Pambansang
248
Tagapangulo noon ay si Carmen Deunida na mas kilalang
“Ka Mameng.”
“Pumasok ako sa kilusang hatak-dala lang ‘yon. Nahahatak ka
lang, ‘Halika, Nanay Leleng, mayroon tayong meeting.’ ‘Halika may
general assembly tayo.’ ‘Nanay Leleng, may mob (mobilization)
ngayon.’ Kumbaga, nahahatak-hatak na ako noon, tumutulong-
tulong mag-organisa, umalalay sa tao, nagpapaliwanag kung
bakit kami sumasama sa ZOTO.”
Pero noon ito, ayon kay Nanay Leleng, sa maagang yugto
ng kaniyang pagkakamulat at pakikisangkot, sa yugtong
inilalarawan niya ang panahong “hatak-dala” lang sila sa mga
mobilisasyong masa. Pero ipinaliwanag din niya na, “Hindi
naman palaging ganito lang ang lebel ng pang-unawa mo.
Darating talaga ang oras na maiintindihan mo nang buo.”
Naranasan din niya kung paano dinarahas ang mga rali: “Mga
1972-75, maiinit na ang labanan noon. Nag-rally nga kami
panahon ng Martial Law, 1974. Magmula riyan sa NAWASA
hanggang diyan sa Dagupan, tinutukan kami ng mahahabang
baril. Ang ginawa namin, dala-dalawa hanggang makarating
kami ng Mendiola” (Zarzuela, panayam).
Si Nanay Feling naman, ang asawa ni Eddie Guazon, isa ring
aktibong lider sa Tundo noon. Si Tatay Eddie ay aktibong
kasangkot sa pakikibaka ng mga maralita subalit hindi rin
ito naging posible kung hindi tumuwang si Nanay Feling
sa kaniyang asawa. Tumayo siyang ama’t ina sa 10 nilang
anak lalo na sa mga panahong abala sa gawain at tinutugis
ng mga militar si Tatay Eddie. “Para akong ‘kabit’ dahil may
iskedyul ang pagkikita naming mag-asawa at patago lang”
(Guazon, panayam). Higit na naging malaki ang dalahin ni
Nanay Feling nang mahuli si Tatay Eddie at ipagkait pa ang
kaniyang kinalalagyan:
“Noong una niyang kulong, nine months. Noong pangalawa, anim
na buwan. Hirap talaga kami, di namin siya makita kung saan
siya itinago. Hanggang bumaba ang Martial Law. Do’n na kami
nagkaproblema; hinahabol na siya dahil naging lider na siya sa NCR,
lumaki ang katungkulan niya, di na lang sa Tundo. Mabuti na lang
may nakakita na pinik-up siya. Kinabukasan, di na siya nakauwi.
249
 Ang hirap ko noon! Araw-araw nagpunta kami sa Bicutan, kasi
may nakapagsabi sa akin, nandun daw. Pero pagdating doon,
wala daw. Araw-araw laging ganon. Sinasamahan ako nina Sr.
Maria at yung paring Amerikano; sakay nila ako. Araw-araw,
wala talaga! Umiiyak na ‘ko. ‘Yung mga bata umiiyak din. ‘Diyos
ko, saan namin hahanapin ito? Saan napunta si Ka Eddie?’ Tapos
may nakapagsabi, ang pangalan niya nandiyan. Kasi yung building
sa Bicutan, mababa, parang nakalubog siya. Kapag nandun ka
sa ibaba, makita mo lang ‘yung bintana na may jalousy. Parang
basement. Kaya lang may bintana na makikita. Pag nanduon ka
sa itaas, makikita mo sila run sa ibaba. No’ng tatlong linggo na
yata siya, isang araw, lagi kasi ako nakatayo sa gate, e; tapos si
Ka Elsi, asawa ng kasamahan ko, nakita kami run sa bintana. Ang
ginawa niya, kumaway siya nang ganyan. E, siyempre, maitim kasi
ang kamay ni Mr. Guazon, may singsing siya. Sabi ko, ‘Hay! Nandun
si Eduardo! Hay! Hay!’ sigaw kami nang sigaw! Sigaw din nang
sigaw si Eduardo, ‘Nandito kami! Nandito kami!’ Ayun! Run lang
namin siya nakita” (Guazon, panayam).
Naipagtagumpay nila ang kanilang pakikibaka. Ang rurok ng
tagumpay ng pakikibaka para sa lupa ay nakamit nila nang sa
wakas ay maisagawa ang IN-CITY RELOCATION o relokasyon
sa loob ng Maynila sa Dagat-Dagatan, Kalookan mula 1982
at pagbibigay ng mga lupa sa mga nananahan sa Tondo
Foreshore Area. Maliban dito, naipamalas ng mamamayan
ng Tundo na sila ay may kapangyarihan kung magkakaisa at
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
sama-samang makikibaka. Sa proseso, naipundar nila ang
mataas na pagpapahalaga sa sarili, respeto, at dignidad na
dapat lang tinatamasa ng tao. Napatunayan din ni Trining ang
kaniyang pamumuno at naipamalas ng sangkababaihan ng
Tundo na bumubuo ng mahigit 50% ng ZOTO ang kaya nilang
gawin nang higit sa kanilang inaakala. Inani rin ng ZOTO
ang respeto at paghanga ng ibang sektor dahil sa matatag
na paninindigan at masikhay na pakikibakang ipinamalas ng
mga taga-Tundo. Higit sa lahat, napatunayan nila ang halaga
ng organisasyon, at ang pagkakamit ng kapangyarihan sa
sama-samang pagkilos (Corazon, panayam).
Noong Mayo 6, 1984, sa pamamagitan ng PD 1923,
nagpaubaya ng amnestiya para sa lahat ng di-nakakabayad
ng lupa. Kailangan nila itong mabayaran sa loob ng 90 araw,
kung hindi ay mapalalayas sila sa kanilang tahanan. Dahil
250
kadalasan ay walang kakayahang magbayad, ang nangyayari
ay naiilit o naibebenta ng mga tao ang award nila.
Noong Abril 1984, muli na namang nagmartsa ang mga
maralitang taga-Tundo para iprotesta ang “mataas na presyo
ng kaunlaran” na inilaan sa kanila ng pamahalaan (Coronel
1984). Hanggang Oktubre ng taong iyon, hindi mapakali ang
mga residente ng Tondo Foreshore at Dagat-Dagatan dahil
magtatapos ang amnestiyang ipinagkaloob ng NHA para
mabayaran nila ang mga utang nila sa sinasabing “cost of
development” para sa lugar. Kung hindi nila mababayaran,
paaalisin sila ng NHA sa kanilang mga tirahan. Sinisi ng
mga tao ang PD 1314 at PD 1923 bilang salarin sa kanilang
kalagayan; mga batas ito na sa kabalintunaan ay dapat
tumitiyak sa “dignidad at kagalingan ng mamamayan.”
Sa panahong kinakapanayam ko si Trining Herrera (2011),
siya ang Tagapangulo ng Samahan ng Ex-Detainees Laban
sa Detensyon at Aresto (SELDA) Metro Manila Chapter at
nananatiling naglilingkod sa mga biktima ng Martial Law,
abala sa adbokasiya na bawiin ang mga nakaw na yaman ng
mga Marcos at pagbayarin ang mga ito ng danyos sa mga
biktima ng Martial Law.
Ang Welga ng La Tondeña, Oktubre 24-25, 1975
Hindi nasustine ng Bagong Lipunan ang natamong kaunlaran
sa unang hati ng dekada ‘70. Habang nangyayari ang mga
aksiyon ng maralitang tagalungsod para sa lupa at pabahay,
puputok naman ang welga sa La Tondeña. Ang welga nila ang
binansagan na “bumasag sa katahimikan ng Batas Militar.”
Sa kabila ng amba ng pamahalaan na aarestuhin ang lahat
ng gagambala ng katahimikan ng Bagong Lipunan, buong
tapang na ipinutok ng mga manggagawa ng La Tondeña
ang welga nila noong Oktubre 24, 1975. Matagal nang
nakikipaglaban ang mga manggagawa rito para gawin silang
regular at matagal na rin silang nabibigo. Nagsimula pang
dinggin ng Department of Labor and Employement (DOLE)
ang kanilang kaso noong Oktubre 1971 subalit umabot na ng
1975 at ang pinapanigan pa rin ng DOLE ay ang manedsment
ng La Tondeña. Hindi na nakatiis ang mga manggagawa
251
 pagdating ng 1975 na nagdeklara nang, “Ayaw na naming
maging regular ang aming kahirapan. Nais na naming maging
regular ang aming trabaho!” (Pahayag ng Mga Manggagawa
ng La Tondeña 1, 1975).
Hiniling ng mga manggagawa na gawing regular ang may
600 kaswal/kontraktuwal at ang 500 manggagawang nasa
kategoryang ekstra. Hiniling din nilang ibalik ang lahat ng mga
kaswal na tinanggal nang walang sapat na dahilan at kagyat
din silang gawing regular. “Sa La Tondeña, halos lahat kami ay
kaswal o kaya ekstra, gayong ang serbisyo sa kompanya ay
umaabot na sa kung ilang taon. May kasamahan kami na sa
kabila ng 13 taong paglilingkod sa kompanya ay kaswal pa rin
hanggang ngayon” (Pahayag 1, 1975).
Dahil kaswal, hindi nila natatamasa ang mga biyaya gaya ng
makatarungang dagdag na sahod, maternity pay, sick leave, at
vacation leave. Ang iginagamot anila sa lahat ng karamdaman
ay aspirin. “May 30 beses na kaming nagpunta-punta sa NLRC
at daan-daan sa amin, kahit buntis, ay naglalakad buhat sa
Velazquez hanggang Intramuros, dahil sa kawalan ng pera.
Subalit ang tanging nakukuha namin sa mga lakad na ito ay
namimitig na binti at mahapding sikmura” (Pahayag 1, 1975).
Ayon kay Nanay Nora:
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
“Nagwelga kami, ilang buwan pa lang ang panganay kong anak.
Nakakulong kami sa loob. Ang anak ko dinadala sa gate kapag
oras nang pasususuhin ko. Pag busog na, ipapasa ulit palabas.
Panahon ‘yan ng Martial Law. Pinasok kami, hinatak kami. Hindi
naman kami mahatak ng mga lalaking sundalo, kumuha ng
mga babae. Ang lamesa kasi namin bakal. Andon kami sa taas,
nakaganyan talaga kami, iyakan kami, pati mga madre pumasok,
tinulungan kami. Bawal daw ang welga noon, e, nagwelga kami.
Ang dami kasi naming kailangan na hindi maibigay. Nagkaton pa
no’n na merong isang miyembro na gustong umutang sa SSS. Isipin
mo, inaawasan kami ng SSS tuwing sasahod tapos natuklasan
namin iyong aming hinuhulog hindi ipinapasok. Tapos umuunlad
‘yong kompanya pero ‘yong sahod namin ganito lang. Tapos pag
nalaman nilang buntis ang babae, tanggal ka. ‘Yong iba tuloy,
tinatago nila. Mas maraming babae ang nagtatrabaho roon kaysa
lalaki. Halos alam ng babae ang lahat ng trabaho. Ang hindi lang
alam ‘yong pagbuhat, paglalagay sa paleta. Siguro mga 60-40 ang
babae sa lalaki noon.
252
Kaya nga hinihiling namin ‘yong maternity leave, saka
hospitalization, maliban pa sa sahod at pagiging kaswal ng mga
tao sa matagal na panahon. La Tondeña ang bumasag ng Martial
Law. Ito ang kauna-unahang naidaos na welga sa panahon ng
Martial Law. Hindi talaga kami umuwi. Huminto kami sa trabaho,
ang tawag doon sit-in strike. Nandoon kami lahat sa loob. Mag-
isang linggo ata kami sa loob, talagang hindi kami sumuko. May
mga tumulong sa amin: pari, madre, community, simbahan. May
mga nag-aabot ng pagkain sa gate. Pero no’ng dumating na ‘yong
mga trak-trak ng sundalo, pati mga madre hindi iginalang. May
mga nagsipaghiga sa amin, marami, para hindi makapasok sa
gate. ‘Yong president namin, si Kuya Elsi Estares, matapang ‘yon,
pinagsuot namin ng pambabae para hindi siya makilala. Ang main
issue namin ‘yong pagiging kaswal; matanda na sa La Tondeña,
kaswal pa rin. Noong nakausap namin ‘yong may-ari, ‘yong
matandang Palanca, natapos ang lahat ng kahilingan. Binigay na”
(Villanueva, panayam).
Tumanyag ang welgang ito dahil bumuhos ang malakas
na suporta ng komunidad ng Tundo, mga pari at madre sa
pagkilos ng mga manggagawa ng La Tondeña para mapabuti
ang kanilang kalagayan. Ang welgang ito ang sumira sa
pagba-ban sa mga welga sa ilalim ng Batas Militar sa
pamamagitan ng PD 863 (De Dios 1996). Nagtagumpay ang
welga, naparalisa nila hanggang sa 80% ang operasyon sa
loob ng pagawaan. Tumulong ang mga regular na empleado
sa pamamagitan ng pagpupuslit sa loob ng pagkain, damit
at pera, at sa pamamagitan ng suportang moral. Ang mga
pamilya at kamag-anak ng mga welgista ay buong-loob ding
sumuporta pati mga manggagawa sa kalapit na pabrika.
Ayon sa mga welgista, hindi rin sila magwawagi kung walang
magigiting na daan-daang mamamayang taga-Tundo, pari’t
madre ang taos-pusong sumuporta sa kanilang welga.
“Matapos kaming hakutin sa mga PC-Metrocom Bus at paibis
na ang mga ito sa Velasquez St., nagsilabasan ang mga
pari, madre, at mga mamamayan buhat sa kanilang bahay,
kahit curfew na. Hinarang nila ang mga bus at lumambitin
dito upang pigilan ang pag-aresto sa amin. Ang sinuman ay
hahanga sa kanilang hindi-matinag na diwa ng paglaban”
(Pahayag ng Manggagawa ng La Tondeña 2, 1975).
253
 Ang dalawang-araw at dalawang-gabing sit-down strike ay
nagkamit ng tagumpay. Sa kauna-unahang pagkakataon,
hinarap sila ng may-ari, Antonio Palanca, upang makinig at
makipag-usap sa kanilang kahilingan. Napagtagumpayan ng
mga manggagawang gawing regular ang may 300 kaswal
batay sa seniority. Pinagkasunduan din nilang iiiskedyul
ang regularisasyon ng nalalabing kaswal at aalisin ang
mga di-makatwirang pamantayan sa regularisasyon ng
manggagawa. Iginiit din ng mga manggagawa na magiging
bahagi ng pormal na negosasyon ang pagbabalik sa mga
tinanggal na kaswal nang walang sapat na dahilan at ang
regularisasyon ng lahat ng kaswal, ekstra, at mga tinanggal.
(Pahayag 1)
Pero bunga rin ng mapangahas na welga ng La Tondeña ng
Oktubre 1975, ipinagbawal ng diktadura ang lahat ng welga sa
lahat ng uri ng industriya (Ambrosio 1994). Sinusugan ang PD
823 ng PD 835 – bawal ang welga sa lahat ng uri ng industriya.
Bunga ito ng katwiran ng mga manggagawang hindi naman
vital industry ang La Tondeña kung saan ipinagbawal ng Batas
Militar ang welga. Ipinagbawal din ng PD 835 ang pagtulong
ng iba’t ibang sektor sa mga welgista nang walang pahintulot
sa pamahalaan (PD 823; PD 825). Bunga naman ito ng pag-
ayuda ng mga maralita, at lalo na, ng mga taong simbahan
sa welga ng La Tondeña.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Ang Interim Batasang Pambansa Election, 1978
Ang sumunod na malakas na pag-agos ng pagkilos ng mga
tao sa Tundo ay ang eleksiyon noong 1978 para sa Interim
Batasang Pambansa. Malakas na ang presyur kay Marcos
noon na “magnormalisa,” alisin ang Batas Militar, at pairalin
muli ang demokratikong institusyon at mga proseso dahil
patay ang demokrasya sa ilalim ng Martial Law. Walang rule
of law, bawal ang magtipon-tipon, binusalan ang press, at
balewala ang mga kalayaang sibil ng mamamayan. Iwinasiwas
ang patakaran ng “Normalisasyon” para ipakita kunwang
papunta na sa normalisasyon ang bansa. Magdaraos muli ng
halalan sa 1978 para sa Interim Batasang Pambansa.
254
Magkakaisa ang oposisyon at itatatag nina Ninoy Aquino,
Lorenzo Tañada, at Aquilino “Nene” Pimentel ang Lakas ng
Bayan (LABAN). Magpapatakbo sila ng 21 kandidato – Ninoy
Aquino, Jerry Barican, Alex Boncayao, Fely Cabigao, Juan T.
David, Jaime Ferrer, Neptali Gonzales, Tito Guingona, Trining
Herrera, Primo De Leon, Chito Lucero, Ernesto Maceda,
Antonio Martinez, Ramon Mitra Jr., Aquilino “Nene” Pimentel,
Charito Planas, Napoleon Rama, Alejandro Roces, Soc
Rodrigo, Ernesto Rondon, at Noli Santos. Si Trining Herrera
ang tumakbo bilang kinatawan ng maralitang tagalunsod
kasama si Alex Boncayao mula sa sektor ng manggagawa
at Jerry Barrican ng kabataan-estudyante (Fortich, 1991).
Kuwento ni Trining:
“Nagsasalita ako no’n, ‘yung sa Philippine Heart Center. ‘May
inoperahan yung doktor, walang puso! ‘Yan si Marcos. Si Marcos
walang puso.’ Noong una, takot pa ang mga tao, do’n sa Parañaque
kami, pero do’n sa mga bintana nakikinig. Hanggang sa lumakas.
No’ng pumunta kami sa Concepcion, Malabon, ang daming tao! Sa
Marikina, daming tao! Sa University Belt! Sa UP, binigyan ako ng
standing ovation ng mga propesor sa UP” (Herrera, panayam2).
Isa rin sa mga Tundenyang inaresto ay si Charito Planas.
Nakaikot si Charito Planas sa lahat ng kampong militar na
pinagbilangguan sa kanya – Aguinaldo, Bonifacio, Crame
at Panopio; naibilanggo sa maximum security, nalagay sa
solitary confinement, at siya lamang ang inaresto’t ikinulong
kasama pati ang kaniyang buong kasambahayan; kung sino
man ang dinatnan ng mga mang-aaresto sa kaniyang tahanan
ay isinama’t ikinulong din. Bagaman galing sa maykayang
angkan at politikal na pamilya, matapang at katangi-tangi rin
ang pakikipaglaban ni Charito laban sa mga Marcos.
Madalas banatan ni Charito ang sobrang luho ni Imelda
sa larawan nitong napapalamutian ng diamenteng tiara,
emerald na kuwintas at hikaw, bracelet at singsing na may
diyamanteng batong “kasinlaki ng itlog.” Hinangaan si Charito
dahil sa matapang na ang estilo ng paggawa’y tinawag ng
mga kapuwa politikong kasama na estilong “kamikaze” —
walang takot, handang mamatay. Lalong nagalit si Marcos
255
 na nagsabing “tuwing nakikita kong umiiyak ang asawa
ko, makakapatay ako!” Para kay Charito, “Ang natatakot
daw ay busabos habang panahon. Panahon na upang
magpakatapang. Sapagkat ang magpakatapang ay pagkalas
at pagpatid sa tanikala!”
Ang Noise Barrage Noong Abril 6, 1978
Isa ang Tundo sa pinakamaingay noong Abril 6, 1978, bisperas
ng eleksiyon, nang ilunsad ang noise barrage ng LABAN para
iparamdam sa pamahalaan na nagmamatyag ang taumbayan
sa anumang dayaan at katiwalian na binabalak ng rehimeng
Marcos sa eleksiyon. Tugon din ito ng bayan sa panawagan
ni Ninoy Aquino sa isang tanging paglabas niya sa telebisyon
at ipakita na siya ay naririnig ng mamamayan (De Dios 1996).
At nagkatotoo nga ang kanilang hinala. Dinaya ang eleksiyon,
inilampaso ng KBL ang LABAN kahit sa mga lugar na balwarte
ng mga kandidato ng LABAN.
Ang resulta ng eleksiyon: lampaso ang LABAN. Walang
nakapasok sa 21 kandidato nito sa IBP. Sa 190 kandidatong
nanalo sa halalan, 137 ang kandidato ng Kilusang Bagong
Lipunan; 14 mula sa KBL-Kilusan ng Nagkakaisang Nacionalista
at Liberal (NNL); 14 na kinatawang sektoral; may hinirang na
10; isang independiyente; 13 mula Pusyon-Bisaya; at isa mula
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Mindanao Alliance. Nadomina ng KBL ang burukrasiya mula
taas hanggang baba. Patotoo ni Nanay Leleng:
“Nakilahok din kami sa 1978 election. Siyempre dala-dala namin
si Trining saka si Alex Boncayao. Sinuportahan din namin ang
LABAN. Di ba kandidato rin si Ninoy? Niloko lang ni Marcos ang
tao. Biruin mo, ang dami kong hatak dito, siguro may 200 katao,
tapos ang boto sa amin lilimang piraso!?! Kulang pa para sa
aking kamag-anakan! Grabeng-grabe ang dayaan noon! Do’n
ako nagsimulang magalit nang husto. Galit na galit ako, inisip ko
lumaban na. Tinanggap ko lahat kung saan ang aking alam. Kaya
no’ng nagsimula ‘yung galit na ‘yun, hanggang ngayon nagagalit
pa” (Zarzuela, panayam).
256
Ang Pagkabuo ng SAMAKANA at GABRIELA
sa Tundo, 1984
Bandang 1984 na magkakaroon ng pag-oorganisa ng
kababaihan sa Tundo sa pamamagitan ng Samahan
ng Maralitang Kababaihang Nagkakaisa (SAMAKANA),
susundan ng GABRIELA. Sa ngayon ay pinag-isa na
lamang itong SAMAKANA-GABRIELA sa Tundo. Ayon kay
Nanay Leleng:
“Pagkamatay ni Ninoy noong 1983, pumasok ako ng SAMAKANA
noong 1984. Ang SAMAKANA ang unang organisasyong
pangkababaihan ng mga maralitang tagalunsod. Ako ang unang
lider ng kababaihan dito. Naunang naitayo ito bago ang GABRIELA.
Nilalabanan ng SAMAKANA ang pambubugbog ng mga lalaki. ‘Yong
violence against women. Gano’n din ‘yong kahirapan. Inoorganisa
namin ‘yong mga babaeng inaapi ng asawa. Dito sa loob ng North
Harbor, ako ang unang naging SAMAKANA. Pagkatapos pa ng
isang taon bago nagkaroon ng GABRIELA. Pero na-maintain ang
SAMAKANA” (Zarzuela, panayam).
Ang maralitang kababaihan ng Tundo ang masasabing
may pinakakomprehensibong suliranin ng eksploytasyon
at dominasyon. Sa matagal na panahon, problema nila
ang tirahan, kabuhayan, kawalan ng batayang serbisyo, at
mababang antas ng edukasyon. Idinadagdag nila rito ang
mapang-aping relasyon sa tahanan na tinagurian kong “5P
= Pera, Pambabae, Pagseselos, Paglalasing ng asawa, at
Pananakit ng asawa.” Madalas ding maidaing ang dobleng
pasanin na malimit nasa ekspresyong “ako lahat” at “solong
katawan ko. ”
257

Kongklusyon
Ano ang ipinakikitang aral sa atin sa panahong
ito ng kababaihan ng Tundo? Ano ang pamana
ng panahon ng Batas Militar?
• Sapin-sapin na hirap ang dinaranas ng kababaihan.
Bukod sa kabuhayan, dumadagdag ang alalahanin
ng isang babae, asawa, ina, at lider;
• Ginagamit ng rehimen ang seksuwal na pang-
aabuso at panggagahasa para pahinain ang
kanilang diwa; pahirapan, pasukuin, at patahimikin;
• Pangunahing labang pambayan ang pagkilos
ng kababaihan sa panahong ito. Damang-dama
ng mga babae kung paano maging mahirap at
banta sa pamilya ang pagsabog ng kanilang mga
tahanan. Kaya magkatuwang ang babae’t lalaki sa
pagkilos, pag-oorganisa, at paglaban;
• Masahol na pagyurak ang dinaranas ng kababaihan
– kahirapan, pasismo, seksuwalisasyon ng
represyon;
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
• Lumalahok sila at namumuno pa nga sa pakikibaka;
malakas sila, may papel sila, hindi sila patay-parada
sa buhay. May mga interes at pangarap sila na
gustong gawin. Kaya nilang kritikal na suriin ang
kanilang kalagayan;
• Mahalaga ang pagmumulat, pagbubuo ng
pagkakaisa, pag-oorganisa at sama-samang
pagkilos tulad ng ipinakita ng karanasan ng ZOTO,
welga ng La Tondeña, at partisipasyon sa IBP
election;
• Kailangan ng tunay na kinatawan ng mahihirap sa
gobyerno na mulat sa sistemikong problemang
pambayan kagaya ng pagkakaroon ng kinatawan
sa LABAN.
258
Sa kabilang banda, ano naman ang mga ipinamana ng Batas
Militar sa sektor ng maralitang tagalunsod? Mga batas na
nagpahirap sa kanila tulad ng Letter of Instruction No. 19,
555, at 557; PD 772, 1314 at 1923. Samantalang sa sektor
ng paggawa, nariyan ang PD 823, 835. Naging showcase rin
ng Patakarang “Normalisasyon” ang IBP election at ang pag-
kontrol sa burukrasya mula taas hanggang baba. Kaakibat
nito ang malawakang pandaraya sa halalan. Pamana rin ng
Batas Militar ang mga mapanupil na batas tulad ng ASSO,
PCO, at PDA. Gayundin ang dahas at militarisasyon tulad ng
araw-araw na pagsosona sa komunidad, pag-aresto, at pag-
bilanggo sa mga lider.
Sanggunian
Ambrosio, Dante L. 2017. “Militanteng Kilusang Manggagawa sa
Kamaynilaan: 1972-1982 Paghupa, Pag-ahon, Pag-agos.” Nasa Ang
Kilusang Masa sa Kasaysayang Pilipino 1900-1992: Philippine Social
Science Review Special Issue inedit ni Jaime B. Veneracion, 146-190.
Lungsod Quezon: College of Social Sciences and Philosophy, UP
Diliman.
Ambrosio, Dante L. 2010. “Batas Militar: 1972-1986.” Batas Militar, Marso 9,
2010.
https://pdfcoffee.com/batas-militar-4-pdf-free.html.
Caoili, Manuel A. 1998. The Origins of Metropolitan Manila: A Political and
Social Analysis. Quezon City: New Day.
Corpuz, Carmelita C. 2003. Mula Noon Hanggang Gabriela: Ang Kababaihan
sa Kasaysayan ng Pilipinas Hanggang mga 1980. Manila: De La Salle
University Press.
Coronel, Edmund. 1984. “What Price Development for Squatters?” Mr. & Ms.,
Nobyembre 9-16, 1984, 32-34.
De Dios, Aurora J. 1996. “Participation of Women’s Groups in the Anti-
Dictatorship Struggle: Genesis of a Movement.” Nasa Women’s Role in
Philippine History: Selected Essays, 141-168. Quezon City: UP University
Center for Women’s Studies.
Fortich, Chic. 1991. Escape! Charito Planas: Her Story. Quezon City: New Day
Publishers.
Hart, Don V. 1971. “Philippine Rural Migration: A View from Caticugan, a
Bisayan Village.” IOR Science Notes 1 (2): 103-137.
Honculada, Jurgette A. 1985. “Case Study: ZOTO and the Twice-old Story of
Philippine Community Organizing.” Kasarinlan 1(2):13-24.
Kimuell-Gabriel, Nancy A. 2013. “Ang Kababaihan ng Tundo sa Ilalim ng
Batas Militar.” Scientia Journal. The Research Journal of San Beda
College (June): 10-41. http://scientia-sanbeda.org/wp-content/
uploads/2017/07/vol-2.1-Ang-Kababaihan-ng-Tundo-sa-Panahon-
ng-Batas-Militar.pdf
259
 Letter of Instruction No. 19, s. 1972. Official Gazette. October 2, 1972.
https://www.officialgazette.gov.ph/1972/10/02/letter-of-instruction-no-
19-s-1972/
Letter of Instruction No. 555, s. 1977. Instituting a Nationwide Slum
Improvement and Resettlement Program (SIR). Official Gazzette. June
11, 1977. https://www.officialgazette.gov.ph/1977/06/11/letter-of-
instruction-no-555-s-1977/
Letter of Instruction No. 557, s. 1977. Adoption of slum Improvement as
a National Policy. Official Gazette. June 11, 1977. https://www.
officialgazette.gov.ph/1977/06/11/letter-of-instruction-no-
557-s-1977/
Mayday Multimedia. 2018. “Paggunita sa 40 Taon ng Welga ng La Tondeña.”
Facebook, Setyembre 20, 2018. https://www.facebook.com/
watch/?v=320252635404014
Ofreneo, Rene E. 1980. Capitalism in Philippine Agriculture.Quezon City:
Foundation for Nationalist Studies.
Pahayag ng mga Manggagawa ng La Tondeña Incorporada. “Sobra Na!
Magwewelga na Kami!” Oktubre 24, 1975. Manuskrito. Pag-iingat ng
Pamilya Dante Ambrosio.
Pahayag ng mga Manggagawa ng La Tondeña Incorporada. “Nagwelga Kami
at Kami ay Nagtagumpay!” Oktubre 28, 1975. Manuskrito. Pag-iingat
ng Pamilya Dante Ambrosio.
Pascual, Elvira M. 1966. “Internal Migration in the Philippines.” Nasa
The Population Institute First Conference on Population, 317-322.
University Population Institute.
Perez, Aurora E. 1983. “Trends and Patters in Spatial Mobility.” Population of
the Philippines Current
Perspectives and Future Prospects, inedit ni Mercedes B. Concepcion, 43-77..
NEDA Population Development Planning and Research Paper.
Presidential Decree No. 772, s. 1975 Penalizing Squatting and Other Similar
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Presidential Decree No. 835, 2. 1975. Amending Presidential Decree No. 823,
Strengthening Free Collective Bargaining And Trade Unionism Within
The Framework Of Voluntary And Compulsory Arbitration, Prohibiting
Strikes And Lockouts During The Period Of National Emergency And
Regulating Foreign Activities In The Labor Field. Nov. 27, 1975. https://
www.officialgazette.gov.ph/1975/11/27/presidential-decree-no-
835-s-1975/
Republic Act 1597. Tondo Foreshore Land Act of 1956. An Act Providing for
the Subdivision of the Tondo Foreshore Land into Lots and the Sale of
Said Lots to Their Lessees or to Bona Fide Occupantsof Said Land, and
for Other Purposes. The LawPhil Project. Arellano Law Foundation.
lawphil.net.
https://lawphil.net/statutes/repacts/ra1956/ra_1597_1956.html
Mga Panayam
Corazon, Jun. Moriones, Tundo. 16 Agosto 2011.
Degollacion, Ma. Salome. Temporary Housing, Aroma, Vitas, Tundo. 5 Abril
2011
Ela, Lydia Alejandro, Dagat-Dagatan, Navotas. 30 Mayo 2012.
Guazon, Edmund. Maginoo, Magsaysay Village, Tundo. 6 at 7 Abril 2011.
Guazon, Felicitas Griar. Maginoo, Magsaysay Village, Tundo. 7 Abril 2011.
Herrera, Trinidad Gerilla. Dagat-Dagatan, Caloocan. 22 Marso 2011 at 19
Pebrero 2012.
Zarzuela, Leona. Moriones, Tundo. 19 Agosto 2011.
Villanueva, Nora. Capulong Highway, Tundo. 15 Abril 2011.

Acts. Official
Gazette. August 20, 1975. https://www.officialgazette.gov.ph/1975/08/20/
presidential-decree-no-772-s-1975/
Presidential Decree No. 1314, s. 1978. Repealing Pres. Decree No. 814
Redefining the Policies of land Tenure in the Tondo Foreshore-Dagat-
Dagatan Urban Development Project. Official Gazette. March 20, 1978.
https://www.officialgazette.gov.ph/1978/03/20/presidential-decree-
no-1314-s-1978/
Presidential Decree 1923, s. 1984. Declaring an amnesty on the payment of
delinquency interests on overdue accounts of beneficiaries/awardees/
lesees of certain residential lots/dwelling units in designated projects
of the national Housing Authority. Official Gazette. May 6, 1984.
https://www.officialgazette.gov.ph/1984/05/06/presidential-decree-
no-1923-s-1984/
Presidential Decree 823, s. 1975. Strengthening Free Collective Bargaining
And Trade UnionismWithin The Framework Of Voluntary And
Compulsory Arbitration, Prohibiting Strikes And Lockouts During
The Period Of National Emergency And Regulating Foreign Activities
In The Labor Field. Nov. 3, 1975. https://www.officialgazette.gov.
ph/1975/11/03/presidential-decree-no-823-s-1975/

260 261
 DANAS NG Batas Militar:
GUNITA NG PAGKABATA
Emmanuel V. Dumlao, Ph.D.
Unibersidad ng Pilipinas Los Baños

Unang nalantad sa akin ang karahasan ng Batas Militar noong

1981, ikalawang taon ko sa kolehiyo at bilang seminarista
sa Misioneros del Sagrado Corazon (MSC) sa Cebu.
Naengkuwentro ko sa seminaryo ang karanasan ng dalawang
batang eyewitness sa magkahiwalay na karahasang-militar.
Tumuloy sila noon sa MSC at tandang-tanda ko pa hanggang
ngayon ang kanilang mga salaysay at ang dinanas nilang
trauma. Kapag nakapanonood sila ng barilan sa telebisyon,
sumisiksik sila sa likod ng upuan dahil sa takot.

Nasaksihan ng batang lalaki, na natandaan ko lamang sa

palayaw na Boy1, ang pagpugot ng mga sundalo sa kaniyang
tatay. Ayon sa bata, dinakip ng mga sundalo ang tatay niya
dahil pinaghinalaang NPA (New People’s Army). Matapos
gapusin, pinugutan ito at pinaglaruan ang ulo bago tabunan.

Survivor naman si Marela Yanay ng masaker sa Sag-od,

barangay sa Las Navas, Samar. Walong taong gulang siya
noon. Sumugod sa Sag-od ang mahigit 10 armadong
miyembro ng Civilian Home Defense Force, may hinahanap
na NPA. Nang walang maituro ang mga tao, tinipon ang
mga tatay at iba pang kalalakihan. Inihiwalay ang mga babae
kasama si Marela at iba pang bata. Pinagmartsa sila papunta
sa kalapit na burol.

Pagkaraan ng ilang minuto, nakarinig sila ng putukan

sa kanilang barangay. Pinahinto sila at pinahilera saka

1 Katulad ng entri sa Guinness Book of World Records tungkol sa “greatest robbery of a

government,” hindi ko na rin mahanap sa internet ang interbyu ng BBC kina Marela at
Boy tungkol sa mga insidenteng ito. Huli kong naakses ang nasabing interbyu noong
ipresenta ko ang papel na ito bilang panayam sa “PALIHAN: PS 21 Faculty Development
Program” noong Nobyembre 8, 2021.

263
 pinagbabaril. Buntis noon ang nanay ni Marela, karga nito ang
bunso niyang kapatid. Nadaplisan lamang ng bala sa ulo si
Marela pero bumagsak din siya. Nang tumahimik,bumangon
siyang naliligo sa utak at dugo ng nakahandusay niyang
nanay. Wala na ring buhay ang kaniyang kapatid. Pagbalik sa
kanilang barangay, kasama ng iba pang batang nakaligtas,
sinalubong sila ng baha ng dugo ng pinaslang na kalalakihan
ng Sag-od. Apatnapu’t limang indibidwal ang biktima ng
masaker na iyon.
Tuluyang pinaguho ng mga salaysay na ito ang kung ano mang
nalalabing amor mayroon ako sa Batas Militar, sa mga Marcos.
Bago ako pumasok sa seminaryo noong 1980, nakakarinig
na rin ako ng mga karahasan kaugnay ng Batas Militar —
pagbuwag ng mga piket, pagdakip, panonortyur, at iba
pang kuwento ng karahasang-militar. Pero walang gaanong
dating sa akin ang mga iyon. Nasa isip ko, bahagi lamang ito
ng regular na talakayan ng mga magkakapitbahay sa ilalim
ng KRISKA o Kristiyanong Kapitbahayan na programa ng
Katolikong simbahan sa bayan namin.
Propaganda ng Bagong Lipunan ang humubog sa aking
pagkabata. Grade 2 ako nang ideklara ang Batas Militar, at
noong panahong iyon, araw at gabi akong nakababad sa
mga kuwento tungkol sa husay, kabutihan, at kabayanihan
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
ng diktador na si Ferdinand E. Marcos Sr. Sa madaling salita,
mahigit isang dekada akong nilukuban ng fake news kaugnay
ng Batas Militar.
Dalawang Pantabangan ang mundo ng kabataan ko. Una, ang
tinatawag naming “lumang bayan,” na pinalubog para gawing
dam. Doon umikot ang buhay ko mula 1962 hanggang 1974,
taon na natapos ang konstruksiyon ng dam. Grade 4 na ako
noon. Ikalawa, ang “bagong Pantabangan,” pook na pinagli-
patan sa amin at kasalukuyang bayan namin ngayon. Nanatili
ako roon hanggang 1980, taon na nagtapos ako ng hayskul.
Napakalayo ng Pantabangan sa sibilisasyon noon, ‘yong luma
man o ‘yong bagong bayan. Katabi na kami ng kagubatan ng
lalawigan ng Nueva Vizcaya at ng Maria Aurora. Pangunahing
nanggagaling ang mga balita, impormasyon, at kaalaman sa
eskuwelahan, bahay, at radyo.
264
Sa eskuwelahan, walang araw na hindi kinakanta ng mga mag-
aaral ang “Bagong Silang,” “Pilipinas Kong Mahal,” “Aming
Nueva Ecija”; walang araw na hindi binibigkas ang “Panatang
Makabayan” at “Panunumpa sa Watawat ng Pilipinas.”
Sa bahay, “Bagong Silang” pa rin ang maya’t mayang maririnig
sa radyo habang nagkukuwentuhan ang matatanda tungkol
sa kagandahan ng Batas Militar. Dating bise-mayor ang lolo
ko at masugid na tagahanga ni Marcos.
Pinatibay ng mga ito ang kamalayan kong maka-Marcos at ang
tiwala ko sa sarili. Pinanday ng kapaligirang ito ang puso at utak
ko na tumitingala sa kabayanihan ni Apo Makoy. Kumbaga,
kung pag-ibig sa bayan lamang din ang pag-uusapan, hindi si
Rizal o si Bonifacio, kundi si Marcos ang pinakahuwaran.
Ibang-iba ang karanasan ni Boy at ni Marela sa danas ko ng
Batas Militar. Nakasaksi na rin ako ng dalawang insidente
ng karahasan noong bata ako. Pinatay ang kamag-anak ng
tatay ko at sa kauna-unahang pagkakataon, nakakita ako ng
gapas na hindi ipinampuputol ng uhay ng palay. Nakatarak sa
dibdib ni Tatang Ador. Nakatihaya ang katawan niya noon sa
plaza ng aming barangay.
Sa kauna-unahang pagkakataon din, nakarinig ako ng putok
ng baril — pinaslang si Tatang Dading, kapitbahay namin.
Hindi ko nakita ang bangkay, pero nakatatak sa isip ko ang
nakatimbuwang na puting upuang bakal, nakakapit ang dugo
sa sandalan na hugis buntot ng pabo.
Pero kaiba sa karanasan nina Marela at Boy, naniniwala ako
noon na hindi si Marcos ang dahilan ng karahasan. Siya
ang tatapos sa karahasan. Kaya para sa akin, hindi dahas
at kalupitan ang katumbas ng Batas Militar, kundi pag-asa,
kaginhawahan, at pagmamalaki sa sarili. Si Marcos ang
hahango sa amin mula sa kahirapan ng buhay.
Tulad ng binanggit ko, liblib at napakalayo sa kabihasnan ang
nilakhan kong bayan. Isolated kapag tag-ulan, lalo na kung
umaapaw ang mga ilog. Walang taon na hindi kami nakaranas
ng taggutom. Bahagi na ng paglaki ko ang kasalatan —
tinatakal na nga ang kanin, may kisa o halo pa itong mais, na
halos hindi malunok dahil sa gaspang.
265
 Wipon (weapon carrier) ang kinagisnan kong sasakyan at
bihirang-bihira akong makasakay rito. Kung makasakay man,
katumbas nito ang hapdi ng puwet pagkatapos ng biyahe
dahil sa tigas ng bakal na upuan at bako-bakong daan.
Pisak (napakadilim) ang buong bayan kapag gabi. Walang ibang
makikitang liwanag maliban sa apoy ng ilaw na de-tuwad at
kingki o tinghoy, na maaga namang pinapatay para makatipid
sa gaas o kerosene. Petromaks na ang pinakahaytek na nakita
kong ilaw noon pero madalas na ginagamit lamang ito kapag
may pinaglalamayang patay o may pasayawan. Mayaman ang
turing ko noon sa mga pamilyang may petromaks.
Kapag pista at maganda ang ani, may maliliit na mga
negosyanteng dumadayo sa Pantabangan. Nagtitinda ng
kung ano-anong kasangkapan sa bahay at mga laruan. Pero
ang pinakahihintay ng tao, lalo na naming mga bata, ay ang
pagtatayo ng sinehan.
Binabakuran ng sako ang bahagi ng bukid at pagdating
ng gabi, sisimulan na ang palabas. Dito ko paulit-ulit na
mapanonood ang Iginuhit ng Tadhana, isang pelikula tungkol
sa buhay at kadakilaan ni Marcos. Dito ko rin paulit-ulit na
maririnig sa talumpati ng mga politiko ang mga papuri kay
Marcos at sa Bagong Lipunan.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Tatatak sa puso at utak ko ang buhay at kabayanihan ng
taong iidolohin naming magpipinsan at magkakababata.
Makikilala namin si Marcos bilang bayaning matapang; wala
siyang takot sa pakikipaglaban sa mga Hapones. Likas siyang
matalino; ipinagtanggol niya ang sarili sa korte at napalaya
ang sarili sa bilangguan.
Mas kilala pa namin si Marcos noon kaysa kay Jose Rizal. Bakit
naman hindi? Nahahawakan ang kaniyang paglilingkod at
kabayanihan — papalayain niya kami sa taggutom, bibigyan
ng liwanag ang aming buhay, patitigilin niya ang karahasan,
at aantabayanan niya kami sa aming pagsasakripisyo para sa
kapakanan ng buong bansa.
Sa pamumuno ni Marcos, gagawing dam ang bayan namin
at napakasarap ng pakiramdam ng maging kasangkapan
para sa pag-unlad ng buhay ng nakararami. Napakasarap
266
ng pakiramdam na nang dahil sa paglubog ng bayan namin,
aangat ang buhay ng milyon-milyong magsasakang Filipino
na makikinabang sa patubig mula sa dam.
Bukod sa ganitong pakiramdam ng pagmamalaki, pinalawak
ng pagtatayo ng dam ang danas at konsepto ko ng bayan.
Kung dati, umiikot lamang ang mundo ko sa kapitbahayan
namin sa kalye Burgos, sa katapat na bukid, kalapit na ilog,
at sa eskuwelahan na pakiramdam ko noon ay napakalayo at
ibang lupain na.
Sa konstruksiyon ng dam, na-realize ko na may mga baryo
pa pala ang Pantabangan na hindi ko alam. At hindi lamang
pala ang mismong bayan ang mabibiyayaan ng pagtatayo ng
dam. Marami pala ang makikinabang.
Kung dating wipon lamang ang kilala kong sasakyang
de-makina, sa pag-arangkada ng konstruksiyon ng dam,
makakikita ako ng sari-saring malalaking sasakyan — damtrak
na katerpilar, kren, turnapol, pitirbilt, buldoser, greyder, at
pison. At makasasakay ako sa mga ito.
Pumupunta kami noon sa ilog, nakikiusap sa mga drayber
na isakay kami sa kanilang trak. Pinagbibigyan naman kami.
Dahil dito, makararating kami sa mga lugar na hindi pa
namin napupuntahan.
Pagpasok ng 1970 hanggang 1971, pabalik-balik na sa
Pantabangan ang mga bagong mukha — nag-iinterbiyu,
nagsusukat ng lupa, at nagbibilang ng mga bahay at punong-
kahoy. Pakiramdam ko noon, napakaimportante namin.
Parang biglang naging sentro kami ng mundo.
At biglang-yaman din ang mga taga-Pantabangan. Sa kauna-
unahang pagkakataon, nakakita ako ng maraming perang
papel. Natanggap na ng lolo ko mula sa gobyerno ang bayad
sa aming bukid, sa bahay, at iba pang ari-arian na lulubog
dahil sa konstruksiyon ng dam.
Natatandaan ko pa na may kapitbahay kaming nakabili ng
mini-bus. Halos gabi-gabi, bumibiyahe kami papunta sa
kamsayt (campsite), isang lugar sa Pantabangan na tirahan
ng mga engineer at iba pang opisyales na nangangasiwa sa
267
 pagtatayo ng dam. Naroon din ang mga opisina ng Upper
Pampanga River Project at National Irrigation Administration
(NIA). Manghang-mangha ako sa ganda ng spillway at sa mga
pumupulandit na ilaw sa magkabilang gilid ng kalsada at sa
tapat ng mga bahay at gusali sa kamsayt. Aspaltado ang daan
at may mga gripong sagana sa tubig.
Naisip ko noon na kasingganda ng kamsayt ang lugar na
paglilipatan sa amin. Taglay sa isip ang modelong ito ng
pamayanan, feeling bida kaming magpipinsan noon. Biruin
mo nga naman, nagsakripisyo ang bayan namin para sa
kapakanan ng buong bansa. Higit sa lahat, kadugo namin
ang dakilang Presidente na pasimuno ng proyektong dam.
Kaya dapat lamang na maging maganda ang bagong bayan
na lilipatan namin.
Sa ganitong balangkas ng pag-iisip, tumaas ang tiwala ko
sa sarili. Hindi ko na ikinakahiya ang puntong Pantabangan
lalo na sa harap ng mga taga-Cabanatuan City na tinatawag
naming taga-ibaba. Inilalakas ko na talaga ang pagsasalita
para iparinig sa iba ang mga salitang Pantabangan.
Lumaganap din noon sa buong Pantabangan ang isinakomiks
na kuwento ni Minggan, isang alamat tungkol sa higanteng
manliligaw ni Mariang Sinukuan. Sa kuwento, tatanggapin
lamang ni Mariang Sinukuan ang pag-ibig ni Minggan kung
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
makagagawa ito ng lawa na malalanguyan ng diwata. Ibig
sabihin, kailangang sarhan ni Minggan ang ilog-Makukulnay
at dapat magawa niya ito bago tumilaok ang manok sa
umaga. Sumikat na ang araw kinabukasan pero nanatiling
rumaragasa ang agos ng ilog. Dahil sa kabiguan, nagpakalayo-
layo ang higante at hindi na muling bumalik. Iyon ang wakas
ng orihinal na kuwento ng alamat. Nabigo si Minggan.
Pero kaugnay ng pagtatayo ng dam, may kumalat na
bagong bersiyon ng alamat. May karugtong ang kuwento ni
Minggan. Nagbalik daw siya sa katauhan ng mga Pilipinong
engineer para muling harapin ang hamon ng pagsara sa ilog-
Makukulnay. At nagtagumpay siya. Naitayo ang dam nang 17
buwang mas maaga sa iskedyul.
Sa isip ko noon, hindi mangyayari ang tagumpay na iyon
kung wala si Marcos. Kaya nga noon, ang tingin ko, parang
268
si Marcos na rin si Minggan. Sinubukan ng tadhana at nabigo
pero bumalik at nagtagumpay.
Para kaming kulto noon na sumasamba sa poon. Sa halaga
ng pera-perahan, pinakamahal ang polyetong Marcos-Lopez.
Bahagi ng araw namin ang pagalingan sa paggaya sa sulat-
kamay at pirma ni Marcos, ang pagalingan sa paggaya sa
kanyang pagsasalita. At pinakaastig sa ganitong payabangan
ang pagpapatunay na kaangkan ka ni Marcos.
Talagang naniniwala ako noon at ipinagmamayabang ko
na dating Marcos ang apelyido ng ninuno namin. Pinalitan
lamang ito ng Villajuan para hindi ma-identify kay Ferdinand
Marcos na kilalang magiting na gerilya. Para hindi madamay
sa kalupitan ng mga sundalong Hapones.
Ansarap talagang maging Ilokano noon. Walang araw na
hindi ko iniuugat sa Batac, Ilocos Norte ang pinagmulan ng
aming lahi.
Pero biglang-bigla, bawal nang maglaro sa gabi, bawal nang
sumakay sa mga trak na naghahakot ng buhangin. May mga
mandurugo at tagabulag daw na gumagala. Kumukuha raw
ng mga bata para ihalo sa pundasyon ng dam. Pampatibay
raw ng dam ang kanilang dugo.
Ipinagbawal na rin sa aming magpipinsan na kantahin ang
“Tumataburgis.” Hindi ko maintindihan kung bakit bawal
dahil hindi ko naman nauunawaan noon ang sinasabi sa
kanta. Ang dinig ko sa “Tamad na Burgis” ay “tumataburgis,”
salitang Pantabangan na ang ibig sabihin ay tumatae, at
hindi lamang basta tae, kundi lusaw na tae. Kaya naman
masayang-masaya ako sa pagkanta nito. Pagdating sa
bahaging “Bandilang pula iwagayway,” maghuhubad ako at
iwawagayway ang aking kamiseta.
Kaya nang ipagbawal ng lolo namin, na dating vice-mayor at
numero-unong maka-Marcos, parang pinagbabawalan din
kaming maging masaya.
Bukod sa “Tamad na Burgis,” may dalawa pang kantang
lokal sa Pantabangan na kinakanta ng ilang matatanda at
di magtatagal ay kakantahin na rin naming magpipinsan.
269
 Dahil sa dalawang kantang ito, magkakaroon ng ibang
hitsura ang karanasan ko kaugnay ng pagtatayo ng dam.
Kung dati tuwang-tuwa akong pumapara at sumasasakay sa
mga damtrak, biglang may kurot nang hatid ang tanawin ng
paghukay sa mga ilog at paghahakot ng bato at buhangin.
Malungkot nang tingnan ang mga tao at sasakyan na naglilipat
ng mga kagamitan papunta sa bagong bayan. Tingnan sa
ibaba ang nasabing mga kanta:
O, PANTABANGAN
ni Godofredo Uera, Sr. (+)
Sa dibdib ng bundok may isang bayan
Bayang sagana sa kalikasan
Sa kaniyang gubat at kaparangan
Ang simoy ng hangin ay laging dalisay.
Iyan ang bayan ko, bayang minamahal
Bayang dakila, O Pantabangan.
Ang mga tanawing handog na kalikasan
Ay walang katulad sa sandaigdigan
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Liku-likong ilog, tubig na malinaw
Bukiring malawak, pag-asa ng buhay.
Iyan ang bayan ko, O Pantabangan
Pinagsasadya ng mga dayuhan
Bayang pangarap, O Pantabangan.
-- isinunod ang tono sa “Sta. Lucia”, kantang-bayan ng Italia.
270
BAYANG PANTABANGAN
Bayang Pantabangan, bayang kulang-palad
Hindi maglalaon at gagawing dagat
Ang lalong kawawa at kahabag-habag
Kaming mamamaya’y saan ililipat.
Bayang Pantabangan, kahit na maliit
Dito ay malaya at kami’y tahimik
Aning ko nang pait, aning ko nang sakit*
Dulot ng gobyerno sa ami’y pasakit.
Ang kahalintulad ay ulilang lubos
Walang ama’t inang sa ami’y nagkupkop
Ito’y simula na ng aming pagsabog
Sa aming pag-alis kaniya-kaniyang suot.
Bayang Pantabangan kahit na kawawa
Ay lalo rin naman ang taga-ibaba
Pag dam ay sumabog at ito ay nasira
Daming mamamatay matanda at bata.
*Aningkona – ekspresyon ng disgusto, parang kasinghulugan
ng “bakit naman ganito?”
Tungkol sa ideal na kagandahan ng kalikasan ang “O,
Pantabangan.” Isinulat noong 1953 pero nagkaroon ng
bagong kahulugan sa konteksto ng konstruksiyon ng
dam. Nag-iiwan ito ng isang kontra-imahen sa larawan
ng kagandahang ipinapangako ng Bagong Lipunan. Bakit
kailangang palubugin ang mga kabundukan, ilog, at mga
bukirin na “pag-asa ng buhay?”
271
 Mas titingkad ang sentimyentong ito dahil sa isa pang
kanta na ginawa sa pagitan ng 1972 at 1974, panahong
kinokonstrak ang dam. Pailalim ang protesta ng kantang
“Bayang Pantabangan” – pasakit at hindi biyaya ang turing
nito sa dam.
Malaking tulong ang dalawang kantang ito sa kamulatan ng
aming henerasyon tungkol sa kasaysayan ng Pantabangan,
tungkol sa dam, at tungkol na rin sa Batas Militar. Kinakanta
ito sa mga umpukan, parang starter ng talakayan tungkol sa
iba’t ibang problema ng bayan.
Bahagi ito ng kontra-kamalayan na madedebelop sa akin, sa
tulong na rin ng mga exposurist mula sa iba’t ibang pang
paaralan. Maririnig ko na ang tungkol kay Macli-ing Dulag
at ang paninindigan niya laban sa pagtatayo ng Chico River
Dam. Makaririnig na rin ako tungkol sa iba pang mukha ng
Batas Militar, partikular ang mga paglabag sa karapatang
pantao sa iba’t ibang lugar sa Pilipinas, gaya ng marahas na
pagbuwag sa mga rali at piket, panonortyur, at pagpatay.
Dahil sa mga ito, magkakalamat ang sagradong imahen ng
idolo kong si Apo Makoy. Lalo pa’t malayo sa inaasahan ang
dinatnan namin sa bagong Pantabangan paglikas namin
noong 1974. Tiwangwang pa ang mga bahay at itinatayo
pa lamang ang iba. Tumira muna kami sa banghaws (bunk
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
house) na gawa sa sawali at kogon.
Kalbo ang buong paligid. Kapag tag-araw, ultimong kasingit-
singitan mo, papasukin ng alikabok. Kapag tag-ulan, hindi
ka makadadalawang hakbang nang hindi nagtatanggal nang
putik na nakakapit sa paa. Sa mahabang panahon, walang
ilaw na de-kuryente, walang dumadaloy na tubig sa gripo.
Nag-iigib kami noon sa kung saan-saang sapa at balon. Kilo-
kilometrong lakaran para lamang may mainom. At dahil
walang patubig, wala ring pakinabang ang mga farm lot na
ibinigay sa bawat pamilya. At ang masakit, tanaw lamang
namin ang dam na nagpapatubig sa kabukiran at nagsusuplay
ng kuryente sa iba’t ibang bahagi ng Luzon.
Lalong tumindi ang diskontento ng taumbayan pagkatapos
ng bagyong Kading noong 1977. Giba ang mga banghaws at
mga bahay at may mga kalyeng gumuho. Hindi na rin sapat
272
ang rasyon ng pagkain mula sa World Food Program. Bukod
sa nakasasawa na, may mga pagkakataong hindi na rin
mapakinabangan ang bigas o bulgur dahil may bukbok.
Kadalasan, ang mga manggagawa sa NIA nakatampa
na sa simula pa lamang ng buwan ang susuwelduhin sa
a-kinse o a-trenta. Ningas-kogon din ang mga proyektong
pangkabuhayan, gaya ng paggawa ng haloblak, knitting, at
paghahayupan.
Paroo’t parito na noon sa Pantabangan ang mga pari, madre,
seminarista, mga titser, at estudyante — tumutulong sa pag-
oorganisa ng mga proyektong pangkabuhayan at pagbubuo
ng mga sektoral na samahan. Dala nila ang mga kaalamang
iba sa laman ng mga talumpati ng mga opisyal ng gobyerno,
mga kantang salungat sa sinasabi ng Bagong Lipunan.
Maririnig ko ang kuwento tungkol sa First Quarter Strom
(FQS), ang mga kantang “Mendiola,” “Unang Alay,” at iba
pang makabayang awit. Masasagap ko rin ang mga kuwento
tungkol sa mga paring humahawak ng armas para lumaban sa
diktadura. At may kababata at kakilala akong bigla na lamang
mawawala. Mababalitaan ko na lamang na nagpultaym na sa
pag-oorganisa ng magsasaka o kaya naman ay sumapi na sa
Bagong Hukbong Bayan (BHB) o New People’s Army (NPA).
Hayskul na ako noon, at iyong tanong ko noong Grade 2 ako
tungkol sa kung bakit ipinagbawal ng lolo ko na kantahin
naming magpipinsan ang “tumataburgis” ay nagkaroon na ng
malinaw na sagot. Sobrang hirap ng buhay na pinagdaanan
namin at may pakiramdam na akong pekeng bayani ang idol
kong si Apo Makoy. Kaya ko nang magtalumpati noon tungkol
sa US-MARCOS, DIKTADOR, TUTA!
Ito ang baon kong danas at kamalayan pagpasok ko sa
seminaryo noong 1980, kung saan nakilala ko si Marela,
surbaybor ng Sag-od Massacre, at ang batang lalaking
nakasaksi kung paano pinugutan ang kanyang tatay; kung
saan nakadaupang-palad ko si Fr. Rudy Romano na dinukot
ng mga militar noong 1985 at hanggang ngayon ay hindi pa
natatagpuan ang mga labi.
Ito rin ang baon kong danas at kamalayan noong lumabas
ako sa seminaryo at magdesisyong ituloy ang paglilingkod sa
273
 bayan sa pamamagitan ng buong-panahong pag-oorganisa
sa hanay ng mga kabataan.
Kalasag ko ang danas at kamalayang ito nang damputin
ako ng mga militar pagkatapos kong dumalo sa isang anti-
US military bases forum sa Cabanatuan city noong 1984.
Halos pitong oras akong ibinimbin noon at isinailalim sa
interogasyon, sa pagitan ng pananakot at pisikal na pananakit.
Pinagdikdikan ng mga dumakip sa akin na kilala at alam ko
kung saan nagtatago ang isang madreng supporter daw ng
NPA. Walang napiga sa akin dahil wala naman talaga akong
alam at hindi totoo ang kanilang mga paratang.
Maraming taon ding tataglayin ko ang trauma ng insidenteng
iyon. Nanginginig at halos maihi ako nang may kotseng
huminto malapit sa akin. Pakiramdam ko, dadamputin ulit ako
ng militar.
Hanggang ngayon, buhay sa aking kamalayan ang alaala ng
karanasang ito at iba pang paglabag sa karapatang pantao
na narinig at nasaksihan ko mismo. Patunay ko sa sarili na
marahas at hindi ginintuang panahon ang rehimen ng
yumaong diktador.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
274
CEBU SA PANAHON NG
SIGWA AT PAGLABAN SA
Batas Militar
Karlo Mikhail Mongaya
Unibersidad ng Pilipinas Diliman
Introduksiyon
Sa panahon ng kaniyang pagbangon mula sa matinding
pinsala na dulot ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig,
naging tanyag ang Cebu bilang pangunahing sentro ng
kalakalan, edukasyon, at midya sa Visayas. Gaya ng ibang
bahagi ng Pilipinas, naging balwarte ang Cebu ng mga
dinastiyang politikal sa konteksto ng paghuhubog ng
bagong-tatag na Republika bilang isang lipunang palaasa sa
dayuhang monopolyo kapital at naglilingkod sa paghahari
ng iilan. Ngunit sa pagharap ng bansa sa matindig krisis ng
ekonomiyang nakatuon sa eksport at dependiyente sa import
sa pagpasok ng dekada 1960, kasabay ang pandaigdigang
daluyong ng mga kilusang anti-sistemiko, umusbong din
sa Cebu ang aktibismo at masiglang kultura ng protesta
sa hanay ng kabataan. Naging tagpuan ng militanteng
protesta ang siyudad ng Cebu sa pagbukas ng Sigwa o First
Quarter Storm (FQS) ng 1970, ang makasaysayang serye ng
malalaking mga protesta sa unang tatlong buwan ng taon,
hanggang sa Setyembre 1972. Ipinataw ni Ferdinand Marcos
Sr. ang Batas Militar sa Pilipinas bilang tugon sa lumalakas na
daluyong ng protesta at pagbangon ng diwang makabayan
at demokratiko ng mamamayan. Ngunit ang mga unang taon
ng relatibong katahimikan sa Cebu sa ilalim ng Batas Militar
ay binasag sa muling-pagputok ng lantarang paglaban ng
taumbayan sa halalang Batasan ng 1978, kung saan ang mga
kinatawan sa Cebu ay ilan sa mga nagwaging oposisyonista.
Mula sa panahong ito, tuloy-tuloy na ang pagdaluyong ng
mga pakikibakang anti-diktadura sa Isla hanggang sa ganap
na pagpapatalsik ng diktador noong Pebrero 25, 1986.
275
 Ang kabanatang ito ay isang panimulang pagtalunton sa
mahahalagang pangyayari at kontekstong panlipunan ng
panahon ng Sigwa at Batas Militar sa Cebu.
Lugar ng Isla sa Lipunang Neokolonyal
Dalawang beses na winasak ang siyudad ng Cebu sa
Ikalawang Digmaang Pandaigdig: noong 1942 sa pagsalakay
ng mga kolonyalistang Hapones at noong 1945 sa panahon
ng pagbabalik ng mga puwersang Amerikano sa kapuluan.
Isa ito sa mga lungsod na nagtamo ng pinakamatinding
pinsala: “Iilan na lamang sa mga gusali mula sa panahon bago
ang digmaan ang natirang nakatayo, kasama na ang Basilica
de Santo Niño, ang Cathedral, at ang Customs Building sa
waterfront” (Mojares 2014, 263, akin ang salin).
Ayon kay E. San Juan Jr. (2016), sinadya ang pagwasak ng mga
lungsod sa Pilipinas sa panahon ng “liberasyon” nito noong
1945 upang siguraduhin ang pananatili ng hegemonya
ng Estados Unidos sa kaniyang dating kolonya. Isa sa mga
kondisyon ng Estados Unidos o United States (US) para
mabigyan ang Pilipinas ng kompensasyon para sa pinsala ng
digmaan ang pagtanggap ng Bell Trade Act na nagbibigay ng
karapatang parity sa mga Amerikano sa teritoryo ng Pilipinas,
walong-taong malayang kalakalan sa US, 20-taong insentibo
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
sa tariffs, at pagtatali ng piso sa dolyar (Constantino and
Constantino, Letizia 1978).
Malaki ang itinulong ng pondo para sa rehabilitasyon na
ibinigay ng US upang muling-buhayin ang ekonomiyang
winasak ng digmaan (Mojares 2014). Ngunit kapalit nito ang
pananatili ng dominasyon ng dayuhan at iilan sa ekonomiya,
politika, at kultura ng bagong bansa.
Ang tinatawag ni Alejandro Lichauco (1973) na neokolonyal na
kalakaran o ang di-tuwirang dayuhang dominasyon ng dating
kolonyal na amo ay humubog din sa pagbangon ng Cebu mula
sa digma bilang pangunahing sentro ng kalakalan sa Visayas.
Sa ibabaw ng agrikultura, pangingisda, at mga tradisyonal na
handicraft tulad ng paggawa ng gitara at shellcraft, na mga
pangunahing ekonomikong aktibidad sa probinsiya, lumitaw
276
ang mga sektor ng shipping, pagmimina, pagpoproseso ng
coconut oil, at milling ng asukal at harina.
Sa Hilagang Cebu, kung saan itinayo ang Bogo-Medellin Milling
Company, may 3,150 ektarya ng plantasyon ng tubo para sa
eksport na pag-aari lamang ng 91 indibiduwal (Mojares 2014,
288). Lumawak ang operasyon ng Lu Do & Lu Ym Company
na nagpatayo noong Abril 1947 ng kauna-unahang oil mill sa
Pilipinas, ang pinakamalaki sa Timog Pilipinas, at nanguna
sa eksport ng coconut oil sa samot-saring destinasyon sa
Europa, Amerika, Asya, at Afrika.
Pagdating ng taong 1953, aabot na sa 40 porsiyento ng
mga eksport ng niyog sa bansa ay mula sa Cebu. Naging
pangunahing tagapagtustos ng kopra ang Pilipinas, kung
saan nasa sentro ang Cebu, sa buong mundo (Velez 2014,
259–60). Noong 1954 ay pumasok naman ang pamilya Lu sa
mga sektor ng mais at casava sa paglulunsad ng Philippine
Corn Products Company (PHILCORN) na nakapagpatayo ng
planta sa tulong ng US Foreign Operations Administration
(Mojares 2014, 290).
Kagyat na ibinigay ng US Army ang operasyon ng Cebu
Portland Cement Co. (CEPOC) sa Barangay Tinaan sa Naga
City sa gobyerno ng Pilipinas noong 1945 upang tugunan
ang pangangailangan ng rekonstruksiyon sa Pilipinas, Japan,
at Okinawa (E. Mongaya 2014b, 136). Ang pagkonsumo ng
planta ng CEPOC ng karbon ang bumuhay ng operasyon
ng Uling Coal Mine sa Naga, na may pinakamataas na
produksiyon ng karbon sa bansa mula 1948 hanggang 1953
(Mojares 2014, 285). Ayon kina Wernstedt at Spencer (1967,
477, akin ang salin), ang “pinakatampok na pangyayari sa
sektor ng pagmimina sa Visayas” ang pagpapalawak ng
pagmimina ng tanso sa Toledo noong 1957 sa pangunguna ng
Atlas Consolidated Mining and Development Corp. (ACMDC)
na pag-aari ng pamilyang Soriano at mamumuhunang
Amerikano. Mabilis itong naging “pinakamalaking minahan
ng tanso sa Far East at ikatlong pinakamalaki sa mundo” (E.
Mongaya 2014a, 107, akin ang salin).
Sa tagpong ito sumibol ang ilang pinakamalaking burgesya
komprador na nagmumula sa Cebu. Sinimulan ni John
277
 Gokongwei ang kaniyang unang kompanya, ang American-
Asia Trading, upang punan ang pangangailangan ng
domestikong pamilihan na pinilay ng digma sa pamamagitan
ng “pag-import ng mga prutas, gatas, harina, sibuyas, lumang
pahayagan at magasin, ukay-ukay na damit, at ibang ginamit
na kalakal mula sa US” (Velez 2014, 258, akin ang salin).
Sa mga panahong ito rin nagsimula si Henry Sy ng Shoemart na
mamili sa US ng mga sapatos upang ibenta sa Pilipinas (Khanser
2007, 58). Noong 1947, isa ang mga Aboitiz sa nakinabang sa
46 na barko ng US Army na kinumpuni at ibinenta ng gobyerno
ng Pilipinas sa mga komersiyante. Binuo ng pamilya ang
Aboitiz Shipping Corporation noong 1952 habang lumawak
ang pamumuhunan sa industriya ng kuryente “sa pagbili ng
mga kompanyang Cotabato Light and Power at Davao Light
and Power” (Velez 2014, 261, akin ang salin).
Sa isang banda, lumago ang komersiyo sa siyudad ng Cebu
habang ang daungan nito ang “naging lohikal na base para
sa distribusyon at sales networks ng mga pangunahing
tagamanupaktura kalakip ang mga subsidiaryo ng mga
korporasyong Amerikano sa Luzon at Mindanao” (E. Mongaya
2014a, 107, akin ang salin). Ngunit sa kabilang banda, hindi
natamo ng Cebu ang kakayahang tustusan ang sariling
pangangailangan para sa pagkain kung kaya iniimport
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
ang sangkatlo ng mais at ikaanim na ikapito ng bigas na
kinokonsumo sa probinsiya (Mojares 2014, 288).
Dinastikong Politika sa Cebu
Isang partikular na ekspresyon ng neokolonyal na kaayusan
ang pag-iral ng bulok na politika na dinodomina ng isang
“naghaharing oligarkiya” (Simbulan 2005). Bagaman ang boto
ng Cebu ay nakuha ni Sergio Osmeña Sr., ang papalabas na
pangulo ng gobyernong Komonwelt at isang tubong-Cebu,
tinalo siya ni Manuel Roxas sa halalang 1946. Inendoso ng US
ang pagkapangulo ni Roxas sa bagong-tatag na Republika
kapalit ang pangakong ipatutupad ang mga maka-dayuhang
patakaran (Constantino and Constantino, Letizia 1978).
Ang pagpasok ni Osmeña sa isang koalisyon ng kaniyang
Partido, ang Partido Nacionalista, at ng Democratic Alliance
278
(DA), isang pormasyong elektoral ng mga organisasyong
pangmasa na binuo ng Partido Komunista Pilipinas (PKP), ay
may “epekto ng pagdulot ng polarisasyon na humiwalay sa
kaniya sa oligarkiyang pang-ekonomiko at mga pampolitikang
sektor na nakatrabaho niya bago ang digmaan” (Constantino
and Constantino, Letizia 1978, 184, akin ang salin).
Maaalalang naging magkaalyado ang mga komunista at
ang mga imperyalistang kapangyarihan sa pangunguna
ng US na lumaban sa Alemanya at Hapones sa isang
anti-pasistang Prente Popular sa Ikalawang Digmaang
Pandaigdig. Ngunit pagkatapos ng digma ay nagsisimula na
ang bagong tunggalian, na binalangkas ng US bilang isang
“Cold War” na namagitan sa kaniya at sa dating kaalyado na
sosyalistang Unyong Sobyet. Ipinalaganap ng US ang anti-
komunistang isterya at “witchhunting” sa hinihinalang mga
subersibo (Woods 2012). Pinatalsik ang mga kinatawan ng
DA sa Kongreso sa pamamagitan ng mga gawa-gawang
kaso upang maratsada ang pagpasa ng mga batas na maka-
US. Bilang ganti, naglunsad ng armadong pakikibaka ang
kilusang Huk ngunit mabilis itong nabigo sa mga unang
taon ng dekada 1950.
Hindi nadama sa Cebu ang rebelyong Huk na mas nakasentro
sa Gitnang Luzon at may maliit na presensiya sa Isla ng Panay
(Salditos 2015). Makikita ito sa preokupasyon ng dalawang
unyon sa planta ng CEPOC sa Naga City sa kanilang ribalan
sa isa’t isa at mga ekonomistang laban para sa sahod at
benepisyo para sa mga manggagawa doon: “Sa mga kaso ng
paggawa kaugnay sa CEPOC sa mga unang taon pagkatapos
ng digma, mahihinuha ang kawalan ng impluwensiyang
makakaliwa sa mga unyon sa loob ng planta” (E. Mongaya
2014b, 158, akin ang salin).
Sa pagkatalo ni Sergio Osmeña Sr. sa pagkapangulo,
naisantabi rin ang kaniyang angkan sa lokal na politika pabor
sa oposisyon na pinamunuan ni Mariano Jesus Cuenco sa
ilalim ng Liberal Party. Ngunit noong 1951, bumalik sa Cebu
ang kaniyang anak na si Serging Osmeña, 35-taong gulang
na negosyante na nakabase na sa Maynila, upang tumakbo
sa pagka-gobernador sa isang platapormang binansagang
“Crusade for Democracy” (Mojares 2014, 268).
279
 Nang nagwagi si Osmeña ay pinupuna rin siya sa pag-aabuso
ng kapangyarihan. Gumawa siya ng Special Investigation
Section sa Capitol upang tanggalin ang mga kawaning
pinatawan ng kasong “civil service violations and inefficiency”:
11 mayor ang sinuspindi o tinangkang suspindihin (Mojares
2014, 269). Anupaman, si Serging Osmeña ang kinikilalang
“political kingpin” ng Cebu mula 1952 hanggang 1972
(Mojares 1986). Noong 1955, sa halip na muling magpahalal
bilang gobernador sa probinsiya ay tumakbo siya sa pagka-
mayor ng Cebu City. Mananalo siyang mayor ng siyudad sa
1963, 1967, at 1971 elections. Sa pagtakbo ni Serging bilang
kongresista noong 1957, iniwan niya sa Vice Mayor niyang
si Ramon Duterte, tatay ni Rodrigo Duterte, ang siyudad ng
Cebu. Naging senador din si Serging noong 1965.
Noong 1959, nagsanib-puwersa si Osmeña at ang dating
karibal na mga Cuenco laban sa mga tagasuporta ni
Pangulo Carlos Garcia na tinangkang pasukin ang politika
ng probinsiya. Noong 1963, si Rene Espina ang itinulak ni
Diosdado Macapagal na maging gobernador ng Cebu. Ngunit
sa kalaunan ay nag-away sina Espina at Osmeña at pinalitan si
Espina ni Macapagal upang pahupain si Serging.
Noong 1967, pinangunahan ni Ramon Durano sa Hilagang
Cebu ang isang alyansang maka-Marcos laban kay Osmena.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Nagwagi si Serging bilang mayor ng siyudad ng Cebu ngunit
talo ang mga manok niya sa probinsiya. Tumakbo si Serging
Osmeña sa pagkapangulo noong 1969 pero tinalo siya ni
Marcos sa isa sa mga pinakamarumi at madugong eleksiyon
sa kasaysayan ng Pilipinas. Naging gobernador ng probinsiya
si Osmundo Rama bilang alyado ng mga Durano ngunit
noong 1971 ay nanalo siya sa pagkagobernador sa hanay ng
mga Osmeña kontra kay Beatriz Durano, ang asawa ni Ramon
Durano (Cullinane 1994).
Sa madaling sabi, hindi hiwalay ang Cebu sa pag-iral ng
dinastikong politika na nagpapatibay ng isang ekonomiyang
atrasado, nakatuon sa eksport, palaasa sa dayuhang
monopolyo kapital, at naglilingkod lamang sa interes ng iilan
at dayuhan.
280
Pagbangon ng Nasyonalismo at
Aktibismo ng Kabataan
Ngunit may mga kontra-agos din sa kaayusang neokolonyal.
Sa hangad na matugunan ang pagkasaid ng foreign
exchange ng bansa na dulot ng matinding pagpapakandili
sa mga import, nagpataw ang gobyerno ng import at
foreign exchange controls laban sa mga inaangkat na
manupakturang “nonessential” (Bello, Kinley, and Elinson
1982, 128). Ibinunga nito ang pag-iral ng “import-substitution
industrialization” at paglawak ng pambansang burgesya sa
sektor ng manupaktura ng consumer goods tulad ng pagkain
at pananamit (Rivera 1994).
Isang direktang resulta nito ay ang paglikha ng mas marami
pang minahan at mga pabrika ng semento sa Cebu tulad
ng Universal Cement Company (UNICEMCO) sa Danao na
itinatag ng pamilyang Durano noong 1958. Ayon kay Mojares
(2014), lumago ang mga kompanya tulad ng Lu Do & Lu Ym
sa panahong itong may klimang pabor sa proteksiyon ng
domestikong manupaktura: Ang Farola ng PHILCORN ay
naging popular bilang “kauna-unahang corn starch brand na
ginawa sa Pilipinas” (Mojares 2014, 290).
Itinayo ang planta ng harina ng General Milling Corporation
(GMC) sa Mactan sa inisyatiba ni Tirso Uyengsu, isang
negosyanteng nakabase sa Cebu. Mabilis itong naging
“pinakamalaking kompanya na tagamanupaktura ng pagkain
sa mundo” (E. Mongaya 2014a, 107, akin ang salin). Tumayo
ang Walker Rubber Corporation na, sa isang panahon,
“pinakamalaking rubber shoe factory sa Timog Pilipinas”
(Mojares 2014, 291, akin ang salin). Lumitaw rin ang Industrial
Pharmaceuticals Inc., ang gumawa ng Efficascent oil,
bilang “pangunahing tagamanupaktura ng mga gamot na
pambahay” (Mojares 2014, 291, akin ang salin).
Subalit hindi awtomatikong naisalin sa paglitaw ng
nasyonalismo ang pagpapatupad ng mga proteksyonistang
patakaran at kaakibat na benepisyo nito sa mga lokal na
kapitalista na mas nakatanaw sa pagpapalawak ng kalakalan
281
 bilang daan para sa pag-unlad ng Cebu. Batay sa gayong
pananaw, pinasimulan ni Serging Osmeña ang Cebu North
Reclamation Project para sa paglawak ng daungang-dagat.
Inilipat ang airport mula sa Lahug sa siyudad ng Cebu patungo
sa mas malawak na patag sa Isla ng Mactan noong 1961, at
sinimulan ang konstruksiyon ng Mactan-Mandaue Bridge na
nakompleto noong 1973 (Velez 2014, 265).
Sa katunayan, mas magiging tampok ang paglaganap ng
diwang makabayan sa pag-usbong ng aktibismo ng kabataan
sa mga kolehiyo at unibersidad sa Isla. Ilan sa malalaking mga
paaralan ang University of San Carlos (USC), ang University
of Visayas (UV) na pag-aari ng mga Gullas, ang University
of Southern Philippines (USP), ang UP Cebu College (UPCC),
Colegio de la Inmaculada Concepcion (CIC) at St. Theresa’s
College (STC), ang Cebu Normal College (CNC) na antas-
unibersidad na ngayon, ang Southwestern University (SWU),
ang Cebu Institute of Technology (CIT), ang Colegio de San
Jose Recoletos (CSJR) na unibersidad na rin ngayon, at ang
Cebu College of Commerce na naging University of Cebu o
UC na ngayon. Cebu rin ang isa sa mga destinasyon para sa
pag-aaral ng kabataan mula sa karatig na isla pati mula sa
Hilagang Mindanao.
Dahil nga sa kaniyang mahalagang papel sa ekonomiya
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
bilang sentro ng kalakalan at industriya sa Kabisayaan at
Mindanao, nagkaroon din ng malaking papel ang Cebu bilang
sentro ng midya at edukasyon sa rehiyon. Sa Cebu itinayo
ang unang estasyon ng radyo sa labas ng Manila noong
1947, ang Cebu Broadcasting Company (Mojares 2014).
May maikling panahon din ng pag-usbong ng industriya
ng pelikula sa Cebu mula 1948 hanggang 1958 (Grant and
Anissimov 2016). Masigla rin ang peryodismo na nakakabit
sa partisanong politika ng kaniyang tagalathala: halimbawa
ang “pag-aari ng Cuenco na Republic at ang maka-Osmeña
na Daily News” (Mojares 2014, 295).
Obserbasyon ni Mojares (2014) na Ingles ang wika ng
peryodismo at diskursong intelektuwal sa Cebu sa panahon
pagkatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig, hindi tulad
sa panahon ng maagang ika-20 Siglo. Dahil sa dominasyon
ng Ingles sa sistemang pang-edukasyon, may pagbibigay-
282
pribilehiyo sa Kanluraning sining at kultura. Kung kaya
malaking bahagi ng mga intelektuwal na Cebuano ay “naging
hiwalay sa bagay na tatawaging kulturang ‘bernakular’ sa
kalaunan” (Mojares 2014, 294).
Anupaman, ang kabuluhan ng midya at edukasyon sa Cebu
ay may malaking papel sa pag-usbong ng aktibismo at
nasyonalismo sa siyudad ng Cebu noong dekada 1960 at
mga unang taon ng 1970s. Ang kabataang-mag-aaral sa mga
unibersidad sa Cebu ang magsisilbing mga binhi ng kilusang
masa sa probinsiya habang ang midya ay magagamit bilang
plataporma para sa pagmumulat ng mas malawak na publiko.
Sa kabila ng anti-komunistang isterya, may tulak mula sa hanay
ng mga estudyante sa pagbukas ng dekada 1960. Tampok
dito ang inilunsad na rali ng Student Cultural Association of
the University of the Philippines (SCAUP) noong Marso 14,
1961 laban sa witch-hunting na isinagawa ng Committee on
Anti-Filipino Activities (CAFA) laban sa mga progresibong
propesor sa UP. Mula sa pagsilbing kampeon ng malayang
intelektuwal na talastasan, tumawid ang mga estudyanteng
namulat sa klima ng panunupil, krisis ng lipunan, at
pandaigdigang daluyong ng mga kilusang anti-sistemiko,
sa pagtatag ng organisasyong Kabataang Makabayan (KM)
noong 1964 mula sa realisasyon na hindi sapat ang pananatili
ng makabayang diskurso sa loob ng akademya. Tinanaw
nila ang pangangailangan ng kabataan na lumubog sa
batayang masa ng magsasaka at manggagawa sa layuning
makapagbuo ng isang kilusang pambansa-demokratiko
na babago sa mismong lipunang neokolonyal (Mongaya,
Karlo Mikhail at Raymundo 2020). Naging tuloy-tuloy na ang
pagmumulat, pag-oorganisa at pagpapakilos, at sa kalaunan,
naging tampok na rin ang presensiya sa Cebu ng KM at ng
kapuwa nitong organisasyong pambansa-demokratiko na
Samahang Demokratiko ng Kabataan (SDK) sa mga huling
taon ng dekada ng 1960s.
Cebu sa Gitna ng Sigwa
Ayon kay Meinrado Paredes, dating kasapi ng SDK-Cebu at
bilanggong politikal sa panahon ng Batas Militar, bumuo
ng mga balangay ang mga organisasyong pambansa-
283
 demokratiko sa mga pangunahing unibersidad at kolehiyo sa
Cebu. Nilahukan nila ang mga konseho ng mag-aaral at mga
publikasyong pangkampus at pinakilos ang hanay ng mag-
aaral sa samot-saring isyu tulad ng pagtaas ng matrikula,
mga bulok na pasilidad, mga karapatang pang-estudyante,
at maging mga usaping pambansa at internasyonal tulad ng
digmang agresyon ng US sa Vietnam (K. M. Mongaya 2019).
Isa sa mga paraan na ginawa ng mga aktibistang kabataan
upang higit na makapagpalawak sa kanilang hanay ay ang
pagbubuo ng mga malawak na pormasyon na nakatuon sa
mga mainit na isyung kinakaharap ng mga estudyante sa isang
takdang panahon. Ilang halimbawa ang Visayanian Reform
Movement sa UV at Movement Against Tuition Increase
(MATI) sa CSJ-R. Pinakatampok dito ang Consolidation for
Reforms of the Youth (CRY), na tumayo bilang pormasyong
pumayong sa mga aktibidad ng SDK-Cebu sa probinsiya.
Itinuturing ito ng pambansang pamunuan ng SDK bilang isa
sa kaniyang pinakaaktibong pormasyon kasama ang mga
balangay ng SDK-Diliman, SDK-Los Baños, at SDK-Mendiola
(Valencia 2008, 4).
Sinaklaw ng pag-oorganisa at pagkilos ng mga aktibistang-
kabataan ang mga munisipalidad hanggang sa mga bayan ng
Bogo at Tuburan sa hilaga ng Metro Cebu. Isang tampok na
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
pangyayari ang picket ng 500 estudyante ng Carcar Academy
sa opisina ni Mayor Bundio Aldemita sa usapin ng tubig (E.
Mongaya 2014b, 163).
Nakamit ng kilusang pambansa-demokratiko ang isang
rurok bago ipataw ang Batas Militar noong 1972 sa pagsabog
ng Sigwa o FQS ng 1970, isang serye ng linggo-linggong
protesta sa unang tatlong buwan ng taong 1970. Inihanda
ang daluyong ng protesta ng ilang taon ng puspusang
pagpupukaw, pag-oorganisa, at pagpapakilos ng mga
aktibistang kabataan sa mga unibersidad at sa hanay ng
mga manggagawa at magsasaka.
Hindi hiwalay ang Cebu sa gayong istorikal na tagpo na
binansagang “Ang Taon ng Protesta” ni Resil Mojares, na
peryodista at bagong guro sa USC sa panahong ito. Sa
kaniyang reportahe para sa The Freeman, isinilaysay ni
284
Mojares (1971a) ang sunod-sunod na mga kilos-protesta na
yumanig sa mga kalye ng Metro Cebu sa buong taon ng 1970.
Tampok dito ang kilos-protesta ng National Union of Students
of the Philippines (NUSP), isang alyansa ng mga konseho
ng mag-aaral na pinamumunuan sa panahong ito ng mga
sosyal demokrata, sa pagbukas pa lamang ng taon upang
itulak ang mga repormang pampolitika sa pamamagitan
ng Constitutional Convention. Sinundan ito noong Pebrero
11, 1970 ng pagkilos sa Jones Avenue ng Cebu Archdiocesan
Social Action Center para sa parehong usapin.
Nagpakita ulit ng lakas ang NUSP noong Marso 1970 nang
nagpakilos ito ng 500 estudyante sa Fuente Circle laban sa
“pasismo ng estado.” Pinamunuan naman ng CRY at SDK ang
isang piket laban sa imperyalismong US sa US Consulate sa
Jones Avenue at martsa kontra-kahirapan sa Juan Luna Street.
May protesta ang mga mag-aaral para sa pagpapatalsik ng
mga “abusadong guro” sa Abellana National High School
noong Abril 1970 habang tinuunan naman ng pansin
ang pagpapaliban ng pagbukas ng klase sa piket ng mga
aktibistang kabataan sa Bureau of Private Schools noong
Hunyo 1970.
Pagdating ng Agosto 1970, aabot na sa 3,000 ang lumahok
sa isang “martsa para sa hustisya” patungong Plaza
Independencia habang nagsanib-puwersa naman sa isang
protesta sa Cebu City Hall noong Setyembre 18, 1970 ang
mga kabataang-estudyante sa hanay ng mga maralitang
tagalungsod na residente ng Old Philippine Railways na
lumaban sa pagtataboy sa kanila. Sa buwan ding ito marahas
na binuwag ang mga nagpoprotestang mag-aaral ng UV na
nanawagan para sa paglaya ng dating Tagapangulo ng KM na
si Nilo Tayag (Quinan 1970).
Naging sentro ng protesta ang mga unibersidad tulad ng
CIT, UV, SWU, CSJ-R, at USC. Noong Oktubre 11, 1970, 10
estudyante ang sugatan nang marahas na binuwag ang
isang pagkilos sa harap ng CIT (Malilong 1970a). Noong
Oktubre 22, 1970, umabot ang protesta sa CIT sa pagpaslang
ng mga awtoridad sa isang estudyante, ang 17-taong si
Ramon Doong (Malilong 1970b). Itinuturing siya bilang
unang martir ng kilusang kabataan sa Cebu: ang tinaguriang
285
 “death march” para sa kaniyang libing ay nilahukan ng libo-
libo (The Freeman 1970b).
Nagpatuloy ang daluyong ng protesta sa taong 1971. Pagbukas
pa lamang ng taon ay tumampok agad ang siyam-na-araw na
okupasyon ng UP Diliman upang labanan ang panghihimasok
ng pulis at militar sa kampus (K. M. Mongaya 2022b). Sa Cebu,
tuloy-tuloy rin ang mga protesta laban sa pagtaas ng matrikula
sa USP, USC, at Cebu Institute of Medicine (Mojares 1971b;
1971c). May binaril na namang estudyante, si Edgar Ebesa,
sa kilos-protesta sa CSJR tungkol sa isyu ng matrikula noong
Marso 1971 (The Freeman 1971). Bukod sa mga usaping pang-
estudyante, may pagsuporta ang KM at SDK sa ibang sektor:
ang welga ng mga tsuper noong Pebrero 1971 at ang welga ng
mga empleado sa Bank of the Philippine Islands at San Vicente
School of Midwifery noong Mayo 1971 (Mojares 1971d; 1971e).
Lumikha rin ng reaksiyon mula sa konserbatibong seksiyon
ng populasyon ang pagdaluyong ng kilusang-protesta sa
probinsya. Naglunsad ng kontra-demonstrasyon ang mga
pari at residente sa Timog laban sa “komunistang subersiyon”
(E. Mongaya 2014b, 164). May mga estudyante naman ng CSJR
na sinunog ang mga kopya ng The Forward, ang publikasyong
pangkampus sa naturang kolehiyo, dahil masyado raw itong
radikal (The Freeman 1970a). Nagkaroon ng “blacklist” ng mga
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
aktibista na binawalang makapag-enrol sa ilang paaralan tulad
ng CIT, CSJ-R at USC (The Freeman 1970c). Naging mas aktibo
rin ang militar sa paniniktik at pangha-harass sa mga kilalang
aktbista at grupong binansagang “prente ng komunista” (The
Freeman 1970d).
Ang Sigwa ay panahon ng makabayang pagkamulat at pag-
usbong ng aktibismong may malinaw na anti-imperyalista,
anti-piyudal, anti-pasista, at sosyalistang perspektiba. Ang
pagpataw ng Batas Militar noong 1972 ay pagpapatindi sa
panunupil na naglayong pigilan ang paglawak ng mga kontra-
sistemikong puwersa na lumitaw sa nagdaang dekada.
Mga Unang Taon ng Batas Militar sa Cebu
Kinitil ng diktadurang Marcos ang midya, Kongreso, at Korte
Suprema, at sinupil ang mga karapatang sibil na magpahayag
286
ng kritismo sa estado, mag-organisa, at magprotesta. Sa mga
unang buwan pa lamang ng Batas Militar ay aabot na sa 70,000
ang inaresto ng diktadura at ibinilanggo sa iba’t ibang kampo
at bilangguan sa iba’t ibang panig ng bansa (McCoy 2001,
131). Pinalaganap ng diktadura ang matinding propagandang
anti-komunista at pasistang ideolohiya na sinuma sa islogang
“sa ikauunlad ng bayan, disiplina ang kailangan.”
Inaresto ang mga kilalang aktibista, mamamahayag, at
personalidad ng oposisyon; kabilang dito ang mga iskolar
at manunulat na sina Resil Mojares at Mike Ynclino, si Atty.
Democrito Barcenas, Bise-Mayor ng Carcar sa panahong
iyon, si George Flores, lider-manggagawa, at mga lider-
estudyante tulad nina Antonio Concepcion, Melvie Francisco,
at Meinrado Paredes (Barcenas 2019, 66). Kabilang din sa
inaresto sina Fr. Ben Alforque at Fr. Amado Picardal, mga
taong-simbahan na masugid na mga kritiko ng Batas Militar
(E. Mongaya 2014a, 112).
Sa pagpataw ng Batas Militar, nabura sa mundo ng politika
sa Cebu ang mga Osmeña. Si Gobernador Osmundo Rama,
na nasa kampo ni Osmeña, ay bumaligtad na rin sa mga
Marcos. Nasa US si Serging Osmeña para magpagamot sa
mga sugat na natamo niya mula sa pambobomba ni Marcos
sa Miting de Avance ng Partido Liberal sa Plaza Miranda
noong Agosto 21, 1971. Inaresto si Sergio Osmeña III, ang
napagtantong tagapagmana ni Serging, sa pagpataw ng
Batas Militar. Nakarating na lamang siya sa US matapos ang
kaniyang dramatikong pagtakas noong 1977 mula sa Fort
Bonifacio kung saan siya ibinilanggo ni Marcos. Doon na
rin nakabase ang kaniyang mga kapatid na sina Minnie at
Tomas. Naging target din ng diktadura ang mga pag-aari at
proyekto ng mga Osmeña:
“Ang limang-daang ektarya na Hacienda Cebu sa Carcar,
Cebu ay inangkin ng gobyerno sa ilalim ng programa sa
reporma sa lupa, at ang multi-milyong dolyares na Cebu North
Reclamation Project na dati’y hawak ng Cebu Development
Corporation na pinamunuan ng mga Osmeña ay kinuha ng
Public Estate Authority ng gobyernong Marcos” (Mojares 1994,
316, akin ang salin).
287
 Sa kalaunan ay muling binuksan ang midya at mga paaralan
sa ilalim ng mahigpit na kontrol ng estado. Ang mga
pangunahing pahayagan ay pag-aari ng mga kilalang kroni
ng mga Marcos: ang The Freeman ay hawak ng mga Gullas
habang ang Sun.Star Daily ay pag-aari ng mga Fonacier.
Bilang bahagi ng tunguhing higit na mahubog ang klima ng
impunidad at takot sa mga awtoridad, inilunsad ang isang
operasyong kontra-jaywalking sa Cebu na nagresulta sa pag-
aresto ng mahigit 5,000 katao (The Freeman 1972b). Bunga
ng panunupil at paghaharing militar, relatibong tahimik ang
Cebu sa mga unang taon ng diktadurang Marcos.
Ngunit may ilang grupo na humugot ng mga aral mula
sa madugong masaker ng aabot isang milyong kasapi at
tagasuporta ng ligal na Partido Komunista ng Indonesia
noong 1965 at nagpasiyang kinakailangan ang pagkakaroon
ng armadong kapasidad ng masang api upang labanan ang
panunupil ng estado (Guillermo 2018). Kaya mula sa pagtuon
sa hayag na kilusang masa ay tumawid ang ilang kabataang
aktibista sa paghahanda para sa paglulunsad ng armadong
pakikibaka (Saulo 1990). Muling itinatag ang Communist Party
of the Philippines (CPP) noong Disyembre 26, 1968 at sinundan
ng pagtatatag ng New People’s Army (NPA) noong Marso 29,
1969. Sa pagbaba ng kamay na bakal ng diktadurang Marcos,
tumayo ang kilusang rebolusyonaryo sa pangunguna ng CPP-
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
NPA bilang natatanging pambansang puwersa na nagpursigi
sa armadong paglaban sa diktadura (Caouette 2004).
Wala talagang presensiya ng NPA sa Cebu noong 1972 sa kabila
ng mga pekeng balita na ipinakalat ng Philippine Constabulary
upang bigyang-katwiran ang Batas Militar (The Freeman 1972a).
Ayon kay Dom Pagusara (2022), maraming aktibista na hindi
nadakip sa pagpataw ng Batas Militar at nagpasiyang patuloy
na lumaban sa mga unang taon ng diktadura ay nadestino sa
mga Isla ng Samar, Negros, at sa Hilagang Mindanao upang
manguna sa pag-organisa ng lihim na pagkilos o lumahok
sa armadong pakikibaka. Si Pagusara ay tagapagsalita ng
SDK sa Cebu na sumapi sa kilusang lihim sa taong 1971 nang
sinuspindi ni Marcos ang Writ of Habeas Corpus. Matagumpay
na nabuo ang mga larangang gerilya ng NPA sa Mindanao at
Samar noong 1973, sa Negros noong 1975, sa Leyte noong
1982, at sa Bohol noong 1985 (Bello 1987).
288
Dahil sa kawalan ng puwersang panlipunan na makatatayo
bilang kontrapeso sa diktadura, naging mapagpasiyang
puwersa ang pangkating Marcos sa paghuhubog ng politika
at ekonomiya sa Cebu. Pinalitan din ni Marcos si Osmundo
Rama kay Eduardo Gullas bilang gobernador ng probinsiya
noong 1975. Siya ang naging gobernador ng Cebu mula
1975 hanggang 1986, ang pinakamahaba sa kasaysayan
ng probinsiya. Bunga ng pagsasantabi sa mga Durano na
kaalyado rin ni Marcos, isa sa pangunahing tema ng politika
sa probinsiya sa panahon ng Bagong Lipunan ang bangayan
ng dalawang angkan (Cullinane 1994).
Naging talamak ang pangungutang ng diktadurang Marcos
upang pondohan ang mga dambuhalang proyektong
pang-imprastruktura. Naging pilot area ang Cebu sa mga
programang rural road ng World Bank at US Agency for
International Development (USAID): Aabot sa 61 kilometro
ng mga kalsada at 11 kongkretong tulay ang naipatayo sa
mga programang ito pagdating sa taong 1982 (Mojares
2014, 303). Siyempre, kapalit ng mga proyektong pang-
impraestrukturang ito ang pagsangla sa kinabukasan ng
mga ordinaryong Pilipino na magbabayad ng utang-panlabas
hanggang sa taong 2025 (GMANews.TV 2007).
Binuo ang Cebu Electric Cooperative sa tulak ng National
Electrification Administration (NEA) ni Marcos at sa tulong ng
USAID (Mojares 2014, 302). Sa mandato ni Marcos na bumuo
ng mga Regional Development Investment Program upang
ibenta ang probinsiya at umakit ng dayuhang puhunan, binuo
ang Central Visayas Regional Project (CVRP) na pinondohan
ng $ 22 bilyon ng World Bank (Velez 2014, 269). Itinatag din
ang Mactan Export Processing Zone (MEPZ) bilang bahagi ng
programa ng diktadurang Marcos na ilako ang murang lakas-
paggawa ng Pilipinas sa dayuhang monopolyo kapital (Bello,
Kinley, and Elinson 1982).
Ginawang panturistang aktibidad ang Sinulog Festival sa
pagunguna ng Ministry of Youth and Sports Development
sa probinsiya bilang bahagi ng mga pagsisikap na isulong
ang turismo upang “palakasin ang lumulubog na ekonomiya
at pabanguhin ang imahen ng bansa na nadungisan ng
kalagayan ng Batas Militar” (Mojares 2017, 113, akin ang salin).
289
 Hindi nalalayo sa kalagayan ng iba’t ibang bahagi ng bansa
ang realidad sa Cebu sa ilalim ng Batas Militar: panunupil at
paghihirap para sa karamihan at konsenstrasyon ng yaman at
kapangyarihan sa mga Marcos, kanilang mga kroni, heneral,
at mga kaalyadong dinastiyang politikal. Ngunit gaya ng ibang
bahagi ng bansa, unti-unti ring naging lunsaran ang Cebu ng
mga pakikibaka at kilusang-bayan laban sa diktadura.
Halalang 1978 at Pagsiklab
ng Hayag na Paglaban
Mahirap isustine ang isang modelong ekonomiko na
nakabatay sa pangungutang sa mga dayuhang multilateral na
institusyon para sa malalaking mga proyektong may bahid ng
korupsiyon para sa pakinabang ng pamilya Marcos, kanilang
mga kroni, at dayuhang mga kumpanya. Sa pagtatapos ng
dekada 1970, hinarap ng Pilipinas ang matinding krisis na
rumurok sa pagpasok ng bagong dekada. Pumalo sa 49.8
porsiyento ang implasyon sa taong 1985 habang 59 porsiyento
ng populasyon ang itinuring na mahirap, ayon mga opisyal na
datos (IBON Foundation 2021).
Upang iligtas ang sarili at patuloy na gawing lehitimo ang
diktadura sa harap ng nagbabadyang pagsabog ng kinimkim
na galit ng taumbayan, nagdaos si Marcos ng isang eleksiyon
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
para sa 165-kataong Interim Batasang Pambansa noong
Abril 7, 1978. Dinomina ang halalang ito ng Kilusang Bagong
Lipunan (KBL), ang Partido ni Marcos. Ngunit naging mitsa ito
sa pambansang antas sa higit na paglawak ng sentimyentong
kontra-Marcos na nagsimula nang bumuhos ang sunod-
sunod na mga kilos-protesta sa lansangan. Binasag ang
katahimikan ng Batas Militar nang naglunsad ng welga ang
mga manggagawa ng La Tondeña noong Oktubre 1975.
Lumabas na ulit ang mga mag-aaral sa lansangan sa idinaos
na kilusang boykot laban sa pagtaas ng matrikula noong 1977.
Sa gabi ng Abril 6, 1978, niyanig ang buong Kamaynilaan sa
isang noise barrage na nagpahayag ng suporta sa oposisyon
na nakatipon sa partidong Lakas ng Bayan (LABAN) ni Benigno
“Ninoy” Aquino Jr.
Sa Cebu, nangyari ang hindi inaasahang paglampaso ng
oposisyon sa mga pinatakbo ng KBL, kabilang na si Emilio “Lito”
290
Osmeña na pumanig na sa mga Marcos matapos pinalaya
noong 1973 mula sa maikling panahon ng pagkaaresto. Sa
15 kandidatong oposisyon na nagwagi sa buong bansa, 13
ay nagmula sa partidong Pusyon Bisaya sa Cebu. Simula sa
panahong ito, naging tampok na ang Cebu bilang isa sa mga
sentro ng oposisyong kontra-Marcos (E. Mongaya 2014b).
Ayon kay Mojares (2014, 308, akin ang salin), “panggitnang-
uri” at “konserbatibo” ang katangian ng sentimyentong
ito: “Hindi ito panawagan para sa radikal na pagbabago ng
lipunan ngunit para sa pagbabalik ng liberal na demokrasya
at ng kaayusang panlipunan bago ipataw ang Batas Militar.”
Anupaman, nagsilbi itong senyal ng pagputok na rin sa Cebu
ng lantad na mga pakikibakang masa ng iba’t ibang sektor at
pagpapanumbalik ng kilusang protesta sa lansangan.
Aabot sa 3,000 katao ang lumahok sa protesta para sa Araw ng
Karapatang Pantao sa Fuente Osmeña noong Disyembre 10,
1979. Brutal itong binuwag ng mga pulis. Dinakip din si Fr. Rudy
Romano, isa sa mga lider ng mga nagpoprotesta, at pinalaya
lamang matapos ang interbensiyon ni Senador Jose Diokno
ng Free Legal Assistance Group (FLAG). Magiging pamilyar
na mukha si Fr. Romano sa kilusang protesta sa Cebu bilang
lider ng mga alyansa tulad ng Nagkahiusang Sugbo Alang sa
Demokrasya (NASUD) at Coalition Against People’s Persecution
(CAPP), na magiging lokal na pormasyon ng Bagong Alyansang
Makabayan o BAYAN (E. Mongaya 2014b, 172–73).
Naging tampok na usaping nagpakilos sa mga estudyante
ang mga demokratikong reporma para sa pagbabalik ng mga
konseho at publikasyon ng mag-aaral na isinara ng diktadura
at ang paglaban sa pagtaas ng matrikula. Noong Setyembre
1980, naganap ang kauna-unahang boykot sa Cebu sa
pagprotesta ng mahigit 2,000 estudyante ng USC laban sa
pagtaas ng mga matrikula. Ang marahas na pagbuwag ng
isang protesta sa SWU ay nagresulta sa pagbaril-patay ng
isang estudyante na si Bashir Majid. Bilang reaksiyon, binuo
ang alyansang Concerned Students for Human Rights at
naglunsad pa ng mas malalaking protesta (Wenceslao 2017). Sa
mga panahong ito rin nagsimulang itinayo sa USC, STC, SWU,
at UP Cebu College ang mga balangay ng League of Filipino
Students (LFS), isang pambansang pangmasang organisasyon
291
 ng mga mag-aaral na nabuo upang konsolidahin ang mga
napakilos sa kilusang boykot laban sa pagtaas ng matrikula
noong 1977. Sa gitna ng daluyong na ito, nabuo rin ang lokal
na balangay ng College Editors Guild of the Philippines (CEGP),
ang alyansa ng mga mamahayag sa kampus, at ng NUSP na
hawak na ngayon ng mga puwersang radikal.
Ayon kay Phoebe Zoe Sanchez (2022), kabilang sa mga
unang nagsagawa ng pag-oorganisa sa mga komunidad sa
panahon ng Batas Militar ang mga organisasyong relihiyoso
tulad ng Share-and-Care Apostolate for Poor Settlers (SCAPS)
ng Archdiocese ng Cebu, ang Visayas Secretariat for Social
Action (VSSA), ang United Church of Christ in the Philippines
(UCCP), at ang Visayas Ecumenical Movement for Justice and
Peace (VEMJP). Nanguna ang mga ito sa pagbubuo ng mga
Basic Christian Communities (BCC) bilang sentruhan ng
kolektibong pagkilos ng mga mamamayan para sa kanilang
mga karapatan.
Nag-organisa ang mga maralitang lunsod sa Alaska,
Mambaling, Barrio Luz, at North Reclamation sa siyudad ng
Cebu laban sa demolisyon. Ang mga pakikibakang ito ang
naging batayan sa pagbubuo ng koalisyon ng mga maralitang
tagalungsod sa Cebu, ang Panaghugpong sa mga Kabus nga
taga Dakbayan (PANAGHUGPONG). Kabilang nito ang Barrio
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Luz Confederation of Organizations (BLCO), B. Rodriguez
Urban Poor People’s Assocation (BRUPPA), Suba Residents
Association (SURA), Kristohanong Katilingban sa Pasil
(KRISKAPA), McArthur Hiway Residents (MAPRA), Mandaue
City Urban Poor People’s Association (MACUPPA), at Alaska
Mambaling Confederation of Organizations. Inorganisa
rin ang mga tsuper sa 17 ruta sa Metro Cebu sa ilalim ng
Nagkahiusang Drayber sa Sugbo o NADSU (Sanchez 2022).
Rurok ng Pakikibakang Anti-Diktadura
Nang inanunsiyo ni Marcos ang paglunsad ng isang
pambansang eleksiyon noong 1981 kung saan sasabak siya
muli sa pagkapangulo, sinuportahan ng oposisyon sa Cebu
ang panawagan ni Salvador Laurel para sa boykot ng naturang
halalan bilang pawang “moro-moro” lamang ng diktadurang
Marcos. Mula sa kampanyang boykot na ito nabuo ang
292
Nagkahiusang Sugbo alang sa Demokrasya o NASUD. Tampok
dito ang pag-oorganisa ng mga “Freedom March” ng burges
na oposisyon at kilusang masa na nilahukan ng mga kilalang
lider ng oposisyon tulad nina Valentino Legaspi, Antonio
Cuenco, Dodong Holganza Jr., George Baladjay, at Inday Nita
Cortes Daluz (E. Mongaya 2014b, 174).
Isang interesanteng pangyayari noong 1982 ang pag-
aresto kay Ribomapil Holganza, miyembro ng tradisyonal
na oposisyon na nagpakanang maglunsad ng armadong
pakikibaka sa Pinamungahan, Balamban, at Naga. Ngunit
bago pa man nagbunga ang kanilang plano ay ni-raid na
ng militar ang bahay ng mga Holganza sa siyudad ng Cebu.
Inaresto si Holganza habang patay ang dalawa nilang
kasamahan sa sagupaan (E. Mongaya 2014a, 117).
Tumindi pa ang mga pagkilos matapos paslangin si Ninoy
Aquino noong Agosto 21, 1983. Umabot sa 10,000 katao ang
sumama sa inilunsad na lingguhang “Jogging for Justice” sa
Fuente Osmeña. Nabuo na ang Alliance of Concerned Teachers
(ACT) Cebu sa pangunguna ni Beth Enanoria, habang tinipon
naman ang mga progresibong negosyante, mamahayag, at
iba pang propesyonal sa organisasyong Professional’s Forum
sa pangunguna ni Prop. Zenaida Uy ng USC (Sanchez 2022).
Isa pang pihit ng sitwasyon sa Cebu ang marahas na protesta
sa Cebu Provincial Capitol na sumiklab noong Mayo 19, 1984
laban sa malawakang pandaraya ng diktadurang Marcos
sa eleksiyon sa Batasang Pambansa. Ang pagbaril ng mga
awtoridad sa isang kabataang nagprotesta, si Raul Pintoy,
ay pumukaw sa mga Cebuano na sumama sa sumunod na
mga protesta kalakip ang Mayo 26, 1984 martsa sa Fuente
Osmeña na nilahukan ng 15,000 katao (E. Mongaya 2014a).
Kasabay na pumutok sa pagtatapos ng Mayo 1984 ang welga
sa Visayan Glass Factory sa Brgy. Guadalupe, Cebu City na
ilang beses tinangkang marahas na buwagin ng mga pulis.
Pinangunahan ito ng Alyansa sa mga Mamumuo sa Sugbo
(AMA-SUGBO), ang bagong-tatag na lokal na kaanib ng
Kilusang Mayo Uno (KMU). Tampok ang karahasan ng pulis sa
nasabing welga bilang unang beses na ginamitan ng tear gas
ang mga nagpoprotesta (Gutang & Salgado, 1984).
293
 Niyanig ang taong 1984 at 1985 ng ilang tigil-pasada ng
mga tsuper, na sinabayan ng espontanyong pagtungo ng
mga ordinaryong mamamayan sa mga lansangan at ng
pagtatayo ng mga barikada sa iba’t ibang bahagi ng Metro
Cebu bilang suporta sa pagkilos. Noong Setyembre 1985,
tinangka ng BAYAN na tipunin ang espontanyong enerhiya
ng mamamayan sa pagpanawagan ng isang welgang bayan,
ang pagkokombina ng mga demonstrasyon sa martsa, mga
barikada sa mga chokepoint ng siyudad, at paralisasyon ng
ekonomiya at transportasyon (K. M. Mongaya 2022a). Regular
na lumuluwas sa Cebu City para sa malalaking pagkilos ang
mga magsasaka mula sa Balamban at Tuburan na sinimulang
organisahin sa paying ng Kilusang Magbubukid ng Pilipinas
(KMP) (E. Mongaya 2014b, 178).
Ayon sa mga pahayag ng kilusang rebolusyonaryo, sa taong
1985 din nagsimulang magkaroon ng presensiya ang NPA sa
Cebu (Bello 1987). Naging regular na laman ng mga balita ang
mga operasyong partisano o sparrow sa iba’t ibang bahagi
ng Metro Cebu. (Gutang 1985; Sun.Star Daily 1985).
Tinugunan ng diktadurang Marcos ang daluyong ng
kilusang anti-diktadura sa tanging paraan na alam nito:
sa pamamagitan ng mga crackdown at malawakang pag-
aresto sa mga aktibista at kritiko. Pinakatampok ang kaso
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
ng pagdukot ng mga hinihinalang ahente ng militar noong
Hulyo 11, 1985 kay Fr. Romano, na hindi na nakita pang muli
hanggang sa kasalukuyan (Chan-Santos 1995).
Naglunsad ulit si Marcos ng isa pang halalan noong 1986 sa
harap ng tumitinding galit ng taumbayan laban sa diktadura.
Binoykot ng kilusang masa ang eleksiyon sa paniniwalang
“rebolusyon, dili eleksiyon” ang solusyon sa mga suliranin
ng taumbayan. Pero ang galit ng taumbayan sa matinding
pandaraya ay nag-apoy ng popular na pag-aalsa matapos ang
isang bigong kudeta ng Reform the Armed Forces Movement
(RAM). Libo-libong mamamayan, kasama ang kilusang masa,
ang nagtipon sa kahabaan ng EDSA upang ipagtanggol ang
puwersang RAM mula sa mga puwersa ng diktadura.
Hindi lamang limitado sa Kamaynilaan ang mga pangyayari
ng popular na pag-aalsa sa EDSA. Noong Pebrero 22, 1986,
294
nagsalita pa sa harap ng libu-libo si Cory Aquino sa Fuente
Osmeña sa panahong kinanlong siya ng mga madre sa
Carmelite Monastery sa Cebu. Tuloy-tuloy ang protesta sa
mga kalsada ng siyudad ng Cebu hanggang sa napatalsik nga
ang diktadura noong Pebrero 25, 1986. Sa wakas, napalayas
si Marcos mula sa Malakanyang. Subalit nanatili pa rin ang
sistemang panlipunan na dominado ng iilan at dayuhan na
siyang pinakaugat sa paglitaw ng isang pasistang diktadura.
Gayumpaman, kontra sa pinapalaganap na propagandang
maka-Marcos na limitado lamang ang paglaban sa diktadura
sa “maingay na minorya sa Maynila,” malinaw na sentro ng
anti-diktadurang pakikibaka ang Cebu sa panahon ng Sigwa
at mga taon ng Batas Militar.
Mga Akronim
ACMDC - Atlas Consolidated Mining and Development Corp.
ALU - Associated Labor Union
BAYAN - Bagong Alyansang Makabayan
BCC - Basic Christian Communities
BLCO - Barrio Luz Confederation of Organizations
BRUPPA - B. Rodriguez Urban Poor People’s Association
CAFA - Committee on Anti-Filipino Activities
CAPP - Coalition Against People’s Persecution
CEGP - College Editors Guild of the Philippines
CEPOC - Cebu Portland Cement Co.
CIC - Colegio de la Inmaculada Concepcion
CIT - Cebu Institute of Technology
CNC - Cebu Normal College
CPP - Communist Party of the Philippines
CRY - Consolidation for Reforms of the Youth
CSJ-R - Colegio de San Jose Recoletos
CVRP - Central Visayas Regional Project
DA - Democratic Alliance
FLAG - Free Legal Assistance Group
FQS - First Quarter Storm
GMC - General Milling Corporation
KBL - Kilusang Bagong Lipunan
KM - Kabataang Makabayan
KMP - Kilusang Magbubukid ng Pilipinas
KMU - Kilusang Mayo Uno
KRISKAPA - Kristohanong Katilingban sa Pasil
LABAN - Lakas ng Bayan
LFS - League of Filipino Students
MACUPPA - Mandaue City Urban Poor People’s Assocation
295
 MATI - Movement Against Tuition Increase
MEPZ - Mactan Export Processing Zone
NADSU - Nagkahiusang Drayber sa Sugbo
NASUD - Nagkahiusang Sugbo Alang sa Demokrasya
NEA - National Electrification Administration
NPA - New People’s Army
NUSP - National Union of Students of the Philippines
PANAGHUGPONG - Panaghugpong sa mga Kabus nga taga
Dakbayan
PHILCORN - Philippine Corn Products Company
PKP - Partido Komunista Pilipinas
RAM - Reform the Armed Forces Movement
SCAPS - Share-and-Car Apostolate for Poor Settlers
SCAUP - Student Cultural Association of the University of the
Philippines
SDK - Samahang Demokratiko ng Kabataan
STC - St. Theresa’s College
SURA - Suba Residents Association
UCCP - United Church of Christ in the Philippines
UNICEMCO - Universal Cement Company
UPCC - UP Cebu College
USAID - US Agency for International Development
USC - University of San Carlos
USP - University of Southern Philippines
UV - University of Visayas
VEMJP - Visayas Ecumenical Movement for Justice and Peace
VSSA - Visayas Secretariat for Social Action
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Sanggunian
Barcenas, Democrito. 2019. “Remembering Martial Law.” In Never Again: A
Collection of Essays on Human Dignity, Politics, and Life, 65–67. Lapu-
Lapu City, Cebu: Atty. Democrito Barcenas.
Bello, Walden, David Kinley, and Elaine Elinson. 1982. Development Debacle:
The World Bank in the Philippines. San Francisco CA: Institute for Food
and Development Policy.
Bello, Walden. 1987. Creating the Third Force: US Sponsored Low Intensity
Conflict in the Philippines. San Francisco California: Institute for Food
and Development Policy.
Caouette, Dominique. 2004. “Persevering Revolutionaries: Armed Struggle in
the 21st Century, Exploring the Revolution of the Communist Party of
the Philippines.” Dissertation, Cornell University.
Chan-Santos, Lilette. 1995. Romano of the Philippines: The Life and Times
of a Filipino Redemptorist Priest Desaparecido Who Was Abducted in
Cebu in 1985. Quezon City: Claretian Publications.
Constantino, Renato, and Constantino, Letizia. 1978. The Philippines: The
Continuing Past. Quezon City: Foundation for Nationalist Studies.
296
Cullinane, Michael. 1994. “Patron as Client: Warlord Politics and the
Duranos of Danao.” Sa An Anarchy of Families: State and Family in the
Philippines, edited by Alfred McCoy, 163–242. Quezon City: Ateneo de
Manila University Press.
GMANews.TV. 2007. “Taxpayers to Shoulder Marcos Debt until 2025 - Ibon.”
GMA News Online, April 7, 2007. https://www.gmanetwork.com/news/
topstories/nation/37314/taxpayers-to-shoulder-marcos-debt-until-
2025-ibon/story/.
Grant, Paul Douglas, and Misha Boris Anissimov. 2016. Lilas: An Illustrated
History of the Golden Ages of Cebuano Cinema. Cebu: University of San
Carlos Press.
Guillermo, Ramon. 2018. “Blood-Brothers: The Communist Party of the
Philippines and the Partai Komunis Indonesia.” Southeast Asian
Studies 7 (1): 13–38. https://doi.org/10.20495/seas.7.1_13.
Gutang, Edward & Salgado, Rene Ray. 1984. Picketers dispersed by teargas.
Sun.Star Daily, June 1, 1984, sec. News.
Gutang, Edward. 1985. 2 Youths shoot dead PC Sgt in his store; Divest him of
2 guns, claiming they’re NPAs. Sun.Star Daily, February 26, 1985, sec.
News.
IBON Foundation. 2021. “Golden Years?: The Real Long-Lasting Economic
Damage Wrought by Marcos.” IBON. September 21, 2021. https://
www.ibon.org/golden-years-the-real-long-lasting-economic-
damage-wrought-by-marcos/.
Khanser, Marites. 2007. John L. Gokongwei Jr. The Path of Entrepreneurship.
Quezon City: Ateneo de Manila University Press.
Lichauco, Alejandro. 1973. The Lichauco Paper: Imperialism in the Philippines.
New York: Monthly Review Press.
Malilong, Frank. 1970a. “Shotgun Shots Hurt 10 CIT Students.” The Freeman,
October 20, 1970, sec. News.
———. 1970b. “1 Killed, 11 Hurt in CIT Picket!” The Freeman, October 23,
1970, sec. News.
McCoy, Alfred. 2001. “Dark Legacy: Human Rights Under the Marcos Regime.”
In Memory, Truth-Telling, and the Pursuit of Justice: A Conference on the
Legacies of the Marcos Dictatorship, 129–44. Quezon City: Ateneo de
Manila University Office of Research and Publications.
Mojares, Resil. 1971a. “1970—The Year of Protests.” The Freeman, January 3,
1971.
———. 1971b. “Protesting the Tuition Hike.” The Freeman, February 27, 1971,
sec. Sticks and Stones.
———. 1971c. “Medical Students on Protest.” The Freeman, March 13, 1971,
sec. Sticks and Stones.
———. 1971d. “The Strike at BPI.” The Freeman, May 9, 1971, sec. Sticks and
Stones.
———. 1971e. “Maid-Wifery.” The Freeman, May 18, 1971, sec. Sticks and
Stones.
———. 1986. The Man Who Would Be President: Serging Osmeña and
Philippine Politics. Cebu: Maria Cacao Publishers.
———. 1994. “The Dream Goes On and On: Three Generations of the
Osmeñas, 1906-1990.” Sa An Anarchy of Families: State and Family in
the Philippines, edited by Alfred McCoy, 311–46. Quezon City: Ateneo de
Manila University Press.
297
 ———. 2014. History of the Province of Cebu. Cebu City: Cebuano Studies
Center.
———. 2017. The Feast of the Santo Niño: An Introduction to the History of a
Cebuano Devotion. Cebu City: University of San Carlos Publications.
Mongaya, Emmanuel. 2014a. The History of Minglanilla, Cebu, Philippines.
Edited by Jocelyn Gerra. Cebu City: The Provincial Government of Cebu.
———. 2014b. The History of Naga City, Cebu, Philippines. Edited by Jocelyn
Gerra. Cebu City: The Provincial Government of Cebu.
Mongaya, Karlo Mikhail. 2019. “Militant Struggles and Anti-Imperialism
in Resil Mojares’s The Freeman Columns during the Early 1970s.”
Philippine Studies: Historical and Ethnographic Viewpoints 67 (3–4):
557–94.
———. 2022a. “Sosyo-Semyotiks Ng Welgang Bayan: Representasyon
Ng Panlipunang Aktor Sa Rurok Ng Anti-Diktadurang
Pakikibaka.” Research Article. https://www.researchgate.net/
publication/349396089_Sosyo-Semyotiks_ng_Welgang_Bayan_
Representasyon_ng_Panlipunang_Aktor_sa_Rurok_ng_Anti-
Diktadurang_Pakikibaka.
———. 2022b. “‘A Symbol of Anti-Marcos Resistance’: The 1971 Diliman
Commune in the Philippine’s Global Sixties.” Aguipo Global South
Journal 1 (2022): 19-48.
Mongaya, Karlo Mikhail, and Sarah Raymundo. 2020. “Postcolonial and
Transformative Education in the University of the Philippines.” Sa The
University and Social Justice: Struggles Across the Globe, edited by Aziz
Choudry and Salim Vally, 226–42. London: Pluto Press.
Pagusara, Dom. 2022. Martial Law: Pandayan sa Rebolusyonaryong
Kaigmat. Manuskrito.
Quinan, Balt. 1970. “Stone-Throwing at UV Caps Free-Tayag March.” The
Freeman, September 18, 1970, sec. News.
Rivera, Temario. 1994. Landlords and Capitalists: Class, Family, and State
in Philippine Manufacturing. Quezon City: Center for Integrative and
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
The Freeman. 1970a. “School Organ Copies Burned at CSJ-R.” The Freeman,
October 27, 1970, sec. News.
———. 1970b. “Thousands Join ‘Death March.’” The Freeman, October 27,
1970.
———. 1970c. “Schools Refusing Student Radicals for Enrolment?” The
Freeman, November 13, 1970, sec. News.
———. 1970d. “Army Eyes ‘Subversives’ among Student Activists.” The
Freeman, December 13, 1970, sec. News.
———. 1971. “Student Shot in CSJ-R Demo!” The Freeman, March 6, 1971,
sec. News.
———. 1972a. “NPAs Now in Cebu: PC.” The Freeman, Seotember 1972.
———. 1972b. “5,000 Jaywalkers Nabbed in Week-Old Campaign.” The
Freeman, December 11, 1972.
Valencia, Ernesto. 2008. “SDK Revisited 1.” In Militant but Groovy: Stories of
Samahang Demokratiko Ng Kabataan, edited by Paz Verdades Santos
and Soliman Santos Jr., 2–7. Manila: Anvil.
Velez, Jose. 2014. “Initiative and Innovation in the Attachment of Cebu City’s
Economy to the World Market.” Sa The History of Cebu City, edited by
Dionisio Sy, 247–79. Cebu City: Cebuano Studies Center.
Wenceslao, Bong. 2017. “A Reunion.” Sun.Star Cebu, February 5, 2017. https://
www.sunstar.com.ph/article/124461/wenceslao-a-reunion.
Wernstedt, Joseph, and Frederick Spencer. 1967. The Philippine Island World:
A Physical, Cultural, and Regional Geography. Berkeley: University of
California Press.
Woods, Colleen. 2012. “Bombs, Bureaucrats, and Rosary Beads: The United
States, the Philippines, and the Making of Global Anti-Communism,
1945-1960.” Dissertation, University of Michigan.

Development Studies.
Salditos, Roger Felix. 2015. “Remedios Paraiso-Gomez (Kumander
Liwayway) Kag Coronacion Chiva-Togonon (Kumander Waling-Waling):
Kababainhan Nga Kumander Kag Mga Martir Sang Pungsodnon-
Demokratikong Paghimakas Sang Pumuluyo.” Maya Daniel Blog
(blog). November 5, 2015. https://mayadanielblog.wordpress.
com/2015/11/05/14.
San Juan Jr., E. 2016. “Philippines and Imperialism.” Sa The Palgrave
Encyclopedia of Imperialism and Anti-Imperialism, edited by Immanuel
Ness and Zak Cope, 397–408. New York: Palgrave Macmillan.
Sanchez, Phoebe Zoe Maria. 2022. “Marcos, Martial Law, and Cebu’s Social
Movement.” Sa . https://www.facebook.com/TanggolKasaysayan/
videos/344214477578004.
Saulo, Alfredo. 1990. Communism in the Philippines: An Introduction.
Enlarged Edition. Quezon City: Ateneo de Manila University Press.
Simbulan, Dante. 2005. The Modern Principalia: The Historical Evolution of the
Philippine Ruling Oligarchy. Quezon City: University of the Philippines
Press.
Sun.Star Daily. 1985. ‘Sparrow’ Notes on Bodies of 2 Slain Men. Sun.Star
Daily, July 5, 1986, sec. News.

298 299
 HISTORICAL LESSONS FOR THE
CORDILLERA MASS MOVEMENT
IN DEFENSE OF ANCESTRAL
LAND, SELF-DETERMINATION
AND NATIONAL DEMOCRACY1
Joanna Cariño
Cordillera Peoples Alliance

I have been tasked to help recall the historical lessons from

the Chico and Cellophil struggles in the nineteen seventies to
the eighties, popular struggles which led to the convergence
of the various progressive forces in the region in a regional
mass movement of the indigenous national minorities of
the Cordillera for ancestral land and self-determination,
within the framework of the open legal national democratic
movement. For this discussion, I will refer to a paper which I
wrote shortly after the first people’s power EDSA uprising in
1986, entitled The Igorot Mass Movement for Self-Determination,2
and update it for today’s discussion.

At the time that I wrote that earlier paper, the Marcos

dictatorship had just been ousted by a popular uprising, with the
millions who had massed up at EDSA replicated throughout the
whole country. In fact, here in Baguio City, it was in the Baguio
Cathedral that the rainbow coalition against the dictatorship
had converged during the countdown to the collapse of the
fascist regime. Although the rightists tried to make much of
the military rebellion led by Enrile-Ramos in overthrowing the

1 Prepared for the Third Cordillera Multi-sectoral Land Congress, Trinidad Valley Hotel,
Strawberry Farms, La Trinidad, Benguet, November 29 – December 1, 2001. Minor
editing was done for this submission as reference for Palihan Faculty Development
Program for PS21 University of the Philippines Diliman.
2 First published in Cordillera Papers, Vol.1, No.1, June 1986.

301
 Marcos dictatorship, the greater part of the credit should more
objectively and correctly be attributed to people’s power.
PEOPLE’S POWER, the term that gained popular usage at
that time, may be viewed as a popular uprising that capped
the accumulated years of protest against the dictatorship
by the democratic classes and sectors in Philippine society:
the workers and peasants, youth and students, urban poor,
women, teachers and other professionals, the religious,
businesspeople, and also, the indigenous national minorities
of the Cordillera. It would have been impossible for EDSA I
to happen without the many years of persistent struggle
and the outlay of blood, sweat and tears by those who
dared to struggle during the darkest years of martial rule,
long before the Aquino assassination in 1983 brought in the
middle forces in their numbers into the anti-dictatorship
struggle. The tribal opposition to the Chico and Cellophil so-
called “development” projects were among the early shining
examples of indigenous people’s power during the early
repressive years of Martial Law.
Again, in January 2001, the corrupt Estrada regime was ousted
by the Filipino people, in massive mass actions throughout the
land which gave added breadth and depth to what has now
come to be known as People Power 2 or EDSA II. Again, as
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
with EDSA I, the allied organizations of the Cordillera People’s
Alliance (CPA) throughout the region were in the mainstream
of the struggle to oust Erap from power.
In 1986, I wrote that people’s power is not a new phenomenon
in the Cordillera. It was the indigenous people’s power of
the Kalinga and the Bontok that stopped the construction
of the Chico dams, which threatened to displace thousands
of people. Tinggian people’s power was the major factor in
the shutdown of Cellophil Resources Corporation in Abra, the
200,000 hectare logging and paper-pulp concession which
was awarded to Marcos crony Herminio Disini in 1973.
And it was the inspiration from these two shining examples of
indigenous people’s power in the Cordillera region which led
to a greater unity among the various ethnolinguistic groups
and tribes in the region, with the democratic classes and
302
sectors, finally converging in the regional mass movement
for the defense of ancestral domain and self-determination,
within the framework of the wider national democratic legal
democratic mass movement. This distinct multi-sectoral
mass movement of the indigenous Igorot people and other
progressive forces in the region finds organized expression in
the Cordillera People’s Alliance.
Historical Background to Chico and Cellophil3
If we try to delineate a point in time or some significant event
which sparked off the mass movement, it would undoubtedly
be the Kalinga and Bontok people’s struggle since the early 70s
against the construction of the Chico River Basin Development
Project, followed soon after by Tinggian opposition to the
Cellophil Resources Corporation.
The Kalinga and Bontok tribespeople managed to stop the
construction of four huge hydro-electric dams which were a
priority energy project of the Marcos government throughout
the long years of martial rule. They were able to stop
construction against fearsome odds by asserting their tribal
people’s power, this group of national minorities who were
considered by many to be among the most neglected and
powerless sectors in Philippine society. In their steadfast and
uncompromising defense of their ancestral lands and their
indigenous way of life, they earned the respect and support
not only of the other national minorities in the region, but
also the progressive and democratic forces both here in the
Philippines and abroad.
The Marcos dictatorship, with its World Bank funding for
the project, did not reckon with the strong communal ethos
still existing then among the Bontok and Kalinga, which
allowed them to forge an agreement among the binodngan
peace pact-practicing communities along the Chico river
3 Much of the material for the historical background in this section was taken from
the manuscript The Chico River Basin Development Project: A Case Study in National
Development Policy, which I wrote as part of a collective research effort in 1979, with
an update in 1980. These were presented at the 1979 and 1980 national conferences of
UGAT, the Anthropological Association of the Philippines and can be accessed on the
internet.
303
 in opposition to the project, nor with their ability to muster
widespread national and international support. Yet there was
an added vital ingredient – the threat and eventual resort
to armed resistance after peaceful methods to seek redress
of grievances had proved futile in the face of unbridled
militarization in the project areas. This was but a logical step
for these warrior societies in the escalation of the struggle for
the defense of ancestral land and their self-determination to
continue their existence as indigenous communities.
It is useful to relive and draw the lessons from the important
events in the progression and escalation of the popular
resistance against the Chico dams, which then also became
the pattern for the opposition to the Cellophil Resources
Corporation.
To start with, the affected tribal communities signed numerous
petitions and sponsored delegations to bring to the attention
of numerous government offices their grievances that dam
construction would mean the destruction of their communities
and indigenous way of life. They even went to Malacañang to
try and plead with the dictator. But this was Martial Law and
their actions did not meet with much success. Instead, they
were given a scolding, labeled “sentimental” and told that the
minorities would have to sacrifice for national “development,”
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
read, for the big imperialist and comprador corporations that
the additional hydropower energy would directly service, and
the big landlords, whose monopoly landholdings the project
would irrigate.
Malacañang chose instead to set up the Kalinga Special
Development Region (KSDR) and send the Presidential
Assistant for National Minorities (PANAMIN), Manuel “Manda”
Elizalde, to the Chico area, bringing with him truckloads of food,
chocolate bars, basketballs, flashlights, and other trinkets. His
job was to “minimize opposition to the project.” His methods
were bribery, deception and coercion in the classic tactic of
divide and rule. He was able to coopt a handful of elders, who
were easily exposed and isolated by the majority. He selected
several young women and took them away with him, allegedly
to study or earn in the big city. He armed one tribe against the
other and caused the outbreak of tribal wars (Basao-Butbut).
304
This was undoubtedly a big test on whether the tribal
opposition would hold, but they met it head-on and dealt with
the myriad problems as they came, with great self-respect
and dignity. The story goes that Elizalde called Macliing Dulag
to a meeting at a posh hotel and offered him a thick envelope.
Macliing replied: “This envelope can contain only one of two
things – a letter or money. If it is a letter, I do not know how to
read. And if it is money, I do not have anything to sell. So take
your envelope and go.”
The people utilized their indigenous socio-political structures
and processes, such as the peace pact (Kalinga vochong/
bodong, Bontok pechen, Tinggian kalon), although with
dynamic modifications in the face of the new challenges.
The traditional peace pact is a bilateral agreement (pagta)
between two communities. There is a wide network of
bilateral peace pacts among the binodngan communities in
Kalinga, Mountain Province and Abra. In opposition to both
Chico and Cellophil, multi-lateral peace pacts were organized
to forge intra-village and intra-tribal pagta agreements to
unite the many different home-villages (ili) affected by these
mega-projects. From the first Vochong Conference held in
St. Bridget’s School in Quezon City in May 1975, multilateral
bodong conferences were then regularly convened to widen
and consolidate the opposition to the dams.
The people resorted to active civil disobedience, escalating
in scale in response to the actions of the fascist dictatorship.
The following are only a few among the vivid images of active
civil disobedience against Chico and Cellophil (remember,
this was during the early years of martial rule where even a
gathering of three to five people, and all forms of mass action
and organization were outlawed):
• In 1974, the NPC work camps which were set
up in Maswa, Basao for survey purposes were
dismantled twice by the people. A number of
tribal leaders were picked up and confined
at the stockade, sparking off a long line of
maltreatment, arrest and detention of Kalinga
natives in relation to the project.
305
 • The people resorted to bodily prevention of the
survey work by physically disallowing the NPC
to unload their equipment in the survey sites.
At Tomiangan, the site for Chico IV, the PC-
Police and the NPC tried to set up their work
camps four times under armed protection,
and four times were these camps torn down
by the people, even under threat of death. The
fourth time, the people carried the materials
from Tomiangan to the PC camp at Bulanao,
a distance of 35 kilometers, in a silent protest
march of around 250 people, lasting through
the night and the curfew hours.
• The people in the dam-affected areas in Kalinga
and Mountain Province actively boycotted
the 1976 referendum on the legitimacy of
Martial Law, such that there were no votes to
be counted. The PC used this as an excuse to
detain hundreds of oppositionists, including
many of their leaders. Since the stockade at
Bulanao, Tabuk could not accommodate the
large number of people, some of them were
imprisoned in Camp Olivas, Pampanga, where
I was then a political detainee, and learned for
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
the first time about their struggle against the
construction of the Chico dams. Some of them
were even brought to Camp Aguinaldo for
questioning on charges of subversion.
• In Abra, the Tinggians resorted to burning
nursery plantations and even the forests within
the concession so that Cellophil could not log
the trees. Heavy equipment were pushed
off cliffs or their engines tampered. Tools,
equipment and supplies often went missing.
The Marcos dictatorship then classified the whole region as a
“critical area,” and brought in more troops to quell the native
resistance. The binodngan villages are traditional warrior
306
societies, as the other side of the coin to the peace pact is
tribal war. The tribal warriors girded themselves for battle,
upgrading their weapons and fighting skills. They found
common cause with the New People’s Army (NPA) which by
this time had expanded into the dam-affected areas, and later
into the Cellophil areas.
The Cordillera had increasingly turned into a battleground in
defense of indigenous people’s rights. This meant that military
operations were escalating, with a corresponding increase in
human rights violations, as government troops vented their
anger not only on the rebel army they were unsuccessfully
chasing, but also on the civilian indigenous population which
they suspected as being NPA supporters.
And the rest, as they say, is history… The Marcos dictatorship
was overthrown in February 1986 and the Chico and Cellophil
mega-projects were scrapped. And as we did in 1986, so is it
up to us now to draw the historical lessons from the successful
popular resistance of indigenous tribal communities to Chico
and Cellophil.
Historical Lessons
First, the Chico and Cellophil struggles were waged in
uncompromising defense of ancestral land and self-
determination, or the right of the indigenous communities to
freely determine their continued existence as distinct peoples,
and the right to freely determine their political status, and
their economic, political and socio-cultural development, at a
pace which they themselves define.
In the mid-seventies, protest actions were still barely
happening in the cities after the wave of repression and
terrorism unleashed by the Marcos dictatorship with the
declaration of martial rule. Yet, here were these marginalized
and unlettered tribal peoples who dared to struggle against
all of the instrumentalities of the fascist state, and who dared
to win… providing proof that unwavering persistence in a just
struggle will bear fruit.
307
 Second, the unfolding Chico and Cellophil drama ignited
dormant Igorot nationalism. Numerous activists and mass
leaders espousing their rights as indigenous peoples
emerged. The different Cordillera tribes were challenged
into the recognition of the pressing need for a greater unity
among themselves if they hoped to succeed in the defense
of their collective human rights as indigenous peoples. Igorot
intellectuals and other advocates put their energies into the
more serious discussion and study of what it means to be
indigenous peoples and national minorities.
This increased introspection and self-awareness among the
indigenous peoples of the Cordillera (including the debate over
whether to collectively call ourselves Igorots or not) paved
the way towards a region-wide movement for the defense
of ancestral land and self-determination, as it marks the
shift from spontaneous reaction to conscious and concerted
unified action. As the different Igorot tribes and sectors
were increasingly exposed to each other in mass meetings,
inter-tribal activities and bodong conferences, there was the
opportunity for dialogue and mutual sharing and learning.
From here, the different Cordillera tribes and ethnolinguistic
groups realized that they shared a common history of national
oppression; a common geography and territory, the Cordillera
mountain range; a common persistence of their indigenous
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
cultures, albeit in varying degrees; common problems and
common enemies.
Third, the whole national democratic movement was
enriched by these developments. The movement learned the
concrete realities of ancestral land and persisting indigenous
cultures in the communities in struggle in the Cordillera. The
movement was educated on the right to self-determination,
which earlier was a rather vague concept more applicable
to the Moro National Liberation Front, which was also then
conducting armed struggle against the dictatorship in
Mindanao. Chico and Cellophil also gave a deeper dimension
to human rights when this was the in thing during the
fascist dictatorship, going beyond the narrow definition of
individual civil and political rights as defined in the Universal
Declaration of Human Rights, to the collective human rights
of indigenous peoples.
308
Fourth, the heroic Chico and Cellophil struggles served to
inspire and motivate many people, both here and abroad,
which made it possible to generate broad national and
international support to sustain the popular resistance. There
was broad solidarity and advocacy for the popular resistance
in the region from academics, environmentalists, church
groups, the mass media, NGOS and a wide array of solidarity
organizations. The Free Legal Assistance Group of the late
senators Jose Diokno and Lorenzo Tañada offered their
free legal assistance. Anthropologists and academics wrote
numerous treatises on Chico and Cellophil. Progressive media
practitioners provided good press coverage.
Fifth, Chico and Cellophil brought to the fore the fact that
the present-day problems of tribal peoples and indigenous
communities are much bigger and more complicated than
any faced in earlier historical periods. More concretely,
Chico and Cellophil showed the indigenous peoples of the
Cordillera that their problems cannot be taken in isolation
from the wider Philippine realities, and the incursions of
imperialist globalization.
The romanticized myth of tribal society as a static autonomous
entity which should be preserved in its pure form shattered,
as Igorots united with as broad an alliance as possible for
the defense of indigenous peoples’ human rights. Although
the Chico resistance at the start was the spontaneous tribal
response to outside threat, it soon firmly positioned itself
within the mainstream of the national democratic struggle.
The Cordillera Mass Movement for
Ancestral Land, Self-Determination
and National Democracy
There was a wealth of information and data generated through
social investigation and research throughout the Chico and
Cellophil struggles. These were sifted through, systematized
and analyzed within the national democratic movement in the
Cordillera region, with the active participation of Igorot political
activists, intellectuals and advocates in the theorizing. There
was active debate and discussion on indigenous peoples and
the national minority question. A framework for analysis was
309
 developed, and an education module which served as a mass
course on the Cordillera national minorities.
Several seminal and pioneering attempts at research and
theorizing of Cordillera history, the economic, political and
cultural situation in the region, and the particularities of
the Igorot struggle for self-determination were drafted and
circulated for study among activist circles in the region.
These papers were used as study material for mass
education, which proceeded alongside organizing and mass
mobilization all over the Cordillera. More and more militant
Igorot organizations sprouted, using a common national
democratic framework for analysis, as more and more
people began to assert their rights even under conditions of
intense militarization.
The period from the mid-seventies to the mid-eighties was
a decade of ferment and upheaval throughout the Cordillera
region as the indigenous peoples here drew on the lessons
from Chico and Cellophil and learned to assert their rights.
On April 24, 1980, military troops of the Marcos dictatorship
gunned down Macli-ing Dulag, a Kalinga tribal chieftain at the
forefront of the Chico opposition, in an attempt to intimidate
the people.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
The people refused to be cowed. Instead, Macli-ing’s death
has since been commemorated with a bigger AND BIGGER
celebration each year to remember the martyrs who have
given up their lives for the Cordillera struggle and an occasion
for solidarity with Cordillera advocates. Since 1985, April 24
has been commemorated as Cordillera Day, as the annual
regionally-coordinated mass-action of the CPA.
The protest actions in various parts of the Cordillera interior
soon also found their way to the town centers and Baguio City.
One issue which drew widespread protest from conscientized
Igorots was the Ministry of Tourism-sponsored Grand Cañao
from 1980-83, which displayed Igorots dancing and singing
through the streets to attract the tourist dollar.
Opposition to the Grand Cañao became a rallying point
for Igorot students and professionals who opposed the
310
commercialization of indigenous Igorot culture, and who
were protesting an enforced celebration in the face of the
numerous problems of survival confronting the Igorot people.
Cultural presentations with new revolutionary content
were staged, utilizing the traditional sallidummay, uggayam,
ullalim. Traditional forms of song and dance infused with new
revolutionary content from the areas of resistance in the
Cordillera interior were popularized. Other cultural forms
depicting the people’s problems and resistance were also
creatively developed by progressive cultural workers (eg.
Kaigorotan, Alay Kay Macliing).
The people affirmed the tribal practice of concerted and
unified mass action. Protests against militarization and
human rights violations were common, and human rights
organizations were set up.
In the urban and town centers, the Igorot intelligentsia from
among the students and professionals also set up their
progressive organizations. They sponsored symposia on
Cordillera issues. They went out into the streets to protest
the violation of their people’s rights. They brought out
statements and manifestoes to educate the wider population
on Cordillera issues.
Among the campaigns waged by the progressive Igorot
organizations in the town centers and Baguio City were the
Ancestral Land Rights Campaign, Anti-Militarization, Tribal
Filipino Week, Cordillera Youth Week, Regionalization of the
Cordillera, and many others.
Representatives from these Cordillera organizations also
participated in the nationwide campaigns and alliances that
emerged after the assassination of Ninoy Aquino at the
tarmac in 1983. Among these were the Nationalist Alliance
for Justice, Freedom and Democracy in 1983, the Coalition
of Organizations for the Realization of Democracy (CORD) in
1984, and Bagong Alyansang Makabayan (BAYAN) in 1985.
The decade of ferment led to increased coordination among
the growing number of Igorot organizations and more
concerted efforts towards defining the substance and features
311
 of a program for self-determination of the indigenous peoples
of the Cordillera.
In June 1984, more than three hundred representatives from
twenty-seven organizations all over the Cordillera came
together in a Cordillera People’s Congress in Bontoc, Mountain
Province and organized the Cordillera People’s Alliance for the
Defense of the Ancestral Domain and for Self-Determination.
Many of the foregoing activities reached a better level of
coordination and assumed Cordillera-wide scope only after
the CPA was organized.
To date, the Cordillera People’s Alliance has distinguished
itself as the leading group and organized expression of
the Cordillera mass movement in defense of ancestral land
and for self-determination, within the national democratic
framework. There is still much to be done, however, so let us
draw the lessons from Chico and Cellophil to persist in our
just struggle, and dare to struggle, dare to win.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
312
Batas Militar: DANAS AT
GUNITA SA MINDANAO-SULU
Lualhati Abreu
Unibersidad ng Pilipinas Mindanao
Kung ang Batas Militar ay may pakahulugan ng paggamit ng
dahas para maipatupad ng mga naghaharing kapangyarihan
sa isang makauring lipunan ang kanilang mga layunin sa
paghahari, masasabi na naging patuloy ang pag-iral ng Batas
Militar sa Mindanao-Sulu mula noong ikalawang hati pa lang
ng ika-19 na siglo, hanggang ngayon.
Noong unang hati ng naturang siglo, nagsimula ang sunod-
sunod na mga kampanyang militar ng kolonyal na gobyernong
Espanyol sa Pilipinas laban sa mga sultanatong Moro sa
Mindanao at Sulu. Mga ilang dekada bago ito, naganap ang
Rebolusyong Industriyal sa Europa na nagpabago nang
malaki sa mga katangian ng pandaigdigang kalakalan.
Unang-una na sa mga pagbabago rito ang pagtampok
ng mga produktong agrikultural na hilaw na materyales
sa pagmamanupaktura, halimbawa, asukal, goma, abaka,
at tabako. Bago ito, mga produktong gubat tulad ng mga
rekado o spices, halimbawa, cinnamon, resin, at beeswax;
mga produktong dagat tulad ng perlas at tripang, at sa
maagang yugto, ang ginto ang tampok na mga produkto
sa panrehiyon at pandaigdigang kalakalan mula sa
Mindanao-Sulu. Sa yugtong ito, tumampok ang mga naging
pangunahing sentrong pangkalakalan sa Mindanao at Sulu sa
pagkakasunod-sunod, ang Butuan, Cotabato, at Jolo.
Inuna ng kolonyal na gobyernong Espanyol sa Pilipinas, noong
mga unang dekada ng mga taong 1800, ang pagsupil sa
tinagurian ng nagsabwatang kolonyal na mga kapangyarihan
sa Timog Silangang Asya – ang Espanyol, Ingles at Dutch – na
“pamimirata” ng mga mga puwersang Muslim, na malaking
bahagi ng mga pagsulong ay pakikibakang anti-kolonyal ng
313
 mga katutubo ng rehiyon. Nakasentro ang slave trade kung
saan ang mga bihag sa mga “pamimirata” sa noon ay tinawag
na Sulu Zone. Ang Jolo na sentro ng sultanato ng Sulu ay
tumampok bilang sentrong pangkalakalan noon hindi lang sa
Mindanao-Sulu kundi sa rehiyon ng Timog Silangang Asya.
Laganap na sa Luzon at Kabisayaan ang pagbubukas ng
mga plantasyong agrikultural na sinimulan ng kolonyal
na gobyernong Espanyol sa Pilipinas sa unang hati ng
ika-19 siglo. Pangunahin sa mga nagbukas ay ang mga
kongregasyong relihiyoso at mga panginoong maylupa na
malaking bulto ay mga mestisong Tsino at Espanyol. Ang mga
kapitalistang Ingles naman ay nagsisikap na pasukin ang
malaking pamilihang Tsino sa pamamagitan ng pagkontrol
sa kalakalang rehiyonal na nakasentro nga sa Sulu. Hindi
nagpapahuli ang mga Dutch sa mga proyektong kolonyal
noon sa rehiyon. Sabayan na naglunsad ng mga kampanyang
militar laban sa “pamimirata” ang tatlong kapangyarihang ito
sa kani-kaniyang saklaw sa rehiyon.
Kasunod ng estratehikong tagumpay ng kolonyal na
gobyernong Espanyol – sa mga pagsulong nito sa mga
sentrong pangkalakalan sa Sulu sa unang hati ng siglo — ang
pananakop sa pamumuno ni Jose Uyanguren laban sa mga
puwersa ni Datu Bago sa Davao na bahagi ng sultanatong
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Maguindanao noong 1848. Taong 1861 nang itinayo ang
Cotabato bilang sentro ng kolonyal na gobyerno sa Mindanao.
Kinailangan muna nitong gapiin ang paglaban na pinamunuan
ni Datu Utto sa saklaw ng dating Buayan hanggang noong
1888. Hanggang sa bisperas ng pag-alis ng mga puwersang
Espanyol sa bansa, naglunsad pa ito ng kampanyang militar
laban sa mga puwersang Meranaw sa ilalim ng pamumuno,
una, ni Gob. Hen. Valeriano Weyler, at sumunod sa kaniya,
hanggang noong 1888.
Humalili sa mga mananakop na Espanyol ang mga
puwersang Amerikano. Mula’t mula, ipinailalim nito ang
kabuuan ng Mindanao-Sulu sa isang departamento sa ilalim
ng sandatahang lakas ng Estados Unidos (EU) sa bansa para
sa layuning pagkontrol dito. Ibig sabihin, umiral ang Batas
Militar sa unang mga taon pa lamang ng pangongolonyang
Amerikano. Kinahon muna ng sumunod na mga puwersang
314
Amerikanong mananakop ang mga puwersang Moro sa
pamamagitan ng mga kasunduang pangkapayapaan, ang
Bates-Kiram sa sultanato ng Sulu, at katulad na kasunduan sa
sultanato ng Maguindanao mula noong 1899.
Matapos ang pagharap sa mga puwersang rebolusyonaryo
sa Luzon at Kabisayaan, nagkonsentra na ito sa pagsupil
sa mga puwersang Moro sa Mindanao-Sulu. Naglunsad
ng kampanyang pasipikasyon, pangunahin laban sa mga
puwersang Moro mula 1903, nang maikahon na nila ang mga
puwersang lumaban sa kanila sa Luzon at Kabisayaan. Hinarap
ng mga puwersang Amerikano ang hindi napagtagumpayang
gapiin ng mga puwersang Espanyol na mga puwersang
Meranaw na naglunsad ng tinatawag na pakikidigmang kota
sa paligid ng baybayin ng Lanao Lake, kasama ang Marawi.
Pinuno ito ng palabang puwersang Meranaw ng mga
portipikadong kota sa pakikipaglaban nila sa mga puwersang
manunulong ng Estados Unidos.
Kaalinsabay nito ang pagpapatupad ng kolonyal na
gobyernong Amerikano sa bansa, ng mga batas kaugnay sa
lupa na taliwas sa kaugaliang komunal na pag-aari batay sa
paggamit, usufruct, sa mga lupang ansestral at, pagbubukas
ng mga kolonyang agrikultural at iba pang proyektong
resettlement para sa naengganyong mga magsasaka na
dumayo sa Mindanao mula sa Luzon at Kabisayaan. Sa
panahong ito nagkaroon ng malalawak na mga plantasyon
ng niyog sa baybaying palibot ng isla, goma sa Zamboanga,
Cotabato, at Basilan, at pinya sa Bukidnon. Idagdag pa rito
ang pagpasok ng malalaking kompanya sa pagtotroso tulad
ng Weyerhauser sa Cotabato, Findlay Miller sa Lanao, Boie
Cascade sa Basilan, at Georgia Pacific sa Surigao. Tinatayang
20,000 ang namatay sa hanay ng mga puwersang Moro sa
panahon ng kampanyang ito. Binibigyan hanggang ngayon
ng paggunita ng mga mamamayang Moro ang mga nagbuwis
ng buhay sa mga ginawang masaker ng mga puwersang
Amerikano sa Bud Dajo at Bud Bagsak sa Jolo.
Kahiman naintegra na sa pambansang organisasyong
pampamahalaang sibil ang binuong mga probinsiya sa
Mindanao-Sulu mula noong 1915, nagpatuloy pa rin ang mga
kampanyang militar laban sa mga katutubo. Noong 1927,
315
 isang kampanyang militar ang inilunsad ng gobyernong
kolonyal sa nabalitang pagpapanibagong-sigla sa Surigao
ng Kilusang Kolurum – isang milenaryang kilusang masa na
nagsimula sa Samar at Leyte. Sinangkutan at pinamunuan ito
ng mga Marinong Amerikano na dumating sa Surigao sakay ng
barkong pandigma ng EU. Kasama ng mga sundalong Pilipino
na hinakot sa mga puwersang nakahimpil sa iba’t ibang lugar
sa isla at Kabisayaan, naglunsad ng malaking kampanyang
militar laban sa mga tagasunod ng isang tambalan, herbal na
manggagamot, na paroo’t parito sa Cebu, Leyte at Surigao.
Hawak ang mga bolong gamit nila sa pagsasaka, nagsimula
lang silang lumaban dahil namamatayan na sila sa kanilang
hanay. Daan-daan ang namatay sa ginawang pambobomba
sa mga lugar na inakala nilang balwarte ng mga “kolurum.”
Itinuring itong “carnage” ng mga elementong anti-
imperyalista sa Estados Unidos nang mga panahong yon.
Kasunod nito ang pagpapatupad ng batas sa pagmimina
at pagbubukas ng mga kompanyang lokal at dayuhan na
nagmina sa Siana, Mainit, Surigao del Norte. Nagkaroon ng
mining boom sa bansa noong 1934-35 na ang malaking bulto
ng produksiyon ay mula sa Surigao. Ang malaking bilang ng
nagtagal sa pagmimina rito ay mga kompanyang Amerkano
tulad ng Lepanto Mining Corporation at Surigao Consolidated.
Sinabayan pa ito ng gobyernong Komonwelt, na pinamunuan
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
ni Manuel Luis Quezon, ng pagwawalang-halaga sa pagbibigay
ng karapatang gamitin ang bahagi ng kani-kaniyang lupang
ansestral sa mga magsasakang Moro ng mga namumunong
datu sa kani-kaniyang mga sakop. Birtuwal na binalewala nito
ang ilang siglong umiiral na komunal na pag-aari sa lupa.
Ilang taon lamang na nauntol ang karahasan ng gobyernong
kolonyal laban sa katutubo sa panahon ng ikalawang digmaang
pandaigdig noong ikaapat na dekada ng milenyo. Kagyat na
nagpatuloy ito ng ikalimang dekada. Sa pakikipagsabwatan
sa mga opisyal ng malakolonyal na gobyerno ng Pilipinas na
“binigyan” ng kalayaan ng imperyalistang kapangyarihan,
tumindi ang pangangamkam ng mga lupang ansestral
ng mga katutubo – Moro at Lumad. Naging masigla ang
pagtotroso para suplayan ang Japan sa pangangailangan nito
sa rekonstruksiyon noong dekada ‘50. Ilang ispekulador din
sa lupa ang nagbukas ng mga rantso sa mga lupang ansestral
316
ng mga Lumad sa Cotabato at Davao. Dekada 60 nang muling
rumatsada ang mga dayuhang kompanyang agrikultural sa
pagbubukas ng mga plantasyon ng pang-eksport na saging,
pinya, at oranges.
Nagsimula noong 1957 ang naging matagal na armadong
pakikibaka ng mga Arumanen Manobo ng Arakan, Cotabato,
sa pamumuno ni Datu Mambaling, laban sa rantso ng
pamilyang Gana na binuksan sa pusod ng lupaing mana ng
una. Kasabayan nito ang pagsiklab ng pag-aalsa ng mga Moro
sa Sulu sa ilalim ng pamumuno ni Datu Kamlon. Huling mga
taon ng dekada ‘60, sumiklab naman ang pag-aalsa ng mga
Higaunon sa hangganan ng Misamis Oriental at Agusan laban
sa pagtrotroso ng Nasipit Lumber Company (NALCO). Hindi
umubra ang panlilinlang ng gobyerno sa pamamagitan ng
pagbubuo ng Commission on National Integration (CNI) na
itinayo matapos ang inquiry ng Senado sa Kamlon Uprising at
nagbigay ng iskolarsyip sa mga estudyanteng Moro at Lumad.
Nagsimula rin sa dekadang ito ang pag-oorganisa ng
simbahan sa tulong ng kabataang aktibistang KHI RHO,
ng mga magsasaka, Federation of Free Farmers (FFF), at
mga manggagawa, Federation of Free Workers (FFW), sa
pagpapatupad nito ng insiklikal ng Vatican na Populurum
Progressio. Sumigla ang kilusang magsasaka sa halos kabuuan
ng isla laban sa mga bagong binubuksang plantasyon at
pagtrotroso, at pamamanginoong maylupa sa matatandang
probinsiya ng Davao Oriental, Misamis, at Zamboanga,
kung saan mas laganap ang piyudal na kapangyarihan ng
matatandang mga angkang panginoong maylupa.
Sa pagsiklab naman ng Unang Sigwa ng dekada ‘70 sa
Kamaynilaan, ilang bilang ng estudyante sa Kamaynilaan at
Cebu, mula sa ilang lugar sa Mindanao, ang nagpasiyang
bumalik sa isla at mag-organisa, una sa hanay ng mga kabataan
at estudyante sa mga pangunahing sentrong lungsod sa isla
tulad ng Davao, Butuan, Cagayan de Oro, Iligan, at Ozamis.
Itong lahat ay sinagot ng karahasan ng estado, dekada ‘60 pa
lamang; wala pa ang deklarasyon ng Batas Militar ni Marcos.
Marami ang hinuli, binilanggo, tinortyur, at pinaslang ng
armadong mga puwersa ng gobyerno. Sa hanay lamang ng
317
 mga Bla’an sa imog Mindanao, 200 ang namatay sa kanilang
pagtatangkang sagkaan ang pagpasok ng Dole Philippines,
isang kompanyang kontrolado ng mga kapitalistang
Amerikano na nag-eeksport ng saging, pinya, at asparagus
ngayon. Isang lider-estudyante ng University of Mindanao
sa Davao City ang pinaslang ng mga sundalong humarap sa
unang multisektoral na kilos protesta sa siyudad, si Edgar
Angsingco, isang ugat-dayo. Sinabayan pa ito ng ilang bilang
ng mga masaker sa mga mamamayang Moro na isinagawa
ng sabwatang militar at mga grupong vigilante na tinawag
na ILAGA at itinatag ng mga lokal na mga politikong dayo na
namuno sa pangangamkam ng mga lupang ansestral ng mga
katutubo — Islamisado at hindi Islamisado.
Ang lahat ng ito, sa kabilang banda, ay naging mayamang lupa
para sa pag-oorganisa ng mga rebolusyonaryong puwersa sa
Mindanao. Naging baseng masa ng New People’s Army ang
inoorganisang mga magsasaka ng Khi Rho sa kanayunan.
Naging isa sa mga lunsaran sa pag-oorganisa sa kalunsuran
ang mga manggagawa na unang inorganisa ng progresibong
elemento sa simbahan sa pagsigla ng pambansang
demokratikong kilusan sa isla noong dekada ‘70. Naging
balon ng mga kadre ang organisadong kabataang aktibista
ng Khi Rho, Kabataang Makabayan (KM), at Samahan ng
Demokratikong Kabataan (SDK) sa pagsusulong ng lahatang
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
panig na rebolusyonaryong kilusan sa Mindanao. Kasunod
nito ang pag-oorganisa sa Mindanao ng Partido Komunista
ng Pilipinas.
Ang isinagawang mga masaker naman sa hanay ng mga
mamamayang Moro ang nagtulak sa demokratikong mga
sektor sa hanay nila para magkaisa laban sa higit pang
umiigting na karahasan na tumungo sa deklarasyon ng Batas
Militar noong 1972. Bago pa man ang deklarasyon ng Batas
Militar, ang pag-oorganisa ng mga lider-Moro sa loob at labas
ng bansa ay tumungo na sa pagtatatag ng Moro National
Liberation Front (MNLF) na pinamunuan ng sekular na lider-
Moro na si Nur Misuari. Ito ang namuno sa nagbagong-lakas
na pakikidigmang Moro laban sa gobyerno ng Pilipinas.
Makikita na wala pa ang deklarasyon ng Batas Militar ay
nangibabaw na ang dahas para ipatupad ng mga naghaharing
318
uri, na nakipagsabwatan sa mga dayuhang kapitalista, ang
kanilang layuning kontrolin ang malalawak na mga lupaing
agrikultural, pagtotroso, at pagmimina sa Mindanao-Sulu.
Lalo pang umigting ang karahasan sa deklarasyon ng Batas
Militar noong 1972.
Sa unang biyahe ko sa isla, mula Ozamiz, dumaan ng Pagadian
at tumawid sa Cotabato patungo sa Davao City, nakita ko ang
mga labi ng mga pamayanang Moro at hiwalay na mga bahay
sa gitna ng mga sakahan na inabo, razed to the ground, ng
digmaan. Nakita ko rin ang ganitong kalagayan sa mas liblib
na mga lugar sa mga isla na may konsentrasyon ng mga
mamamayang Moro nang sumama ako sa istap ng Social
Action sa Pagadian ng sumunod na taon.
Hindi makailang beses na makaririnig ka ng mga kuwento
ng “pagmamaoy” o bullying ng mga sundalo ng gobyerno
na walang patumangga sa pagpapaputok ng kanilang mga
armas sa mataong mga lugar tulad ng restoran at palengke.
Taong 1974 nang magsimula ang pagpapanibagong-sigla sa
mga hayag na kilusang masa sa kalunsuran. Pagkadeklara ng
Batas Militar, malaki ang bilang ng mga aktibistang kabataan
at mga guro ang kinailangang kumilos sa kanayunan para
makapanatili at maipagpatuloy ang pagkilos. Ito rin ang taong
dumating ako sa isla mula sa Kamaynilaan.
Sa kalunsuran ng Davao kung saan ako unang kumilos, isa sa
mga unang organisasyong estudyante na nilanguyan ng mga
organisador ng kilusang lihim ang Kulturang Atin na inorganisa
sa Ateneo de Davao ng isang aktibistang kumilos bago pa
ang deklarasyon ng Batas Militar. Dito nagsimula ang unang
mga hakbang sa pag-oorganisa ng kabataan at estudyante
sa mga sentrong lungsod sa Davao. Malaon, nag-organisa na
rin sa hanay ng mga kabataan na kiling sa creative dramatics
sa ilalim ng Mindanao-Sulu Pastoral Conference (MSPC), isang
programa ng simbahan sa kabuuan ng Mindanao at Sulu.
Unti-unting muling sumigla ang hayag na mga kilusang
masa sa iba’t ibang sektor ng lipunan, pangunahin ng mga
manggagawa at mga magsasaka, kabataan at estudyante,
kababaihan, at mga manggagawang pangkultura. Lumundo
ang mga kilusang masang ito sa paglulunsad ng malawakang
319
 multisektoral na mga pagkilos na tinawag noong Welgang
Bayan mula noong 1983. Sa kasagsagan ng mga kilusang
masa, isang organisasyon ng mga visual artist ang nag-
organisa sa kanilang hanay, ang Magenta.
Nag-organisa rin ng Mindanao Media and News Services
(MMNS) at ng Davao Education and Media Services (DEMS).
Nagpatuloy ang Kulturang Atin bilang institusyong nagbibigay
ng mga pagsasanay sa mga kabataang naorganisa sa
pagtatanghal ng mga dula. Isa sa mga naorganisa noon ang
Kaliwat Theater Group kung saan kumilos si Marilen Fernandez,
na nang pumanaw ay itinanghal na Artista ng Bayan; at si
Nestor Horfilla na kamakailan lamang ay pinarangalan bilang
Gawad sa Sining, at iba pang mga progresibo sa larangan ng
sining. May umusbong din na mga malikhaing manunulat
ng mga dula para sa pagtatanghal, tulad ni Tony Apat.
Nagtanghal ng Filipinas circa 1900 sa Davao City.
Sa pagsusulong ng gawain, laging bahagi ang paglalabas ng
mga pahayagang masa. Noon pa mang 1974, may pahayagang
lihim, ang Habagat, na binubuo at iniimprenta ng mga nasa
andergrawnd sa siyudad ng Davao. Kasama rito sina Socorro
Par, na malaon ay magiging martir sa kaniyang pagkilos sa
hilagang Mindanao. Sa pag-unlad ng gawain sa kalunsuran
noong mga taong 1976, sumunod dito ang paglalathala
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
ang Pusyong Bisaya sa Cebu at Mindanao Alliance na itinatag
nina Homobono Adaza at Nene Pimentel sa Cagayan de Oro.
Hindi mawawala ang musika sa pag-oorganisa sa mga
masang magsasaka sa kanayunan. Mahilig ang mga Bisaya sa
tinatawag na komposo. May mga organisador na nagkomposo
ng ilang awitin tulad ng “Ali Makoy, Di si Marcos” ng martir
na si Rhyme Petalcorin, “Entero Kapupud an” ng isang dating
propesor sa physics sa Iligan Institute of Technology na ilang
taong kumilos sa kanayunan ng Davao, at “Dying dying para
dying dying” ni Jimmy Lanoy. May nagprodyus, nag-imprenta,
at nagsagawa ng likhang awdiyo, ng ilang kalipunan ng mga
awit-rebolusyonaryo, na ginamit ng mga organisador sa isla
sa kanilang pagkilos, kapuwa sa kanayunan at kalunsuran.
Siyanga nga pala, sa maikling panahon ng pagkilos ni Eman
Lacaba sa kanayunan ng Davao, gumawa siya ng komiks para
sa masa. Nagdrowing siya ng mga tauhang nagkukuwento
ng hinggil sa isang usapin o bagong kaganapan sa lugar sa
isang pahinang komiks sa bond paper. Masasabing masigla
ang gawain sa panitikan, sining, edukayon, at peryodismo sa
panahon ng Batas Militar ni Marcos sa isla ng Mindanao
DAGHANG SALAMAT!
MARAMING SALAMAT!

ng Asdang, tinaguriang mosquito press ng kapanahunan

ng diktadurang Marcos. Muli ring lumabas ang Habagat sa SUKRAN!
hilagang kanlurang Mindanao at Insureksyon para sa rehiyon
ng timog silangang Mindanao. Kung tama ang pagkakatanda
ko, binuhay naman sa Davao ang Asdang. Bawat pahayagang
masa noon sa rehiyon, tulad ng nakagawian mula pa noong
1974, ay may seksiyon sa mga akdang pampanitikan;
madalas mga tula, at malaon maiikling kuwento. Dalawa sa
mga kuwentong ito ay inilakip sa antolohiya ng mga akdang
pampanitikan mula sa kanayunan, ang Muog.

Sa layuning palawakin ang kilusang masa sa kalunsuran,

naglathala sa Bisaya ng Alsa, at sa Ingles ng Mindanaw.
Magkasama kami bilang mga co-editor ni Rose-Galang
Reyes, isang dating peryodista ng Manila Times bago ang
deklarasyon ng Batas Militar. Sa panahong ito, nagsalimbayan

320 321
 ON THE PHILIPPINE
VISUAL ARTS AND
THE MASS MOVEMENT
UNDER Martial Law
Lisa Ito-Tapang
Unibersidad ng Pilipinas Diliman

(This essay, based on the author’s presentation for the Palihan

para sa Philippine Studies 21- Wika, Panitikan, at Kultura sa
Ilalim ng Batas Militar (Panel 10: Kilusang Bayan) last November
22, 2021, discusses and reflects on the larger forces at work in the
production and participation of artists in making works with and
about the mass movement against the Marcos dictatorship.)

Like most students today born or growing up after February

1986, I did not live through the era of Martial Law to be able to
tell the tale. This is a considerable though welcome challenge.
How can we share this from the perspective of one who did
not live through such dark times, to a generation which came
of age during People Power II in 2000 or after?

Before, talks on this topic were given by colleagues such as

the late Prof. Leonilo O. Doloricon (December 1, 1957- July
16, 2021), former Dean of the UP College of Fine Arts (CFA),
and the chairperson emeritus of the Concerned Artists of the
Philippines (CAP). Prof. Doloricon was around 15 years old
when Martial Law was imposed in 1972. He entered the UPCFA
in 1974: marking his journey as one of the politically sharpest
and socially-aware artists that the Philippines has produced.

This is dedicated to the memory of many artista ng bayan

(artists of the people), including him and the late Jose Alberto
Tañedo (November 22, 1953 - May 28, 2021) and Gilbert
Torres (January 28, 1957 - November 28, 2016). Their lived
experience during the struggle against the dictatorship is
well documented in their words and the words which we

323
 remember them by. We pay tribute to many other cultural
workers lost this year, including Engr. Ramon Ramirez and
Kerima Lorena Tariman.
The task of tireless research, documentation, and archiving
alongside continuing the struggle for genuine democracy
is therefore a vital one. Today, many creative and visual
practices are subjected to virulent red-tagging, censorship, or
suppression over the past years. These include films, works of
art, books, and even their repositories and spaces for sharing.
This targeting of cultural production is not surprising. If I
return to my own awakening about the realities of Martial
Law, this started with two books which I read as a first year
student in UP: Primitivo Mijares’ The Conjugal Dictatorship
of Ferdinand and Imelda Marcos (1976) and Six Young Filipino
Martyrs (1997). For someone who grew up away from the
atrocities of the regime, these were the entry points into
knowing what happened and changing one’s attitude and
consciousness of the past. It started with books.
Revisiting Exhibition and Publication Histories
This paper gives stress to histories of the visual arts found
in such books and platforms. We thread through contexts
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
informing artistic production and patronage. We emphasize
the value of cultural institutions, arts organizations, and
themes shaping individual and collective art practice across
the period.
Before the Covid-19 pandemic, several cultural initiatives
— notably exhibitions, publications, and visual art projects
commemorative or retrospective in intent — were part of
efforts to remind the public that the years of Martial Law were
not a Golden Era, or high point, in the country’s history. Many
of these are well worth revisiting, popularizing, and continuing
alongside the struggle against historical revisionism.
In 2012, for instance, the commemorations of the 40th year
after Martial Rule yielded a series of visual arts exhibitions,
including ReCollection 1081: Clear and Present Danger (Visual
Dissent on Martial Rule) at the Cultural Center of the Philippines
324
(CCP) and Himagsik at Protesta: Apatnapung Taon ng Batas Militar
at the University of the Philippines (UP) Main Library basement.
The former was a large exhibition of past and present
artworks around the collective experience of authoritarian
rule, organized by an art gallery and non-profit organization
dedicated to children’s literacy and cultural education
(Liongoren Gallery and CANVAS). The latter was a more
intimate event in a university library basement: gathering a
collection of memorabilia, texts, and images from the anti-
dictatorship struggle and spearheaded by human rights
organizations birthed as a response to the abuses of the
regime: Karapatan (Alliance for the Advancement of People’s
Rights) and Samahan ng Ex-Detainees Laban sa Detensyon at
Aresto, or SELDA. Later exhibitions surveyed works of Social
Realists active in the anti-dictatorship struggle, such as Ligalig:
Art in a Time of Turmoil (2017) at the CCP or practices such
as editorial cartoons in a time of threats to press freedom,
Drawing the Lines (2016), at the Lopez Memorial Museum.
These exhibitions can be traced to a longer genealogy of
art birthed by the nationalist cause and anti-dictatorship
struggle, asserting itself beyond and within the country’s
cultural institutions. If one goes back to the watershed
moments when the fervor of socially-committed artists found
its way into the country’s exhibitions and books, one will come
across initiatives such as Piglas: Art at the Crossroads (1986),
the first exhibit of Philippine protest art, from an open call for
submissions, at the CCP after the dictatorship’s downfall. The
post-Marcos years also saw the institution of the Bantayog ng
mga Bayani (1992), its memorial wall, museum, and websites.
There is also a number of publications since the 1980s, most
notable of which is the late Dr. Alice Guillermo’s pioneering
books Social Realism in the Philippines (1987) and Protest and
Revolutionary Art in the Philippines, 1970-1990 (2001).
The return of the Marcoses into power alongside Duterte’s
administration fueled re-assertions of this history in visual
arts scholarship, in print and digital forms. Among these is
the Digital Museum of Martial Law in the Philippines (2016),
the latest edition of the Cultural Center of the Philippines
Encyclopedia of Philippine Art (2017) with a historical survey by
325
 Dr. Flaudette May V. Datuin of the art of the fourth republic
(1972-1986), an update on visual arts and activism in the Japan
Foundation’s Art Archive Series 01 (2017), and Amadis Ma.
Guerrero’s Philippine Social Realists (2019), among many.
In short, there is a pool of extant exhibitions, publications,
and scholarship with which to begin, and enrich, in the effort
to revisit the realities of Martial Law as represented in the
visual arts.
Contexts of Patronage, Production,
and Validation
At the Gateway Gallery in Cubao’s Araneta Center is the
exhibition Sining Saysay: Philippine History in Art (2015), a
collection of 28 large wall paintings by UP alumni artists
spanning Philippine pre-history to the present. The period of
Martial Law is represented in the work by the late Pablo Baen
Santos (1943-2021), titled Batas Militar (Figure 1).
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Figure 1. Batas Militar (Martial Law) by Pablo Baen Santos for SiningSaysay.
Santos was commissioned for the work in 2011 and completed
it in time for the gallery’s inauguration in 2014. There could
have been no better choice for the job. His recollection of
Batas Militar richly condenses an entire era in a single frame.
326
His focal point is the newspaper, The Sunday Express. This is
symbolic: alluding to the crucial role of journalism in truth-
telling and, perhaps, the origins of his own political awakening
as a young photojournalist before turning to painting.
In the work, the black-and-white surface of newsprint
overlaps with colored planes and images of uprisings
against the suppression of human rights and civil liberties.
Demonstrations such as the First Quarter Storm of 1970
were violently dispersed. The Catholic Church grew militant
as forced evacuations, torture, rapes, and sabotage unfolded
daily in the face of poverty in the streets. Portraits of familiar
figures appear in the work. Imelda Marcos takes flight as a
songbird bearing the regime’s banner of the “True, the Good
and the Beautiful.” Armed resistance in the provinces was led
by the Moro Islamic Liberation Front in Mindanao and the
Communist Party of the Philippines. Icons of the resistance
such as Benigno Aquino, Nur Misuari, Jose Maria Sison — are
speaking, gesturing, and mobilizing.
Batas Militar is an artwork made 42 years after Martial Law. But
it distills the context of the era: the worsening socio-economic
crisis and the crisis of legitimacy of the conjugal dictatorship,
the repression of dissent, the anger and aftermath of the
Aquino assassination by 1983, the growth and turn in the
Philippine revolutionary struggle, and the war for hearts and
minds happening under the “Bagong Lipunan” (New Society)
before, amid the talk of “making this nation great again” today.
We turn back to a quote from the Senate Special Committee
report on the police’s violent dispersal of the January 26,
1970 demonstration at his 5th SONA, where in Pete Lacaba’s
classic account, a cardboard coffin, a paper effigy of Pres.
Marcos, and a crocodile was famously hurled in the direction
of the Presidential entourage, across the old Legislative
Building, now the National Museum in Manila and recently
the site of Pres. Marcos Jr.’s inauguration into office (Lacaba
1982, 15). It concluded:
“…The fact that the people had turned to demonstrating to
ventilate their anger and frustration reflects on the whole body
of our society, the ‘system,’ the establishment, the opposition, the
327
 judiciary, the police forces and the press, which are the normal
avenues of reforms but apparently are not filling this function
satisfactorily.” (Senate Special Committee 1970, 44)
This is a quote that is relevant today, framing the contradictions
between production and patronage of the visual arts across
1972 to 1986. This period is recognized as a prolific one
for Philippine visual art, dance, theater, and performance
(Tumang, Art Archive 2017) where the aim for international
recognition or “global desire for international excellence”
and political unrest brought artists to reflect the country’s
situation (Garcellano 2019).
Datuin describes how active state and private patronage of
the arts was and how institutions, a state-sponsored building
boom, and partnerships between designers and artists
worked to project a specific cultural ideology (Tiongson 2017).
Art patrons from high society, government museums, banks,
corporations, and major hotels acquired art collections.
This founding or reorganization of cultural institutions and
building boom worked to put in effect a sense of “patrimonial
reciprocity,” according to Dr. Pearlie Baluyut in Institutions and
Icons of Patronage: Arts and Culture in the Philippines During
the Marcos Years, 1965-1986. The CCP complex, organized in
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
1966 through Executive Order 30 and inaugurated in 1969,
was followed by the Design Center Philippines in 1973, the
Folk Arts Theater (Tanghalang Francisco Balagtas) in 1974,
the Metropolitan Museum of Manila in 1976, the Museum
of Philippine Art in 1977, and the Theater of Performing Arts
(Tanghalang Pambansa), CCP Museum, Philippine International
Convention Center, and Film Center. These venues showcased
the regime’s penchant for globally-directed pageantry, such
as the first Miss Universe Pageant (1974), the 1976 IMF–
World Bank Conference, and the Manila International Film
Festival. Many of our educational institutions in the arts were
established, such as the UP Visayas Cebu program of Fine
Arts in 1975, and the Philippine High School for the Arts at Los
Baños in 1976.
The importance of such institutions cannot be
underemphasized. The regime utilized part of the “kaban
328
ng bayan” towards institutions and projects for validation,
revealing how art and culture was as an important component
of the regime’s soft power. The investment in the arts is, in
retrospect, patronage funded and made possible by wealth
from the nation’s coffers and the exploitation of the working
classes. Baluyut reminds us that it was “through these highly
centralized institutions of art and cultural patronage, which
had the ability to cultivate, strengthen, and disseminate
the value systems, traditions, and beliefs of the Filipinos as
people, the Marcoses engendered a condition of cultural
rebirth in a magnitude and scale never to the seen again in
the Philippines” (Baluyut, 86).
The first National Artist Award in 1972 continues up to today,
and as of this writing declared the most batch of awardees.
The CCPs’ Thirteen Artists Awards (TAA) also started during
this time. It would be interesting to reflect on how such
awards become a means for not only state validation and
cooperation/cooptation but also of agency by the artists
themselves. In 2021, for instance, many of the TAA recipients
issued a public statement strongly opposing the return of the
Marcoses and Dutertes in power, in a public manifesto, Artists
Stand for Freedom and Democracy.
A Tradition of Protest and Revolutionary Art
On the other hand, there is art rooted in the cause of
nationalism and the life of the Philippine mass movement.
It is important to situate this in a longer tradition of art
and nationalism in the Philppines. Guillermo, in Protest and
Revolutionary Art in the Philippines, argues how the country has
several periods in a long tradition of protest and revolutionary
art. She traces how the 19th century rise of Realism in the
west touched the artists of the Propaganda Movement and
Revolution of 1896 to 1898, the anti-imperialist struggle from
the start of the American colonial period up to the 1940s, the
rise of modernism and nationalism in art before and after the
war, and the period under Martial Law from the early 1970s
and beyond (Guillermo 2000).
By 1972, many artistic sensibilities emerged, from Social
Realism to conceptualism. The styles, subjects, practices, and
329
 forms of art-making, embraced by artists of any political color,
were diverse: from genre paintings, abstraction, printmaking
and the graphic arts, editorial cartoons and comics, ethnic
and indigenous representation, the exploration of different
sculptural media from metal to bamboo to bubbles, installation
art, performance art, and protest through ephemeral art
forms such as effigies.
Art historians and individuals documented how the visual arts
played a vital role as an expression of political dissent and
celebration. The nationalist and proletarian themes of postwar
art continued parallel to shifts in contemporary art, and the
call for art to “serve the people,” before and during Martial
Law, fueled the proliferation of popular and protest art forms
reaching out to audiences, publics, and communities beyond
the museums of city centers. The studio and stage of art
was the parliament of the streets, the prisons and detention
centers, the grassroots communities, the guerilla zones, and
the spaces of print in alternative media such as the campus
and so-called mosquito press.
The spirit of dissent set on fire before 1972 continued to burn.
A photograph and clipping from this period show one of the
daring acts before Martial Law was the protest of pioneering
visual artist David Cortez Medalla, the poet Jun Lansang, and
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
the visual artist Mars Galang at the CCP Inauguration in 1969.
The account published by Pete Lacaba chronicles how they
unfurled banners that read: “We Want a Home, Not a Fascist
Temple,” “A Bas La Mystification” (Down with Pretense),
“Down with Philistines,” and “Re: Gun, Go Home,” a pun on
the name of then California governor Ronald Reagan who
was representing American president Richard Nixon for the
inauguration. Lacaba described how the “Medalla-Lansang-
Galang trio positioned themselves strategically at a spot along
the balconies overlooking the main lobby, where the Marcos
and Reagan entourage were expected to pass on their way
to the Main Theater (now Tanghalang Nicanor Abelardo).”
Medalla migrated to Europe after and continued push the
limits of artistic expression in his Cloud Canyon series and in
co-organizing formations such as Artists for Democracy.
330
Even as the CCP remained a contested site for exclusion and
democratization after, the art produced outside offers a
glimpse at how cultural workers from this field responded:
• Paintings and contemporary art that contained
progressive content and an orientation to
portray the social realities of the Philippines
would later be termed as Social Realism by
Guillermo. Multimedia and visual art projects
with photographers, theater artists, musicians
were explored.
• Protest art for the streets, such as murals,
effigies, and the like, which started before the
dictatorship, had to take on different and more
clandestine forms of execution.
• Popular forms became vehicles for political
message.
• Print media, and especially the alternative press
produced editorial cartoons and illustrations.
• Illustrated underground publications showed
images of/from the countryside and guerrilla
zones, offering glimpses of life in the heart of
the armed struggle against the dictatorship.
These practices engaged with the question of purpose: what
was art for in the midst of a society under a dictatorship? Art
historian and curator Ringo Bunoan, in the Asia Art Archive,
writes about how a censored 1974 group exhibition, titled
Basta Hindi Ganon ‘Yon (That’s Not How It Is), in Cubao led six
Filipino artists to exhibit in a temporal space called “Shop 6.”
Bunoan describes this one-day exhibit as featuring a “bamboo
pole with a pillow, a wall covered with greased newspapers,
a small refrigerator with collages and photographs of then
President Ferdinand Marcos in moldy Gerber bottles, and
most infuriating of all to the owner, the Kotex all over the
place.” This was the roots of the experimental Shop 6 in Pasay,
an alternative space to the CCP until the late 1970s. Bunoan’s
331
 reflection over this intervention resonates with the spirit • CAP Negros chapter and CAP Women’s
of purpose that the national democrats and Social Realists Desk from 1984 to 1985
overtly asked: • Philippine Association of Museums, Inc.
in 1984
“Art and politics should not be seen as separate because in reality • Arte Ethnika in 1984
they have always been tragically entangled and governed by a
feudal system of patronage. For artists today, these questions • Artista ng Bayan (ABAY) in 1985
remain: What is art? What is it for? Whose interests does it serve? • Alab in 1985
Is it for art, for the artists, or for the pleasure and amusement of
the art collector?” (Bunoan 2017, 16) • Salingpusa in 1985

Cultural Institutions and Organizations

The role of cultural organizations is crucial in trying to
answer this question. The period saw the formation of many
progressive art groups which consciously connected with the
mass movement and a sense of nationalism and democracy.
Lots of their stories and works have yet to be told, or even
documented at length. These include:

• Nagkakaisang Progresibong Artista at

Arkitekto (NPAA) in 1971
• UP Lingkod Sining in 1975
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

• Center for the Advancement of Young

Artists (CAYA)
• Kaisahan (Solidarity) in 1976
• Tambisan sa Sining in 1979
• Buklod Sining in 1981
• Alyansa ng Artistang Bayan in 1981 Figure 2. The NPAA’s protest of 1971 is chronicled in the Philippine Collegian
• Free the Artists Free the Media article “Reveille for Revolt in the ROTC (Reserve Officers’ Training Corps),” by
Movement in 1982 Ann Lourdes Clemente and Jose Dalisay, Jr.

• Binhi in 1983
• Bugkos in 1983 We look at two organizations before and towards the end of
• Concerned Artists of the Philippines (CAP) Martial Law: the NPAA and CAP.
in 1983
Before Martial Law, there was the NPAA of 1971-72 which
started among UP’s Fine Arts and Architecture students.

332 333
 Organized by artists from the Kabataang Makabayan and
reaching up to 200 members nationwide, Guillermo notes how
the NPAA called for “art for the masses,” linking the aesthetics
and production of art to class interests, and contributed to the
notion of a people’s art that was one with the rising dissent
against the Marcos administration using popular visual forms.
The Philippine Collegian, the official student paper of UP,
published their illustrations and their often ephemeral art,
such as accounts of their often daring cultural actions (Figure
2). An article by Ann Lourdes Clemente and Jose Dalisay, Jr.,
“Reveille for Revolt in the ROTC (Reserve Officers’ Training
Corps),” offers an account of a protest they staged at the Main
Library in September 1971:
Like others, the organization disappeared after the declaration
of Martial Law, taking the struggle elsewhere across the places
where its members went to with the crackdown in the cities.
As the regime took a turn for the worse, the effort to revive
cultural groups surfaced, with the founding of Lingkod Sining,
Kaisahan, Tambisan sa Sining, and more, all throughout the
rise of protest actions leading to 1986.
One of organizations surviving until today is the Concerned
Artists of the Philippines (Katipunan ng mga Alagad ng Sining
para sa Bayan or CAP), organized in 1983 from the Free
the Artists, Free the Media Movement in 1982 (Figure 3),
registered with the Securities and Exchange Commission in
1984, and which later set up a chapter in Negros.

These organizations articulated in theory and practice the

broader cultural program of the mass movement. The
“A gargantuan poster Kaisahan of 1976, notable for its staking to search for “national
spanning a full six floors identity in Philippine art” as a guiding principle, would later
of the [Architecture] form the backbone of what Guillermo shortly after termed
building, bannering the as Social Realism in Philippine art. Years later, ABAY would
slogan “Expose and
commit to the more directed cause “to develop a truly genuine
isolate the handful of
[President Ferdinand] nationalist and scientific culture, particularly in the field of
Marcos diehards visual arts” (Constitution Preamble, 1988). CAP’s declaration
on the campus!” of principles sums up the several strands of concern that
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

and penned by the artists of the day committed to:

indefatigable comrades
of the Nagkakaisang
Progresibong Artista “We hold that artists are citizens and must concern themselves not
at Arkitekto (NPAA), only with their art but also with issues and problems confronting
fell seemingly from the the country today.
skies in blatant protest
against militarization. “We stand for freedom of expression and oppose all acts tending
To many, this was to abridge or suppress that freedom.
ultrafantastic; but the
greatest joy stemmed “We affirm that Filipino artists, in their exercise of freedom of
from the fact that, of expression, have responsibility to do so without prejudice to truth,
course that it was real justice and the interest of the Filipino people.
and there and hanging: a brilliant tribute to the lengths of labor the
revolutionary spirit makes possible.” “We stand for the development of a genuine national culture
responsive to the contemporary needs of the Filipino people.”
Figure 3. A poster from the founding years of the Concerned Artists of the
Philippines and the Free the Artist, Free the Media Movement.

334 335
 The formation of sectoral and regional artists’ groups is an
important development identified by Guillermo. For instance,
feminist artists and the women’s movement today should
remember the tireless organizing of the Malayang Kilusan
ng Bagong Kababaihan (MAKIBAKA) in 1970s, suppressed by
the regime. This spirit sown during the dictatorship’s darkest
years bloomed with the founding of groups such as Women
in Media Now (1982), GABRIELA (1984), and the CAP Women’s
Desk (1984 or 1985).
Finally, the post-EDSA 1 years saw the formation of more
progressive cultural organizations such as the Kababaihan
sa Sining at Bagong Sibol na Kamalayan (KASIBULAN),
Panday Pira, Luna, Dulam, and Pinsel, among others. This is a
phenomenon that continues today.
Representing the People’s Struggle
It was from the intersection of individual lives and collective
cultural work that generations of artists were able to represent
the vastness, connectedness, and continuity of the Filipino
people’s struggle for nationalism and democracy.
The range of themes and representations they embraced can
be encapsulated in a much more recent work, made during
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
the first year of Duterte’s unfolding administration in 2016
(Figure 4). Titled Larawan ng Kapayapaan (Portraits of Peace),
this six-panel suite of portable paintings was collectively
produced by artists from Sining Bugkos, Kabataang Artista
para sa Tunay na Kalayaan (KARATULA), Tambisan sa Sining,
UGATLahi, and Sining Kadamay (SIKAD).
Paraded during the protest on Duterte’s first SONA and
exhibited in various venues, the work’s panels portray
long-standing demands for an independent foreign policy,
progressive social policies, a people’s government, genuine
agrarian reform, national industrialization, and the attainment
of rights, freedom, and justice. In doing so, the work threads
through themes portrayed by progressive artists since the
period of Martial Law: nationalism and the anti-imperialist
struggle, the anti-fascist struggle for genuine democracy,
and the realities of the country’s dispossessed, particularly
336
Figure 4. Larawan ng Kapayapaan (Portraits of Peace), six-panel paintings
(5.5’ x 9’ per panel) of 2016.
peasants, farm workers, workers and the urban poor, women,
indigenous peoples. In addition, the plight of migrants and
the resolve of sectors such as the students, youth, clergy and
religious, to serve the people grew in the period after.
All these comprised the rich themes of Social Realism in the
Philippines, described as a “school or movement in art which
exposes the true conditions of society, based on the artist’s
keen observation of reality, and proffers alternatives for
human development” (Guillermo) and the development of a
shared socio-political orientation among cultural producers.
The movement that it holds an affinity to is the mass
movement, rather than any artistic style.
It cannot be denied how the precursors of the 1970s Social
Realists, such as the generation of BenCab, Jaime de Guzman,
Santiago Bose, Danilo Dalena all working in the 1960s, paved
the way for brave images that resonated with and influenced
generations after. For instance, Dalena’s illustration of the
boot of military might crushing the people calling for a
democratic vote, made for the Asia Philippines Leader in 1971
was in 2018 utilized by the new artists’ group Respond and
Break the Silence Against the Killings (RESBAK) in a shirt
design calling to resist tyranny and its penchant for slaughter,
state terrorism, and Martial Law (Figure 5).
337

Figure 5. Dalena’s work was incorporated into a shirt design by Respond and
Break the Silence Against the Killings (RESBAK) in 2018.
The generation of Social Realists who emerged during
the Marcos dictatorship sharpened the critique of class
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
antagonism and developed new images in the iconography of
local struggle. Pablo Baen Santos, for instance, could portray
the exploiting classes, exemplified in the work Comprador,
and the plight of the nation’s oppressed, through both the
everyday Filipino and the bagong bayani (new heroes) and
symbolic figures such as Krista (Bagong Kristo) and Malumbay
si Ina. His grander works, exemplified by Manipesto, 1985-
1987, offered commentary beyond particular realities. After
the dictatorship’s downfall, Santos continued to create large-
scale paintings that attested to the massive trauma of internal
refugees, in the late 1980s, and the victims of Duterte’s drug
war, in recent years.
His contemporaries such as Edgar Talusan Fernandez (b.
1955), also known for painting, would also in recent years
expand on their works made under the years of dictatorship.
Fernandez’s ominously wrapped and struggling figures in
338
the works Kinupot (1977) and A Year to Remember (1983) were
revisited by the artist as a theme of an exhibition held during
the Duterte administration, drawing parallelisms between the
rights violations of the past and of the present. In an interview
with Mayumi Hirano (2013), Fernandez recalls a memory that
could have very well happened today:
“I had my first one man show in 1974. I was 19. It was in a
Community Chest Foundation building beside PWU, because I
was also into civic work. Contributing my time to do documentary
photography for medical missions in the provinces, especially in
areas where there is no doctor. Every summer from 1974 to 1976,
my friends and I would be doing volunteer work and I take pictures
of the area… Every time we would go to the countryside, military
would follow us. They think we were rebels.”
Other founding members of Kaisahan, such as Antipas
Delotavo (b. 1954) and Renato Habulan (b. 1953) created now-
classic images of the masses and paved the way for later
visual compositions integrating individuals as part of a larger
movement of people.
Delotavo’s iconic portrayal of the everyday Filipino, Ang Itak
sa Puso ni Mang Juan (1978), has resonated strongly across
generations, seen in how it graces the cover of the alternative
publication Pinoy Weekly’s April 2018 issue, which featured a
story on how Coca-cola workers on strike were dispersed. His
haunting image of the worker set apart, in Ang Paglalakbay
(1984), evolved into compelling images of the labor behind the
historic Philippine labor export diaspora as the 1980s flew by,
capturing the lives and journeys of Filipino overseas workers
in painting (Palatino 2015).
Habulan, converesly, is perhaps best known for iconic tableaus
of the masses in oil on canvas, exemplified in two works made
in 1982 in the collection of the National Gallery Singapore.
The portraits comprising the mass of people in Kagampan
(Fullness of Time) hold their individual stories and deserve a
comprehensive reading and retelling; this painting was featured
as the cover of Guillermo’s book on protest and revolutionary
art (2001). Similarly, his work Dulang Bayan (A Nation’s Drama)
339
 is a nod to the impact of street theater and the larger theater of
life unfolding amid a people poised to fight.
Many of their contemporaries, sadly, have passed away over
the decade such as the painter Gene de Loyola whose case
eludes justice until today, and during the Covid-19 pandemic.
There is much still to be learned, not only from the works, but
from their stories and life lessons that they left behind.
Printmaker and painter Orlando Castillo (1947-2022), for
instance, in recalling his years as a student organizer who led
walkouts at the University of Santo Tomas during the First
Quarter Storm, stressed how important it was to organize
among both the youth and teachers and maintain the prestige
of activism (Espiritu 2014).
An expatriate and organizer of Mabini painters, Papo de
Asis (1949-2005), writing in 1992, spoke of how the art
produced in the midst of such struggle is not only a skill, but
something “beyond form: consciousness juxtaposed with
feelings: which when structured are the innate elements of
art” (Tuazon). He likens the process of painting to action, an
interplay of sorrow, pain, fear, and liberation from it which is
joy, beauty, and freedom.
Among the progressive sculptors are Jerry Araos (1944-2012)
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
and Rey Paz Contreras (1950-2021). Araos, for instance, leaves
behind advice for artists beginning to find their place in the
art world:
“The art scene is an arena of war, a war composed of many
battles… The most important battle in this war is the battle
for space. For beginning practitioners, my advice is for them to
promote alternative spaces into viable art venues.”
The communities where the poor reside are among those
spaces. Doloricon penned a tribute to Contreras a few
months before his own demise, remembering the lessons in
organizing artists from these communities. He writes:
“You have helped a lot of people for sharing your skills in
manipulating materials in wood and gathering a community
340
to organize one of the significant art collectives, Daang Bakal.
It gave you an opportunity to engage ordinary people in the
community and to introduce art not only as ornamental but as
functional and liberative as well… Your experience in the anti-
dictatorship movement gave you wisdom in organizing people
and raising their consciousness on the need to struggle against
exploitation towards asserting one’s rights.”
Doloricon’s own passing left behind a legacy of brave works:
exposing the impacts of militarization in the countryside
during Martial Law in Tutubing Bakal (Steel Dragonflies) of the
1980s to the militaristic response of the Enhanced Community
Quarantine in Lockdown (2020), and on the other hand,
portraying the nation’s heroes as part of the masses, and vice
versa, in his prints of Andres Bonifacio to the unnamed sakada
(sugarcane worker).
On Connecting to and Creating for the Present
Many of their contemporaries continue with the fight, paying
tribute to the fallen and those who have gone ahead in the
struggle. This point brings us to a 1985 installation series by
Jose Tence Ruiz (b. 1956): a suite of three tributes to various
faces of the struggle, accumulated from 1980 to 1985, and
which comprised his first one-man exhibition at Pinaglabanan
Galleries in October of 1985. According to Ruiz:
“Three ‘Pagpupugays’ and a wall of 19 masks, collaboratively
cast and made 19 years of disappearances under Marcos (1965 to
1984). The masks were made by Adi Baensantos, Egai Fernandez,
Boyet Rivera III, Manny Garibay, Al Manrique, Biboy Delotavo,
Lito Mondejar, Cap Reyes, Chitoy Zapata, Patria Sanchez (now
Bautista), Alex Umali, Norymil Dangel, Sonia Alluso, Winnie Rose
Reyes, Federico Sievert, Grace Sievert, myself, among others, all
members of ABAY.”
The works underscore the interface of art and history. Some of
the names, such as Pagpupugay kina Panagoulis, Sison, Morales
at Iba pa Nilang Kasandiwa, are familiar faces in the landscape of
Philippine politics and history. The last in the series, Pagpupugay
sa Kababaihan (Tribute to Women), is a foreshadowing and
affirmation of how the women’s movement grew and remained
undeterred despite the long years of Martial Law. It also offers
341
 a gesture of solidarity to female contemporaries in the artworld
who themselves are an important part of the events and
collectives of the period, such as Imelda Cajipe Endaya, Anna
Fer, Brenda Fajardo, Julie Lluch, and many more. Many of their
contemporaries have stories waiting to be told, or recollected
amid the turns of history today.
Three decades later, Ruiz’s installation Shoal would be among
the works representing the Philippines at the 2015 Venice
Biennale: the country’s second time to participate in since
1964, and a fitting commentary on the transition across
modernism to nationalism.
The power of photography and film in documenting and
exposing social realities to never forget cannot be underscored
enough. Amid the censorship and perils of journalistic
practice of the time, photographs came to define moments
of crisis erupting across the Marcos dictatorship: the famine
in Negros, for instance, captured in John Silva’s photograph
of a nine-year old girl crippled by severe malnourishment,
published in 2019 by the Bantayog ng mga Bayani.
Other contemporary platforms for photography, such as the
Luzviminda Archive of Philippine Photography, feature works
during the period, such as Alex Baluyut (b. 1956), whose foray
into photojournalism since 1979 included the production of
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
his first photo book, Kasama (1987), the fruit of immersing
and capturing on the run the life of the New People’s Army
guerillas in Mindanao.
Finally, there is the persistence of popular forms traced back
to the tireless efforts of NPAA and other cultural groups of the
past regimes: ranging from comics, murals, posters, t-shirts,
postcards, greeting cards, calendars, graffiti, drawings,
prints, peryodikit (instant paintings on walls), bone or ceramic
pendants, beadwork, effigies, stencils, and many more. These
grew out of various sources: the experience in prison, as the
ranks of political detainees swelled before and today, or out of
the struggle unfolding in the streets, as the protests continue
with another Marcos administration after the 2022 elections.
Certainly, the need to document these moments and memories
continue during this time of the Covid-19 pandemic and
342
political repression. Let us never forget that the Marcos regime
patronized and aggressively pursued activities in the field of
Philippine visual arts as a form of legitimization, propaganda,
soft power, diplomacy, and crafting false narratives. On the
other hand, let us take pride and learn from how a significant
section of the Philippine visual arts community linked up with
the people’s movement: a vital part of the national struggle
against tyranny, across history to the present.
References
Baluyut, Pearlie Rose S. 2012. Institutions and Icons of Patronage: Arts and
Culture in the Philippines During the Marcos Years, 1965-1986. Manila,
Philippines: University of Santo Tomas Publishing House.
Bunoan, Ringo. 2017. “Excavating Spaces and Histories: The Case of Shop
6.” In Art Archive 01: A Collection of Essays on Philippine Contemporary
Visual and Performing Arts. Manila: Japan Foundation.
Clemente, Ann Lourdes, and Jose Dalisay, Jr. 1971.»Reveille for Revolt in
the ROTC (Reserve Officers’ Training Corps).” Philippine Collegian,
September 29, 1971.
Doloricon, Leonilo. 2021. Tribute to Rey Paz Contreras. Official Statement,
Concerned Artists of the Philippines..
Lacaba, Jose F. 1986. Days of Disquiet, Nights of Rage: The First Quarter
Storm & Related Events. Philippines: Asphodel Books.
Espiritu, Iya. 2014. “Orly Castillo: Mga alaala ng Sigwa ng Unang Kuwarto.”
Pinoy Weekly, January 2014.
https://pinoyweekly.org/2014/01/orly-castillo-mga-alaala-ng-sigwa-ng-
unang-kuwarto/
Hirano, Mayumi. 2013. Interview with Edgar “Egai” Talusan Fernandez. Art,
Writing, and Archives. September 23, 2013. http://2050artandwriting.
blogspot.com/2013/09/interview-with-edgar-egai-talusan.html.
Garcellano, Lyra Teresa A. 2019. “Dear Artist, How much are you worth?
Contemporary Art Currencies and Their Expressive Dimensions Within
The Exhibition Economy.” Thesis, Master of Arts in Art Theory and
Criticism, Graduate Program of Department of Art Studies, University
of the Philippines, Diliman.
Guillermo, Alice Guerrero. 1987. Social Realism in the Philippines. Philippines:
Ashpodel Books.
Guillermo, Alice Guerrero. 2001. Protest/Revolutionary Art in the Philippines,
1970-1990. Quezon City: University of the Philippines Press.
Ito-Tapang, Lisa. 2017. “ Visual Arts and Activism in the Philippines: Notes on
a New Season of Discontent.” In Art Archive 01: A Collection of Essays
on Philippine Contemporary Visual and Performing Arts. Manila: Japan
Foundation.
343
 Ito-Tapang, Lisa. 2018. “Curating Histories of Cultural Activism: What Are We
Trying to Change?” In Condition Report: Shifting Perspectives in Asia.
Japan: Japan Foundation Asia Center Art Studies 04. ILANG TALA HINGGIL SA
Palatino, Mong. 2015. “Filipino Workers’ Lives in Paintings by Antipas
‘Biboy’ Delotavo.” Global Voices, May 1, 2015. https://globalvoices. OPOSISYONG ANTI-MARCOS
HANGGANG SA PAGPASLANG
org/2015/05/01/filipino-workers-lives-in-paintings-by-antipas-
biboy-delotavo/.

KAY NINOY AQUINO (1983)

Silva, John. 2019. “Never forget the famine in Negros” (March 1, 2016).
Bantayog ng mga Bayani Foundation, March 7, 2019. https://www.
bantayog.org/never-forget-the-famine-in-negros/.
Tiongson, Nicanor, ed. 2017. The Cultural Center of the Philippines
Encyclopedia of Philippine Art, Volume 5: Visual Arts (2nd ed.). Manila:
Ramon G. Guillermo, Ph.D.
Cultural Center of the Philippines. Unibersidad ng Pilipinas Diliman
Tuazon, Bobby. 2005. “Papo De Asis: Expatriate Artist, Social Activist.”
Bulatlat, (Vol. V, No. 42), November 27 - December 3, 2005. https://
www.bulatlat.com/news/5-42/5-42-papo.htm.
“Jerry Araos, artist who ‘competed with bakeries’ for his wood sculptures;
68.” Philippine Daily Inquirer, December 31, 2012. https://lifestyle. Ang susunod ay ilang tala hinggil sa aktibidades ng mga
inquirer.net/83523/jerry-araos-artist-who-competed-with-bakeries- grupong liberal, social democrat (Socdem), at national
for-his-wood-sculptures-68/.
democrat (Natdem) na lumaban sa iba’t ibang paraan sa
diktadura ni Ferdinand E. Marcos sa panahon ng Batas Militar.
Magtatapos ang mga tala sa pagpatay kay Benigno Simeon
“Ninoy” Aquino Jr. (1932-1983).

Ang mga Liberal

Ang unang pangkat na mga “liberal” ay naghangad na
panumbalikin ang sistemang pampolitika ng Pilipinas sa mga
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

prosesong pre-1972. Sa madaling salita, nais nilang maitayo

muli ang dating umiiral na multi-partidong “demokrasya”
ng mga oligarkiya. Dahil sanay sila sa karaniwang kalakaran
ng politikang elitista na “patron-client,” wala silang mga
inisyatiba sa pag-oorganisa ng masa. “Human rights” ang
pangunahin nilang panawagan at marami sa kanila ay kasama
sa oposiyong anti-Marcos na nakabase sa USA. Halimbawa’y
itinatag ang Movement for Free Philippines (MFP) sa USA
noong 1973 ni Raul Manglapus (1918-1999) na naka-eksilyo sa
Amerika mula 1972 hanggang 1986.

Maituturing si Jose Diokno (1922-1987) bilang isa sa mga

pinakarespetadong kinatawan ng tunguhing liberal sa
Pilipinas. Itinayo niya ang Movement of Concerned Citizens
for Civil Liberties (MCCCL) noong 1971 bago pa man ipataw
ang Batas Militar. Ikinulong siya ni Marcos mula 1972
hanggang 1974. Paglabas niya ay kaniyang itinatag kasama ni

344 345
 Lorenzo Tañada (1898-1992) ang Free Legal Assistance Group
(FLAG) para tumugon sa mga pangangailangang legal ng
mga biktima ng rehimen ni Marcos. Si Tañada ang magiging
chairperson ng partidong Lakas ng Bayan (LABAN) na itinatag
noong halalan ng 1978 bilang partido ng oposisyon sa Interim
Batasang Pambansa. Naglunsad ang mga anti-Marcos na
puwersa ng matagumpay na noise barrage ng mamamayan
noong Abril 6, sa mismong bisperas ng eleksiyon, na isa sa
mga pinakamarumi sa kasaysayan ng Pilipinas.
Dulot ng tumitinding kawalang-pag-asa ng pagbabago,
nagpasiya ang isang maliit na grupong binubuo nina Jovito
Salonga (1920-2016), Francisco Soc Rodrigo (1914-1998), Alfonso
Yuchengco (1923-2017), Steve Psinakis, at Edgardo Olaguer na
maglunsad ng serye ng mga pagsusunog at pambobomba sa
Kamaynilaan. Sumang-ayon si Benigno “Ninoy” Aquino Jr. (1932-
1983), isa sa mga nangungunang tinig ng liberal na oposisyon,
sa mga planong ito kahit sa kaniyang pagkakakulong, na mula
pa noong 1972. Babansagan silang “Light-A-Fire-Movement”
(LAFM). Gumawa sila ng mga sunog sa Sulu Hotel, Holiday Inn,
at Rustan’s Supermarket. Masasabing elitista ang grupong ito
at walang anumang koneksiyon sa panggitnang uri at lalo na
sa mga maralitang tagalungsod.
Taong 1980 nang pinayagan ni Marcos si Ninoy Aquino na
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
pansamantalang magpuntang USA para sa isang operasyon
sa puso ngunit pagkaraa’y pinili na niyang manatili roon.
Sumunod na rin sa kanya si Salonga na doon lumagi mula
1981 hanggang 1986. Samantala’y bubuuin ni Salvador “Doy”
H. Laurel (1928-2004) ang United Nationalist Democratic
Opposition (UNIDO) mula sa pinagsanib na mga puwersa ng
tradisyonal na oposisyon.
Nakipagtulungan din ang ilang liberal sa mga elemento ng
mga sosyal demokrata na nagtayo ng April 6th Liberation
Movement (A6LM) noong 1980. Tulad ng nauna ritong LAFM,
nagsimula ito ng kampanya ng pagsusunog at pambobomba
sa Kamaynilaan. Umasa silang magiging hudyat ang mga
pagsunog at pagsabog na ito ng pag-alsa ng mamamayang
Pilipino. Ngunit hindi nangyari ang kanilang inaasahan.
Mula Agosto 1980 hanggang Nobyembre ay naglunsad ang
A6LM ng maraming serye ng pagpapasabog. Ang isa sa mga
346
pinakamabisa sa mga ito ay ang pagpapasabog na naganap
sa kumbensiyon ng American Society of Travelers Association
(ASTA) sa halos kapatatayo pa lamang ni Marcos na gusaling
Philippine International Convention Center (PICC). Boykot ang
magiging tindig ng liberal na oposisyon sa halalan ng 1981.
Ang mga Socdem
Ang ikalawang pangkat ay ang mga “social democrat”
(Socdem). Sinisikap ipagsanib ng pangkat na ito ang mga
kaisipan mula sa mga tradisyong makabayan, demokratiko,
at, sa maraming pagkakataon, “sosyalismong kristiyano.”
Binabatikos nito ang mga ipinapalagay nitong kalabisan
kapuwa ng kapitalismo at ng komunismo, samantalang ang
panawagan nito ay ang pagkakasundo at pagmamahalan ng
magkakaibang mga pangkat at uring panlipunan. May bahagi
sa kanilang naniniwala sa “non-violence,” o paggamit lamang
ng mga mapayapang paraan, ngunit may bahagi rin sa
kanilang naniwala na mas mabisa ang armadong pakikibaka
sa mga kondisyong umiiral sa ilalim ng diktadura. Tulad ng
mga liberal, hangad din nilang makamit ang suporta ng USA
sa pagpapatalsik kay Marcos.
Bahagi ng kabuuang tunguhing sosyal demokrata ang muling
pagpapasigla sa Unibersidad ng Pilipinas (UP) ng Student
Catholic Action (SCA, 1936) noong dekada ‘50 ni Fr. John Patrick
Delaney (1906-1956). Nanawagan ito ng higit na pagpapalakas
ng papel ng simbahan sa mga sekular at pampublikong
institusyon katulad ng UP. Para naman mapahina ang
impluwensiya ng mga radikal at komunista sa kilusang
paggawa, itinayo ng mga sosyal demokrata ang Federation
of Free Workers (FFW) noong 1950 sa gabay ni Rev. Fr. Walter
G. Hogan, S.J. (1912-1991). Agad naman itong pumaloob sa
anti-komunistang pederasyon na Socialist International (SI).
Bahagi ito ng tumitinding Cold War pagkaraan ng Ikalawang
Digmang Pandaigdig.
Taong 1970 nang sinikap nilang buuin ang multisektoral
na organisasyon na Kapulungan ng mga Sandigang
Pilipino (KASAPI). Ginabayan ito ni Fr. Jose Blanco, isang
tagapagtaguyod ng hindi- bayolente o mapayapang mga
pamamaraan, kasama ng mga lider na sosyal demokrata
347
 na sina Jose Luis Alcuaz at Herman Tiu Laurel. Ang isa pang
pormasyong sosyal demokrata na itatatag din noong 1970
ay ang Lakas Diwa na pinamunuan nina Ed Garcia at Mar
Canonigo. Rumurok ang pag-oorganisa ng mga Socdem sa
pagtatatag noong 1973 sa Partido Demokratiko Sosyalista
ng Pilipinas (PDSP), na pagsasanib ng pangkat na Hasik-
Kalayaan sa ilalim ni Norberto B. Gonzales (1947-) at ng
Kilusan ng mga Anak ng Kalayaan na pinamumunuan ng
ideologong sosyal demokrata na si Fr. Romeo J. Intengan S.J.
(1942-2017). Bagama’t tutol sa diktadura ni Marcos, itinuring
nila ang mga komunista bilang lubusang kaaway. Sumanib
naman ang Lakas Diwa sa PDSP noong 1976. Sa taon ding ito
itinatag ang sangay pangkabataan ng PDSP na Samahan ng
Malayang Kabataan (SMK).
Naglunsad ang mga sosyal demokrata ng Operasyon Bantay
Balota sa halalan ng 1978 para sa Interim Batasang Pambansa.
Nang nagmobilisa sila pagkaraan upang magprotesta laban
sa maruming eleksiyon, hinuli at ikinulong si Fr. Intengan
mula Abril hanggang Hunyo ng 1978.
Dahil sa lumalalang panggigipit ng diktadurang Marcos, nag-
andergrawnd ang PDSP noong 1980. Nagplano sila ng mga
legal, extra-legal, at armadong mga anyo ng pakikibaka. Taong
1981 nang nakipag-alyansa sila sa Moro National Liberation
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Front (MNLF) at lumahok sa mga pagsasanay na pangmilitar
sa Sabah. Pinangalanan ang kanilang hukbong armado
bilang Sandigan ng Pambansang Pagpapalaya ng Pilipinas.
Ngunit naunsiyami ang alyansa sa MNLF nang naghigpit
ang pamahalaang Malaysia sa ganitong mga pagsasanay sa
kanilang teritoryo dulot ng reklamo ni Marcos. Naglunsad
sila ng mga serye ng pagsusunog at pagbobomba bilang
April 6th Liberation Movement (A6LM) na kaalyado ang mga
liberal. Higit na naging mabisa ang kanilang mga operasyon
kung usapin lamang ng teknikal na usapin ng pagpapasabog
at pagsusunog kaysa sa naunang LAFM.
Ang mga Natdem
Ang ikatlo at huling pangkat naman ay ang mga “national
democrat” (Natdem). Sa isang banda, “makabayan” ito
dahil hinahangad nilang maiwaksi ang neokolonyal o
348
imperyalistang kontrol ng USA sa Pilipinas; “demokratiko”
naman dahil sinisikap iwaksi ang piyudalismo sa kanayunan sa
pamamagitan ng tunay na repormang agraryo. Ginagabayan
ang mga Natdem ng ideolohiyang “Marxismo-Leninismo-
Kaisipang Mao Zedong.” Pumapanig ito sa mga manggagawa
at magsasaka sa panlipunang tunggaliang makauri. Naging
bukod-tanging matagumpay ang paglunsad nito ng
matagalang digmang bayan laban sa diktadura ni Marcos.
Maiuugat ang kasaysayan ng mga Natdem sa pagkakatatag
ng Partido Komunista ng Pilipinas sa pamumuno ni Crisanto
Evangelista (1888-1942) noong 1930.
Itinatag ng mga aktibista ng namumuong tunguhing Natdem
ang Student Cultural Association of the Philippines (SCAUP)
noong 1959 bilang pangontra sa agresibong panghihimasok
ng simbahan sa unibersidad sa pamamagitan ng Student
Catholic Action (SCA). Binansagan nila ang ganitong mga
hakbang bilang “kleriko-pasista.” Kasama sa daluyong ng
aktibistang pangkabataan ay naitatag din ang Kabataang
Makabayan (KM) noong 1964, isang taon bago mahalal si
Marcos sa unang termino ng kaniyang pagkapangulo (1965-
1969). Nakapaloob din sa kabuuang tunguhing Natdem
ang organisasyong Samahan ng Demokratikong Kabataan
(SDK) noong 1968. Nang itinatag ni Jose Ma. Sison (1939-)
ang Communist Party of the Philippines (CPP) noong 1968 at
humiwalay sa PKP, ang karamihan ng unang bumuo rito ay
mga aktibistang Natdem.
Sa kagyat na pagkakatatag ng New People’s Army (NPA) ay
nailunsad ang matagalang digmang bayan sa kanayunan laban
sa diktadura ni Marcos. Sa kabilang banda naman, lumawak
ang militanteng pagkilos ng mga kabataan na rumurok sa
First Quarter Storm (Enero hanggang Marso 1970) at Diliman
Commune sa Unibersidad ng Pilipinas (Pebrero 1-9, 1971).
Itinatag ang organisasyong nagtataguyod ng mga karapatan
at kagalingan ng kababaihan na Malayang Samahan ng
Bagong Kababaihan (MAKIBAKA) noong 1970 sa pamumuno
ni Lorena Barros. Bilang tugon naman sa popular na
panawagan ng “Teolohiya ng Pagpapalaya” na “kumikiling
sa mahihirap,” itinayo ang Christians for National Liberation
(CNL) noong 1972 sa pamumuno ni Fr. Edicio Dela Torre. Taong
349
 1973 naman nang itinatag ang National Democratic Front of
the Philippines (NDFP). Ilang Babasahin

Sa kabila ng marahas na pagsupil sa kilusang paggawa sa Nemenzo Francisco. 1984. An Irrepressible Revolution: The Decline and
Resurgence of the Philippine Communist. Australian National
panahon ng Batas Militar, matagumpay na naisagawa ang University, Research School of Pacific Studies, Department of Political
La Tondeña Strike noong Oktubre 1975. Ito ang pinakaunang and Social Change.
welga sa panahon ng Batas Militar na naging hudyat ng Thompson, Mark R. 1996. The Anti-Marcos Struggle Personalistic Rule and
muling pagbangon ng kilusang paggawa. Sa hanay naman ng Democratic Transition in the Philippines. Quezon City: New Day.
kilusang estudyante sa kalunsuran, ipinaglaban ng League of
Filipino Students (LFS) ang mga kagalingan at demokratikong
karapatan ng mga mag-aaral mula sa pagkakatatag
nito noong 1977. Ibabalik ang mga ipinagbawal na mga
konsehal ng mga mag-aaral noong 1980 at magkakaroon ng
malalaking rally at boykot laban sa Education Act ng 1982.
Patuloy na nagpalawak sa hanay ng masa ang mga Natdem
sa pagtatatag ng Kilusang Mayo Uno (KMU, 1980), Alliance of
Concerned Teachers (ACT, 1982), at GABRIELA (1984)

Ang Pagpaslang kay Ninoy Aquino

Pagkababang-pagkababa pa lamang ni Ninoy Aquino sa
Manila International Aiport noong Agosto 21, 1983 ay
papaslangin na siya agad sa airport tarmac.

Tila magigising ang bayan at sasabog ang mga protesta sa

Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

lahat ng dako ng bansa. Itatatag ang malawak na pormasyon

na Justice for Aquino, Justice for All (JAJA) ni Jose Diokno
noong 1983. Magkasama ring itatatag ng liberal na si Lorenzo
Tañada at ng Natdem na si Lean Alejandro (1960-1987) ang
Bagong Alyansang Makabayan (BAYAN) noong 1985. Nasa
rurok ng lakas ang NPA na may libo-libong pultaym na gerilya
sa dalawampung porsiyento ng mga barangay sa Pilipinas.
Maghahanap ang bayan ng iba’t ibang anyo ng malawak
na pagkakaisa upang sama-samang kumilos para maiwaksi
na ang marahas at mandarambong na diktadura ni Marcos.
Rururok ang mga pagkilos na ito sa Pag-aalsa sa EDSA ng
1986. Pero ibang salaysay na ito.

350 351
 Pangalawang BAHAGI:
MGA danas sa pagtuturo
 PAMBUNGAD: MGA DANAS
SA PAGTUTURO
Nancy A. Kimuell-Gabriel, Ph.D.
Unibersidad ng Pilipinas Diliman

(Nobyembre 22 – Isinasara natin ang ikalawa, at pinakama-

laking bahagi ng Palihan sa PS 21 ngayong araw. Makahihinga
rin sa wakas. Lubhang nakapapagod, mabilis ang tiyempo,
linggo-linggo ang kondukta ng Palihan. Sabi nga minsan ni
Prop. Jane Rodriguez, parang radyo na rin. Naumay ba kayo?
Pero dahil iba-iba ang paksa tuwing Lunes, lumikha rin ito ng
pananabik sa mga bagong matututuhan, at tila tambayan
natin itong binabalik-balikan at inaasahan, tulad ng nasabi
minsan ni Prop. Erik Javar; hinahanap mo na rin pagdating
ng Lunes. Mabigat subalit kapaki-pakinabang para sa ating
lahat at nagpapasalamat akong nakayanan natin ito at
napagtiyagaan nating isagawa at lahukan hanggang sa huli.)

(Mabigat din ang natamo nating tagumpay. Sinabi nating

magiging tulay ang programang ito na magdurugtong sa mga
higit na nakatatandang subject-expert/primary source at mga
bago at umuunlad na nakababatang guro. Ang programa ay
magiging bukal ng primarya at sekondaryang batis, imbakan
ng mga kagamitan at rekursong maaaring mapalitaw habang
isinasagawa ang programa. Nakapagsagawa tayo ng 10
Panel na may 24 tagapagsalita! Malawak ang mga pinaksang
nabuklod sa mga temang Kasaysayan, Kalagayang Panlipunan,
Midya, Wika at Komunikasyon, Panitikan Dula at Pelikula,
Sining at Edukasyon, Kababaihan, Rehiyonal na Karansan,
Komunidad ng mga IP, Lumad at Muslim, at Kilusang Anti-
Diktadurya. Mga paksang sinasaklaw lahat sa kursong PS 21.
Kung kaya, inaasahan natin na ang mga nalikha nating mga
kagamitang panturo sa Palihan ay makatutulong nang lubos
sa mga nagtuturo at magtuturo ng PS 21. At kung hindi naman
nagtuturo pero regular na dumadalo sa Palihan, inaasahan
natin na malaki ang natutunan sa linggo-linggong webinar
tungkol sa buhay at lipunan sa ilalim ng Batas Militar.)

355
 Ang katatapos na bahagi ng aklat ang pangalawang bahagi ng
Palihan. Nakatipon dito ang mga lektura sa iba’t ibang paksa
gaya ng inyong nadaanan. Ang bahaging ito naman ang una
at ikatlong bahagi ng Palihan na pumapaksa naman sa mga
danas ng pagtuturo ng PS 21. Ang unang tatlong artikulo
ay naipresenta noong Setyembre 6, 2022. Nagbahagi sina
Prop. Nancy Kimuell-Gabriel, Prop. Karlo Mongaya, at Prop.
Rose Arong ng kanilang karanasan sa pagtuturo ng PS 21, na
inabutan pa ng pandemya simula Marso 2020. Ang sumunod
na tatlong artikulo ay karanasan naman sa pagtuturo nina
Prop. Reuel Aguila, Prop. Laurence Marvin Castillo, at G. JC
Santos na ibinahagi noong Disyembre 6, ang huling sesyon
ng Palihan.
Nilayon natin sa simula na may 36-40 faculty na regular na
dadalo sa webinar; at nakamit natin iyon base sa atendans.
Nagsimula sa 39 na dumalo noong Setyembre 13, naging 43,
67, 58, 52, 45, 80, 62 at ngayon ay 40. On the average ay nasa
50-56 tayo. Hindi lang mga nagtuturo ng PS 21 ang dumadalo
kundi mga faculty mula sa iba’t ibang unibersidad, mga nagpi-
PhD sa Philippine Studies, na guro din sa ibang unibersidad
at nais magpalalim sa paksa. Maraming salamat sa inyong
determinasyong tapusin ang Palihan! At gaya ng naipangako,
isasaayos natin ang repositoryo ng lahat ng learning materials
na nagenereyt ng Palihan at gagawin itong accessible sa mga
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
guro. Ang aklat na ito, at ang mga lektura sa PS 21 Palihan na
inayos ng TVUP, ay bahagi ng pagsisikap na ito.
Hulyo 7, 2022
356
PAMBUNGAD NA PAGBATI
Mark Oliver Llangco, Ph.D.
Unibersidad ng Pilipinas Los Baños
Magandang umaga Maynila, Cebu, at Laguna!
Kasama po ninyo ako ngayon mula rito sa aming tahanan sa
Siyudad ng Calamba sa Laguna. Kumusta po kayo? Nawa, ang
mga kasama natin ngayon, sampu ng ating mga mahal sa
buhay, ay nasa mabuti — walang anumang sakit at matatag
ang isip sa gitna ng pandemya.
Ako po ay naatasang magbigay ng pangunang pananalita
para sa pagbubukas ng Palihan para sa PS21. Partikular sa
araw na ito ay ang pagbabahaginan ng karanasanan sa
pagtuturo mula sa UP Diliman at UP Cebu.
Sa amin po ang kagalakan na banggitin na sa panig ng UP
Los Baños (UPLB) ay ituturo ang PS 21 sa pagbubukas ng
First Semester 2021-2022 ngayong September 13, kaya
napakahalaga ng palihang ito upang lalong maging kapana-
panabik at mahusay ang unang bugso ng pagtuturo ng kurso
bilang isang GE Elective.
Gusto ko ring kuhanin ang pagkakataong ito upang
magpasalamat at ibahagi ang kuwento ng pag-aampon ng
UPLB sa PS 21 ng UP Diliman.
Nagkaroon ng mga impormal na pag-uusap hinggil sa pag-
aampon ang mga magkakaibigan sa UPLB at Diliman. Pero
talagang nagsimula ang proseso sa liham ng grupong
pinamunuan ni Dr. Erik Javar ng Dibisyon ng Kasaysayan,
kasama sina Dr. Emmanuel Dumlao, Prop. Liberty Notarte-
Balanquit (ng Department of Humanities), at G. JC Santos ng
Department of Social Sciences.
Sa liham nila kay Tsanselor Nemenzo, binigyang-diin ng grupo
na ang pag-aampon ng PS 21 sa UPLB ay isang malinaw na
hakbang “sa dedikadong pakikipagbalikatan ng UPLB sa
357
 institusyonal na paninindigan ng sistemang UP sa sadyang
pambabaluktot sa kasaysayan ng diktadurang Marcos at
manipulasyon sa record ng Batas Militar sa Pilipinas.”
Ang sulat ng grupo ay may date na April 12, 2021. Inabot ng
dalawang linggo bago namin naipadala ang sulat sa Diliman
sang-ayon sa prosesong itinakda ng UP System GE Council
para sa pag-aampon ng mga GE Course. Makalipas pa ang
dalawang linggo, Mayo 18, buong-kagalakang natanggap
ng UPLB ang komunikasyon ng pagpayag ng UP Diliman
— puwedeng ampunin ng LB ang PS 21! Ang susunod na
hakbang ay ang paglalatag ng pag-aampon sa mga komite sa
UPLB na ang dulo ay ang pagsang-ayon ng University Council
upang pormal nang maituro ang kurso. At noon ngang
Hulyo 26, 2021 ay promal nang naaprubahan ng UC ang pag-
aampon at maituturo na ang PS 21 sa pagbubukas ng bagong
semester. Sa kabuuan, inabot lamang ng 103 araw ang buong
proseso ng pag aampon — ito marahil ang pinakamabilis sa
kasaysayan ng GE sa UP System.
Kaya sa puntong ito ay nais kong personal na magpasalamat:
• Sa UPLB team: Dr. Javar, Dr. Dumlao, Prop.
Notarte Balaquit, at G. Santos, sa pag-aasikaso
sa proseso;
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
• Sa pamunuan ng UPLB at sa UC na sumuporta
sa hakbang na ito;
• Sa Departamento ng Filipino at Panitikan
ng Pilipinas sa pangunguna ni Dr. Vladimeir
Gonzalez sa maagap na pagtugon;
• Sa pamunuan ng UP Diliman;
• At sa minamahal nating Dr. Nak Kimuell-Gabriel,
ina ng PS 21, sa kaniyang masugid na pagganyak
at pag-aasikaso upang ang kursong ito ay
maranasan din ng mga taga-eLBi.
358
Nais ko ring banggitin na ang PS 21 sa UPLB ay isang joint
offering ng Department of Humanities (DHUM) at Department
of Social Sciences (DSS). Magkakaroon ito ng ng dalawang
coordinator – Si Dr. Javar sa DSS at si Dr. Laurence Castillo para
sa DHUM. Marahil talagang napakamakahulugan ng kurso
at usaping ito na bagama’t puwede pang naka-study leave
si Laurence ay gayon na lamang at nagdesisyon siyang umuwi
para matutukan ang pagtuturo ng PS 21 ngayong semester.
Malakas ang aking pakiramdam na magiging popular
na elective course ang PS 21 kaya malaki ang magiging
pakinabang naming mga taga-eLBi sa palihan na ito. Sa sabay-
sabay ninyong pagpapatalas ng pagtuturo at pagbabahagi
ng mga angkop na learning material, nakatitiyak akong ang
panalo ay ang mga mag-aaral na marahil ang iba ay first-time
voters sa Mayo 2022. Ang masining, historikal, at kritikal na
pagsusuri ng panahong Batas Militar gamit ang produksiyong
pangwika, pampanitikan, at pangkultura ay tiyak kong
kapupulutan ng mga aral na bibitbitin nila hanggang sa sila
ay mga lider na ng iba’t ibang larangan. Sa puntong ‘yon,
gagawa sila ng maganda, may dangal, at tama.
Pagbati po sa inyong lahat sa pagbubukas ng ating palihan!
Mabuhay po kayo!
Setyembre 6, 2022
359
 DANAS AT MUNI SA
PAGTUTURO NG PS 21 SA
PANAHON NG PANDEMYA
Nancy A. Kimuell-Gabriel, Ph.D.
Unibersidad ng Pilipinas Diliman

Inabutan ng pandemya at suspensiyon ng mga klase ang

unang semestre ng pagtuturo ng PS 21 noong Ikalawang
Semestre 2019-2020. Halos magkakalahati pa lang ang
semestre (Marso 2020) nang magkaroon ng lockdown,
at kahit na napipilitan, itinawid ang natitirang kalahating
semestre online. Sabihin pa, bago, nakawiwindang, hindi
handa at problematiko ang internet at mga gadyet ng lahat
sa panahong ito. Parang bahay na binaligtad ang panahong
ito, lahat ay nalaglag at pinilit mangunyapit sa anumang
puwedeng kapitan.

Relatibong mas handa na ang sumunod na semestre ng

pagtuturo, Unang Semestre 2020-21. May mga pagsasanay
sa online/remote teaching ang mga faculty, nakapagbuo ng
materyales na babagay sa ganitong moda ng pagtuturo,
natukoy ang rekisitos, natutuhan ang mga webinar at zoom
meetings, naghagilap ng mga kagamitang panturo sa open
educational resources, at bumuo ako ng e-library ng kurso.
Ito ang repositoryo ng lahat ng babasahin, mga link na
puwedeng iakses sa pagbabasa, panonood, at submisyon
ng mga ginagawa ng estudyante. Isa na lang ang kulang:
ang kumpiyansa kung paano magturo online. Pero higit
na problema ay ang gadyet, linya ng internet, espasyo
para sa biglaang klasrum sa bahay, at lahat ng kaakibat na
ekonomiko, sikolohikal, at emosyonal na dilemma sa panahon
ng lockdown.

Makaka-relate kayo marahil sa inilalatag kong kalagayan.

Pero ang mas mahalaga, nabuo ang pagtuturo at pagkatuto
sa PS 21 sa semestre na ito. Naging espasyo ang klase para

361
 mapag-usapan ang karanasan ng bayan sa ilalim ng Batas sa papel ng faculty mula sa facilitator patungong
Militar (BM) hanggang kasalukuyan — ang kasaysayan, gawi curator ng mga materyales at kagamitang
ng pamumuhay, takbo ng politika, karakter ng gobyerno, ang panturo. Nakaorganisa rin ang pagtuturo batay sa
pagdiskurso sa tinatawag na populismo, awtoritaryanismo, tematikong lapit tulad nito:
at pasismo. Napaksa rito kung ano ang state terrorism,
ang red-tagging bilang bahagi ng represyon, gayundin ang
mga nagaganap na pang-aaresto at pagbilanggo, at mga
extrajudicial killing.

Nagkaroon ng lugar para mapag-aralan ang iba’t ibang

kalagayan at reaksiyon ng tao sa BM, mga lumilitaw na
kilusang bayan, mga anyo ng protesta at pagtatanggol na
makikita sa panitikan at sining, dula at pelikula, musika,
arkitektura, sining-biswal, wika, edukasyon, at midya. Tunay
na natutugunan nito ang layunin ng General Education
ng UP na makapaghain ng edukasyong makabayan,
makatarungan, kritikal, mapanlikha, at transpormatibo.
Naisasagawa ang edukasyong interdisiplinaryo sa PS 21
dahil naipakikita ang ugnayan, at nagagamit ang iba’t ibang
disiplina sa pag-unawa ng lipunang Pilipino sa ilalim ng
Batas Militar. Krusyal ang mga sumusunod na punto sa kung
paano ako nagturo ng PS 21 mula Unang Semestre 2020-21
hanggang Setyembre 2021 (ibig sabihin, mula Agosto 2020
ito hanggang Setyembre 2021):
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

1. Course Pack - Pinakamalaking pagbabago/

adjustment na ginawa sa pagtuturo ang pagdebelop
ng course pack na makatatayong mag-isa, may
synchronous session man o wala. Pinakamatagal TEMATIKONG LAPIT
ko itong binuno, dahil kailangan dito ng foresight
Mga deklarasyon ng BM sa kasaysayan
at pagtatantiya sa kung ano ang magkakasyang
lamian sa loob ng 14 na linggo, pagpapasiya sa Kalagayan ng Bansa bago Edukasyon Wika Panitikan,
ideneklara ang BM –Post War
kung ano ang essential at non-negotiable o ‘yong at at mga Dula, Pelikula,
Kultura Simbolismo Telebisyon
hindi puwedeng hindi tatalakayin. Gayundin, Ang Konteksto ng BM – Batas Militar
hanggang People Power
ano ang puwede nang hindi matalakay kung Sining Biswal; Musika Arkitektura
magkakagipitan sa panahon. Kasama rito ang pag- Ekonomiya at Lipunan Potograpiya

iisip ng mga aktibidad at pag-curate ng materyales Kalagayang Pang-midya/alternative/

Iba’t ibang Rebisyonis-
na ipinundar lahat sa tinatawag kong e-lib ng U.G./mosquito press Mga buhay
na alaala
anyo ng BM sa mong
klase. Itong e-lib ay pinagtulong-tulungan ng DFPP Karapatang Pantao/Kababaihan
kasalukuyan Historikal

Philippine Studies Larangan faculty na maipundar, Kilusang Panlipunan/

at malaking tulong ito sa bawat isa. Sa modang Kilusang Anti-diktadurya/reaksiyon
remote, hindi ko naiwasang mag-isip na may shift

362 363
 2. Learning Resources – Lubos na pinagplanuhan Halimbawa ng mga link na puwedeng ipakinig/ipanood
at kailangang handa na bago pa magsimula ang sa klase:
semestre. Kabilang dito ang angkop na babasahin,
mga dokumentaryo, mga link ng pelikula na inilagay
sa e-lib. Ini-scan ko ang mga babasahing walang
katumbas na digital habang naghanap ng mga
link para sa portable document format (PDF) file.
Naghanap din ng link para sa virtual museum tulad
ng Bantayog ng mga Bayani at Martial Law Digital
Museum. Tinitiyagang maghanap ng angkop na
mapanonood sa YouTube na maiikli lamang para
may introduksiyon na ipalalabas para sa maagang
dumadating sa klase; iba pa ang maiikling video na
ipinalalabas sa loob. Nag-ipon din ng mga pelikula na
may kaugnayan sa panahon ng ML na puwede nilang
gawan ng reaksiyong papel. Nadoble nga lang ang
panahong inilalaan ng faculty dahil kailangan muna
itong panoorin bago ipalabas sa klase. Naka-package
rin sa silabus ang gender sensitivity orientation (GSO)
para maging bahagi ang kamalayang ito sa pag-
aaral ng asignatura. Pinapaksa rin kasi ng PS 21 ang Dambana ng Gunita: Mga Hulagway ng Pagkamulat at Kabayanihan
paglabag sa pagkatao at karapatan ng kababaihan, (1972-1986) https://www.youtube.com/watch?v=UtHVLeDKJ_4
ang mga abuso at rape bilang seksuwalisasyon ng
kasangkapang pandigma lalo na sa kababaihang
nakikibaka laban sa Batas Militar.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Madodoble
ang panahong
inilalaan ng faculty
dahil kailangan muna
itong panoorin
bago ipalabas
sa klase.
UP Day of Remembrance Day 2 22 Sept 2020 https://www.youtube.com/
watch?v=rAbSfMS2eMg

364 365
 3. Synchronous Sessions – Pabor pa rin ang karamihan
ng estudyante ko nito dahil may epekto itong
nakapagbibigay ng direksiyon at nakapagpapalitan
ng mga kaalaman at pagsusuri. Gusto nilang
nakauugnay ang propesor at mga kaklase kaysa
hayaan sila sa modang asynchronous lamang at
indibidwal na pag-aaral. Maliban dito, interesanteng
paksa para sa kanila ang Martial Law. Hindi
maiwasang magkompara lagi sa noon at ngayon
dahil maraming pagkakatulad na nakikita sa ilalim
ng mga administrasyong Marcos at Duterte. Wala
ring problema sa kanila ang indibidwal na pag-uulat.
Kaya nila at nagboboluntaryo sila. Kaya rin nila ang
group work, halimbawa, nakabuo kami ng Pangkat-
Talasalitaan at Pangkat Simbolo sa BM. Parang mini-
research na rin ito. Naipaliliwanag ang mga salita at
simbolo, natatalakay ang konteksto at tumutungo
ito sa mas malalim na pagkaunawa ng karanasan ng
mga tao at lipunan. Paminsang-minsan, nag-iimbita
rin ng eyewitness o subject matter expert para
makapalitan ng mga estudyante. Ang bawat sesyon
ay recorded. Kaagad na inilalagay sa google drive ng
klase ang recording para sa mga hindi nakadalo. Ang
pinakamalaking problema ay connectivity, gadget,
at related expense (data usage).
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

4. Mga Anyo ng Komunikasyon – Maraming ginagamit

na daluyan ng komunikasyon para tiyak na walang-
putol at laging may alternatibong ugnayan: ang
email lalo na sa simula para sa mahahalagang
anunsiyo at pormal na komunikasyon; Google Drive
para sa repositoryo ng resources; Google Docs para
sa dokumentasyon ng klase; UVle para sa lahat
ng submission; Facebook account para sa links na
nasa public domain, pictures, at light conversation;
at Messenger para sa quick reach, jokes, sharing of
absurdities such as “I told you so-TH.”

366 367
 5. Assessment tools – Kombinasyon ng mga mini-
submission (siyam) na isang-pahina lamang ang
required para makita ng faculty kung naiintindihan,
kung nakasasabay at kung ano ang nasasaloob
ng mga estudyante. May iba’t ibang tema ito na
nakasunod sa mga tema sa coursepack. Subalit
sa aktuwal, mas marami silang gustong sabihin;
kadalasan, dalawa hanggang tatlong pahina ang
isinusumite nila. May group work na katumbas ng
Midterms (Talasalitaan at Simbolo); may virtual
museum visit; at para sa finals, maikli at indibidwal
na recorded na pagtalakay nila ng isang pipiliing
paksa. Ito ang mga halimbawang paksa na pinili nila: Chrysler Maca, Edukasyon noong Panahon ng Batas Militar
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Noelle Mejia, Mga Kababaihan sa Panahon ng Batas Militar

CJ Occena, Mga Dula sa Panahon ng Batas Militar

368 369
 6. Mga Suliranin ng Estudyante

Pagdating ng Abril 2021, madalas na ang kaso ng

hawahan ng COVID sa pamilya ng mga estudyante;
gayundin ang dumadalas na pagdaing sa mental
health problem. Sa bandang Hunyo-Agosto 2021,
bukod sa COVID ay dumagdag pa ang mga bagyo.
Hinihikayat ko silang ipaabot sa akin palagi ang
kanilang sitwasyon at inaalis lahat ng deadline sa
mga estudyanteng nagpapahayag ng problema.
Pinapayuhan ko ang mga itong ituon ang pansin
sa pagpapagaling at huwag isipin ang academic
Gabriel Anthony Mallari, Voltes V and Mosquito Press requirements. Inihanda ko ang sarili ko na
mangangahulugan ito ng karagdagang trabaho dahil
haharapin kapagdaka ang indibidwal na pagpapayo
at pagsubaybay sa mga nahuhuling estudyante.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Kyle Gabriel Reynoso, Panitikan sa Panahon ng Batas Militar

7. Red-Tagging sa Kurso at sa Faculty – Hindi pa

naituturo ang PS 21 sa UP Diliman, kaaaproba pa
lang nito sa University Council noong Setyembre
2019, pagdating ng Oktubre, nire-redtag na ito ng
militar at ni Rigoberto Tiglao, na isang kolumnista
sa Manila Times. Anong ikinatatakot na pag-usapan
ang Batas Militar? Bahagi ito ng kasaysayan at danas
ng bansa. Maraming aral na mapupulot sa paghimay
sa mga karanasang ito. Ang PS 21 ay binuo hindi
Leila Bugas, Potograpiya sa Ilalim ng Batas Militar
upang magrekrut sa mga lihim na samahan. Binuo

370 371
 ito para himayin ang diskurso at kontra-diskurso sa
Batas Militar. Walang higit na paborableng kondisyon
sa pagtuklas sa katotohanan at pagtaas ng kaalaman
kung hindi sa pamamagitan ng malayang talastasan.
Ito ang esensiya ng academic freedom. Hasaan ng
utak at matalisik na panunuri. Kailangan ng ganitong
kalagayan para mahusay at matalas na makapag-
isip ang mga estudyante, para sila mismo ay may
kakayahang magsuri at manindigan sa totoo laban
sa kasinungalingan at panlilinlang; sa tama laban sa
mali; sa mabuti laban sa masama; at sa nararapat
at matuwid laban sa kabuktutan. Kung kaya walang
puwang sa unibersidad ang pananakot at paninira.
Inilalagay lamang nito sa panganib ang buhay at
seguridad ng mga nagtuturo. Malaking hamon ang
pagtuturo ng PS 21 dahil hinahamon din kami lagi
na manaliksik at maghanap ng mga beripikadong
datos at impormasyon, at gumamit palagi ng totoo,
mapagkakatiwalaan at mapananaligang babasahin pagdiskurso sa tinatawag na pasismo, diktadura, populismo,
at iba pang kagamitang panturo. awtoritaryanismo, at iba’t ibang anyo ng dahas tulad ng red
tagging, pang-aaresto, detensiyon, at extrajudicial killing.
Kung estudyante ng PS 21 ang pakikinggan, ito ang sinasabi Nagkakaroon din ng espasyo para makita ang mga reaksiyon
nila: nararamdaman uli nilang tao sila kapag nasa General ng tao sa Batas Militar, gayundin ang mga organisadong
Education (GE) course sila tulad ng PS 21. Pagkatapos ng pagtutol dito. Nababatid dito ang mga anyo ng protesta at
mabibigat na requirement ng major subjects, na minsan ay pagtatanggol na makikita sa literatura, kasaysayan, saliksik,
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

sinasabi nilang hindi nila alam gawin kung sila lang, welcome
breather ang paksa dahil ang pinag-uusapan naman dito ay
napakalapit sa kanila at tunay na kalagayan ng mga Pilipino,
ng bansa, at mga pinagdaanan nito. Nabubuksan nito ang
kanilang kamalayan at mas nagiging mapanuri sila. Marami
rin sa elemento ng Batas Militar ni Marcos ay nakikita nila sa
kasalukuyan kung kaya lalong nabubuhay ang interes nila.
Kumbaga, napakalapit nila sa sitwasyon, kahit sabihin pang
iba ang panahon at mga tauhan ng kuwento noon.
biyograpiya at talagunita, bidyo-dokumentaryo, pelikula,
musika, mga tula-dula, sining-biswal, edukasyon, at wika.
Tunay na kinakatawan ng PS 21 ang interdisciplinarity na
itinataguyod natin sa GE at natutugunan nito ang layunin
ng unibersidad na luminang ng mga gradweyt na mulat,
kritikal, maninindigan palagi sa katotohanan, katarungan,
kapayapaan, at kabutihan ng bayan.

Sa panghuli, naturol ng PS 21 ang kasalukuyang

pangangailangang mabigyang-paliwanag at saysay ang
karanasan natin sa Martial Law at sa kasalukuyan – ang
takbo ng politika, karakter ng gobyerno, ang sabwatan
ng mga elite at kuntsabahan sa mga dayuhan; ang

372 373
 ILANG TALA SA PAGTUTURO
NG PHILIPPINE STUDIES 21
Karlo Mikhail I. Mongaya
Unibersidad ng Pilipinas Diliman

Ang kawalan ng sapat na mga hakbang ng mga

administrasyong post-EDSA upang panagutin ang
pamilyang Marcos ang malaking salik na nagbigay-daan
sa kanilang lubos na panunumbalik sa kapangyarihan
nang walang kahit anumang pag-amin sa mga krimen ng
diktadura laban sa bayan. Bahagi ng kakulangang ito ang
kawalan ng sistematikong pagtutulak para sa pagtuturo
ng tunay na kasaysayan at alaala ng lagim na idinulot
ng Batas Militar sa maraming mamamayan. Ibinunga
nito ang kahinaan sa pagpapasa ng mga aral hinggil sa
pagtatanggol ng tunay na kalayaan, karapatang pantao, at
hustisyang panlipunan mula sa panahon ng Batas Militar
sa mga bagong henerasyon ng kabataan. Samantala,
ang mismong mga kabiguan ng mga administrasyong
post-EDSA ay sinasamantala rin upang idiskredito ang
mga diskurso ng demokrasya at karapatang pantao at
itulak ang mga pasistang hakbangin na nagpapabango sa
paghaharing kamay na bakal. Sa gayon, hindi nakapagtataka
ang ibayong paglaganap ng lantarang disimpormasyon
at malawakang pagtanggap ng signipikanteng bilang ng
populasyon sa pagbaluktot sa kasaysayan ng Batas Militar
bilang “ginintuang panahon” ng Pilipinas.

Sinisimulan ko ang pagtuturo ng Philippine Studies 21 (PS

21) sa paglalahad ng gayong konteksto: ng pag-atras ng
mga demokratikong espasyo na dati nang naipagwagian ng
taumbayan at ng sistematikong pagbabaluktot sa kasaysayan.
Kasama sa pagpapakilala ng mga mag-aaral sa sarili ang
pagsasalaysay sa kanilang nalalaman hinggil sa paksa ng
kurso at kung anong aspekto ng mga aralin ang nais nilang
mapalalim. Sinusundan ito ng pagpapakita ng isang bidyo
ng National Task Force to End the Local Communist Armed

375
 Conflict na may 1.5 milyong views sa Facebook page ng
Philippine News Agency (2019) upang kongkretong maipakita
ang papel ng estado sa pagpapabango sa diktadura. Hindi
pa man itinuturo ang PS 21, na-redtag na ito bilang daluyan
kuno ng recruitment ng mga armadong rebelde sa mga
forum ng NTF-ELCAC sa iba’t ibang paaralan at unibersidad.
Pinabasa ko ang kolumn ni Rigoberto Tiglao (2019) sa Manila
Times na pinamagatang “Shameless prostitution of academe:
The Communist Party’s Martial Law course at UP” upang
matalakay ang mga walang-batayang paratang laban sa
kurso. Mula rito, naiuugnay ang patuloy na pamana ng
pagsisikil ng kaisipan mula sa panahon ng diktadura maging
sa mismong pagtatangka sa pagtuturo ng Batas Militar. Sa
gayon, naiaangat ang talakayan sa kritikal na paglalahad sa
pagiging larangan din ng tunggalian ng mismong produksyon
ng kaalaman at kasaysayan ng Batas Militar.
Ang pagkakaroon ng PS 21 ay produkto rin ng mga tunggaliang
ito. Habang unang inimungkahi ang pagkakaroon ng isang
kursong General Education na may layuning tumuon sa Batas
Militar sa Pilipinas noong 2014, nagkaroon ng panibagong
tulak ang pagpapatupad nito nang pumutok ang eskandalo
ng pagpaparty ni UP President Danilo Concepcion at Senator
Imee Marcos, ang panganay ni Ferdinand Marcos Sr., sa
isang reunion ng Kabataaang Barangay sa loob ng Bahay
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
ng Alumni sa UP Diliman (Rappler 2018). Nagbunsod ito ng
matinding pagtutol mula sa akademikong komunidad sa
loob ng unibersidad. Naglabas ang UP Diliman University
Council (2018) ng matapang na pahayag na nananawagan
para sa mas masigasig na mga pagsisikap para hindi
mabaon sa limot ang mga tunay na pangyayari sa panahon
ng diktadura. Matapos ang masalimuot na akademikong
proseso ng pagpapasa ng mga bagong kurso, naaprubahan
ang PS 21 ng UP Diliman University Council noong Setyembre
2019. Kabilang ako sa mga unang guro na nagturo ng PS 21
noong Ikalawang Semestre ng Akademikong Taon (AT) 2019-
2020. Subalit umabot lamang ng mahigit dalawang buwan
ang regular na daloy ng kurso mula Enero hanggang Marso
2020 nang inabutan ito ng pandemyang COVID-19. Kung
kaya sa sumunod na semestre ay inangkop na sa onlayn na
pagtuturo ang kurso.
376
Sa tatlong taon ng pagtuturo ng PS 21 hanggang sa ikalawang
semestre ng AT 2021-2022, nagawa kong mapapino ang
paglalaan ng oras para sa bawat paksa na saklaw ng kurso.
Isa sa mga tinanganang prinsipyo sa pagdidisenyo ng daloy
ng kurso ang pagbabalanse ng pagiging komprehensibo
ng saklaw at pagpapalalim batay sa aking mga interes
sa pananaliksik: araling midya, kasaysayan at kulturang
rehiyonal, at mga kilusang panlipunan. Sinisimulan ang
semestre sa pagpapakilala ng mga kritikal na konsepto at
paglalatag ng historikal na konteksto ng deklarasyon ng Batas
Militar. Sa ikalawang bahagi, tinalakay ang mga estruktura ng
dominasyon sa ilalim ng Batas Militar kung saan malay na
pinagdudugtong ang historikal, ekonomiko, at pampolitikang
kaligiran sa aspektong kultural. Sa ikatlong bahagi naman, mas
nakatuon na sa mga kilusan at mga anyo ng pakikibaka laban
sa diktadura at paano lumulugar dito ang sining, panitikan, at
iba pang praktikang pangkultura: ang mga teatrong bayan,
mga tula at awit sa kanayunan, realismo sa sining-protesta,
sineng-bayan, at rebolusyonaryong peryodismo. Ang huling
bahagi ay nakatuon naman sa mga bakas ng Batas Militar post-
EDSA sa kasalukuyan, lalo na ang usapin ng rebisyonismong
historikal at panunumbalik ng pasismo.
Mula sa dayagnostikong sesyon sa mga unang linggo ng
klase, dadako ang talakayan sa pagpapakilala ng mga kritikal
na konsepto. Pinapaliwanag ang kahulugan ng Batas Militar,
demokrasya, diktadura, pasismo, at iba pang mga susing
salita na gagamitin upang mapalalim ang mga aspektong
pangkasaysayan at pangkultura na pinapaksa ng kurso. Isa
sa mga aktibidad na pinapagawa sa mga mag-aaral ang
presentasyon ng kahulugan ng mga salitang may kinalaman
sa Batas Militar na pinasaliksik sa kanila.
Upang mabigyan ng mas komprehensibong konteksto
ang paglalatag ng historikal na konteksto ng pagpataw
ng Batas Militar na may tuon sa danas sa rehiyon, ginamit
kong pangunahing babasahin ang aking artikulong “Militant
Struggles and Anti-Imperialism in Resil Mojares’s The Freeman
Columns during the Early 1970s” (2019) na inilathala sa
Philippine Studies: Historical and Ethnographic Viewpoints.
Ilan pang mahalagang rekurso upang mapalitaw ang ilang
detalye ng buhay sa panahong ito ang interaktibong websayt
377
 na ginawa ng UP Diliman Office for the Initiatives on Culture
and Arts para sa komemorasyon ng ika-50 anibersaryo
ng Diliman Commune kung saan ako ang naging Punong
Tagapagsaliksik: engkwentro.upd.edu.ph. Ipinanood ko rin
sa mga mag-aaral ang pelikulang F.T.A. (1972) upang madiin
ang pandaigdigang katangian ng daluyong ng protesta na
bumalot sa daigdig sa “mahabang dekada 1970.” Nariyan
din ang mga bidyo sa mga kilos-protesta sa First Quarter
Storm ng 1970 na mapapanood sa Associated Press Archive.
Ipinapabasa rin sa mga mag-aaral ang mismong mga sulatin
na nakapangalan kay Marcos Sr.: ang Presidential Decree
1081 na nagpataw ng Batas Militar, mga praymer hinggil
sa Bagong Lipunan, at mga lagom tungkol sa tinaguriang
“demokratikong rebolusyon” ng diktadura.
Sa paglalahad ng ekonomiyang pampolitika ng diktadurang
Marcos, ginamit ang mga sipi sa ilang piling dokumento
at ulat na nakalakip sa mga librong The Philippines Reader
(1987) at Dictatorship and Revolution: Roots of People Power
(1988). Nakatulong sa pagtalakay ng panahong ito ang mga
librong Development Debacle (1982) ni Walden Bello, David
Kinley, at Elain Elinson, Some are Smarter than Others (2020) ni
Ricardo Manapat, at Policing America’s Empire (2011) ni Alfred
McCoy, at mga manuskrito nina Dante Ambrosio (2011) at
Nancy Kimuell-Gabriel (2001). Bukod sa paglalatag ng higit
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
na masaklaw na mga datos hinggil sa buhay pampolitika at
ekonomiya mula 1972 hanggang 1986, pinatatampok din
sa klase ang mga naratibo at kuwento na nagsasabuhay sa
mga naibigay na datos. Ilan sa mga ipinapabasa ang mga
reportahe tungkol sa paglabag sa mga karapatang pantao,
pagsupil sa midya, at pang-araw-araw na buhay na nakalakip
sa koleksyong Press Freedom Under Siege. Pinapabasa naman
ang sanaysay ni Raul Navarro (2008) na “Ang Bagong Lipunan,
1972-1986: Isang Panimulang Pag-aaral sa Musika at Lipunan,”
at ang artikulo ni Alice Guillermo (1989) na “Philippine
Culture: Ideology and Transformation” upang maipakita ang
namamayaning kultura na ipinataw sa panahon ng diktadura.
Upang maipakita ang pagkakahawig ng ilang katangian ng
diktadurang Marcos sa iba pang pasistang rehimen sa ibang
bansa na sinuportahan ng Estados Unidos, ipinapanood
din sa klase ang pelikulang 1987: When the Day Comes (2017)
hinggil sa pasistang diktadura sa South Korea. Malay ang
378
pagpili ng isang K-drama na kinahuhumalingan ngayon ng
mas nakababatang henerasyon.
Sinisimulan ang pagtatalakay sa pakikibakang anti-diktadura
sa pagbabaybay sa masaklaw na kronolohiya ng mga
lumitaw na kilusan at mga anyo ng pakikibaka na tinahak
ng mga puwersang ito laban sa diktadura. Iniisa-isa ang
kasaysayan, prinsipyong ideolohikal at pang-organisasyon,
at mga pagkilos na inilunsad ng mga pangunahing agos
ng mga kilusang tumutol sa rehimeng Marcos: ang mga
Pambansa Demokrata, mga Sanlipunang Demokrata, ang
mga Burges na Oposisyonista, at ang Kilusang Moro sa
Mindanao. Upang mabigyan ng kulay ang mga inilatag na
mga pangyayari, binabasa sa klase ang ilang talambuhay
ng mga lider manggagawa na tinipon ng Center for Trade
Union and Human Rights (1987), mga bidyo ng mga kilos-
protesta sa Associated Press Archives, at mga testimonya
na naipresenta sa Permanent People’s Tribunal ng 1981. Sa
pagtatalakay ng mga produksiyong pangkultura na naging
sangkot sa paglaban sa diktadura, binabasa sa klase ang
pag-aaral ni Alice Guillermo (2001) hinggil sa sining-protesta
sa panahon ng Sigwa at Batas Militar. Pinakikinggan din
ang mga awit na bahagi ng cassette tape na Mga Kanta ng
Rebolusyong Pilipino (1984). Ibinabahagi ko rin ang ilang
parte ng aking masteradong pag-aaral sa rebolusyonaryong
peryodismo (Mongaya 2020). Malaking tulong ang digitization
ng mga materyal tungkol at mula sa panahon ng Batas Militar,
halimbawa, ang mga lumang peryodiko na nasa Philippine
Radical Papers collection na inayos ng Filipiniana Special
Collection (1988) ng UP Library at sa websayt ng Bantayog ng
mga Bayani.
Sa pagtatapos ng semestre, ipinapapanood ko ang
dokumentaryong A Rustling of Leaves (1988) ni Nettie Wild
upang maipakita kung paanong ang ilang bakas ng Batas
Militar ay hindi lubusang nawala sa pagbagsak ng diktadura
noong 1986. Nagsulat na ako ng hiwalay na sanaysay na
lalabas bilang bahagi ng librong lalabas sa susunod na taon
upang mabigyan ng artikulasyon ang aking pagsusuri sa
pagpapatuloy ng pasismo at ekonomiyang makadayuhan
at para sa iilan mula sa diktadurang Marcos hanggang sa
administrasyon ni Rodrigo Duterte (Mongaya 2022). Pinal na
379

aktibidad naman ang pagsusulat ng isang sanaysay batay
sa pakikipanayam sa mga kapamilyang may-edad at mga
kaibigang kaedaran ng mga estudyante, at paglalapat ng
mga paksang tinalakay sa klase upang suriin ang mga ideang
lumitaw sa mga panayam.
Habang pinapakitid ng sunod-sunod na mga administrasyong
post-EDSA ang mga demokratikong espasyo sa bansa — isang
prosesong inabot ang rurok sa panunungkulan ni Duterte
at sa mismong panunumbalik sa poder ng mga Marcos —
mahalaga ang PS 21 bilang daluyan ng pagmumulat sa bagong
henerasyon ng kabataan sa kahalagahan ng karapatang
pantao, hustisyang panlipunan, at paglaban para sa tunay
na kalayaan. Hamon kung paanong higit na maipalalaganap
pa ang pagtuturo ng kurso para mas marami ang makakuha
habang gumugulong ang pagsisikap para maituro na rin
ang PS 21 sa iba pang kampus ng UP. Hangad ko rin na ang
mga parehong pagsisikap ay maitutulak din sa iba pang
paaralan at unibersidad sa labas ng UP system.
Mga Sanggunian
Ambrosio, Dante. 2011. “Batas Militar: 1972-1986.” Philippine History
(Internet Archive Wayback Machine), 21 Setyembre 2011, https://web.
archive.org/web/20120323100346/http://philippinehistory.ph/batas-
militar-1972-1986-1-2, Inakses, 30 Hunyo 2022.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
AP Archive. 1970. Philippines Demonstrations. Enero 26, 1970. Bidyo. https://
cutt.ly/DleaiC5, Inakses 30 Hunyo 2022.
AP Archive. 1971. Philippines Demonstrations. Pebrero 4, 1971. Bidyo.
https://cutt.ly/blepbmz, Inakses 30 Hunyo 2022.
AP Archive. 1971. Philippines Striking Students. Pebrero 5, 1971. Bidyo.
https://cutt.ly/8lepI8c, Inakses 30 Hunyo 2022.
AP Archive. 1972. President Marcos Press Conference on the State of Martial
Law. September 28,
1972. Bidyo. https://www.youtube.com/watch?v=D7VbTrjuihA, Inakses
30 Hunyo 2022.
AP Archive. 1977. Philippines Demonstrations. Agosto 25, 1977. Bidyo.
https://cutt.ly/ulegY6v,
Inakses 30 Hunyo 2022.
AP Archive. 1984. Philippines Anti-Marcos Demonstration. Setyembre 10,
1984. Bidyo.
https://cutt.ly/Tled3JX, Inakses 30 Hunyo 2022.
Bello, Walden, David Kinley and Elain Elinson. 1982. Development Debacle:
The World Bank in the
Philippines. San Francisco: Institute for Food and Development Policy.
380
Center for Trade Union and Human Rights. 1986. Buhay at Dugo ng
Anakpawis Alay sa Bayan: Antolohiya ng Talambuhay ng mga Bayani ng
Ating Panahon. Lungsod Quezon.
Doyo, Ma. Ceres, ed. 2019. Press Freedom Under Siege: Reportage that
Challenged the Marcos Dictatorship. Lungsod Quezon: University of the
Philippines Press.
Engkwentro: Sa(la)ysay ng Diliman Commune. 2021. Onlayn, https://
engkwentro.upd.edu.ph/, Inakses, 30 Hunyo 2022.
Filipiniana Special Collections. 1998. Philippine Radical Papers in the
University of the Philippines Diliman Main Library. Lungsod Quezon.
Guillermo, Alice. 1989. Philippine Culture: Ideology and Transformation. Nasa
The Covert Presence and Other Essays on Politics and Culture, pp.11-42.
Maynila: Kalikasan Press.
Guillermo, Alice. 2001. Protest / Revolutionary Art in the Philippines
1970-1990. Lungsod Quezon: University of the Philippines Press.
Jang Joon-Hwan. 2017. 1987: When the Day Comes. South Korea: CJ
Entertainment. 129 mins.
Javate-De Diosa, Aurora, Petronilo Daroy, at Lorna Kalaw-Tirol. 1988.
Dictatorship and Revolution: Roots of People’s Power, eds. Aurora
Javate-De Dios. Metro Manila: Conspectus.
Kimuell-Gabriel, Nancy. 2001. “Batas-Militar at Kapangyarihang Bayan: Ang
Huling Tatlong Dekada sa Dantaon 20.” Seminar in Teaching Philippine
History. Tarlac City: Tarlac State University, UP Departamento ng
Kasaysayan at Commission on Higher Education. April 2-3, 2001.
Manapat, Ricardo. 2020. Some Are Smarter Than Others: The History of
Marcos’ Crony Capitalism. Annotated Edition. Quezon City: Ateneo de
Manila University Press.
Marcos, Ferdinand E. 1972. “Proclamation No. 1081.” Nasa Official Gazette
of the Republic of the Philippines, https://www.officialgazette.gov.
ph/1972/09/21/proclamation-no-1081/, Inakses, 30 Hunyo 2022.
Marcos, Ferdinand E. 1974. The New Society. Pamphlet. Manila: Department
of Public Information.
2011. Policing America’s Empire: The United States, the Philippines, and the
Rise of theSurveillance State. Quezon City: Ateneo de Manila University
Press.
Mga Kanta ng Rebolusyong Pilipino. 1984. Dalawang cassette tape ng mga
kanta. http://rebolusyongpangkultura.blogspot.com/2016/03/mga-
kanta-ng-rebolusyong-pilipino.html, Inakses, 18 Pebrero 2022.
Mga Kanta ng Rebolusyong Pilipino. 1984. Songbuk.
Mongaya, Karlo Mikhail. 2019. Militant Struggles and Anti-Imperialism
in Resil Mojares’s The Freeman Columns during the Early 1970s.
Philippine Studies 67(3-4): 557–94. https://muse.jhu.edu.ezproxy.upd.
edu.ph/article/743688, Inakses 30 Hunyo 2022.
Mongaya, Karlo Mikhail. 2020. Ang Bayan sa Ang Bayan: Rebolusyonaryong
Peryodismo sa Rurok ng Anti-Diktadurang Pakikibaka, 1982-1985.
Tesis Masterado. Unibersidad ng Pilipinas Diliman, Lungsod Quezon.
Mongaya, Karlo Mikhail. 2022. Neoliberalism and Fascism from Marcos to
Duterte. Manuscript.
381
 Navarro, Raul. 2008. Ang Bagong Lipunan, 1972-1986: Isang Panimulang
Pag-aaral sa Musika at Lipunan. Humanities Diliman 5(1&2).
https://journals.upd.edu.ph/index.php/humanitiesdiliman/article/ PS 21 in UP CEBU
view/1480/1435, Inakses 30 Hunyo 2022.
Parker, Francine. F.T.A. American International Pictures. Film. 96 mins. Marie Rose B. Arong, Ph.D.
Permanent Peoples’ Tribunal. 1981. Philippines:Repression and Resistance. Unibersidad ng Pilipinas Cebu
London: Komite ng Sambayanang Pilipino.
Philippine News Agency. 2019. NTF-ELCAC. Philippine News Agency, 26 June.
Online,
https://www.facebook.com/watch/?v=470479600435026, Inakses, 30
Hunyo 2022. The Communication Program of the College of Communication,
Rappler.com. 2018. U.P. history department slams president’s attendance at
Marcos event. https://www.rappler.com/nation/210851-up-history-
Art, and Design has been offering PS 21 in UP Cebu since the
department-statement-danilo-concepcion-imee-marcos-kabataang- Second Semester of AY 2020-2021. The story of bringing UP
barangay-reunion/ Diliman’s PS 21 to UP Cebu begins around the same time that
Schirmer, Daniel B. at Stephen Rosskamm Shalom, eds. 1987. The Philippines our UP Diliman colleagues designed this course in response to
Reader: A History of Colonialism, Neocolonialism, Dictatorship, and
Resistance. Lungsod Quezon: Ken Incorporated.
the shameful episode of the Imee Marcos incident in August
Tiglao, Rigoberto. 2019. Shameless prostitution of academe: The Communist 2018 at the Bahay ng Alumni. Unable to design our own
Party’s Martial Law Martial Law course due to the program’s limited resources,
course at UP. Manila Times. Setyembre 25, 2019. the faculty decided instead to quickly organize what has now
https://www.manilatimes.net/2019/09/25/opinion/columnists/
topanalysis/shameless-prostitutionof-academe-the-communist- become an annual commemorative event since 2018, the 1081
partys-martial-law-course-at-up/621452/, Inakses, 30 Hunyo 2022. Exhibit. Since its inception in 2018 as an in-person event, the
UP Diliman University Council. 2018. NO to historical revisionism, uphold the 1081 Exhibit aims to commemorate the victims of the Martial
UP tradition of militant activism. https://upd.edu.ph/wp-content/ Law regime. We requested for its inclusion in the program of
uploads/2018/09/NO-to-historical-revisionism-uphold-the-UP-
tradition-of-millitant-activism.pdf. the Cebu Press Freedom Week activities. The first Cebu Press
Wild, Nettie, dir. 1988. A Rustling of Leaves. Canada: Channel Four Films & Freedom week was organized in 1984 by the Association of
Kalasikas Productions. Cebu Journalists to highlight the importance of press freedom.
It is now held annually around the third week of September.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

The first “1081: Interactive, Retrospective” was held on

September 19, 2018. In the morning, students and guests
experienced the immersive, interconnected-chambers which
included a looping projection of Martial Law documentaries
in the Multimedia Room, videos showing new interviews
with Cebuano Martial Law victims in the TV Lab, a stirring
live performance by UPSTAGE members of the brutalities
of the Martial Law regime in the Radio Room, and a photo
exhibit of the People Power revolution along the hallway of
the Communication Program Wing. The afternoon featured
a screening of Lualhati Bautista’s movie, Dekada ’70, and a
forum which included Cebuano Martial Law survivors and
media representatives. Finally, in the evening, we had a poetry
reading by UP Cebu faculty, staff, and students, and a new
performance art by Prof. Raymund Fernandez. The second

382 383
 1081 Exhibit in 2019 saw a considerable increase in interest
not only amongst the UP Cebu community but also the larger
community as several schools brought their students to visit
the exhibit. Due to the Covid-19 pandemic, the exhibit shifted
to an online platform in 2020 and 2021.
The Necessity of Bringing PS 21 to UP Cebu
One of the most striking aspects about Ferdinand Marcos’s
Martial Law regime is the power narratives yield. A lot of
the literature and first-hand accounts about Ferdinand and
Imelda Marcos reveal the extent of their lies, spanning from
the downright absurd to the utterly atrocious. Perhaps, this is
why a lot of people fall for revisionist versions of the Martial
Law regime because of the magnitude of their atrocity just to
feed their greed. Surely, President Marcos couldn’t, wouldn’t
have done all those things. Surely, they were just stories,
fiction, lies.
Indeed, they were stories, which the Marcoses and their
cronies spun into persuasive narratives. The Marcos regime
used various narratives to push their agenda, beginning with
the narrative of Marcos as a legal-political prodigy destined
to save the Philippines, the New Society or Bagong Lipunan
narrative as the key to Philippine progress, and the narrative
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
of imminent subversive threats as the impetus for the
declaration of Martial Law.
Students (most Filipinos really) see Martial Law as a
disconnected moment in history similar to our revolutions
during the colonial period. The distance of time, perhaps,
has benefits, but one drawback is that the human element
of remembering gets lost. This GE, PS 21, hopes to trace that
loss and create a sort of map to this concealed fissure in our
nations’ story.
Course Delivery and Course Content
PS 21 has only ever been offered remotely in UP Cebu, so the
way I have designed the delivery of the course has been to
focus on meeting the course outcomes by curating a reading
list and giving assessment tasks which can be realistically
384
covered by students. I tried to assign materials that I think
students could finish reading or viewing during our class
periods. For each unit, I usually included text readings either
in the form of an article or book chapter, and more current
references in the form of an article or page available online.
I also added additional video resources found online (mainly
YouTube). All resources are categorized into required (must
read/view) or recommended (good to read/view).
In some cases, students needed to use two class periods to
finish their required readings; the schedule offered time to
catch up on their backlogs. The schedule also allowed plenty
of time to regularly meet with their tutorial groups (which I
explain below) at the end of their individual “reading” time.
If meeting synchronously for discussions proved difficult
for them, I suggested using a platform that allowed them to
annotate or comment on assigned readings asynchronously.
The schedule offered regular “free” periods during the
optional consultation sessions with me; these consultations
lasted for 15-20 mins per group, so students had the rest of
the period for extra reading time or to catch up on backlogs.
Each activity had a recommended time allotment, but they
were not prescriptive, merely a guide, because I recognized
that students have varied learning capabilities. If there were
readings they could not finish within the suggested time, they
were free to adjust their schedule.
The study of PS 21 is as much about the past as it is about the
present and the future of the nation. I chose resources that
allowed students to focus on the following timely themes: the
politics and economics of natural disasters, writing from the
Center about the marginalized South and North, complicity in
bureaucracy or the banality of evil, and migration.
When UP Cebu first offered PS 21, only BA Communication
students were enrolled. Fresh off their courses on journalism
ethics, I highlighted the relationship between authoritarianism
and censorship. As noted by Toni Morrison upon receipt of
the PEN/Allen Foundation Literary Service Award in 2008 (and
subsequently republished in her last book of essays released
shortly before her death in 2019):
385
 “Authoritarian regimes, dictators, despots are often, but not always,
fools. But none is foolish enough to give perceptive, dissident
writers free range to publish their judgements or follow their
creative instincts. They know they do so at their own peril. They
are not stupid enough to abandon control (overt or insidious) over
media. Their methods include surveillance, censorship, arrest, even
slaughter of those writers informing and disturbing the public.
Writers who are unsettling, calling into question, taking another
deeper look. Writers—journalists, essayists, bloggers, poets,
playwrights—can disturb the social oppression that functions like
a coma on the population, a coma despots call peace, and they
stanch the blood flow of war that hawks and profiteers thrill to.”
(Morrison vii)
As Morrison notes in her remarks, authoritarian regimes
recognize the power of free speech and the media’s role, that
is why suppressing any form of resistance and controlling the
message form part of their strategy.
Another hallmark of Martial Law that I wanted to emphasize
was about complicity. In Hannah Arendt’s classic book about
the Holocaust, Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality
of Evil, she observes that:
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
“The essence of totalitarian government, and perhaps the nature
of every bureaucracy, is to make functionaries and mere cogs in
the administrative machinery out of men, and thus to dehumanize
them. And one can debate long and profitably on the rule of
Nobody, which is what the political form known as bureaucracy
truly is…. we have become very much accustomed by modern
psychology and sociology, not to speak of modern bureaucracy,
to explaining away the responsibility of the doer for his deed in
terms of this or that kind of determinism.”
Arendt’s words fittingly reflect the state of the Philippine
government during Martial Law and even after Marcos, his
family, and the few remaining allies who were whisked off
to Hawaii by US planes. There is now much debate whether
the 1986 EDSA “revolution” should still be called as such
considering its abject failure post-EDSA period.
386
In the same manner that the 1898 Philippine revolution
also failed to usher in true independence, how do we really
measure the value of revolutions? Scholars have suggested
to consider the “immediate” goal of a revolution rather
than its long-term effects. In this case, what was the 1986
EDSA’s immediate goal? To overthrow a dictator, which it did.
Unfortunately for us, the very same people who were part of
Marcos’s inner circle, let’s call them by our very colorful local
term, “balimbing,” were the same people the “revolution”
needed at that point in 1986 to remove Marcos. For very
Filipino reasons of Catholic forgiveness and pseudo penance,
and perhaps too, the same reason that Arendt refers to in the
quote above, the Cory Aquino administration was ill-equipped
from the very beginning and without knowing it, they were
already halfway to letting history repeat itself. Fast forward to
2022, where a scary majority of Filipinos think revisionism is
a reasonable synonym for democracy and elected the former
dictator’s son as their president.
Assessment Tasks
I reduced the number of requirements except for the
following: a written or audio journal of their insights per unit,
one individual written output (a critical or creative paper or an
annotated bibliography), and one group project (a research
paper or a multimedia output or a website). Recently, I also
added a required roundtable discussion.
Low-stakes Tools
Tutorial Group Roundtable Discussion
The class was divided into 4-6 groups. In the traditional
classroom experience, I use tutorial groups (TG) to organize
students into smaller groups where they discuss their
readings. We migrated these activities online using a variety
of platforms, including Google Docs or Hangouts or Meet,
or other apps (Discord, FB Messenger, MS Teams, etc.), or
whichever platform students were comfortable using. Similar
to the traditional classroom setting which uses the tutorial
group set-up to encourage groups to meet and discuss the
assigned readings, groups were still encouraged to use
387
 their tutorial groups for online meetings. Although group
discussion sessions are not indicated in the syllabus, the
schedule does allow for it to be conducted.
Initially, students were also given the option for a
complementary but optional TG consultation with me, which I
imagined as the equivalent of the traditional class discussion
that occurs usually after the instructor’s lecture. This was
based on the student evaluation where some students
complained about screen fatigue and/or logistical challenges
(slow and/or intermittent internet and the cost), so, in order
to limit their exposure these sessions were not required. But
during the most recent semester, I modified this to a required
session of roundtable discussions.
Students were still given considerable time to independently
read the assigned texts, but they did so with an expectation
to discuss their critical insights and even questions with
another group, which I organized using the preferred video
conferencing platform. Students were assigned to attend two
sessions of required attendance for the roundtable discussion
with another group. If they were unable to meet during the
recommended date, groups were free to re-schedule and
record their sessions for evaluation.
Students were advised to use questions included in the
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
study guides for their roundtable discussions, but they were
encouraged to come up with their own sets of questions. The
group mark was assessed based on the group dynamics as well
as the depth and originality (going outside the study guides)
of the discussion generated between groups. I am interested
to know how these readings informed their understanding of
Martial Law, without the burden of course requirements, and I
think the most productive way to do that is through discourse.
Non-roundtable participants were not required to attend but
were encouraged to join. Recordings of the roundtable were
made available to everyone after the session.
Critical Reflection Written or Audio Journal Submission
The individual mark was assessed based on the student’s par-
ticipation during the roundtable, and during off-topics (that
388
is, when the student’s group is not assigned), the submission
of a critical reflection audio or written journal. Traditionally
for my classes, students submit a three hundred to five hun-
dred-word essay after each unit, to reflect upon the readings
and/or texts and the class discussion insights. I allowed two to
three-minute audio submissions to help minimize writing-in-
tensive tasks. The audio or journal submission gave students
the opportunity to reflect upon the texts assigned for the unit
and to critically engage with the ideas (and if applicable, in-
sights gained during tutorial group discussion). As a “thought
exercise,” it is supposed to help students reflect on the ideas
about Martial Law as we progressed in the course. In a way,
these entries were meant to help them examine their PS 21
journey and to appropriate Socrates’ maxim: an unexamined
PS 21 journey is not worth living.
Although an informal structure and content was allowed,
they were still expected to critically reflect on their insights
and cite specific portions of the texts, which applied to be
audio or journal format. In total, students submit only four
critical reflection entries.
High-stakes Tools
Individual Written Output
In the three semesters that I have been teaching PS 21,
I have chosen a variety of individual written output to
see which one allowed the student to best demonstrate
their overall progress of learning about Martial Law.
Initially students were asked to submit either a critical
or creative output; the following semester, to improve
their output, they were asked to submit an annotated
bibliography as well. The purpose of writing an
annotated bibliography was to help students learn
more about Martial Law from a variety of sources and
prepare them for writing their critical paper or making
their group project. This requirement is best done after
every Unit because it would allow them to slowly build a
list of resources to help them with their final individual
389
 or group requirements. They were asked to evaluate at
least one printed or online text resource and at least
one audio or video resource for each Unit. So, at the end
of the semester, they submitted a minimum of eight
annotations (minimum two annotations per Unit). They
were, of course, highly encouraged to annotate more.
Annotating the required readings were not permitted
but recommended readings were allowed.
For critical papers, students were asked to analyze
a literary work to show their comprehensive under-
standing and commitment about Martial Law. Martial
Law fiction (novels and short stories), poetry, memoirs,
and long-form reportage (creative nonfiction) were rec-
ommended based on the availability of resources. But
they were allowed to analyze Martial Law films (original
or adapted), visual art, architecture, music, as long as
they presented a detailed description of the case study
and a compelling argument. They were also required
to consider related literature to frame their analysis;
ideally, this is something students also used for their
annotated bibliography. Papers should not be descrip-
tive in nature. For a list of Martial Law literature, check
the syllabus. For creative works, students submitted
any of the following: a short story, essay (local survivor
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
profile or a rarely covered local Martial Law incident), a
suite of poems (3-5), position paper, letter to the editor.
This was submitted with an exegesis.
Tutorial Group Project
Similar to the individual written output, I have chosen
to assign different kinds of group projects to see which
one helped the groups exhibit their learnings about
Martial Law. Initially, I wanted to focus on historical
revisionism. Although historical revisionism is not
new, in fact Marcos was a purveyor of alternative
history writing, we are experiencing a dangerous and
persistent recurrence because of social media. This
project allowed students to examine these narratives
and possibly contribute to arresting further contagion.
390
They were asked to examine the forms of historical
revisionism proliferating about Martial Law online.
Groups were given flexibility in the choice of online
platform to investigate (YouTube videos/comments,
Twitter threads, Facebook posts/comments, Facebook
Groups, TikTok, other messaging groups, forums,
etc.). They were also given the flexibility in the choice
of output (research paper, multimedia production, or
multimodal project).
In subsequent semesters, groups chose a cultural
text produced during Martial Law (prose fiction,
poetry, films, komiks/graphic novels, music, dance),
subject to approval, and created a multimodal analysis
by publishing it on Google Sites or other preferred
platforms. They were given the freedom to populate
their sites with content that analyzed the country’s
experience of Martial Law as demonstrated in the
chosen cultural text. Citation and plagiarism rules
were still strictly followed. Groups were required to
submit a well-researched proposal for approval prior to
starting their projects, and upon submission of the final
project, they were asked to include a short, recorded
presentation of how to navigate the site.
PS 21 in UP Cebu has been delivered under strange and
stressful circumstances. The Covid-19 pandemic is no longer
just a public health issue, it has deeply affected our learning
infrastructure. I tried to prepare a syllabus that considered
most of the students’ limitations but still looks like the PS 21
that was originally prepared by my esteemed colleagues in UP
Diliman. I have also constantly modified the syllabus based
on my experience teaching PS 21 in previous semesters. What
is important for me is for students to learn why Martial Law
has been so devastating for our country and our people.
Similar to colonization, Martial Law is another traumatic event
in our nation’s history that we have yet to fully and properly
process. The value of this course lies outside assessment
tasks. Perhaps it can only be found in our remembrance of
the price of tyranny, and in our rejection of those who wish
391
 to move on without accountability. I hoped that at the end of
the course students will continue to learn about the horrors PAGKUKUWENTO AT
of Martial Law, and importantly, to honor the sacrifices of
ordinary Filipinos. PAGSASAKONTEKSTO SA
PAGTUTURO NG PS 21
Reuel M. Aguila, Ph.D.
Unibersidad ng Pilipinas Diliman

Dalawang bagay ang nais kong tuunan sa pagbabahagi ng

aking danas sa pagtuturo ng PS 21: ang pagkukuwento at
pagsasakonteksto.

At siyanga pala, kung paano ko kayo kinakausap ngayon at

kakausapin pa ay ganoon din, sa pangkalahatan, ang pagharap
ko sa online na klase sa PS 21: nagsasalita lamang. Sabihin pa,
nagkukuwento. OK, nagshe-share din ng kung anong litrato,
video, panitikan. Pero, mas marami ang ginagawa kong
pagkukuwento.

Nagkukuwento ako ng firsthand na danas.

Ang malaking abante ko sa pagtuturo ng Philippine Studies

Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

21 (PS 21): Wika, Kultura, at Panitikan sa Ilalim ng Batas Militar

ay: hindi lang sa buhay na saksi ako sa panahong ito; higit pa,
aktibo ako sa larangang ito. Hindi ako iyong sinasabing mga
lolo o lola na bagaman nasa wastong gulang na sa panahon
ng Batas Militar (BM) o Martial Law (ML) ay parang walang
nakita o narinig man lang sa kanilang kapanahunan.

Hindi ito nangangahulugang wala akong mga babasahing

itinatakda. Sa katunayan, marami; labis na marami (sa
katunayan, pagbabawas ng babasahin ang pinoproblema ko).
May mga pino-post ako way in advance; lalo ang mahahabang
babasahin, o, for references lamang. At mayroon ding ilang
isang linggo lang bago magklase, at may ipino-post din ako
makatapos matalakay sa klase ang babasahing ako lang
ang nakabasa muna. Ang punto rito ay upang on their toes,
kumbaga, ang estudyante; at may konting surprise at impact
ang babasahin. Minsan kasi, ‘pag naibigay na ang maraming

392 393
 babasahin, kinatatamaran ito dahil mukhang napakarami;
o, nakaliligtaan na. Bukod sa mga mungkahi at naka-post sa
Google Drive ng kalipunan ng mga gurong nagtuturo ng PS
21, may kaunti pang personal akong babasahin na ginagamit
ko (lalo na sa panitikan).
Tiyak akong ang marami rito ay mayroon din kayo. Halimbawa,
ang mga awit sa pakikibaka, ang mga UG (underground)
publication, ang panitikang nasulat noon. Binigyan ko ng
puwang ang awit (kapuwa iyong mga nasa mainstream
noon at labas nito o alternative) dahil ang awit ang isa sa
pinakamasiglang bahagi ng kultura noon. Nasundan ko ang
pag-unlad ng ilang naging kilalang kompositor-mang-aawit
tulad nina Heber Bartolome, Ananias Montano at Jess Santiago,
pati na marahil ang dating koro na naging quartet na naging
duetong Buklod na sina Rom Dongueto at Noel Cabangon.
Ang mga UG publication na dapat bigyan pa ng higit na
malawak at komprehensibong pag-aaral ay isinasali ko dahil
sa buong kasaysayan ng panitikan, ngayon lang nagkaroon
ng pinakamasigla at malawak na paglikha ng panitikan at
sining na labas sa sensura ng naghahari-harian. (Muli, nais
kong ipanawagan na sana ay may makuhang grant kahit para
sa panimulang pag-aaral tungkol dito. Sana ay maisagawa
agad habang ang ilang nasangkot sa underground literature
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
ay naririyan at buhay pa). Sa legal na panitikan o iyong
napahintulutang mailimbag sa panahong pinag-aaralan,
marahil wala kayo ng mga publikasyon ng Galian sa Arte at Tula
(GAT), ang pinakaimpluwensiyal na grupo ng mga manunulat
noon, at ilang piling manunulat tulad ni Romulo Sandoval.
Nasa akin din ang dokumento, pagsusuri at insider’s tsismis
hinggil sa internal na sigalot sa hanay ng mga manunulat. Ito ay
tungkol sa pagkadiskubre at paglantad na may ilang kilalang
manunulat na inakalang makabayan ay matagal na palang
“nanginginain” sa bakuran ng kalaban; o, sa diretsohang sabi,
mga manunulat na nagtraydor at tumulong sa pagtataguyod
ng Batas Militar.
Sabihin pa, ang laman ng mga kuwento ko sa klase, sa abot
ng kaya o puwedeng ikuwento, ay batay sa personal na danas,
pakikipagtalastasan at panayam sa mga nasa larangan ng
394
sining, at pag-oorganisa ko sa hanay ng mga manunulat at
mga tinatawag na cultural workers.
Nagsimula ako sa seryosong malikhaing pagsusulat gawing
1973, at yumabong bilang makata, mandudula, mananaysay,
kuwentista, scriptwriter sa radyo, telebisyon at pelikula,
tagasalin, at cultural organizer sa buong panahon at lampas
pa sa Batas Militar. Tulad ni Bonifacio Ilagan, kung sa
anthropology, mga buhay na reliko kami. Kung sa pag-uusig
tulad noong BM, mga exhibit A kami.
Mula sa ganitong pinanggalingan, nagbibigay ako ng
assignment na babasahin, o panonoorin (tulad ng ipinasa
sa aking video ng pre-ML na mga rally), pangkalahatang
tatalakayin ang mga ito, at sisinupin ko sa pamamagitan ng
pagkukuwento ng behind the scene na nagkataong alam ko.
Halimbawa: noong buksang muli ang UP ilang linggo matapos
ideklara ang BM, takot at pangamba ang pangunahing
naramdaman ng mga estudyante, kaguruan at komunidad.
May mga militar na ipinasok bilang mga estudyante.1 Ipinasara
ang Collegian, binuwag ang student council, ipinagbawal ang
mga samahan ng mga aktibista, ginawang parang hawla
ang AS o Palma Hall sa pamamagitan ng paglalagay ng mga
grill sa mga pintuan at ano mang mapagdaraanan, may mga
umaakyat na militar at pulis sa mga bus at jeep sa checkpoint
area pa lamang ng University Avenue, marami ang nadadala
sa UP Police at ang iba ay tuluyan nang naaaresto dahil sa
nakitaan ng mga souvenir ng pre-ML (pin o ribbon, halimbawa;
kinasangkapan ng militar ang UP Police sa pamamagitan ng
pagkontrol dito), at bawal ang pagtutumpok na labis sa tatlo.
Ang mahirap saguting tanong ay: paano aalisin ang takot ng
mga taga-UP upang magkasama-samang muli. Ang ilan sa
mga naging unang hakbang ay ang pagdaraos ng kultural na
aktibidad: singing contest at sports fest na pinamunuan ng
Samahan ng mga Mag-aaral sa Pilipino o Samapil, Polisci Club,
at ang bagong tayong Likas o Lipunang Pangkasaysayan.
1 Isa sa mga umaresto sa akin at nagpahirap ay buong-yabang pang nagsabing
kapapasok niyang estudyante sa Engineering. Nang pakawalan na nila ako, kulang sa
isang linggo, nakita ko ang militar-estudyanteng ito na patambay-tambay sa kiosk sa
tapat ng Faculty Center (FC). Sumenyas pa sa aking ‘wag maingay (ang daliri niya ay
pasimpleng inilapat sa kaniyang bibig).
395
 Aawitin ng Samapil ang orihinal na komposisyon ni Ananias
Montano, ang “Awit ni Manang Pinang.”2 May makaririnig na
aktibista sa awit na ito. Pag-aaralan nila at isang araw, maririnig
na lamang ang orihinal na awit na ito sa strike sa Gelmart,
ang isa sa mga unang nagwelga sa panahon ng BM. Lilikha
rin si Montano ng mga awit para sa mga kampanya sa loob
ng UP tulad ng ‘Dyos Ko Po Conference,’ isang adaptation ng
Jesus Christ Superstar para sa pagbabalik ng Student Council.
Sa mga susunod na panahon, lilikhain ni Montano ang awit
na “Babae Ka” na magwawagi ng grand prize sa Metro Pop
competition. Isa sa mga unang umawit nito ay si Susan
Fernandez; ngunit higit na pasisikatin ng grupong Inang
Laya (sa puntong inakalang sila ang lumikha nito). Kasapi ng
Samapil si Montano, naging student assistant, gumradweyt
at naging guro sa DFPP. Isang talababa itong sana ay pormal
kong maisulat upang mapahalagahan naman ang mga limot
na ng panahon, o hindi pinag-ukulan ng pansin ng akademya,
ngunit sa katotohanan ay silang naghawan ng landas sa mga
unang buwan at taon ng pagtindig muli laban sa diktadura.
Samantala, ang mga hindi ko personal na dinanas o alam
ay binibigyan ko ng konteksto. Kailangang gawin ang
pagkukuwento at pagsasakonteksto upang ang wika, kultura,
at panitikan ay hindi maging mga datos lamang.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Halimbawa ng konteksto ay: presyo ng mga bilihin, suweldo,
mga uso, pagkain, pasyalan o gimikan, pamamaraan ng
paglilimbag, mga balita at bulong-bulungan noon, at marami
pang iba.
Ang pangunahing dahilan ng pagkukuwento at
pagsasakonteksto ay, hangga’t kakayanin, dinadala
ko ang estudyante sa panahong iyon.
Mahalagang akayin natin ang mga estudyante na parang
nasa gitna sila ng mga nangyari noon upang hindi labis na
maging teoretikal ang pag-aaral; upang hindi magmukhang
datos lamang ang mga ikinulong, pinarusahan at pinaslang;
upang madama nila ang kasaysayan sa pamamagitan ng
wika, kultura, at panitikan3.
2 Bihirang-bihira pa ang mga orihinal na makabayang awit noon.
3 Note: Hindi history class ang PS21; manapa, parang cultural studies ito.
396
Kaya halimbawa, sa pagsusuri ng panitikan sa panahong
iyon, ina-annotate ko ang mga nabanggit sa tula sa
pamamagitan ng pagsasakonteksto at pagkukuwento ng
mga behind the scene.
Halimbawa, sa tula ni Romulo Sandoval na “Tumatayog,
Lumalawak ang mga Bilding at Resort,” ang unang tanong
ay: ano ang tinutukoy na mga bilding at resort? Ang sagot:
tungkol ito sa edifice complex ng Unang Ginang o Batas
Militar sa gitna ng laganap na kahirapan.
Sa isang bahagi ng tula, habang nagtatayugan ang mga
bilding at resort, mababanggit ang: may tulirong inang nag-
alok ng sanggol,// ng sariling sanggol,// sa isang byutisyap // sa
Ermita, dahil ayaw // na ang kanyang bunso’y dilat na tupukin
// ng apoy ng lagnat… Pati na ang mga linyang: katutuntong
lamang sa lubak ng lunsod // magbuhat sa dawag ng iniwang
baryo; // walang ipakai’t makain ay wala, // isang ama ang
naghampas // ng ulo ng anak sa pader ng Recto // habang
hawak-hawak ang dalawang paa.
Ang mga ito ay hinango sa mga balita sa mga tabloid sa
panahong iyon; pinayagan marahil dahil sensational at hindi
direktong bumabatikos sa BM. Batid ko ito, dahil winorkshop
namin ang tulang ito. Ang problema nga lamang, wala na
akong access sa kung anong tabloid lumabas ito.
Ngunit tiyak ko, matutunton ko rin (o ng mga mananaliksik)
ang mga diyaryong ito. Pati na ang reference sa pagawaang
nasunog, na habang nasusunog ay ayaw palabasin ang
mga manggagawa hangga’t hindi nakakapkapan kung may
nailabas na kung ano: Sa liyab ng sunog sa isang pabrika sa
South Diversion Road, // mga manggagawa’y pilit kinapkapan
// bago palabasin; // maraming nagasak; // maraming nasawi,
tigmak pa ng pawis, // nang mangagsitalon mula sa mataas na
mga palapag, // at ang inilimos ng kapitalista— // ng kapitalistang
ayon sa dekreto’y bawal pagwelgahan— 4
4 Ayon sa kaibigan ko, ito ang pagawaang Gelmart na nasa SLEX ngayon, gawing
Paranaque. Bahagi siya ng support group sa unyon dito na isa sa mga naunang
nagwelga noong BM.
397
 Ganoon din ang banggit ng tula sa mga langaw sa
Constitution Hill. Ang reference dito ay: ang Constitution Hill
ay ang malawak na lugar na ginawang tambakan ng basura at
relokasyon ng mga iskwater, ang kinatatayuan ng Batasang
Pambansa ngayon. Noong nagkaroon ng inagurasyon sa
kagagawang gusali, punong-puno ng bangaw ang mga glass
wall sa harapan ng gusali na halos magdilim sa loob at hindi
makalabas-masok ang mga alipores ng diktador na naging
mga mambabatas na.
Hanggat maaari ay hinahanap ko ang konteksto ng mga
nabanggit sa mga obrang sinusuri sa klase; dahil na rin ang
maraming naisulat na panitikan noon ay derivative o hango o
hugot sa mga pangyayari sa kaniyang panahon.
Gayunpaman, marami akong kakulangan sa pag-akay sa
mga estudyante patungo sa panahong iyon dahil na rin sa
kakulangan ko sa paggamit ng teknolohiya. Hindi ko rin ma-
gauge agad ang reaksyon ng mga estudyante lalo’t nakapatay
ang kanilang video. May mga activity akong gustong ipagawa
pero hindi maaari sa online; tulad ng papagsulatin sila ng
maikling manifesto, ipa-cut sa stencil at i-mimeo ito gamit
ang V-type (na siyang paraan ng pag-imprenta noon), at lihim
na ipamudmod ang mga ito sa UP at iba pang lugar tulad ng
ginagawa noong mga panahong iyon. O, mag-OP, o mag-OD.5
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
kumilos noon o karaniwang manggagawa sa mga nag-strike
kahit bawal noon, mga biktima ng BM, marami pang iba; at
ngayon ay inaantabayan ko ang unang magpapasa ng pro-
BM na kamag-anak ng estudyante.
Pumayag ako sa mga kamag-anak upang ipakita sa kanila na
ang BM ay hindi isang pinag-aaralan lang, bagkus, lahat tayo
ay apektado nito.
Kung face to face nga lamang, ang mga interview ay binalak
ko sanang maging video documentary ang final paper
nila. Mahirap mag-impose ng ganito sa mga estudyante
batay sa kalagayan sa pandemya. Ang video kasi ay parang
pagkukuwento rin, isang retelling o oral historical record
ng mga direktang nakadanas ng BM. At ang teknolohiya ng
pag-video ay abot-kamay halos ng lahat (dahil sa cellphone at
digital camera).
Sa palagay ko, kung may mga ganitong video, higit na
magiging madali ang pagtuturo at pag-aaral; higit na
magiging interesante at masigla.
Samantala, kung ano man ang meron tayo, gamitin natin
lalo’t wala pang katiyakan ang pandemyang ito.
Maraming salamat po.

Mahirap ding magpa-exam. Kaya pinalitan ko ito ng reaction

paper sa mga nabasa at napanood tulad ng Maynila sa (Disyembre 5, 2021. Isinulat bago mag-eleksiyon ng 2022 na kinakitaan ng
Kuko ng Liwanag at mga tula at kuwento. Ang final paper malawakang pagrebisa sa mga nangyari noong BM; at tinagurian pang
Golden Age. Isinapinal noong Hunyo 2, 2022)
nila ay interview sa sino mang may direktang karanasan sa
panahong pinag-aaralan. Puwedeng kilalang tao hanggang
sa kamag-anak. Puwede ring tutol o pabor sa BM. Mayroon
nga lamang paalaala na ano man ang ikukuwento ng
resource person nila, kailangan i-cross reference nila sa mga
napag-aralan sa klase at iba pang masasaliksik. At dapat,
madali nilang makokontak ang mga ito. Kahanga-hanga
ang naglalabasang kinakapanayam, may malapit na kontak
pala sila sa mga katulad nina social realist Egai Fernandez,
Heber Bartolome, mga lolo at lola, magulang, kamag-anak na

5 Operation Pinta (mabilisang pagpipinta o paglikha ng artwork at slogan sa mga pader

na siyempre ay dapat allowed dahil simulation lang ito), Operation Dikit o paggawa ng
poster na ididikit sa ganoon ding mga lugar.

398 399
 MGA DANAS SA PAGTUTURO
NG PS 21
Laurence Marvin S. Castillo, Ph.D.
Unibersidad ng Pilipinas Los Baños

Nang mabalitaan kong ituturo na sa UPLB ang PS 21, hindi

ako nag-atubiling ipahayag ang aking interes na maging isa
sa mga unang gurong susubok dito. Bagama’t hindi ko pa
tapos ang aking PhD sa University of Melbourne, minabuti
kong putulin ang mahigit tatlong-taong study leave at
bumalik sa pagtuturo. Magandang oportunidad din ito
para maibahagi ko sa pagtuturo ang aking pananaliksik
sa disertasyon, lalo pa’t malaking bahagi nito ay nakatuon
sa paggunita sa panitikan at pelikula ng mahalagang
ginampanan ng pambansang demokratikong pakikibaka sa
pagbangga sa diktadurang Marcos.

Aaminin kong bahagya akong nalula nang makita ko ang

silabus sa kurso dahil bagama’t masinop ang pagkakahati-hati
ng mga paksa, napakaraming rekomendasyong babasahin.
Laging kapana-panabik na hamon (at medyo masakit din
sa ulo) ang pagtukoy sa mga babasahing gagamitin para
sa semestre. Partikular na mahirap din ang pagtukoy sa
mga babasahing mas malinaw na makapagpapaliwanag
sa mga estudyante sa balangkas ng online learning, kung
saan mabigat ang inaasahang independent learning style
mula sa kanila. Kaakibat nito, sa unang bahagi ng semestre,
hinikayat ko silang magbasa ng mga textbook na ginagamit sa
pagtuturo ng kasaysayan sa primarya at sekondaryang antas
at itala kung paano tinalakay ang Batas Militar sa mga ito.
Mahalaga ito upang mailatag ang pedagohikal na krisis hinggil
sa pagtalakay ng madilim na yugtong ito ng kasaysayan.

Dahil likas na interdisiplinaryo ang lapit sa kurso, ipinasiya

kong ilatag ang pagtuturo sa lapit na araling kultura. Ipinasya
kong ituon ang mga paksa sa mga dimensiyong kultural at sa
gayon ay basahin ang Batas Militar bilang naratibo. Naratibo

401
 bilang salalayang balangkas ng mga historikal na kaganapan,
at naratibo bilang mekanismo kapuwa ng pasistang
pamamalakad at ng pakikibaka laban sa diktadura.
Upang mailarawan ito, halimbawa, ginamit ko ang imahen
ng pambansang katawan bilang piguratibong balangkas sa
pagsasalaysay ng Batas Militar. Makabuluhang babasahin
dito ang “Mattering National Bodies” ni Rolando Tolentino
upang mailatag kung paanong ginamit ang katawan bilang
sityo ng implementasyon ng Bagong Lipunan — mula sa
diseminasyon ng mga ideal na katawan ng mag-asawang
Marcos, ang organisasyon ng mga katawan ng kabataan sa
pamamagitan ng Kabataang Barangay, ang urbanisasyon
bilang pagbibihis ng katawan ng lungsod (bulimiko ayon kay
Neferti Tadiar sa Fantasy Production dahil namumuwalan sa
“urban excess” o mga maralitang tagalungsod) hanggang sa
paggamit ng katawan bilang object ng dahas sa porma ng
detensiyon, tortyur, at pagpaslang. Kaugnay nito, nariyan din
ang katawan bilang limbagan ng pulitikang alaala, at sisidlan
ng danas na nagsisilbing tungtungan tungo sa panlipunang
pagbalikwas. Ang metapora ng katawan ay mabisa ring
pigurasyon ng bansa (nariyan ang mga terminong gaya ng
body politic at national body) na sityo ng kontestasyon ng
diktadura at kontra-diktadurang politika.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Ina-upload ko na ang mga babasahin sa Google Classroom
isang linggo bago ang synchronous session. Gabay sa aking
pagtalakay ang powerpoint presentation bilang discussion
prompt sa mga session na ito na ginaganap tuwing ikalawang
linggo. Nariyan din ang mga awdiyo-biswal na tekstong
nagsisilbing tungtungan ng repleksiyon ng mga mag-aaral.
Naging required na panoorin sa modang asynchronous
ang Sister Stella L (Mike de Leon, 1984), Orapronobis (Lino
Brocka, 1989), at ilang eksena sa A Rustling of Leaves (Nettie
Wild, 1989). Mula sa mga panooring ito, hiningan ko ang
mga estudyante ng tig-isang pahinang komentaryo na
tumutugon sa ilang gabay na tanong hinggil sa paano
isinasalaysay ng mga pelikulang ito ang kalagayan sa ilalim
ng pasistang pamamahala (at pagpapatuloy nito sa ilalim
ng “demokratikong” pag-iral). Kahingian sa komentaryo na
itawid ang noon sa kasalukuyang kinakaharap nila. Layunin
ko rin sa gawaing ito na ipakilala ang bisa ng pelikula bilang
402
porma ng “imagined memory,” na ayon kay Andreas Huyssen
ay naghuhulma ng alaala batay sa mga kultural na teksto.
Kaugnay nito, dahil maugong din ang mga paghahanda sa
halalan noong unang semestreng ito, pinagawa ko sila ng
recorded group discussion kung saan tinalakay nila ang iba’t
ibang posibilidad kaugnay ng pagpapanumbalik ng mga
Marcos sa kapangyarihan.
Dahil online ang klase, nariyan ang napakaraming suliraning
sumulpot. Batid ko ang lohistikal na problema ng internet
connection (maging ako ay nahirapan din, lalo na noong
nag-quarantine ako mula sa biyahe pauwi sa Pilipinas).
Nariyan din ang kakapusan sa maayos na study space ng
ilang estudyante; may ilan na humihingi ng paumanhin
dahil pinagsasaluhan nila ng kanilang kapatid ang iisang
lamesa sa pag-aaral. Bagama’t hinihikayat kong makilahok
sila sa mga talakayan maski sa pamamagitan ng Zoom chat,
mayroon ding nagpapahayag na hindi sila makapag-recite
nang malakas dahil baka raw marinig sila ng kanilang mga
magulang na mga loyalista ng mga Marcos. Nariyan din ang
kakapusan ko na magkaroon ng sapat na monitoring kung
nabasa ba nila ang mga takdang babasahin.
Sa kabila ng mga limitasyong ito, naniniwala akong malaki na
rin ang ambag ng PS 21 upang mapunan ang mga suliraning
kaakibat ng krisis sa pagtalakay at pag-unawa sa Batas Militar.
Nakatataba ng puso na makarinig sa mga estudyante ng
mga komento hinggil sa bisa ng kurso na maiwasto ang mga
kamalian at kakapusan ng pagpapakilala ng Batas Militar
sa kanila, maging sa konteksto man ng paaralan o pamilya.
Tuloy-tuloy ang pagsisikap na paunlarin pa ang pagtuturo
nito lalo pa’t nariyan muli ang mga Marcos na agresibong
magbubura at magbabaluktot ng kasaysayan ng kanilang
krimen sa sambayanan.
403
 PS 21 SA UNIBERSIDAD
NG PILIPINAS LOS BAñOS:
KONTEKSTO NG ADAPSIYON
AT MGA KARANASAN SA
PAGTUTURO
John Carlo S. Santos
Unibersidad ng Pilipinas Los Baños

PS 21 sa UP Los Baños: Isang Pagmamapa

Sa pulong ng UP Diliman University Council (UC)
noong Setyembre 2018, nabigyang-diin ang halaga ng
institusyonalisasyon ng kursong general education (GE) na
magpapaliwanag at magbubukás ng kritikal na pag-iisip
ng mga iskolar ng báyan tungkol sa dilim na dulot ng Batas
Militar at ng diktadura — ang paghaharing nakabatay sa
dahas at tákot na hindi nahahanggahan ng saligang batas.
Para tugunan ang gayong manipestasyon ng pakultad,
pinangunahan nina Dr. Nancy Kimuell-Gabriel at Dr. Gonzalo
Campoamor II, sampu ng mga guro sa Unibersidad ng
Pilipinas Diliman, ang pagsusulong ng Philippine Studies 21
(PS 21) o ang tatlong-yunit GE elective na Wika, Panitikan,
at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar sa Pilipinas. Ani Kimuell-
Gabriel, PS 21 ang tugon sa nag-aalab na talakayan sa UC:
isang progresibong kursong susuri sa mga oral at limbag
na akademikong pananaliksik, akdang pampanitikan, mga
gawaing kultural, at naratibong Filipino tungo sa paglilingkod
sa sambayanan.1

1 Ang mga impormasyon hinggil sa balangkas ng master silabus ay mula sa Panukala para
sa Institusyon ng Kursong GE: Philippine Studies 21: Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng
Batas Militar sa Pilipinas (2019).

405
 Tuloy-tuloy ang pagbubukás ng mga kurso para sa mga
mag-aaral na nais mamulat sa tunay na kalagayan ng
lipunan habang nilalabanan ang sari-saring pasakit na
hatid ng Rehimeng Rodrigo Duterte. Nadagdagan din
ang puwersa ng UP Diliman nang iadap ng UP Cebu ang
naturang kurso noong 2020. Gayundin, makalipas ang isang
taòn, UP Los Baños naman ang magtuturo ng “Martial Law
GE” sa Laguna.
Sa halip na tumiklop at magpatinag sa hámon ng panahon
ay magkatuwang pang prinoseso ng Departamento ng
Humanidades at Departamento ng Agham Panlipunan sa
Kolehiyo ng Agham at Sining ang adapsiyon ng PS 21. Sa
pagtutulungan nina Dr. Roderick Javar, Dr. Emmanuel Dumlao,
Prop. Liberty Notarte-Balanquit, at Inst. John Carlo Santos,
nabuksan ang “multidisiplinaryong” PS 21 sa UP Los Baños at
opisyal na naging kursong GE para sa lahat ng mag-aaral mula
sa lahat ng kolehiyo at institusyong pinaglilingkuran nito.
Makasaysayan ang adapsiyong ito ng UP Los Baños kung
ikokonsidera ang kasaysayan ng anti-diktadurang pagkilos
ng mga mag-aaral nito mula Dekada ‘70. Sa posisyong
papel nina Javar nakasaad ang mithiin ng UP Los Baños na
mapalawak pa ang diskurso hinggil sa diktadura kahit na
umiigting ang panganib sa ilalim ni Duterte sa panahon
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
ng pandemya. Anila, labis na kailangan ang ganap na pag-
aaral sa kasaysayan at kalagayan ng lipunang Filipino lalo
sa panahong nangangamba ang mga mamamayan sa
pasismo, neokolonyalismo, de facto Martial Law, kahirapan,
at korupsiyon. Dagdag pa, ang pagtuturo ng PS 21 ay tungo
sa pagkakaroon ng kongrektong pang-unawa sa malagim na
bunga ng iba’t ibang mukha ng Batas Militar sa pananaw ng
mga kabataang hindi ito aktuwal na naranasan.
Ang kahilingang adapsiyon ng PS 21 ay nakasandig sa
dedikadong pakikipagbalikatan ng UPLB sa institusyonal
na paninindigan ng Sistemang UP laban sa sadyang
pambabaluktot sa kasaysayan ng diktadurang Marcos at
manipulasyon sa rekord ng Batas Militar. Magbibigay-daan
ang pagtuturo nito sa pagtatampok sa mabunying kasaysayan
ng aktibismo sa UP Los Baños na tumayong púsod ng mga
anti-diktadurang pagkilos sa Timog Luzon.
406
Higit sa lahat, tutugunan ng kurso ang pangangailangang
magkaroon ng malalim at batay-sa-saliksik na pag-unawa
sa diktadurang Marcos at Batas Militar na hindi inabot at
naranasan ng mga kasalukuyang mag-aaral. Dagdag pa, ang
pag-aaral ng wika, panitikan, at kultura sa panahon ng Batas
Militar sa Pilipinas ay tuwirang tutugon sa pagkakaroon ng
kursong GE na “mapatatag ang pagtatalaga at nasyonalismo
at katarungang panlipunan” sa bansa (Javar, Dumlao, Notarte-
Balanquit, & Santos 2021).
Makasaysayan ang adapsiyong ito ng UP Los Baños kung
ikokonsidera rin ang agapayan ng dalawa sa pinakamalalaking
departamento ng pamantasang agham, teknolohiya,
inhenyeríya, at agrikultura ang tinutuon sa makalipas ang 50
taon. Ibinibida rin nito ang pagiging “multidisiplinaryo” ng
PS 21 dahil ang mga miyembro ng pakultad ay mula pa sa
magkakaibang espesyalisasyong nakapailalim sa payong ng
Araling Filipino — pambansang minorya, pelikula, panitikang
oral, kultural na kasaysayan, malikhaing pagsulat, wika,
social media, biograpiya at awtobiograpiya, at iba pa. Sa GE
Council, tig-isang kinatawan mula sa Humanidades at Agham
Panlipunan ang magkatuwang na nangangasiwa sa PS 21
Cluster bilang tanda ng pinapakete nitong pag-aaral ng Batas
Militar na ang sandigan ay ang mga disiplinang humanidades
at agham panlipunan.
Makasaysayan ang adapsiyong ito ng UP Los Baños kung
ikokonsidera pati yaong panahon ng adapsiyon. Kaiba sa
karanasan ng UP Diliman at UP Cebu, “pandemic semester”
unang itinuro ang kurso; sa bulnerableng online setup.
Saktong isang taón mula nang nag-lockdown ang buong bansa
dahil sa ragasa ng mga kaso ng COVID 19, binuo nina Javar,
Dumlao, Notarte-Balanquit, at Santos ang mga dokumento
para sa institusyonalisasyon ng PS 21. Nagmistula itong
tugon ng grupo sa tumitinding pambababoy ng rehimeng
Duterte sa mga Filipinong nangangailangan ng ayuda at
kalinga. Hindi malilimot ng taumbayan ang mga slogan na
“solusyong medikal hindi militar” at “bakit curfew” resulta ng
maladiktador na pamamalakad ni Duterte sa Pilipinas pati ang
labis nitong pagtatangi sa National Task Force to End Local
Communist Armed Conflict (NTF-ELCAC) at pagpapakasasà
sa pangungutang at pagnanakaw kasama ang mga kaalyado
407
 nitong politiko habang pinababayaan ang kapakanan ng
mga doktor at medical frontliner at pinasasakitan ang mga
abang manggagawa higit ang mga tsuper na nawalan ng
kabuhayan. Gayundin, ang Community Pantry ni Patricia Non,
na maituturing na kilusang panlipunan ng mga mamamayang
gutom, ay babansagang “proyekto ng kaaway” at kilusang
komunistang pipiliting ideskaril. Kaalinsabay ng mga signos
na ito ang pag-ingay sa Facebook at Tiktok na tila litong (at
abusong) paggamit sa mga salitang komunista, terorista,
diktador, maladiktador, pasista, at iba pang maiinit na salitang
target palalimin sana ng mga akademikong kursong gaya ng
PS 21. Gayon ang inangklahan ng pagnanais ng grupong ituro
ito sa pamantasan.
PS 21 Bilang GE
Mayroong 15 kursong GE sa UP Los Baños, kasama rito ang
mga mandatong kursong Kas 1/Hist 1 at PI 10. Pumipili ang
mga iskolar ng báyan ng siyam na kursong GE (5 core subjects,
1 legislated subject, 3 free choices) na nais nilang aralin upang
mas makilala ang kanilang mga sarili at madebelop ang
angking kaalaman sa iba’t ibang diskursong panlipunan.
Bagaman mayroong Self and Society 1, Social Science 3,
Humanities 3, Kasaysayan 4, at Philippine Arts 1, higit na
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
magiging mainam kung mas maraming kurso ang bukás para
tumanggap ng mga mag-aaral na may pagnanais makilala
pa ang sambayanan. Ang PS 21 ay isa sa mga adisyong mas
nakapagpalago ng kasalukuyang Programang GE sapagkat
bukod sa napagtatagni rito ang iba pang mga kursong GE
ay direkta rin ang paglalapat ng aral sa kani-kaniyang major
na disiplina ng mga mag-aaral, inhenyeríya man, agham,
komunikasyon, pampalakasan, o agrikultura. Ayon nga sa
bungad ng iminungkahing silabus:
“Nilalayon ng kurso na mapalalim ang pag-unawa ng kabataan sa
Batas Militar, sa pasismo, at sa awtoritaryanismo; at mapatalas
ang kanilang pagsusuri sa mga kalagayang nagluluwal ng marahas
na anyo ng pamumuno. Sa mga sukdulang panahong gaya ng
digmaan at diktadura nasusukat ang identidad at integridad ng
báyan, kung kaya’t layon din ng kurso na ipakita, sa malawakang
408
paraan, ang iba’t ibang anyo ng tugon ng mamamayang Filipino
sa Batas Militar. Tutugunan ng PS 21 ang mga layuning ito sa
pamamagitan ng pag-aaral at pagsusuri sa mga diskursong
intelektuwal at mga produksiyong artistikong dumaloy sa wika,
panitikan, at kultura sa ilalim ng Batas Militar.”
Unang Taóng Pagtuturo ng PS 21
Kaiba sa mga institusyonalisado nang GE, binibigyang-
katuturan ng tatlong-yunit na PS 21 ang espesipikong
yugto ng Batas Militar sa Pilipinas sa tulong ng mga akdang
pangwika at pampanitikan at pagsusuri ng mga elementong
pangkultura at pangkasaysayan.
Mula sa krokis ng master silabus nina Kimuell-Gabriel ang
parehong mga layuning itinataguyod ng PS 21 sa UP Los Baños:
1. Matatalakay ang mga batayang konsepto at diskurso
ng Batas Militar, ang layunin, kalikasan, at katangian
ng pamumuno ng estado sa ilalim ng Batas Militar,
kasama na ang mga diskursong nagpapatatag
sa pagpapairal nito gamit ang mga produksiyong
pangwika, pampanitikan, at pangkultura;
2. Masusuri ang epekto ng kulturang Batas Militar sa
kalagayan at kamalayan ng tao at lipunan, sa araw-
araw na buhay na nagluwal ng mga antidiskurso
at iba’t ibang tugon sa Batas Militar gaya ng mga
diskurso ng karapatang-pantao, katarungang
panlipunan, kasarinlan, kalayaan at demokrasya,
pag-iral ng batas, pamamahalang sibilyan, at mga
kalayaang sibil gamit ang mga akdang pangwika,
pampanitikan, at pangkultura;
3. Masusuri ang mga piling akdang pangwika,
pampanitikan, at pangkultura upang maunawaan
ang mga konsepto ng kapangyarihan, estado,
makauring interes, kolonyalismo, imperyalismo,
neokolonyalismo,pasismo,diktadurya,demokrasyang
báyan, demokrasyang elit, at seksuwalisasyon ng
mga kasangkapan sa pandarahas; at
409
 4. Makalilikha ng mga akdang pampanitikan at
pangkultura, tulad ng pagsulat ng dagli, tula,
sanaysay, maikling kuwento, maikling nobela,
pananaliksik, rebyu, produksiyong multimedia,
na magpapakita ng kritikal na pagsusuri, lubos na
pagkaunawa, at paninindigan ng mga mag-aaral
hinggil sa Batas Militar.
Napatutunayan ng apat na ito ang pagsapól sa limang
pangkalatahang layunin ng mga kursong GE sa buong
Sistemang UP – (1) mapalawak ang intelektuwal at kultural
na mga pananaw ng mga iskolar ng báyan, (2) mapaunlad
ang masidhing pagnanasa para sa pagkatuto at pagtuklas ng
karunungan, (3) mahasa ang kritikal at malikhaing pag-iisip,
(4) malinang ang mataas na pagpapahalaga sa intelektuwal
at moral na integridad, at (5) mapatatag ang pagtatalaga
ng nasyonalismo at katarungang panlipunan. Mapipiga ang
limang ito sa paliwanag nina Kimuell-Gabriel na masinsing
nakatalâ sa unang mga pahina ng silabus:
1. Nililinang ng kursong ito ang malawak na kaalaman
sa dalumat, kalikasan, katangian at mga panganib
ng isang lipunang ipinailalim sa Batas Militar. Sa
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
pamamagitan ng pagbása ng mga akdang pangwika,
pampanitikan, at pangkultura sa iba’t ibang rehiyon,
napalalawak ang kaalaman sa mga diskursong pabor
at kontra sa Batas Militar.
2. Isinisiwalat ng mga akdang pampanitikan ang
magkakaiba at magkakahawig na danas ng mga
tao sa magkakahiwalay na yugto ng kasaysayan.
Itinatanghal sa kurso ang mga di kapani-
paniwala subalit totoong danas ng mga tao sa
isa sa pinakamadugong yugto ng kasaysayan na
magtutulak sa bawat isa na magtanong, magduda,
at manaliksik pang lalo tungo sa pagtuklas ng
mga katotohanan. Itinutulak ng kursong ito na
patatagin ang paninindigan para sa katotohanan
410
at katarungan at tasahin ang karanasan sa Batas
Militar upang makabuo ng matatag na paninindigan
para sa makataong lipunan.
3. Sinasanay ng kursong ito ang mga mag-aaral
na magsuri ng datos, naratibo, at mga diskurso.
Binibigyang-diin dito ang interseksiyon ng
pagsusuring makabáyan, makauri, patas-sa-
kasarian, lahi, at etnisidad. Pinalalalim dito
ang kahulugan at halaga ng karapatang-tao,
konstitusyon, pagkamakabáyan, demokrasya (ng
báyan at elit), katarungang panlipunan, at pagiging
malay-sa-kasarian.
4. Pinauunlad ng kursong ito ang pagiging mapanuri
laban sa rebisyonismong historikal, fake news,
trolling, at pagiging bayaran at lingkuran sa pasistang
estado. Nililinang din ang mga halagahin ng pagiging
malinis ng loob, pagkamatuwid, pagmamahal sa
kapayapaan, paggalang sa buhay ng iba, pagiging
makatao, pagiging kritikal, at demokratiko;
tinutunggali ang pagiging mapagkompromiso,
sunod-sunuran sa dayuhan at sa mga naghaharing
interes, pagiging marahas at walang pakundangan
sa buhay at karapatang-tao. Nililinaw rin ang iba’t
ibang nosyon ng pagkamakabáyan, gayundin,
palalalimin ang pagsapul sa kahulugan ng paggamit
sa seksuwalidad bilang sandatang pulitikal sa mga
kalaban at karahasang-nakabatay-sa kasarian.
5. Pinag-aaralan sa kurso ang ugnayan ng
imperyalismo/neokolonyalismo at mga sunod-
sunurang liderato sa Pilipinas; kung kaninong
interes ang pinaglilingkuran ng Batas Militar; ang
pakikibakang anti-imperyalismo, anti-pyudal, at anti-
burukrata kapitalismo ng mamamayang Filipino.
Gamit ang mga akdang pangwika, pampanitikan,
at kultura, napalalalim ang pagmamahal sa
báyan ng mga mag-aaral, ang pagpapahalaga
sa makabuluhang ambag ng mga manggagawa
411
 at magsasaka na inaagaw ng mga kapitalista’t
panginoong pyudal. Ipinapakita rito ang mga
proyekto ng Batas Militar na lalong nagpalubog
sa bansa sa talamak na dayuhang pautang, lalong
nagpasamâ sa takbo ng ekonomiya, at nag-eksport
sa mamamayan nito bilang mga manggagawa sa
ibayong-dagat na kulang o wala halos proteksiyon
sa paggawa lalo na sa sektor ng kababaihan.
Sinusubukang saklawin sa isang buong semestreng may
labing-anim hanggang labing-walong linggo ang limang yunit
ng kursong nakabalangkas gaya nito:
1. Ang Konteksto at Poetika ng Batas Militar
a. Ang kahulugan ng Batas Militar, pasismo at
diktadura
b. Ang kalagayan ng Pilipinas bago ipataw ang
Batas Militar
c. Ang batayan ng deklarasyon at implemen-
tasyon ng Batas Militar ni Marcos
2. Wika, Imahen, at Banghay ng Bagong Lipunan
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
a. Mga pamamaraan sa pagpapatibay ng
paghaharing militar sa bansa
b. Pagsasabwatan ng dayuhang interes at mga
lokal na naghaharing uri sa Batas Militar
c. Pagpapatahimik sa midya at panunupil sa
kalayaang mamahayag
d. Pagyurak sa karapatang-pantao
e. Paggamit sa seksuwalidad bilang kasang-
kapan sa represyong politikal
f. Edukasyon at kultura
g. Kalagayan at tunguhing pangwika
3. Mga Talâ at Gunita: Pag-aakda ng Danas at Dusa
a. Paggamit ng talambuhay at gunita sa
paglelehitimisa at paglaban sa Batas Militar
412
b. Mga danas at kuwentong-buhay sa iba’t
ibang rehiyon sa ilalim ng Batas Militar
4. Pagbalikwas: Mga Kilusang Panlipunan at Mga
Anyo ng Pakikibákang-Báyan
a. Mga pakikibákang-báyan laban sa Batas
Militar at mga kilusang anti-Marcos at anti-
diktadura
b. Kapangyarihan ng panulat at panitikan
c. Ang “Rebolusyong EDSA” noong 1986 at
ang pagbagsak ng diktadura
d. “Winning the hearts and minds of the
Filipinos”
5. Mga Aral at Hámon: Nagpapatuloy na Naratibo
ng Batas Militar
a. Nagbabagong kamay na bakal pagkatapos
ng Rebolusyong EDSA
b. Paglimot at pagbubura: ang rebisyonis-
mong historikal tungkol sa Batas Militar
Dahil inampon ng UP Los Baños ang PS 21, marapat lamang
na ituro “as-is” ang master silabus bilang paggalang sa mga
proponent nito. Gayumpaman, may laya pa rin ang guro na
atakehin ang mga paksa ayon sa pangangailangan.
Naging matapat dito ang unang tatlong gurong nagturo
noong 2021-2022 na sina Dr. Emmanuel Dumlao, Dr. Laurence
Marvin Castillo, at John Carlo Santos. Mayroong iisang katawan
ang kanilang mga silabus para matiyak na nasusunod ang
patakaran, subalit dahil na nasa krisis ng remote learning ang
buong UP, pinulsuhan ng tatlo ang lagay ng kani-kaniyang
mga mag-aaral at saka nagdisenyo ng kursong naaayon sa
kahingian ng panahon.
Sa kaso ni Santos, kinailangan niyang gumawa ng course pack
at magbukás ng learning management system sa Canvas
Instructure upang masubaybayan ang pag-aaral ng higit 50
enrollees mula sa magkakaibang kolehiyo at year standing.
Kinailangan niya ring limitahan ang class contact hours dahil
413
 sa karahupan sa internet at mobile signal sa malalayong mga
probinsiyang tinitiráhan ng higit kalahati ng populasyon
ng mga hinahawakan niyang seksiyon. Habang sinisikap
na maging tapat sa silabus, may panawagang sa kaniya na
maging malikhain sa buong akademikong taon yayamang
naharap sa mga biglaang pagbabagong pampamantasan
ang UP Los Baños — pagsingit (at pagtalíma) sa iniskedyul
na reading (at/o health) breaks, pagpapaliban ng dedlayn
ng mga rekisito, pagpapaikli ng akademikong kalendaryo,
di mandatong pagtatantos ng attendance, pagrerekord ng
sariling video lectures, mga biglaang pagsususpinde ng
klase dulot ng krisis, at marami pang iba.

Magkagayon ang natatanging timpla at danas sa unang taóng

pagtuturo ng batàng instruktor ng PS 21.

Karanasan sa Pagtuturo ng
Batàng Instruktor ng PS 21
Larawan 1. Ilang Komento sa Facebook tungkol kay Rivera
“Ano ang ituturo at paano ko ituturo ang Batas Militar?” ang
pangunahing agam-agam ni Santos nang buoin ang PS 21
Cluster dahil hanggang masterado lamang ang kaniyang Disenyo ng Kurso
iskolarsyip na manipis pa ang ukol mismo sa buhay ni Marcos
(bagaman karamihan ay tungkol sa mga kilusang panlipunan, “Memory as a Means of Empowerment” ni Dr. Maria Serena
panitikang oral, at Dutertismo). Gayundin, nakakintal sa Diokno ang unang class reading ng mga mag-aaral ni Santos
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

kaniyang isip na hindi niya personal na naabutan ang Dekada
‘70 at na kung tutuusin, inapó lamang siya ng mga aktibista
ng panahon.
Sa pagsisimula ng unang semestre lalong tataas ang mga
agam-agam nang putaktehin ng trolls ang tulad niyang
batàng akademiko at haligi ng Ateneo Martial Law Museum,
si Miguel Paolo Rivera. Tunay na mapaghámon para sa mga
batàng iskolar ang masalimuot na lawas ng diktadura lalo na
sa matatag na makinarya ng mga Marcos at ng mga galamay
nito sa politika (Tiglao 2022).
sa PS 21. Sinisiguro niyang naipaliwanag nang husto ang
esensiya ng PS 21 sa Programang GE sa gitna ng COVID-19.
Gayundin, ang papel na ito ni Diokno ang inaangklahan ng
kaniyang mga paliwanag kung bakit nananatili ang husay at
dangal ng kurso kahit na ang ilang nagtuturo nito (gaya niya)
ay hindi aktuwal na biktima ng diktador (o kailangan bang
biktima muna o may primaryang partisipasyon sa kilusan
para makapagturo ng PS 21?).
Mula sa Memory, Truth-telling, and the Pursuit of Justice: A
Conference on the Legacies of the Marcos Dictatorship ng
Pamantasang Ateneo de Manila noong 2001 ang nasabing
babasahin. Ani Dokno:

Our purpose in this gathering is not to deny the perpetrators’

memory, but to assert our own. Such conflicting perspectives are
no different from that between the colonial views of our past and

414 415
 our people, and our view of ourselves and our history. How we
choose to remember Martial Law is as much an assertion of our
shared past as it is of the aspirations that bound us then and do
so now [akin ang diin] (Diokno 2001).
Idiniriin niyang lagi sa klase ang mga salitang tumimo
mula sa awtor: ang pag-aaral ng kasaysayan at panitikan
ng diktadura ay paggigiit ng ating kasaysayan at panitikan
— ang kuwento ng báyan mula sa tinig ng taumbáyan, ang
pagsisiwalat ng mga naratibong mula sa masa, aktuwal na
nakaukit, nakatanim sa bawat galos, trauma, tahanan, gusali,
kalye, nayon, bundok, na may batayang datos, paliwanag-
siyentipiko-ekonomiko, kalitatibo, at kantitabo. Paggigiit
ng kasaysayan ng báyan ang pagtuturo ng PS 21 — iyong
báyang higit sa heograpikal nitong katuturan — iyong báyang
hinaharayang tuwina ng sambayanang Filipino.
Mapanganib ang landas ng mga iskolar ng PS 21 sapagkat
lagi nitong pinaaalalang mahaharap ang sinumang mag-aaral
sa saliwaang bersiyon ng kasaysayan — pambabaluktot nga’t
hindi simpleng rebisyon. Babaybayin ng mga iskolar ang
mga akdang nagbibigay-importansiya sa Pamilya Marcos,
mababása nila, halimbawa, kung paano ginamit ni Marcos
ang walang kamuwang-muwang na Jose Rizal para sabihing
ang bayani, kung buháy, ay susuporta sa Kilusang Bagong
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Lipunan at Kabataang Barangay (Ocampo 2015). Tatapatan
pa nila ang mga táong (kamag-anak o kaibigan pa nga sa
mas maraming pagkakataón) humihiyaw na “kung galit ka
kay Marcos, huwag kang kumuha ng 13th month pay, huwag
kang gumamit ng Meralco, iwasan mo ang EDSA...”, pati
mga vlogger na kukuwestiyon sa kasaysayang pinanday ng
pagpapagal ng mga guro at awtor na tuturingang “dilaw”
o “bayaran.” Matututuhan sa PS 21 na manindigan at
manggiit ng talâng nakaraang palagiang sandig sa mga di
mapasusubaliang datos. Mahirap ito. Pagsasalitain ng iskolar
ang dokumentong kaniyang inaanalisa. Bawat tinig niya’y
dapat na may sinasandalang ebidensiya. Matalinghagang
ilalagay: kakainin nang buhay ang sinumang mahina ang
sikmura. Tiyak na maaapektuhang emosyonal ang sinumang
lulusong dito.
416
Inaamin ng instruktor na hindi pa niya nabásang buo ang
higit sandaang babasahíng nakalista sa master silabus ng
PS 21 kaya sinisikap niyang mag-aral pang malalim kasabay
ng buong klase. Gayundin, dahil sa kultural na kasaysayan
at panitikang oral ang kaniyang kasanayan, lalo na sa
pananaliksik, sa tuwina ay nagdaragdag siya ng mga akdang
palagay niya ay makatutulong sa mga mag-aaral, lalo na sa
mga kapapasok lamang sa UP at sa mga hindi pa nakakukuha
ng alinmang pangwika, pampanitikan, o pangkasaysayang
kursong GE.
Kasabay ng pagdaragdag ang “pagbabawas” dahil binubuod
niya sa singkrono o di kaya’y ginagawan ng lecture notes
ang pinapalagay niyang malalalim at nangangailangan
ng prirekwisit, gaya ng ukol sa pagbabalik ng pasismo sa
kontemporaneong kapitalismo ni Amin Samir, Development
Debacle ni Walden Bello, at ng tatlong pasakit ng lipunan na
sinuri sa Lipunan at Rebolusyong Pilipino ni Amado Guerrero.
Sa pangkalahatan, di bababâ sa lima hanggang anim na
singkrono (isang pambungad at isa sa bawat yunit) ang na-
kaiskedyul kada semestre. Ibig sabihin, minimum na limang
beses magkikita ang klase at sabay-sabay na magbabahag-
inan ng pagbása. Ang bahaginan, dahil minsanan lamang,
ay hindi lektura kundi aktuwal na bahaginan, para bagang
salamyaan, kuwentuhan, na puwede ring maging tsimisan,
trashtokan, o bardugalan.
Inaasahang nabása na ng mga mag-aaral ang mga
nakatalagang artikulo bago ang singkrono. Bukás ang
kanilang mga bidyo (kung may kakayahan). Kumustahan
ang unang limang minuto. Gayundin, minsan, naghahanda
si Santos ng lima hanggang sampung “prompts” o mga
kritikal na tanong na nagsisilbing banghay ng sesyon. Dito
nagsisimula ang kuwentuhan at kung sakaling maligaw o dili
kaya’y malihis sa paksa, binabalikan ng klase ang prompts.
Minabuti ni Santos na huwag lamang basta magbahagi ng
computer screen o power point dahil ang kahalili naman nito
ay lecture notes at anunsiyo sa Canvas Instructure (learning
management system sa UP Los Baños). Wala ring pangkatang
417
 pag-uulat habang nasa remote learning (ipaliliwanag mamaya
ang katumbas nitong gawain) para masigurong bahaginan at Mga Rekisito
kuwentuhan ang lahat ng sesyong singkrono.
Nakasaad sa master silabus na maaaring gawing batayan ng
Malaya ang sinumang miyembro ng klaseng sumagot sa pagmamarka ang sumusunod:
alinmang session prompt. May mga natatanging pangyayari
pa ngang tagapagpadaloy ang papel ni Santos dahil sunod- Pagsusulit
sunod ang pahayag ng mga mag-aaral sa mikropono man
Pananaliksik
o Zoom chatbox. May lumulutang na mga tanong mula sa
mga artikulo at katuwang pa rin ni Santos dito ang kaniyang Pag-uulat (pangkatang-gawain)
mga mag-aaral. Kumbaga, binubuksan nila ang lahat ng mga Pagbuo ng lexis o bokabularyo ng Batas Militar
argumento at awtonomong kinikilates.
Sanaysay/repleksiyong papel at panunuring-aklat
Isang rasyonale sa likod ng limitadong class contact hours ang Kritikal na papel hinggil sa mga palabas gaya ng dula,
bigat ng academic load ng mga mag-aaral. Kahit pa sabihing pelikula, at dokumentaryo
pinili nilang mag-enroll ng 18-21 yunits, halimbawa, kailangan
Repleksiyong papel hinggil sa pagbisita sa mga museo
pa ring intindihin ng batàng instruktor na hindi ito ang
panahong 100 porsiyento ng kanilang mga sarili’y nakasubsob Malikhaing gawa
sa klase. Mayroon siyang mga nakausap na working student Malikhaing akdang pampanitikan at pangkultura
na may iskedyul ng trabaho sakto sa oras ng klase. May iba
Paggawa ng counter meme
namang talagang bibihira lamang magka-internet. May mga
nag-aalaga ng kapatid, magulang, mayroong nahawahan Produksiyong multimidya
ng COVID-19 sampu ng marami pang alalahaning lampas sa
sarili. Kinokonsidera niya ang lahat ng ito sa pagdidisenyo at
pangangasiwa ng PS 21. Kalkulado kasama ang mga hámon ng di pa nawawakasang
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

pandemya, iba pang akademikong gawain ng mga mag-aaral,

Labis ang pag-iingat ni Santos sa pag-a-upload ng session haba ng semestre, at sari-sari pang konsiderasyong pang-
recordings dahil sa laganap na mga isyu ng prayvasi, remote learning, inenkapsula ni Santos ang mga rekisito ng
pagnanakaw ng mga online na dokumento, at pag-eedit kaniyang PS 21 sa sumusunod:
o paghuhugpong ng mga pahayag na nagte-trend online.
Kailangang mag-ingat sa paghahawak at pagtatago ng
rekording lalo pa sa mga sesyong bukás ang kamera ng Pagsusulit/Pananaliksik
mga mag-aaral na pulos sila ang nagsasalita. Mabigat itong AQCI (mga isang-pahinang panunuring kritikal)
alalahanin dahil gaya ng ikinonteksto sa unang seksiyon
ng papel, mainit sa militar ang mga ganitong pulong (lalo Partisipasyon
na kung kritiko ng rehimeng Duterte). Bagaman malaya at Reading group sessions at reading group reports
mapagpalaya ang PS 21, hindi pa rin dapat nagpapakampante (maliliit na klase)
sa gitna ng mga banta ng pangre-redtag, pagdakip, at Malikhaing gawa
pagpatay. Ironiya ito ng ibinabanderang “demokrasya” ni
Duterte at isa ito sa maraming signos ng tinataguring de Pinal na proyekto
facto Martial Law sa panahon ng pandemya.

418 419
 Higit pa sa repleksiyon, argumentatibong papel ang AQCI
(Argument, Question, Connections, Implication) na humihimay
sa parehong argumento ng awtor at mambabasa. Ito ang
nagsisilbing panukat ni Santos sa lalim ng pagbása ng mag-
aaral sa mga kritikal na akdang nasa course pack. Indibiduwal
itong rekisito na umaaktong pagsusulit.
Sa maikling pagpapaliwanag, pinaikling paraan ng rebyu ang
AQCI na naglalaman ng sumusunod na bahagi:
Sentral kowt – direktang sipi (isa hanggang dalawang
pangungusap) mula sa binásang akda na kumakatawan sa
implisito o di implisitong argumento ng awtor kawing sa
pagkakaintindi ng mag-aaral.
Argument/Argumento – ang bahaging ito’y tungkol sa
sinusuportahan at/o binabasag na katotohanan o argumento
ng awtor. Sa isa hanggang tatlong pangungusap, kailangang
naipaliwanag ng mag-aaral, sa sarili niyang mga salita, ang
sentral na ideya ng artikulo.
Question/Tanong – kailangang tanungin ng mag-aaral ang
awtor (mga tanong na bakit o paano) tungkol sa tesis nito.
Maaaring ipinapalagay ng mag-aaral na mali ang tindig ng
awtor o di kaya’y mayroong mga bahaging hindi natalakay
nang husto at sa pagtatanong niya ito idaraan. Iniiwasan sa
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
bahaging ito ang mga tanong na masasagot ng simpleng
pananaliksik sapagkat argumentatibong papel ang AQCI.
Connection/Koneksiyong Eksperimental – dito ipaliliwanag
ng mag-aaral, sa isa hanggang tatlong pangungusap,
kung sumasang-ayon o sumasalungat ba ito sa kaniyang
paniniwala. Sa bahaging ito matatása ng guro ang pilosopikal
at politikal na paninindigan ng mag-aaral.
Connection/Koneksiyong Textual – para maipamalas ang
pagiging inter- o multidisiplinaryo ng PS 21, minamandato ang
mag-aaral na ikonekta ang kasalukuyang binabasang artikulo
sa iba pang binása sa klase o di kaya ay sa mga babasahíng
natutuhan mula sa kani-kaniyang kurso. Pinapanatili ng
koneksiyong textual ang diskurso sa pamamagitan ng pag-
uusap at pagtatagni ng sari-saring akademikong disiplina.
420
Implications/Mga Implikasyon – isasara ang bawat AQCI
sa paglalapat ng argumento ng awtor sa araw-araw na
pamumuhay ng mga Filipino. Sa pamamagitan nito, dapat
na mas maintindihan pang higit ang kalagayan ng lipunan.
Kailangan nitong sagutin ang tanong na “paano nakaaapekto
ang akda sa sambayanan?”
Limitado sa isang pahina ang AQCI dahil tinatantiyang mas
nahahasa nito ang kritikal na pag-iisip ng mag-aaral nang
iniiwasang magpasikot-sikot. Kung ihahalintulad sa social
media, hindi ba kalkulado maging ang bilang ng karakter na
maaaring gamitin sa Twitter, dagdag pa, di rin basta-basta
makapagsusulat ng bágong talata sa Instagram? Sa Tiktok,
tig-iisang minuto lamang ang haba ng trending videos kaya
gayon din ang pangingilates ng guro sa AQCI – matatalas,
maiikli pero malalaman. Ibinabagay ni Santos ang rekisito sa
henerasyong kinabibilangan ng mga mag-aaral.
Sumusulat ng tatlo hanggang limang AQCI sa bawat
semestre. Nagbabago rin ang pool of articles depende sa
mga namamayaning isyung panlipunan pana-panahon. Ilan
sa mga naging opsiyon ang sumusunod:
Aguilar, Filomeno Jr. “Political Conjuncture and Scholarly
Disjunctures: Reflections on Studies of the Philippine State
under Marcos.” Philippine Studies: Historical and Ethnographic
Viewpoints, vol. 67, no. 1. Ateneo de Manila University, 2019.
3-30.
Amin, Samir. “The Return of Fascism in Contemporary
Capitalism.” Monthly Review: An Independent Socialist Magazine.
Monthly Review Foundation, Setyembre 01, 2014. Inakses
noong Setyembre 01, 2021.
Curaming, Rommel. “Official History Reconsidered: The
Tadhana Project in the Philippines.” The Palgrave Handbook of
State-Sponsored History After 1945. 201., 237-253.
Espiritu, Talitha. “Native Subjects on Display: Reviving the
Colonial Exposition in Marcos’ Philippines.” Social Identities,
vol. 18, no. 6. Routledge, November 2012. 729-744.
421
 Guillermo, Alice. “Media and Thought Control: The Subjugated
Consciousness.” The Covert Presence and Other Essays in Politics
and Culture. Kalikasan Press, 1989. 201-215.
Lico, Gerard. “Power and Myth in Marcos State Architecture.”
Edifice Complex: Power, Myth, and Marcos State Architecture.
Ateneo de Manila University Press, 2003. 127-156.
“Introduksiyon.” Serve the People: Ang Kasaysayan ng Radikal
na Kilusan sa Unibersidad ng Pilipinas nina Bienvenido
Lumbera, Judy Taguiwalo, Roland Tolentino, Arnold Alamon &
Ramon Guillermo. IBON, Congress of Teachers and Educators
for Nationalism and Democracy (CONTEND), Alliance of
Concerned Teachers (ACT), 2008, xii-xxviii.
Karugtong ay ang pagkakaron ng “small classes” na binubuo
ng mga miyembrong hindi hihigit sa lima. “Reading Groups”
ito kung tawagin ni Santos. Para muling maipamalas ang
pagiging inter- at multidisiplinal ng PS 21, sinisikap ng instruktor
na buhat sa magkakaibang departamento o kolehiyo ang
komposisyon ng pangkat upang magkaroon ng tiangge ng
ideya ang bawat miyembro sa tuwing nagbabahaginan.
Kada dalawang linggo, hinihinging magtagpong singkrono
ang bawat grupo para magpalitang-kuro hinggil sa mga
babasahíng nakatalâ sa course pack. Sa Canvas Instructure
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
ipinapaskil ni Santos ang mga gabay na tanong na puwedeng
iadap ng grupo bilang balangkas ng kani-kaniyang talakayan
datapuwa malaya pa rin silang magdesisyon kung paano
hihimayin ang mga aralin.
Mga halimbawang gabay na tanong:
1. Paano pinangatuwiranan ni Marcos ang mga
pagbabagong naganap sa sektor ng edukasyon at
paggawa sa panahon ng Bagong Lipunan? Sino/Ano
ang naging sentrong tuon nito at kanino nanilbihan
ang mga bagong programa?
2. Paano tumugon ang mga magsasakang Filipino sa
mga patakarang agraryo ni Marcos?
3. Ipaliwanag ang konsepto ng kaunlaran ni Marcos
at kung paano ito tumutugma o sumasalungat sa
422
kaunlarang ninanais ng mga pambansang minorya
gaya nina Macli-ing Dulag.
Sa reading groups nakalilikha ng “safe space” ang mga
miyembro ng PS 21. Hindi kasi ito rekorded at hindi rin ito
estrikto sa pormat. May pagkakataón pa ngang sa haba ng
mga kailangang basáhin ay hinati-hati nila ito sa bawat kasapi
saka nagdurugtungan kapag iskedyul na ng pangkating
pagbása. Gayundin, kung nahihirapan sa pagsulat ng AQCI,
reading groups ang kanilang tinatakbuhan. Lalo na ngayong
pandemya, mahalagang may kasanggang grupo sa pag-
aaral. Gumagawa sila ng mga pribadong group chat — sa
Facebook man o email — para makapagkumustahan bago at
pagkatapos ng mga singkronong sesyon.
Hindi tinatantusan ang attendance sa remote learning
kaya nakatutulong ang reading groups kay Santos kung
mayroon siyang mga kinukumustang mag-aaral sa yugto ng
semestreng nawawala ito o di nakapagpapasa ng rekisito o
sunod-sunod nang lumiban sa Zoom sessions. Mga kapisan
sa reading groups ang nagpapabatid ng kalagayan ng bawat
isa kung kinakailangan.
Bilang patunay naman ng pagdalo sa reading groups, ina-
upload ng isang miyembro ang kanilang retrato o screenshot
lakip ng isang pahinang ulat na naglalaman ng mga susing
argumentong lumutang sa bahaginan at ang katitikan ng
mga pangunahing napag-usapan. Gaya ng AQCI, isa-isang
pahina lamang din ang pagsusumite.
Narito ang halimbawang ulat mula sa isang pangkat:
Larawan 2. Halimbawa ng Reading Group Session
423
 Malikhain ang pinal na proyekto ng klase na maaaring gawing
indibiduwal o pangkatan. Sa proyekto sila lilikom ng isa
hanggang dalawang oral na salaysay o kuwentong mula sa
sinumang Filipinong aktuwal na nakaranas ng Marcos Martial
Law. Walang pagtatangi kung positibo o negatibo dahil ang
ehersisyo ay tumutungkol sa social memory, galos ng fake
news sa sambayanan, pag-aakda ng bansa, at ang gawi ng
pangangalap ng mga panitikang oral. Idodokumento nila
ito, limbag man o audio-biswal, saka isusumite sa instruktor.
Dapat itong ipresentang singkrono kung kaya pa ng iskedyul.

Para mas matagumpay na maisakatuparan ang mga layon ng

kurso, nagtulong-tulong ang mga miyembro ng PS 21 Cluster
sa paglulunsad ng seryeng “Panayaman sa PS 21” large
classes noong ikalawang semestreng pagtuturo. Eksklusibo
ang panayaman sa mga kasalukuyan at nagdaang mag-aaral
ng PS 21 na salo-salong nakipagdiskurso yakap ang mga
paksang ito:
Larawan 3. Halimbawa ng Reading Group Session

Kung Ano ang Puno ay Siya rin ang [mga] Bunga: Ang
Kasinungalingan bilang Puhunan at Kasangkapang
Politikal ng Pamilyang Marcos
Dr. Roderick Javar (Abril 25)

Pelikula at Diktadura
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Dr. Laurence Marvin Castillo (Mayo 2)

Simbahan at Batas Militar

Dr. Emmanuel Dumlao (Mayo 16)

Déjà vu: Marcos Noon, Marcos [at Duterte] Ngayon?

John Carlo Santos (Mayo 23)

Kontemporaneong paglalapat ng mga aral mula sa Batas

Militar ang tinutukan ng Panayaman, lalo na’t nagkamit ng
higit 30 milyong boto si Bongbong Marcos, anak ng matandang
diktador, ang ika-17 pangulo ng Pilipinas. Pinalawig ng mga
guro sa kani-kaniyang klase ang mga nabuksang katanungan
mula rito.
Larawan 3. Halimbawa ng Reading Group Report

424 425

Natutuhan Mula sa Karanasan, Mga Hámon, at
Kongklusyon
Minsang may tanong na nagpatahimik sa singkronong Zoom
session ni Santos tungkol sa artikulo ni Tiglao (2019) hinggil
sa relasyon ng UP at CPP at ang pagpuputa umano ng nauna
para sa nahuli.2 Winika ito ng mag-aaral hindi dahil sa mababa
ang kompiyansa o sinusubok lamang niya ang kaniyang
batàng instruktor. Aniya, “debate sa pamilya” ang rason.
Isang beses umano siyang naka-loud speaker habang nasa
klase kaya narinig ng ina ang mga ipinapaliwanag ni Santos
noong Philippine Society and Revolution (PSR) ni Guerrero
ang paksa. Matapos, ipinadala ng ina ang Facebook post ni
Tiglao sabay pangangantiyaw na ang PS 21 ay kinukuta ng
komunista. Kagyat na tumugon dito si Santos at ang pahayag
niya’y para rin kay Tiglao:
“Hindi prostitute ang UP. Pero kung ang paggabay sa mga mag-
aaral na magkaroon ng batayang pangilates sa kalagayang
panlipunan ng Pilipinas ay pagpuputa, siguro, sa kásong ito, puta
ngang talaga ang UP.”
Isa lamang ang kuwentong ito sa maraming rason para sabihing
mapanghámon ang pagtuturo ng PS 21 lalo na kung batàng
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
instruktor ang nangangasiwa ng klase. Babatuhin at babatuhin
siya ng mga personal na akawnt noong Dekada ‘70 na animo siya
o silang matatanda ang makinarya ng katotohanan (na di nila
batid na sinala ng Marcos-manipulated broadcasting agencies
ang balitaang trimedia hanggang sa Bagong Lipunan). Walang
pananggalang ang batàng iskolar sa mga ganitong argumento
kundi ang kaniyang iskolarsyip — magkagayon ang marubdob
na pangangailangan sa patuluyang pagbabasa, pananaliksik,
at pagpoprodyus o paglilimbag ng mga papel na mayroong
mga primaryang ebidensiya.
2 Mula sa artikulo ni Tiglao sa The Manila Times ang kaniyang pahayag: The course the
CPP’s cell (called the “Party Branch”) at the UP has designed and officially named
“Philippine Studies 21: Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar [sa]
Pilipinas” makes the academe, with its sacred aim of being humanity’s main institution
to establish what’s true and what is false, the communists’ propaganda prostitute
[akin ang diin].
426
Kailangang tuloy-tuloy na nag-aaral ang instruktor ng
PS 21 para din palagian niya itong naikokonekta sa mga
kasalukuyang lagay ng lipunan. Gayundin, interdisiplinal (o
multidisiplinal pa nga sa UP Los Baños) ang lapit dahil ang
epekto ng Batas Militar ay hindi lamang nakukulong sa isa o
dalawa, kundi maraming dominyo at larang. Halimbawa, dahil
sa ang populasyon ng mga estudyante sa pamantasan ay may
agrikultural na background, hindi puwedeng simpleng daanan
ang kros seksiyonaliti ng mga isyung agraryo sa panahon ng
Martial Law. Dapat itong ipaliwanag kahit na hindi agrikultura
ang major ng instruktor. Minsang nag-alay si Santos ng halos
isang oras ng singkrono tungkol sa epekto ng PD 27 sa Cavite.
Sakto pa na ang terminal na papel niya sa masterado ay
tungkol sa Lupang Ramos ng KASAMA-LR sa Dasmariñas.
Dahil nabanggit na rin ang pagbabasá, may panawagang bumuo
ng online na aklatan para sa mga babasahíng may kinalaman
sa kurso. Inamin ni Santos na kung susumahin, libo-libong piso
ang iipunin para magkaroon ng sariling kopya ng lahat ng mga
babasahíng nasa master silabus ng PS 21. Hindi ito episyente
dahil hindi naman lohikal na hayaan ang mga mag-aaral na
mangalap ng sarili nilang kopya. Pagnanakaw at pambabastos
naman sa karapatang-sipi kung iiskan o ifofotokapi ang mga
libro. Mas matindi pang hámon ay nang pukulin ng isyu ang
mga aklatang gaya ng Popular at Solidaridad Bookstores,
bahay ng mga akdang radikal, at binansagang “aboveground”
venue ng CPP. Nagbabâ ng memo ang Commission on Higher
Education (CHED) hinggil sa pagpapaalis ng mga akdang
“subersibo” sa mga aklatan sa mga kolehiyo. Tina-tag ng CHED
na “subersibo” ang mayorya ng mga babasahíng kaluluwa
ng PS 21. Mabuti na lamang, may balikatan ang mga guro
sa loob at labas ng Sistemang UP para sa Aswang sa Aklatan
at iba pang boluntaryong cloud folder na nag-iipon ng mga
libreng kopya ng royalty-free academic references. Kasama sa
balikatan pati mga direktor ng pelikulang nagpapaliwanag ng
mga tunay na kalagayan ng Pilipinas sa ilalim ng Batas Militar
gaya ng The Kingmaker, Liway, at iba pang pelikulang Filipino.
Pinagsama-sama itong lahat ng instruktor at ginamit sa buong
semestreng pagtuturo ng PS 21 sa UP Los Baños.
Sa likod ng mga pagsasaayos, pagreredisenyo, pagpipino
ng mga rekisito, at limitadong biláng ng sesyong singkrono,
427
 hindi pa rin naiwasan ang mga administratibong dilema.
Mangilang mga mag-aaral pa rin ang piniling mag-withdraw
ng slot sa klase dahil sa bigat ng semestre sa panahon ng
pandemya — ito ang unang suliranin. Pangalawa, dahil may
kautusan mula sa Opisina ng Tsanselor na maging maluwag
sa pagpapataw ng dedlayn, bugkos ng mga mag-aaral ang
nagsumite ng halos lahat ng papel sa pinakahuling araw ng
semestre. Nakatanggap ng INC at DRP yaong mga hindi.
Nakapanghihinayang dahil hindi nila napahalagahan ang
mga komento at kuro-kurong isinulat ni Santos sa mga AQCI.
At pangatlo, may mga mag-aaral pa ring hindi dumalo sa
anumang talakayang singkrono (maliban sa unang araw). Sa
reading group sessions sila dumadalo; mainam. Ngunit mas
holistiko pa rin kung aktuwal na nakalalahok at nararamdaman
ang presensiya ng mga mag-aaral sa Zoom large classes dahil
minsanan lang naman ito nakaiskedyul.
Hindi rin dapat isawalang-bahala ang mga emosyonal at
intelektuwal na agam-agam ng klase. May email na natanggap
si Santos, isang hiling na makakuha o makapanood ng class
recording dahil hindi siya nakapasok. Hindi ito napagbigyan
ni Santos dahil sa isyu ng prayvasi. May lima hanggang
sampung miyembro kasi ng klase na hindi palagay ang
loob sa pamamahagi ng audio-biswal dala ng pangambang
marinig ito ng magulang o mas malala pa’y matimbrehan
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
ng mga militar at ipahuli kahit walang sapat na dahilan. Ang
mga miyembrong ito, para sa kaalaman ng lahat, ay mga
boluntaryong guro sa mga espesyal na klase ng pambansang
minorya kapag may Lakbáyan. Nangangamba sila sa
kanilang kaligtasan lalo na’t noong Pebrero 2022, pinatay ng
Sandatahang Lakas si Chad Booc.
May kung anong dobleng pangamba ang mga iskolar ng báyan
kapag nahaharap sa publiko. Kapag kasi lumalabas sa balita
ang anumang tungkol sa UP, mga panawagang pagpapasara
at red-tagging ang natatangap ng mga mag-aaral na
tinatayang mula sa sistematikong propaganda ng NTF-ELCAC.
Sa katunayan, sa isang post ni Dr. Ramon Guillermo (2022)
nasaliksik na mga katagang NPA, rally, red, bobo, aktibista, ang
mga salitang lumilitaw sa mga diskurso online tungkol sa UP,
lalo na marahil kung malalaman nilang ang iskolar ay naka-
enroll sa isang Martial Law GE sa UP Los Baños.
428
Kapansin-pansing nahaharap sa ironiya ang klase. Habang
dumadalas ang pangaral ng instruktor tungkol sa pagiging
malaya at mapagpalaya ng PS 21, mas nakukulong sa kahon
ang mga nag-aaral nito. Sa halip na magkaroon ng batayan
para mas tumapang at mas lumakas ang aktibismo at pagiging
kritikal sa pagmamatiyag, pinipili ng mga nagsisipagtapos
na manahimik gagára natutuhan nila ang tindi ng tortyur
na naranasan ng mga kritiko at alagad ng midya sa ilalim
ng diktadura. Sa dalawang semestreng nagdaan, parehong
huni ng mga mensahe ang natanggap ni Santos: nais ng
kaniyang mga mag-aaral na sumagupa ng mga berdugo sa
lansangan para ipagtanggol sa laksang masa pero hindi nila
magawa ang gayon sapagkat walang kasiguruhan kung sila’y
makauuwi pang buháy at ligtas sa kani-kaniyang pamilya.
Mas gumagapang ang tákot, pangamba, kahit na matatag na
ang pundasyon ng kanilang kaalaman hinggil sa kasaysayan.
Itong huli ang pinakamabigat na hámong sinuong ng batàng
instruktor ng PS 21.
Sa unang taóng pagtuturo ng PS 21 sa UP Los Baños, 14 na
seksiyon, lima sa una at siyam sa ikalawang semestre, ang
matagumpay na nabuksan. Nasa kalahating-libong mag-aaral
na ang nagabayan ng PS 21 cluster na palatandaang dagsa
ang nagnanais matuto tungkol sa wika, panitikan, kultura, at
kasaysayan ng diktadura. Masasabing magandang pangitain
ito sa hinaharap. Gayumpaman, ano kaya ang kahaharapin
ng kurso ngayong opisyal nang nasa Malakanyang ang
parehong pamilyang dahilan ng pag-iinstitusyonalisa (at pag-
aampon) ng kurso at ng paghihikahos ng bayang Pilipinas?
Sanggunian
“Philippines: Dangerous anti-terror law yet another setback for human
rights.” Amnesty International, Hulyo 03, 2020. https://www.amnesty.
org/en/latest/news/2020/07/philippines-dangerous-antiterror-law-
yet-another-setback-for-human-rights/.
“Philippines: Events of 2020,” Human Rights Watch, n.d. https://www.hrw.
org/world-report/2021/country-chapters/philippines.
ABS-CBN News. “UPLB Honors Fallen Martial Law Activists.” ABS-CBN
News, Marso 07, 2017. https://news.abs-cbn.com/news/03/07/17/
uplb-honors-fallen-martial-law-activists.
Aguilar, Filomeno Jr. 2019. “Political Conjuncture and Scholarly Disjunctures:
Reflections on Studies of the Philippine State under Marcos.” Philippine
Studies: Historical and Ethnographic Viewpoints, vol. 67, no. 1. Quezon
City: Ateneo de Manila University.
429
 Arong, Mary Rose. 2019 Pebrero. Mga Liham ng UP Cebu Kolehiyo ng
Komunikasyon, Sining, at Disenyo para sa Adapsiyon ng PS 21..
Bautista, Jane & Jeannette Andrade. 2022. “Bookstores vandalized: Fingers
point to NTF-Elcac.” Inquirer, Marso 24, 2022. https://newsinfo.
inquirer.net/1572750/bookstores-vandalized-fingers-point-to-ntf-
elcac.
Bello, Walden, David Kinley, & Elaine Elinson. 1982. Development Debacle:
The World Bank in the Philippines. Institute of Food and Development
Policy.
CAS Accents. 2018 “Hagdan ng Malayang Kamalayan serves as venue for
tribute night.” UP Los Baños College of Arts and Sciences, Hunyo 05,
2018. https://cas.uplb.edu.ph/2018/06/05/hagdan-ng-malayang-
kamalayan-serves-as-venue-for-tribute-night/.
CNN Philippines. 2018. “Congress grants third extension of Mindanao Martial
Law until end of 2019.” CNN Philippines, Disyembre 12, 2018. https://
www.cnnphilippines.com/news/2018/12/12/Congress-Mindanao-
martial-law-extension-Duterte.html.
Concept News Central. 2021.“CHED ban vs subversive books is valid,
necessary.” Tribune, Oktubre 30, 2021. https://tribune.net.ph/index.
php/2021/10/30/ched-ban-vs-subversive-books-is-valid-necessary/.
Corpuz, Jeff Clyde. 2021. “’Pandemic within a pandemic’: a call to end police
brutality.” J Public Health, Oxford University Press, Hunyo 30, 2021. doi:
10.1093/pubmed/fdab250.
Curaming, Rommel. 2018. “Official History Reconsidered: The Tadhana
Project in the Philippines.” Nasa The Palgrave Handbook of State-
Sponsored History After 1945, inedit nina Berber Bevernage at Nico
Wouters, 237-253. London: Palgrave Macmillan.
De Vera, Sherwin. 2021. “Opposition mounts against removal of ‘subversive’
books in libraries.” Rappler, Nobyembre 14, 2021. https://www.rappler.
com/nation/opposition-mounts-against-removal-subversive-books-
libraries/.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Diokno, Maria Serena. 2001. “Memory as a Means of Empowerment.” Nasa
Memory, Truth-telling, and the Pursuit of Justice: A Conference on
the Legacies of the Marcos Dictatorship. Lungsod Quezon: Ateneo de
Manila University Press.
Encabo, Louie. 2020. “A Reminder That CPP Membership Isn’t Illegal
Anymore.” The Defiant, Disyembre 26, 2020. https://thedefiant.net/a-
reminder-that-cpp-membership-isnt-illegal-anymore/.
Espiritu, Talitha. 2012. “Native Subjects on Display: Reviving the Colonial
Exposition in Marcos’ Philippines.” Social Identities 18, no. 6.
(Nobyembre): 729-744.
GMA News. 2016. “Duterte declares he’ll be first leftist president.” GMA
News, Abril 22, 2016. https://www.gmanetwork.com/news/
topstories/nation/563681/duterte-declares-he-ll-be-first-leftist-
president/story/.
Guerrero, Amado. 2005. “Basic Problems of the Filipino People.” Philippine
Society and Revolution. Pilipinas: Aklat ng Bayan, Inc..
Guillermo, Alice. 1989. The Covert Presence and Other Essays in Politics and
Culture. Lungsod Quezon: Kalikasan Press.
430
Guillermo, Ramon. 2022. “Mga apat na oras lamang…”
Facebook, Mayo 31, 2022. https://www.facebook.com/
tulisan.ngdiliman/posts/pfbid0avimeFPfbamHTmJ6b5
kpmKKcdekprkEerwFFp5SUWgBTHTNYEHzQ5ioTJJSHrJrVl.
Javar, Roderick, Emmanuel Dumlao, Liberty Notarte-Balanquit, & John Carlo
Santos. 2021 Hulyo. Mga Liham ng UP Los Baños Departamento ng
Humanides at Departamento ng Agham Panlipunan para sa Adapsiyon
ng PS 21.
Lico, Gerard. 2003. “Power and Myth in Marcos State Architecture.” Edifice
Complex: Power, Myth, and Marcos State Architecture, 127-156.
Lungsod Quezon: Ateneo de Manila University Press.
Kusuma, Nazalea. 2021. “Maginhawa Community Pantry in the Philippines:
A New Hope.” Green Network, Agosto 03, 2021. https://greennetwork.
asia/news/maginhawa-community-pantry-in-the-philippines-a-
new-hope/.
Lumbera, Bienvenido. 2000. Writing the Nation/Pag-akda ng Bansa. Lungsod
Quezon: University of the Philippines Press.
Manlupig, Karlos. 2015. “Duterte cheers revels: ‘Mabuhay ang NPA’.” Inquirer,
Nobyembre 09, 2015. https://newsinfo.inquirer.net/738022/duterte-
cheers-rebels-mabuhay-ang-npa.
Moaje, Marita. 2021. “Ex-rebel bares pantry organization’s link to commies.”
Philippine News Agency, Abril 22, 2021. https://www.pna.gov.ph/
articles/1137726.
Ocampo, Nilo. 2015. “Pagtuligsa, Pagbawas, at Muling Sipat kay Rizal Bilang
Bayani.” Lagda. Lungsod Quezon: UP Departamento ng Filipino at
Panitikan ng Pilipinas.
Palatino, Mong. 2017. “Is the Philippines’ Duterte Really A Leftist?” The
Diplomat, Mayo 02, 2017. https://thediplomat.com/2017/05/is-the-
philippines-duterte-really-a-leftist/.
Panukala para sa Institusyon ng Kursong GE: Philippine Studies 21: Wika,
Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar sa Pilipinas, 2019.
Silabus.
Philippine Studies 21: Wika, Panitikan, Kultura sa Ilalim ng Batas Militar sa
Pilipinas, Unibersidad ng Pilipinas Diliman, 2019. Silabus.
Republic Act No 11479: An Act to Prevent, Prohibit, and Penalize Terrorism,
Thereby Repealing Republic Act No 9372, otherwise known as the
“Human Security Act of 2007. July 22, 2019.
Reyes, Dempsey, at Frances Mangosing. 2022“’Intent to kill’: The Booc
autopsy.” Inquirer, Marso 12, 2022. https://newsinfo.inquirer.
net/1567042/intent-to-kill-the-booc-autopsy.
Samir, Amin. 2014. “The Return of Fascism in Contemporary Capitalism.”
Monthly Review: An Independent Socialist Magazine, Monthly
Review Foundation, Setyembre 01, 2014. https://monthlyreview.
org/2014/09/01/the-return-of-fascism-in-contemporary-capitalism/.
Santos, John Carlo. 2022. “Walang Kaunlaran sa ‘Kordi’: Analisis sa Chico
River Pump Irrigation Project ni Pangulong Rodrigo Duterte.”
TalaKasaysayan. Maynila: Unibersidad ng Santo Tomas. http://
talakasaysayan.org/index.php/talakasaysayan/article/view/70/71.
431
 Serhan, Yasmeen. 2017. “Duterte’s Call for Nationwide Martial Law.”
The Atlantic, Mayo 25, 2017. https://www.theatlantic.com/news/
archive/2017/05/dutertes-call-for-martial-law/527973/.
Serve the People: Ang Kasaysayan ng Radikal na Kilusan sa Unibersidad ng
Pilipinas nina Bienvenido Lumbera, Judy Taguiwalo, Roland Tolentino,
Arnold Alamon & Ramon Guillermo. IBON, Congress of Teachers and
Educators for Nationalism and Democracy (CONTEND), Alliance of
Concerned Teachers (ACT), 2008.
Tiglao, Bobi. 2021. “How can this guy be an expert on Martial Law?...”
Facebook, Setyembre 17, 2021. https://www.facebook.com/bobi.
tiglao/posts/6172743302799403.
Tiglao, Rigoberto. 2019. “Shameless prostitution of academe: The Communist
Party’s Martial Law GE at UP.” The Manila Times, Setyembre 25, 2019.
https://www.manilatimes.net/2019/09/25/opinion/columnists/
topanalysis/shameless-prostitution-of-academe-the-communist-
partys-martial-law-course-at-up/621452.
University of the Philippines Los Baños. Survivors Recall Martial Law Ordeal,
Setyembre 20, 2019. https://uplb.edu.ph/campus/survivors-recall-
martial-law-ordeal/.
University of the Philippines. 2021. “Statement on the Regional Memo on the
Removal of “Subversive” Books from Libraries in the CAR.” UP Media
and Public Relations Office, Nobyembre 06, 2021. https://up.edu.ph/
statement-on-the-regional-memo-on-the-removal-of-subversive-
books-from-libraries-in-the-car/.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
432
HINGGIL SA MGA MAY-AKDA
Si Lualhati C. Abreu, ay Manilenya na piniling manirahan sa
Mindanao, at magsagawa ng pananaliksik at pagsusulat hinggil sa
kalagayang sosyo-ekonomiko ng Mindanao-Sulu para sa kilusang-
masa ng mga sektor ng manggagawa at magsasaka. Nagtapos
siya ng BS Sociology sa Polytechnic University of the Philippines
at Masteral sa kasaysayan sa University of the Philippines
Diliman. Nagwagi sa UP Centennial Gawad Likhaan sa kaniyang
malanobelang sanaysay na Agaw Dilim, Agaw Liwanag noong 2010.
Nagtuturo siya ngayon ng Mindanao Studies sa UP Mindanao.
Mari Rose B. Arong, Ph.D. is Associate Professor at the College of
Communication, Art, and Design in UP Cebu. She completed her
PhD at the University of New South Wales, Australia. She serves
as the Communication Program and Creative Writing Program
coordinator. Under her term, she led the adoption of PS 21 in UP
Cebu, managed the revival of DYUP Sugbo in 2019, and organized
the institution of Pundok Katitikan (Creative Writing Lecture
Series) and 1081 Exhibit in 2018. Her articles have appeared in the
Global South, Publishing Research Quarterly, Postcolonial Studies,
Plaridel, Journal of Graphic Novels and Comics, Kritika Kultura,
ARIEL, and Text Matters. Her book, A Veritable Terra Incognita:
Situating the Philippines in Postcolonial Literature, was published
by UST Publishing House in 2020. Her research interests include
narratology, Philippine literature, graphic narratives, Cebuano
history and culture, environmental humanities, and medical
humanities.
Si Jose Enrique “Sonny” A. Africa ay ang Executive Director ng
IBON Foundation, isang independiyenteng non-government
organization na nagdudulot ng pananaliksik, impormasyon, at
serbisyong edukasyon sa mga kilusang mamamayan sa loob at
labas ng Pilipinas simula 1978. Board Member rin siya ng AlterMidya
at ng Council for People’s Development and Governance (CPDG).
Fellow din siya ng Center for People Empowerment in Governance
(CenPEG) at ng Center for Anti-Imperialist Studies (CAIS). Isa rin
siyang editor ng online news magazine na Bulatlat. Nagtamo siya
ng MSC Development Studies at BSc Philosophy and Economics
mula sa London School of Economics and Political Science (LSE).
433
 Si Reuel Molina Aguila, Ph.D. ay retiradong guro na kasalukuyang
lektyurer sa Departamento ng Filipino at Panitikan ng Pilipinas,
UP Diliman. Siya ay isang makata, mandudula, mananaysay,
kuwentista, tagasalin, at scriptwriter sa pelikukla, radyo,
telebisyon, at komiks. Ilan sa mga pagkilala kay Dr. Aguila: Artist
III ng UP; Palanca Hall of Fame; Makata ng Taon, Mananaysay
ng Taon, Gawad Dangal ng Wikang Filipino, Gawad Dangal ng
Panitikan ng Komisyon ng Wikang Filipino; Gawad Pambansang
Alagad ni Balagtas ng Unyon ng mga Manunulat ng Pilipinas. Si
Dr. Aguila rin ay nagsilbing Head Writer ng Bayani, isang arawang
palabas na Children’s Educational Television ng ABS-CBN. Isa rin
siyang premyadong litratista ng mga ibon at ng kalikasan.
Si Prop. Rowena Reyes-Boquiren, Ph.D. ay Retiradong Propesor
sa Kasaysayan, Unibersidad ng Pilipinas Baguio (UPB). Naging
Pangulo at kasapi siya ng Lupon ng mga Direktor ng ADHIKA
hanggang sa kasalukuyan. Bahagi rin siya ng Bagong Kasaysayan
(BAKAS), Philippine National Historical Association, at Philippine
Historical Association. Nagtapos siya ng Ph.D. History (1995),
Masters in Philippine Studies (1985), at B.A. History (1977) sa
Unibersidad ng Pilipinas Diliman. Naging kasapi ng Board of
Trustees ng Philippine Studies Association (PSA), Philippine
Tropical Forest Conservation Foundation (PTFCF / Forest
Foundation Philippines o FFP ang tawag ngayon), Foundation
for the Philippine Environment (FPE), at Fostering for Peoples’
Education, Empowerment and Enterprise (FPE3). Naging opisyal
na bahagi siya ng kinatawan ng Pilipinas para sa UNFCCC (2009-
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
2013) noong siya’y nasa Conservation International Philippines.
Nakapagsulat ng mga aklat at journal article sa mga paksa sa
kasaysayan, pamanang-bayan, kapaligiran at climate change,
kalagayan, kultura, at pakikibakang Kordilyera. Higit sa lahat, Si
Dr. Boquiren ay matatawag nating kapanahon at eyewitness sa
panahon ng diktadura. Siya ay ex-detainee, lumahok sa kilusang
bayan sa buong panahon, bago, habang, at pagkatapos ng
dikatadurang Marcos at nagpapatuloy pang awtoritaryanismo.
Si Gonzalo A. Campoamor II, Ph.D. ay nagtuturo sa Kolehiyo
ng Arte at Literatura, at UP Asian Center, Unibersidad ng
Pilipinas Diliman. Nagtapos siya ng doktorado sa kasaysayan
sa Hitotsubashi University sa Tokyo. Siya ang may-akda ng
Wika at Pasismo at isa sa mga pangunahing proponent ng PS
21. Siya rin ang kasalukuyang Bise-Tsanselor sa Pananaliksik at
Pagpapaunlad (Office of the Vice Chancellor for Research and
Development), UP Diliman.
434
Si Laurence Marvin S. Castillo, Ph.D. ay guro ng panitikan at
araling kultura sa Departamento ng Humanidades, UP Los Baños.
Nagtapos siya ng PhD sa Asia Institute, University of Melbourne.
Awtor siya ng Digmaan ng mga Alaala: Rebolusyon at Pagkakamali sa
mga Talang-Gunita (UP Press, 2021) at kasamang patnugot ng Hindi
Nangyari Dahil sa Social Media (Ateneo de Manila University Press,
2021).
Ms. Joanna K. Cariño is an indigenous Ibaloi woman directly
descended from the pioneering Ibaloi-Igorot family of Mateo and
Bayosa Cariño of Kafagway before it became the present-day
Baguio City. Joanna was educated at the public school system of
Baguio Central School, Baguio City High School and the University
of the Philippines Baguio, where she excelled academically. Joanna
has been a human rights activist her whole life, specifically in the
field of indigenous peoples’ rights. She was already a student
activist before Martial Law, and is a survivor of the Marcos
dictatorship, having been illegally arrested, tortured and detained
for two years during the Martial Law period. Joanna was among
the founders of the Cordillera People’s Alliance (CPA) in 1984, and
currently sits on its Advisory Council. She chairs SELDA-Northern
Luzon, the organization of ex-political prisoners. She is co-chair
of SANDUGO, the Movement of Moro and Indigenous Peoples for
Self-Determination. For her human rights activist record from her
student days to the senior citizen that she is at present, Joanna
was awarded the 2019 Gwangju Prize for Human Rights, the first
Filipino to receive this prestigious international award.
Atty. Neri Javier Colmenares is a human rights lawyer and
has argued before the Philippine Supreme Court several times
on constitutional and human rights issues. His latest oral
arguments before the High Court was when he challenged the
constitutionality of the Philippine Anti-Terrorism Law for violating
the people’s constitutional rights. He was a three-term member
of the Philippine Congress and authored several laws including
the Philippine Anti-Torture Law, the Anti-Enforced Disappearance
Law, and the US $ 200 Million compensation for victims of human
rights violations during Pres. Ferdinand Marcos’ Martial Law. He
was a student leader during in the early ‘80s and became one
of the youngest political prisoners in the Philippines when was
arrested at the age of 18 for demanding the return of student
councils and student papers which were banned by the Martial
Law government. He was heavily tortured and was imprisoned
for a total of four years. He is currently the Chairman of the
National Union of Peoples Lawyers (NUPL), a national association
435
 of human rights lawyers in the Philippines and the Vice-President
of the Confederation of Lawyers in Asia Pacific (COLAP), as well as
member of the IBAHRI Council. He was awarded by 2020 Human
Rights Award of the International Bar Association.
Si Emmanuel V. Dumlao, Ph.D. ay kabilang sa Literature and
Cultural Studies Division, Department of Humanities ng UPLB.
Nagtuturo ng WIKA1 sa UPV-Tacloban bilang affiliate faculty.
Nagtapos ng PhD sa Malikhaing Pagsulat sa UP Diliman. Dating
pangulo ng All UP Academic Employees Union-Balangay Los
Baños. Bago maging unyonista, pinaratangang komunista at
rekruter ng NPA sa UPLB. Nagseminaryo, nangarap magpari, pero
lumabas nang maambunan ng theology of liberation ang puso at
utak. Hindi naman tuluyang umalis sa simbahan noon, tumulong
pa rin sa programang Kristiyanong Kapitbahayan (KRISKA) sa
bayan ng Pantabangan. Nagtrabaho sa Task Force Detainees of
the Philippines bilang human rights educator mula 1992-1998. Sa
TFDP, nakadaupang-palad niya ang mga bilanggong politikal at
iba pang biktima ng paglabag ng karapatang pantao; karanasang
nagpalalim pa sa pag-unawa sa lagim na dulot ng Batas Militar sa
bansa. Ipinanganak at lumaki sa Pantabangan, bayang ginawang
dam noong 1974. Bayang balon ng kanyang mga tula, kuwento, at
iba pang malikhaing akda.
Si Ramon G. Guillermo, Ph.D. ay Propesor sa Center for
International Studies (CIS) sa Unibersidad ng Pilipinas Diliman.
Nakatuon ang kaniyang mga kasalukuyang pananaliksik sa
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
transmisyon at resepsiyon ng ideolohiyang radikal sa Asya gamit
ang mga perspektiba at teknika ng Araling Salin at Digital na
Humanidades. May-akda siya ng Pook at Paninindigan: Kritika ng
Pantayong Pananaw (UP Press, 2009) at ng nobelang Ang Makina
ni Mang Turing (UP Press, 2013). Dati siyang Faculty Regent
ng Unibersidad ng Pilipinas (2019-2020), dating Pambansang
Pangulo ng All UP Academic Employees Union, at kasalukuyang
Direktor ng CIS. Nagturo din siya sa Departamento ng Filipino at
Panitikan ng Pilipinas, Kolehiyo ng Arte at Literatura, Unibersidad
ng Pilipinas Diliman
Si Bonifacio “Boni” P. Ilagan ay nagsilbing Tagapangulong
Tagapagtatag ng Surian ng Sining, Inc. (SUSI). Siya ay isang
mandudula, screenwriter, direktor ng pelikula at teatro,
mamamahayag, at editor. Kinilala ang kaniyang mga obrang
pampelikula tulad ng The Flor Contemplacion Story (1995), Dukot
(Desaparecidos, 2009), Sigwa (Rage, 2010), at Deadline (The Reign
436
of Impunity, 2011); at ang kaniyang unang dula, ang Pagsambang
Bayan (1976). Co-convenor din si Boni ng Campaign Against the
Return of the Marcoses and Martial Law (CARMMA) at Vice Chair
ng organisasyong Samahan ng Ex-Detainees Laban sa Detensyon
at Aresto (SELDA) noong 2017. Tagapagtatag na Direktor din siya
ng organisasyong Panday Sining at kinikilalang muhon sa dulaan
sa Pilipinas.
Si Lisa Ito-Tapang ay isang manunulat, curator, at manggagawang
pangkultura. Isa siyang instruktor sa UP College of Fine Arts
(UPCFA) Department of Theory. Siya ay nagtapos ng kursong B
Fine Arts (major in Art History) mula sa Kolehiyo ng Sining ng UP
Diliman at ng MA Art Studies (major in Art History) mula sa Kolehiyo
ng Arte at Literatura. Pagkatapos ng kolehiyo ay naging manunulat
para sa Pambansang Tanggapan ng Anakpawis Partylist at
Kalikasan People’s Network for the Environment, at coordinator
para sa Center for Environmental Concerns-Philippines. Siya ay
kasalukuyang Secretary General ng Concerned Artists of the
Philippines (CAP), isang organisasyon ng mga manggagawa sa
sining na itinatag noong 1983 pagkatapos ng kampanyang “Free
the Artist, Free the Media” sa panahon ng diktaduryang Marcos.
Siya rin ay kasapi ng Young Critics Circle Film Desk at ng Philippine
Native Plants Conservation Society.
Si Roderick C. Javar, Ph.D. ay Associate Professor sa Department
of Social Sciences (DSS), University of the Philippines-Los Baños
(UPLB). Nagtapos siya ng B.A. History, M.A. History at Ph.D.
Philippine Studies sa UP Diliman. Siya ay dating Division Head ng
Dibisyon ng Kasaysayan ng UPLB. Kasapi siya ng Editorial Board ng
Saliksik E-Journal. Pinaksa ng Tesis Masteral niya ang Sa Agos ng Ilog
Chico: Talambuhay ni Macli-ing Dulag (1928?-1980) at ang disertasyon
niya ay Retokadong Talambuhay, Manipuladong Salaysay: Ang
Pananalambuhay kina Manuel Quezon at Ferdinand Marcos bilang
kanyang tesis masteral at disertasyon, ayon sa pagkakasunod-
sunod. Nalathala rin niya ang mga sumusunod na kaugnay na pag-
aaral: “Agresyong Pangkaunlaran sa Ilog Chico: Mga Kalinga Laban
sa Saplad ng Diktadurang Marcos” (Saliksik E-Journal, 2018); “Si
Ferdinand Marcos, Ang Ekstraordinaryo: Biograpikal na Paglikha
sa Isang Diktador” (Saliksik E-Journal, 2018); “Donjuanismo sa mga
Naratibo: Pananalaysay sa Pambababae nina Manuel Quezon at
Ferdinand Marcos sa mga Talambuhay” (Diliman Gender Review,
2018); “Pagyakap, Pag-angkop, at Pagsasakatubo: Pagtatagpo
ng mga Katutubong Tradisyon at Kaisipang Komunista ayon sa
mga Kantahing-Bayan ng mga Kalinga” (Saliksik E-Journal, 2017);
437
 at “Medalyang Hinuwad, Kagitingang Nilubid: Biograpikong
Paglikha kay Ferdinand Marcos bilang ‘Pinakamagiting na Bayani
ng Digmaan” (UPLB Journal, 2016).
Si Nancy A. Kimuell-Gabriel, Ph.D. ay Propesor sa Departamento
ng Filipino at Panitikan ng Pilipinas, Kolehiyo ng Arte at Literatura,
Unibersidad ng Pilipinas Diliman. Nagtapos siya ng BA History,
MA History at PhD in Philippine Studies sa UP Diliman. Ang tesis
niyang “Timawa sa Kasaysayang Pilipino” ay pinarangalan ng
De La Salle University noong 2008 bilang Pinakamahusay na
MA Thesis sa Filipino. Ang kanyang disertasyon na “Pook at
Pagsasakapangyarihan: Ang Kababaihan ng Tundo 1946-2008” ay
isa sa apat na Pinakamahusay na Disertasyon sa Kababaihan at
Kasarian mula 2010-2015 na iginawad ng UP Center for Women’s
and Gender Studies’ Lourdes Lontok-Cruz Awards. Siya rin ang
itinanghal na Natatanging Mananaliksik sa Filipino sa Gawad
Tsanselor ng UP Diliman 2022. Siya ay kasalukuyang Direktor
ng General Education Center at Punong Tagapamahala ng PS 21
Palihan.
Maria Diosa Labiste, Ph.D. teaches at the Department of
Journalism, College of Mass Communication. Before joining
UP Diliman, she was a journalist for almost 20 years. She was a
student activist and journalist during the dying days of the Marcos
dictatorship. She earned her undergraduate degree from Silliman
University, her MA in Journalism from Ateneo de Manila University,
and her doctorate from the University of Birmingham in U.K.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Si Gerard Rey A. Lico, Ph.D. ay isang Propesor sa Kolehiyo ng
Arkitektura ng Unibersidad ng Pilipinas Diliman. Isa siyang
heritage conservation architect at arkitekto ng mga gusaling
pang-institusyon. Siya ay curator ng mga eksibisyon at may-akda
ng mga aklat tungkol sa arkitekturang Pilipino at mga araling
pangkultura. Direktor din siya ng mga dokumentaryo tungkol
sa arkitekturang Pilipino. Kabilang sa akdang isinulat niya ang
Edifice Complex: Power, Myth, and Marcos State Architecture (2003),
Arkitekturang Pilipino: A History of Architecture and Urbanism in the
Philippines (2008), at Deco Filipino: Art Deco Heritage in the Philippines
(2019). Kasalukuyan siyang naglilingkod bilang Consulting
Architect ng Lungsod ng Valenzuela at Direktor ng Tanggapan
para sa Pananaliksik ng Kolehiyo ng Arkitektura ng UP Diliman.
Si Karlo Mikhail I. Mongaya ay nagtapos ng MA Araling Pilipino
sa UP Diliman. Nagtuturo siya ng mga sabjek sa Philippine Studies,
438
Wika at Panitikan kabilang na ang PS 21, sa Departamento ng
Filipino at Panitikan ng Pilipinas, UP Diliman. May akda siya
ng mga sanaysay hinggil sa Araling Pangmidya, kultura at
panitikang rehiyonal, Batas Militar sa Pilipinas, at kasaysayan ng
mga kilusang panlipunan. Nagsilbi siya bilang Head Researcher
sa komemorasyon ng ika-50 anibersaryo ng Diliman Commune
ngayong 2021 na pinasimunuan ng UPD Office for the Initiative for
the Culture and Arts para sa UPD Office of the Chancellor. Kasapi
siya ng Congress of Teachers and Educators for Nationalism and
Democracy (CONTEND-UP) at kontribyutor sa Global Voices, isang
internasyunal at multilingual na komunidad ng mga manunulat,
tagasalin, at tagapagtaguyod ng karapatang pantao.
Si Raul Casantusan Navarro, Ph.D. ay ganap na propesor at
kasalukuyang Tagapangulo ng Departamento ng Pagkumpas,
Kolehiyo ng Musika, Unibersidad ng Pilipinas Diliman. Nakatanggap
siya ng mga gawad na University of the Philippines Professorial
Chair for Outstanding Teaching and Creative Work (2016-2018,
2019-2021), University of the Philippines Artist Award (2009-2011,
2014-2016, at 2017-2019), at UP Diliman Centennial Professorial
Chair (2008, 2015, 2017, 2018). Ginawaran siya ng UP Distinguished
Alumni Award for Culture and the Arts noong 2011. Noong 2008
ay nagwagi siya ng National Book Award (History Category) at
UP Natatanging Publikasyon sa Filipino (Kategoryang Orihinal
na Saliksik) para sa kanyang aklat na Kolonyal na Patakaran at ang
Nagbabagong Kamalayang Filipino: Musika sa Publikong Paaralan
sa Filipinas, 1898-1935 (Ateneo Press, 2007). At noong 2015 ay
naging Finalist naman sa National Book Award (Social Science
Category) ang kanyang aklat na Musika at Bagong Lipunan: Pagbuo
ng Lipunang Filipino, 1972-1986 (Ateneo Press, 2014).
Si Ricardo Ma. Duran Nolasco, Ph.D. ay retiradong propesor sa
linguwistika sa Unibersidad ng Pilipinas Diliman. Dati siyang board
member ng Linguistics Society of the Philippines at tagapayo
para sa multilingual education (MLE) initiatives ng Foundation
for Worldwide People Power. Ilan sa espesyalisasyon niya ang
Bicol Syntax, wikang Sorsoganon, morphosyntax ng Southern
Philippine Languages, Theoretical and Structural Linguistics, at
Sociolinguistics.
Si Nori Palarca ay nahilig sa photography mula sa kanyang
ama na isang hobbyist. Nagsilbing photographer siya ng
Philippine Collegian noong 1971, at ng Diliman Review hanggang
1982. Nagamit niya ang kanyang kaalaman sa photography
439
 sa pagpapatakbo ng mga programa ng International Labour
Organization (ILO), isang ahensiya ng United Nations, sa kung
saan nagsilbi siya ng mahigit 20 taon sa iba’t ibang bansa bilang
Program Officer, Project Manager o Chief Technical Adviser.
Nagtapos siya ng Bachelor in Landscape Architecture at Master
in Tropical Landscape Architecture sa UP. Sa kasalukuyan ay
tinatapos niya ang kaniyang Doctorate in Environmental Studies
and Management sa Miriam College. Isa siyang lisensiyadong
Landscape Architect at Environmental Planner, at kasalukuyang
nagtuturo sa Graduate Schools ng UP College of Architecture
Diliman at Miriam College Katipunan.
Si John Carlo S. Santos, ay isang gradwadong mag-aaral ng MA
Araling Pilipino sa Unibersidad ng Pilipinas Diliman. Nagtapos
siya ng BA Philippine Studies, magna cum laude, sa parehong
pamantasan. Kasalukuyan siyang Instruktor ng Kasaysayan sa
Unibersidad ng Pilipinas Los Baños na nagtuturo ng Kasaysayan
ng Pilipinas, Buhay at mga Gawa ni Rizal, at Wika, Panitikan, at
Kultura sa Ilalim ng Batas Militar. Minsanan din siyang nagsusulat
sa The Philippine Online Student Tambayan. Interes ni JC ang Araling
Filipinas, Araling Poklor, Kultural na Kasaysayan ng Filipinas, at
mga Kilusang Panlipunan. Naiharap na niya ang ilan sa kaniyang
mga pananaliksik sa mga kumperensiya, lokal at abroad, gaya
ng Philippine Studies Conference in Japan, Nakem International
Conference, Pambansang Kumperensiya sa Sikolohiyang Pilipino,
National Communication Research Conference, Research
Conference on Local Knowledge and Indigenous Studies, at
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Press. Bahagi si Prop. Taguiwalo ng Unang Sigwa ng 1970 (First
Quarter Storm of 1970) at ng Diliman Commune ng 1971 habang
mag-aaral sa UP Diliman. Sa panahon ng Batas Militar, siya’y nag-
underground, naging bilanggong politikal nang dalawang beses,
tumakas sa unang pagkakulong at sa ikalawang pagkakulong ay
lumaya ilang araw pagkatapos ng EDSA Uprising noong 1986.
Ginawaran siya ng UP Alumni Association ng Outstanding Alumni
for Gender Equality and Women’s Empowerment Award noong
2009 at kinilala ng GABRIELA noong ika-25 anibersaryo nito.
Si Antonio “Tonchi” Luansing Tinio ay isang aktibista at
dating representante ng ACT Teachers Partylist sa House of
Representatives, kung saan nagsilbi rin siya bilang Assistant
Minority Floor Leader. Naging Pambansang Tagapangulo
siya ng Alliance of Concerned Teachers (ACT). Bago magsilbi
sa Kongreso, guro si Tonchi sa Departamento ng Filipino at
Panitikan ng Pilipinas, Kolehiyo ng Arte at Literatura, Unibersidad
ng Pilipinas Diliman.

Language and Culture Camp in Thailand.

Si Judy A. Taguiwalo, Ph.D. ay Propesor sa Araling Kababaihan sa

UP Diliman hanggang sa kaniyang pagretiro noong 2015. Naging
Direktor siya nang noo’y University Center for Women’s Studies at
naging Faculty Regent sa UP Board of Regents noong 2009-2010.
Tinapos niya ang kaniyang PhD in Philippine Studies sa CSSP-
UP Diliman. Ang kaniyang disertasyong pangdoktorado ay ang
Babae, Obrera, Unyonista: Ang Kababaihan sa Kilusang Paggawa
sa Manila (1901-1941) na inilimbag ng University of the Philippines

440 441
APENDIKS
 BUOD NG MGA LEKTURA
SA PS 21 PALIHAN
Kenrick Paul P. Buduan at Jeruzalem S. Cruz

A. Unang Bahagi ng Palihan (Setyembre 6)

Ang unang bahagi ng palihan ay bahaginan ng mga karanasan
sa pagtuturo ng PS 21. Ibinahagi ng tatlong guro mula sa UP
Diliman (2) at UP Cebu (1) ang kanilang mga danas, hamon,
at naging kagamitan sa pagtuturo ng kurso. Sa sesyong ito,
nagbahagi sina Prof. Nancy Kimuell-Gabriel at Asst. Prof. Karlo
Mikhail Mongaya para sa karanasan ng pagtuturo ng PS 21 sa
UP Diliman, at si Assoc. Prof. Marie Rose Arong para sa UP Cebu.
Isa sa lumitaw na danas ang pag-red-tag sa kurso sa simula
pa lamang ng pagtuturo nito. Nabanggit din ang problema sa
internet connectivity, kawalan ng gadget, at mga unos (katulad
ng pagsalanta ng Bagyong Rolly at Bagyong Siony) bilang
balakid sa pagkatuto. Nabigyan din ng pasilip sa silabus ang
mga kalahok ng sesyon, at mga kagamitang panturo upang
makaangkop sa online teaching/learning mode.

B. Ikalawang Bahagi ng Palihan

(Mula Setyembre hanggang Disyembre)
1. Kasaysayan at Pananalambuhay ni Ferdinand
Marcos (Setyembre 13)

Mga panayam ito ng mga subject-expert tungkol sa iba’t

ibang paksa kaugnay sa Batas Militar. Nagsimula ang
ikalawang bahagi ng palihan sa pagtalakay ng kasaysayan
ng Batas Militar at rebisyonismong historikal. Si Prof. Rowena
Boquiren, retiradong propesor mula sa UP Baguio ang
tagapagsalita para dito. Binigyang-diin niya ang kahalagahan
ng metodolohiyang pangkasaysayan sa pagsusuri ng
nakaraan at ng Batas Militar lalo na sa paggamit ng mga tunay

445
 at mapagkakatiwalaang batis ng impormasyon. Tinalakay
naman ni Assoc. Prof. Roderick Javar ang pananalambuhay ni
Ferdinand Marcos at kung paano sistematikong ipinasok ang
mga pamemeke, pagretoke, at pagmamanipula sa kaniyang
talambuhay. Ilang halimbawang tinalakay sa mga mito kay
Marcos ang kanyang pagiging henyo, bayani, “tadhana” ng
pagiging pangulo, at pagiging mapayapa at masagana ng
Batas Militar. Bilang panapos sa sesyong ito, binigyan diin
ang kritikal na pagsusuri ng mga datos at impormasyon para
maihiwalay ang katotohanan sa kasinungalingan.
2. Ekonomiya at Kalagayang Panlipunan
(Setyembre 20)
Ang tunay na kalagayan ng bansa at ang karanasan ng mga
mamamayan sa Batas Militar ay naibahagi nina Atty. Neri
Colmenares at Exec. Director Sonny Africa. Isinalaysay ni Atty.
Colmenares ang kaniyang mga personal na danas sa panahong
ito, at kung paano siya nakaligtas sa panggigipit ng militar
at gobyerno. Tinalakay naman ni G. Africa ang mga datos
at ang tunay na kalagayang pang-ekonomiya at panlipunan
ng bansa. Lumitaw sa pagbabahagi niya ang paglugmok ng
ekonomiya ng bansa, ang paglaki ng utang-panlabas nito, at
ang paglobo ng yaman ni Marcos at ng kanyang mga crony.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Nabanggit din sa sesyong ito na ang sistematikong dahilan
ng pagbagsak ng ekonomiya ay nakaugat sa neoliberalismo.
Ang patuloy na paglaganap ng sistemang ito ay isa sa mga
pangunahing dahilan kung bakit hindi makaangat ang bansa
hanggang sa kasalukuyan.
3. Wika, Media, at Komunikasyon (Setyembre 27)
Sa pangatlong palihan, tinalakay ang kalagayan ng media at
patakarang pangwika sa panahon ng Batas Militar. Tinalakay
ni Prof. Ma. Diosa Labiste ang pagbagsak ng kalayaan sa
pamamahayag sa panahong Martial Law (ML) kaya naman
lumaganap ang mga “mosquito press” at ibang uri ng
pamamahayag. Binigyang-diin naman ni Prof. Gonzalo
Campoamor II ang kapangyarihan ng wika at kung papaano
ito nagagamit ng mga naghaharing-uri para sa kanilang
446
kapakanan. Sa panayam ni Prof. Ricardo Ma. Nolasco bumaba
ang functional literacy ng bansa dahil sa mga patakarang
pangwika tulad ng bilingual policy na unang naipatupad sa
panahon ni Marcos. Para sa kaniya, kailangan nang ibahin
ang patakaran sa pagtuturo ng wika para mabago ang
sitwasyon ng bansa pagdating sa literacy.
4. Panitikan at Pagtatanghal (Oktubre 4)
“Ginintuang panahon” ng sining at panitikan ang panahon ng
ML dahil ayon kay Prof. Reuel Aguila, mataas ang produksiyon
ng malikhaing akda ng mga manunulat at artista na naging
daluyan ng kanilang protesta at paglaban sa ML. Naging
masigasig at yumabong ang mga likhang dula, pelikula,
at sanaysay sa panahong ito. Ang gobyerno sa kabilang
banda ay aktibo sa paglilimita, pagkontrol, at pagbabawal
ng mga likhang sining na humihidwa sa gustong ipakita ng
Bagong Lipunan, ang “the true, the good, and the beautiful.”
Ikinuwento naman ni G. Bonifacio Ilagan ang pagyabong
ng dulaan ng protesta at pelikula ng sirkumbensiyon noong
panahon ng Batas Militar. Nabanggit niya ang pangunahing
halimbawa ng mga likha na nagpapakita sa tunay na
kalagayan ng lipunan noon — ang tanyag na “Sakada” ni Ben
Cervantes at “Maynila sa Kuko ng Liwanag” ni Lino Brocka.
Ang mga pelikulang ito ay nabanggit din sa diskusyon ni Asst.
Prof. Laurence Marvin Castillo kung saan inihanay niya ang
mga pelikulang naipalabas na may temang nakakabit sa Batas
Militar. Sinuri niya ang ilang mga elemento na madalas makita
sa mga pelikulang ito. Sa pagtatapos ng sesyon, nabigyang-
diin ang paglikha ng sining na may lapit ng social realism o
nagpapakita ng tunay na kalagayan ng lipunan.
5. Mga Sining (Oktubre 11)
Hindi lamang mga likhang dula, sanaysay, at pelikula ang
umusbong sa panahon ng Batas Militar. Lumago rin ang
produksiyon ng mga musika dahil na rin sa pagtutulak na
maitampok ang Bagong Lipunan, ang kagalingan ng mga
Pilipino sa ibang bansa, at pakikipagsabwatan ng mga
447
 kilalang artista. Ngunit, ani Prof. Raul Navarro, ang karamihan
sa mga ito ay malayo sa realidad ng nangyayari sa lipunan —
kaya naman umusbong ang mga awit ng protesta na naging
sagisag ng pakikibaka. Sa larangan naman ng potograpiya,
tinalakay ni Prof. Nori Palarca ang kaniyang personal na danas
at ipinakita ang ilang litrato na kuha sa panahon ng Batas
Militar. Naging “katanggap-tanggap” ang pagsensura ng mga
litratong hindi ayon sa gusto ng gobyerno, at limitado lamang
ang mga impormasyong dapat masagap. Sa pagtatapos, iginiit
ang kahalagahan ng pagtukoy ng tamang impormasyon, na
napakatugma sa panahon ngayon na madaling mameke ng
mga litrato at datos.
6. Edukasyon at Patakarang Pangkultura (Oktubre 18)
Tinalakay ni Rep. Antonio Tinio ang patakarang pang-
edukasyon at ang epekto nito sa kasalukuyang panahon.
Inihanay niya ang mga batas at polisiyang pang-edukasyon
na sinimulan noong panahon ng Batas Militar. Ilan sa mga
polisiyang ito ay ang pagpapalawig ng basic education.
Nabigyang-pansin naman ang pagyabong ng arkitektura sa
panahon ng Batas Militar sa diskusyon ni Prof. Gerard Lico.
Hindi mapagkakaila na naitampok at naipamalas ang galing
at talento ng mga Pilipinong arkitekto sa panahong ito.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Ilan lamang sa mga tanyag na gusali na nabanggit ang CCP
Complex at mga ospital gaya ng Philippine Heart Center, Lung
and Kidney Center. Ngunit sa kabila ng mga magarbong gusali,
na ginamit bilang pook at propaganda ng Bagong Lipunan,
lumaki rin ang utang ng bansa sa pagpapatayo ng mga ito.
Hindi rin maipagkakaila na mas nakatuon sa mayayaman at
elitista ang karamihan sa mga gusaling ito. Higit sa lahat,
naging simbolo ang mga gusaling ito ng kapangyarihan at
“kagandahan at kabutihan” ng diktaduryang Marcos.
7. Kababaihan (Oktubre 25)
Ang naratibo ng kababaihan sa panahon ng Batas Militar ay
naibahagi sa ikapitong palihan. Ang kababaihan ay biktima rin
ng panahong ito, ngunit sila rin ay nakibahagi sa pakikibaka
448
laban sa diktadurang Marcos. Sa unang talakayan, ibinahagi
ni Prof. Judy M. Taguiwalo ang kaniyang karanasan ng tortyur
at pakikibaka laban sa marahas na gobyerno. Ikinuwento rin
niya ang ilan sa mga umusbong na kilusang pangkababaihan
na lumaban sa diktadura mula sa MAKIBAKA hanggang
GABRIELA. Kakabit ng mga kilusang ito ang pagyabong ng
panitikang aktibista at rebolusyonaryo ng mga kababaihan.
Binigyang-pansin ni Assoc. Prof. Pauline Mari Hernando ang
mga panitikan ng mga kilusang kababaihan, at ipinakita
ang mga piling tula, maikling kuwento, at mga liham na
sumasalamin sa mga diskurso, kuro-kuro, at pananaw ng
ilang nakibaka. Sa panghuling talakayan, ibinahagi naman ni
Prof. Nancy Kimuell-Gabriel ang pamumuno at partisipasyon
ng kababaihan sa mga kilusang pangmaralitang tagalungsod
sa Tundo. Lumaban sila para sa kanilang karapatan sa lupa at
pabahay, at ipinagtanggol ang mga sarili kontra-demolisyon
dahil pilit silang pinapaalis ng gobyerno. Maraming kinaharap
na hamon ang mga kilusang kababaihan noon, at ito ay
pinalala pa ng mga isyu katulad ng pagtupad ng gampanin
bilang isang ina, at ang hindi pantay na pagtingin sa kanila.
8. Mga Rehiyonal na Danas (Nobyembre 8)
Ang pangwalong palihan ay tungkol sa mga danas ng iba’t
ibang rehiyon ng Batas Militar sa Pilipinas. Nagsimula ito sa
personal na pagbabahagi ni Prof. Emmanuel Dumlao, kung
saan isinalaysay niya ang kaniyang pagkabata sa bayan ng
Pantabangan, Nueva Ecija. Ikinuwento niya kung paano
unti-unting nag-iba ang pagtingin niya at ng kaniyang mga
kababayan sa rehimeng Marcos dahil na rin sa pagkamulat
sa katotohanan na ang Pantabangan Dam ay hindi talaga
para sa kanilang kapakanan. Sa pangalawang panayam
naman, ikinuwento ni Asst. Prof. Karlo Mikhail Mongaya ang
karanasan ng Cebu sa panahon ng Batas Militar. Nagsimula
siya sa pagtalakay ng ekonomiya ng Cebu pagkatapos ang
Ikalawang Pandaigdigang Digmaan. Pagkatapos, inilahad niya
kung paano umusbong ang mga kilusang kabataan kasama
ng iba pang sektor bilang pakikibaka laban sa gobyerno, at
kung paano nakilahok ang rehiyon ng Cebu sa pagbabago ng
kalagayang politikal ng bansa.
449
 9. Mga Katutubong Pamayanan (IPs) at Pamayanang
Muslim (Nobyembre 15)
Tampok sa ikasiyam na palihan ang pakikibaka at danas ng
mga katutubong pamayanan at Muslim sa ilalim ng Batas
Militar. Ilan sa mga matagumpay na pagpupunyagi laban sa
paniniil ng gobyerno noon ang kilusan laban sa Chico Dam.
Isinalasay ang kuwentong ito ni Bb. Joanna Cariño, at ibinihagi
niya rin kung paanong ang pagpupunyaging ito ay nagsilang
at nagpayabong sa kilusang katutubo at kilusang masa
sa Kordilyera. Sa huli, ang pakikibaka ng mga katutubong
pamayanan laban sa Chico Dam ay naging matagumpay at
ipinakita na hindi nalalayo ang laban nila sa mas malawak na
paglaban ng mga Pilipino sa rehimeng Marcos. Samantala,
tinalakay ni Prof. Lualhati Abreu ang kasaysayan ng Mindanao
at mga Moro simula sa panahon ng mga Espanyol hanggang
sa kasalukuyang panahon. Binigyang-pansin ang mga
kilusang naganap sa Mindanao, lalong-lalo na ng mga Moro
at ang pagbubuo ng Moro National Liberation Front (MNLF)
para sa kasarinlan.
10. Kilusang Bayan (Nobyembre 22)
Para sa ika-10 palihan, nagkaroon ng dalawang magkaibang
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
paksa tungkol sa panahon ng Batas Militar (nagkaroon ng
conflict sa iskedyul ang tagapagsalita na dapat sana ay nasa
Panel 5). Sa unang talakayan, ibinahagi ni Prof. Lisa Ito-Tapang
ang sining biswal sa panahong ito. Yumabong sa panahong
ito ang sining pamprotesta – mga likhang tumutuligsa sa
rehimeng Marcos at mga pang-aabuso nito. Samantala,
ang paksa ng kilusang bayan ay tinalakay ni Prof. Ramon
Guillermo. Para sa kaniyang talakayan, tinalakay niya ang
tatlong puwersang nakibaka laban sa diktadura: ang mga
national democrat (ND), social democrat (SocDem), at liberal
democrat (LibDem). Ipinakita niya sa kaniyang talakayan ang
pag-usbong ng maraming kilusang masa na affiliated sa ND
at pagsigasig ng kanilang mga gawain sa panahon ng Batas
Militar. Idinetalye niya rin ang iba’t ibang pagkilos ng mga
puwersang ito – may iba na mapayapang nagprotesta, ngunit
mayroon rin iba na gumamit ng hindi-mapayapang paraan
450
upang malabanan ang rehimeng Marcos. Sa pamamagitan ng
pagsasakonteksto ng iba’t ibang pagkilos, mas napalalim ang
pag-unawa sa mga kilusang bayan na nagpapatuloy ngayon,
at kung ano ba ang kanilang pinaglalaban.
C. Ikatlong Bahagi ng Palihan (Disyembre 6)
Binigyang-diin ng ikatlo at panghuling bahagi ng Palihan ang
pagtatasa sa mga learning material at evaluation scheme
ng mga guro na nagturo ng PS 21. Ang unang nagbahagi
ay si Prof. Reuel Aguila ng UP Diliman. Para sa kanyang
pagbabahagi, nabanggit niya ang ilan sa mahahalagang
alituntunin para maituro at mailapit ang paksa ng Batas
Militar sa mga estudyante. Binigyang-diin niya ang paggamit
ng mga tula at iba pang kultural na pagtatanghal bilang mga
pangunahing batis sa pagtuturo. Mahalaga para sa kaniya
ang pagsasakonteksto ng mga batis sa pagtuturo upang mas
maunawaan ng mga estudyante ang kanilang pinag-aaralan.
Sumunod na nagbahagi si Asst. Prof. Laurence Marvin
Castillo ng UPLB. Binigyang-diin sa kaniyang talakayan ang
daloy ng pagtuturo sa PS 21. Nabanggit niya ang Bantayog.
org at Martial Law Museum bilang magagandang pagkunan
ng materyales hinggil sa Batas Militar. Naibahagi niya rin
kung paano siya magturo at magbigay ng mga evaluation sa
kanyang estudyante. Para naman sa pinakahuling nagbahagi
na si G. John Carlo Santos, binigyan-pansin niya ang paggamit
ng ACQI (argument, question, connections, and implications)
evaluation scheme upang mas lalong mapaglalim ng mga
estudyante ang kanilang pag-unawa sa kanilang mga
natutuhan sa PS 21.
451
 PROGRAMA NG PS21 PALIHAN
Petsa Mga Gawain Mga Tagapagsalita Moderator / Pambungad o Pampinid na Mensahe
I. Bahaginan ng Karanasan sa Pagtuturo ng PS 21

Paksa: Prof. Nancy A. Kimuell-Gabriel, Ph.D. (UPD) Mr. John Carlo S. Santos (UPLB)
6 Setyembre 2021

“Danas at Muni sa Pagtuturo ng PS 21”

Mga Karanasan
at Materyales sa Asst. Prof. Karlo Mikhail I. Mongaya (UPD) Assoc. Prof. Mark Oliver Llangco (UPLB)
Pagtuturo ng PS 21 “PS 21: Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar sa (Pambungad)
Pilipinas”

Assoc. Prof. Marie Rose B. Arong, Ph.D. (UP Cebu)

“PS 21 in UP Cebu”
II. Mga Natatanging Paksa

Panel 1: Kasaysayan Prof. Rowena R. Boquiren, Ph.D. Mr. John Carlo S. Santos
(Ret. Prop. UP Baguio)
13 Setyembre 2021

“Kasaysayan ng Batas Militar at Rebisyonismong Historikal”

Prof. Nancy A. Kimuell-Gabriel

Assoc. Prof. Roderick C. Javar, Ph.D. (UPLB)

“Sa mga Nilubid na Kuwento Nagsimula ang Lahat: Ang mga Prof. Jimmuel C. Naval, Ph.D. (UPD) (Pambungad)
Retokadong Talambuhay ni Marcos Bilang mga Instrumentong
Politikal at Pundasyon ng Kanyang Diktadura”
Prof. Vladimeir B. Gonzales, Ph.D. (UPD) (Pampinid)
Panel 2: Kalagayang Atty. Neri Javier Colmenares, NUPL. Assoc. Prof. Pauline Mari F. Hernando, Ph.D. (UPD)
20 Setyembre

Panlipunan “Karapatang Pantao at Ang Iba’t Ibang Bersyon ng Batas Militar

Sa Panahon ni Pang. GMA at Pang. Duterte”
2021

G. Jose Enrique A. Africa, Executive Director, IBON

Foundation.
“Ekonomiya sa Panahon ng Batas Militar”
Panel 3: Wika at Assoc. Prof. Maria Diosa Labiste, Ph.D. (UPD) Asst. Prof. Karlo Mikhail I. Mongaya
27 Setyembre 2021

Komunikas-yon “Media and Martial Law”

Prof. Gonzalo A. Campoamor II, Ph.D. (UPD)

“Wika at Pasismo sa Batas Militar”

Prof. Ricardo Ma. D. Nolasco, Ph.D. (UPD)

“Mapanlinlang na Bilingual at Mapangmenos na Edukasyon —
Pamana ng Rehimeng Marcos”

453
Petsa Mga Gawain Mga Tagapagsalita Moderator / Pambungad o Pampinid na Mensahe

Panel 4: Panitikan at Prof. Reuel M. Aguila, Ph.D. (UPD) Ms. Annie Fe Perez-Gallardo (UP Cebu)
Pagtatanghal “Ginintuang Panahon ng Sining at Panitikan ang Panahon ng
Batas Militar”
4 Oktubre 2021

Assoc. Prof. Marie Rose B. Arong (Pambungad)

G. Bonifacio P. Ilagan, Dangal ng Plaridel Awardee, CMC-
UPD.
“Dula at Pelikula sa Panahon ng Batas Militar ni Marcos”

Asst. Prof. Laurence Marvin S. Castillo, (UPLB)

“Sinematikong Alaala: Diktadurang Marcos sa Pelikulang Post-
EDSA”
Panel 5: Mga Sining Prof. Raul C. Navarro, Ph.D. (UPD) Asst. Prof. Laurence Marvin S. Castillo
11 Oktubre

“Musikang Panghimok at Protesta sa Panahon ng Bagong

2021

Lipunan”
Asst. Prof. Jerard Ancel Eusebio (UPLB) (Pambungad)
Senior Lecturer Honorio T. Palarca (UPD)
“Photography at Martial Law”

Panel 6: Edukasyon Rep. Antonio L. Tinio Mr. John Carlo S. Santos

18 Oktubre 2021

at Patakarang President, ACT Teachers Partylist

Pangkultura “Patakaran sa Edukasyon sa Panahon ng Batas Militar
Hanggang Kasalukuyan” Assoc. Prof. Laurence Marvin S. Castillo (Pampinid)

Prof. Gerard Rey A. Lico, Ph.D. (UPD)

“Edifice Complex, Complex Edifice: Modernity and Vernacular
Renaissance During Martial Law”
Panel 7: Kababaihan Prof. Judy M. Taguiwalo, Ph.D. Mr. John Carlo S. Santos
25 Oktubre 2021

(Ret. Prop. UPD)

“Biktima, Koopted, Nakibaka: Ang Kababaihan sa Panahon ng
Diktadurang Marcos” Prof. Jonelle Marin (UPLB) (Pambungad)

Assoc. Prof. Pauline Mari F. Hernando, Ph.D.

“Ang Panitikan ng Kilusang Kababaihan sa Panahon ng Batas
Militar”
Panel 7: Kababaihan Prof. Nancy A. Kimuell-Gabriel, Ph.D.
(cont’d) “Sa Pusod ng Tundo: Ang Laban ng Bayan ay Laban ng
Kababaihan (1970-1984)”

455
 Petsa Mga Gawain Mga Tagapagsalita Moderator / Pambungad o Pampinid na Mensahe

Panel 8: Mga Prof. Emmanuel V. Dumlao, Ph.D. (UPLB) Ms. Annie Fe Perez-Gallardo
8 Nobyembre

Rehiyonal Na Danas “Danas ng Pagkabata sa Panahon ng Batas Militar

2021

(Pantabangan, Nueva Ecija)”

Assoc. Prof. Marie Rose B. Arong (Pambungad)
Asst. Prof. Karlo Mikhail I. Mongaya
“Ang FQS at Batas Militar sa Cebu”
Panel 9: Mga Bb. Joanna Cariño, Cordillera Peoples’ Alliance. Assoc. Prof. Jay Jomar F. Quintos
15 Nobyembre

Katutubong “Ang Pakikibaka Laban sa Mga Chico Dam at ang Pamumuo ng

Pamayanan (IPs) at Kilusang Masa sa Kordilyera”
2021

Pamayanang Muslim Asst. Prof. Joanne Manzano (UPD) (Pambungad)

Senior Lecturer Lualhati Abreu (UP Mindanao)
“Ang Danas ng Mindanao sa Ilalim ng Batas Militar,
Pakikibakang Muslim at Lumad” Asst. Prof. Karlo Mikhail Mongaya (Pampinid)

Panel 10: Kilusang Bb. Lisa Ito-Tapang (UPD) Asst. Prof. Arbeen R. Acuña (UPD)
22 Nobyembre

Bayan “Ang Sining Biswal sa Panahon ng Batas Militar (1972-1986)”

Prof. Gonzalo Campoamor II, Ph.D. (Pambungad)
2021

Prof. Ramon G. Guillermo, Ph.D. (UPD)

“Kilusang Bayan at mga Anti-Diktadurang Kilusan” Prof. Nancy Kimuell-Gabriel, Ph.D. (Pampinid)

III. Pagtatasa sa pamamaraan ng pagtuturo, mga kagamitang panturo,

mga aktibidad, learning resources
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Paksa: Prof. Reuel M. Aguila, Ph.D. (UPD) Ms. Annie Fe Perez-Gallardo

6 Disyembre 2021

Asst. Prof. Laurence Marvin S. Castillo (UPLB)

“Pagtuturo ng PS 21” Assoc. Prof. Marie Rose B. Arong (Pambungad)
Mr. John Carlo S. Santos (UPLB)
“Pagbabahagi ng Karanasan sa Unang Pagkakataong Pagtuturo Prof. Nancy Kimuell-Gabriel, Ph.D. (Pangwakas)
ng PS 21 sa Unibersidad ng Pilipinas Los Baños”

456 457
PS21 silabus
apendiks
 Departamento ng Filipino
at Panitikan sa Pilipinas
Kolehiyo ng Arte at Literatura
UNIBERSIDAD NG PILIPINAS DILIMAN
Diliman, Lungsod Quezon

PANUKALA PARA SA INSTITUSYON

NG KURSONG GE
Philippine Studies 21: Wika, Panitikan, at Kultura
sa Ilalim ng Batas Militar sa Pilipinas

A. Deskripsyon sa Katalog ng Kurso

1. Numero ng kurso: PS 21

2. Pamagat ng kurso: Wika, Panitikan, at Kultura

sa Ilalim ng Batas Militar
sa Pilipinas

3. Deskripsyon ng kurso: Pagsusuri ng mga akdang

pangwika, pampanitikan,
at pangkultura sa ilalim ng
Batas Militar sa Pilipinas

4. Prerekwisit: Wala

5. Semestre: Una at Ikalawang

Semestre, Midyear

6. Kredit: 3.0 yunit

7. Bilang ng Oras: Tatlong oras sa isang linggo

8. Layon ng Kurso Maitaas ang kamalayang

panlipunan ng mga mag-aaral
sa pamamagitan ng kritikal na
pagsusuri sa lagim na dulot ng
Batas Militar at matalakay ang
mga diskurso at kontra-diskursong
nasasalamin sa produksyong
pangwika, pampanitikan at
pangkultura sa Pilipinas. Layon din
ng kursong ipakita ang iba’t ibang
reaksyon at tugon ng mamamayan
sa Batas Militar.

461
 B. Rasyunal
Mahalaga at napapanahon ang kursong pang-GE na magpapamalay sa
kabataan sa kasamaan ng Batas Militar o ang paghaharing nakabatay sa
dahas at pananakot, at ng diktadura, o paghaharing hindi nahahanggahan
ng batas. Inilinaw ang kahalagahang ito sa pagpupulong ng University
Council noong 3 Setyembre 2018. Ang PS 21 ay tuwirang sagot sa
pangangailangang tinukoy ng University Council. Nag-uumapaw na
ang batis pampanitikan, pangwika, at pangkultura na kapupulutan
ng maraming aral tungkol sa pagpapatupad ng Batas Militar at sa
mga pagpupunyagi ng mamamayan para sa makabayan, malaya,
makatarungan, progresibo, at demokratikong lipunan.
Ang Philippine Studies sa ilalim ng DFPP ay interdisiplinaryong pag-
aaral ng lipunan at kulturang Pilipino, gamit ang mga akdang pangwika,
pampanitikan, at pangkultura, at mga batis na nagmumula sa iba’t ibang
disiplina ng karunungan. Ang Philippine Studies 21 ay pag-aaral ng
karanasan ng lipunang Pilipino sa ilalim ng Batas Militar. Bilang batas,
una itong ipinairal sa Pilipinas sa panahon ng pananakop ng mga Español
at makailang beses na iprinoklama ng estado sa loob ng mahabang
kasaysayan ng bansa. Sa mas malapit na nakaraan, tatlong pangulo ng
bansa ang nagdeklara ng Batas Militar (Marcos, Arroyo, at Duterte). Ang
“kamay-na-bakal” ng diktadurang Marcos marahil ang pinakanakakintal
sa kolektibong alaala ng bayan sa kasalukuyan, pangunahin dahil sa
nararamdaman pa rin hanggang sa kasalukuyan ang mga epektong
pang-ekonomiya, pampolitika, panlipunan, at pangkultura ng tinaguriang
Bagong Lipunan. Dahil dito, nilalayon ng kurso na mapalalim ang pag-
unawa ng kabataan sa Batas Militar, sa pasismo, at sa awtoritaryanismo;
at mapatalas ang kanilang pagsusuri sa mga kalagayang nagluluwal ng
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
C. Balangkas ng Kurso
1. Mga Inaasahan sa Kurso
Sa pagtatapos ng kurso, ang mga mag-aaral ay inaaasahang:
IK1. Matatalakay ang mga batayang konsepto at diskurso ng Batas
Militar, ang layunin, kalikasan at katangian ng pamumuno ng estado sa
ilalim ng Batas Militar, kasama na ang mga diskursong nagpapatatag sa
pagpapairal nito gamit ang mga produksyong pangwika, pampanitikan,
at pangkultura;
IK2. Masusuri ang epekto ng kulturang Batas Militar sa kalagayan at
kamalayan ng tao at lipunan, sa pang-araw-araw na buhay na nagluwal
ng mga kontra-diskurso at iba’t ibang tugon sa Batas Militar gaya ng mga
diskurso ng karapatang pantao, katarungang panlipunan, kasarinlan,
kalayaan at demokrasya, pag-iral ng batas, pamamahalang sibilyan, at
mga kalayaang sibil gamit ang mga akdang pangwika, pampanitikan at
pangkultura;
IK3. Masusuri ang mga piling akdang pangwika, pampanitikan, at
pangkultura upang maunawaan ang mga konsepto ng kapangyarihan,
estado, makauring interes, kolonyalismo, imperyalismo, neo-
kolonyalismo, pasismo, diktadura, demokrasyang bayan, demokrasyang
elit, at sekswalisasyon ng mga kasangkapan sa pandarahas; at
IK4. Makalilikha ng mga akdang pampanitikan at pangkultura, tulad ng
pagsulat ng dagli, tula, sanaysay, maikling kuwento, maikling nobela,
pananaliksik, rebyu, at produksiyong multimidya, na magpapakita ng
kritikal na pagsusuri, lubos na pagkaunawa, at paninindigan ng mag-aaral

marahas na anyo ng pamumuno. Sa mga sukdulang panahong gaya ng hinggil sa Batas Militar.
digmaan at diktadura nasusukat ang identidad at integridad ng bayan,
kung kaya’t layon din ng kurso na ipakita, sa malawakang paraan, ang iba’t
ibang anyo ng tugon ng mamamayang Pilipino sa Batas Militar. Tutugunan
ng PS 21 ang mga layuning ito sa pamamagitan ng pag-aaral at pagsusuri
sa mga diskursong intelektuwal at mga produksiyong artistikong dumaloy
sa wika, panitikan, at kultura sa ilalim ng Batas Militar.

Kumpara sa iba pang kursong GE na inihahain ng Departamento (Fil 18,

Fil 30, MPs 10, Pan Pil 17, at Pan Pil 19), nakatuon ang PS 21 sa paggamit
ng mga likhang pampanitikan at pagsusuri ng mga mga elementong
pangwika upang bigyang-kabuluhan ang pag-unawa sa espesipikong
yugto ng kasaysayan ng lipunang Pilipino.

462 463
 1. 1 Pagtugon ng Kurso sa mga Layunin ng GE
Mga Inaasahan sa Kurso
1. Matatalakay ang mga batayang konsepto at
diskurso ng Batas Militar, ang layunin, kalikasan
at katangian ng pamumuno ng estado sa ilalim
ng Batas Militar, kasama na ang mga diskursong
nagpapatatag sa pagpapairal nito gamit ang
mga produksyong pangwika, pampanitikan, at
pangkultura;
2. Masusuri ang epekto ng kulturang Batas Militar
sa kalagayan at kamalayan ng tao at lipunan sa
pang-araw-araw na buhay sa pamamagitan ng
pag-aaral sa mga nailuwal na mga kontra-diskurso
at iba’t ibang tugon sa Batas Militar gaya ng mga
diskurso ng karapatang pantao, katarungang
panlipunan, kasarinlan, kalayaan at demokrasya,
pag-iral ng batas, pamamahalang sibilyan, at mga
kalayaang sibil gamit ang mga akdang pangwika,
pampanitikan at pangkultura;
3. Masusuri ang mga piling akdang pangwika,
pampanitikan, at pangkultura upang maunawaan
ang mga konsepto ng kapangyarihan, estado,
makauring interes, kolonyalismo, imperyalismo, neo-
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
kolonyalismo, pasismo, diktadura, demokrasyang
bayan, demokrasyang elit, at sekswalisasyon ng mga
kasangkapan sa pandarahas;
4. Makalilikha ng mga akdang pampanitikan at
pangkultura, tulad ng dagli, tula, sanaysay, maikling
kuwento, maikling nobela, pananaliksik, rebyu,
at produksiyong multimidya, na magpapakita ng
kritikal na pagsusuri, lubos na pagkaunawa, at
paninindigan hinggil sa Batas Militar.
A. Mapalawak ang intelektuwal at kultural na mga pananaw.
Linilinang ng kursong ito ang malawak na kaalaman sa dalumat,
kalikasan, katangian at mga panganib ng isang lipunang ipinailalim
sa Batas Militar. Sa pamamagitan ng pagbasa ng mga akdang
pangwika, pampanitikan at pangkultura sa iba’t ibang rehiyon,
mapapalawak ang kaalaman sa mga diskursong pabor at kontra sa
Batas Militar.
464
B. Mapaunlad ang masidhing pagnanasa para sa pagkatuto
at pagtuklas ng karunungan. Isinisiwalat ng mga akdang
pampanitikan ang magkakaiba at magkakahawig na danas ng mga
Mga Layunin ng GE tao sa magkakahiwalay na yugto ng kasaysayan. Itinatanghal sa
kurso ang mga di-kapani-paniwala subalit totoong danas ng mga tao
A B C D E sa isa sa pinakamadugong yugto sa kasaysayan na magtutulak sa
bawat isa na magtanong, magduda at manaliksik pang lalo tungo sa
pagtuklas ng mga katotohanan. Itutulak ng kursong ito na patatagin
ang paninindigan para sa katotohanan at katarungan at tasahin
ang karanasan sa Batas Militar upang makabuo ng matatag na
paninindigan para sa makataong lipunan.
C. Mahasa ang kritikal at malikhaing pag-iisip. Sasanayin ng
kursong ito ang mga mag-aaral na magsuri ng datos, naratibo, at
mga diskurso. Bibigyang-diin dito ang interseksyon ng pagsusuring
makabayan, makauri, patas-sa-kasarian, lahi at etnisidad. Pinalalalim
dito ang kahulugan at kahalagahan ng karapatang pantao,
konstitusyon, pagkamakabayan, demokrasya (ng bayan at elit),
katarungang panlipunan at pagiging malay-sa-kasarian.
D. Malinang ang mataas na pagpapahalaga sa intelektuwal at
moral na integridad. Pauunlarin ng kursong ito ang pagiging
mapanuri laban sa rebisyonismong historikal, fake news, trolling,
pagiging bayaran at lingkuran sa pasistang estado. Lilinangin din
ang mga halagahin ng pagiging malinis ng loob, pagkamatwid,
pagmamahal sa kapayapaan, paggalang sa buhay ng iba, pagiging
makatao, pagiging kritikal, at demokratiko; tutunggaliin ang
pagiging mapagkompromiso, sunud-sunuran sa dayuhan at sa mga
naghaharing interes, pagiging marahas at walang pakundangan sa
buhay at karapatang pantao. Lilinawin ang iba’t ibang nosyon ng
pagkamakabayan. Gayundin, palalalimin ang pagsapul sa kahulugan
ng paggamit sa sekswalidad bilang sandatang pulitikal sa mga
kalaban at karahasang-nakabatay-sa kasarian.
E. Mapatatag ang pagtatalaga sa nasyonalismo at katarungang
panlipunan. Pinag-aaralan sa kurso ang ugnayan ng imperyalismo/
neo-kolonyalismo at mga sunud-sunurang liderato sa Pilipinas;
kung kaninong interes ang pinaglilingkuran ng Batas Militar; ang
pakikibakang anti-imperyalismo, anti-pyudal at anti-burukrata
kapitalismo ng mamamayang Pilipino. Gamit ang mga akdang
pangwika, pampanitikan at kultura, mapapalalim ang pagmamahal
sa bayan ng mga mag-aaral, ang pagpapahalaga sa makabuluhang
ambag ng mga manggagawa at magsasaka na inaagaw ng mga
kapitalista’t panginoong pyudal. Ipinapakita rito ang mga proyekto
ng Batas Militar na lalong nagpalubog sa bansa sa talamak na
dayuhang pautang, lalong nagpasama sa takbo ng ekonomiya
at nag-eksport sa mamamayan nito bilang mga manggagawa sa
ibayong dagat na kulang o wala halos proteksyon sa paggawa lalo
na sa sektor ng kababaihan.
465
 2. Nilalaman ng Kurso

I. ANG KONTEKSTO AT POETIKA NG Batas Militar

A. Ang kahulugan ng Batas Militar, Pasismo, at Diktadura

B. Ang kalagayan ng Pilipinas bago ipataw ang Batas Militar
C. Ang batayan ng deklarasyon at implementasyon ng Batas Militar
ni Marcos

II. WIKA, IMAHE AT BANGHAY NG BAGONG LIPUNAN

A. Mga pamamaraan sa pagpapatibay ng paghaharing militar sa bansa

B. Pagsasabwatan ng dayuhang interes at mga lokal na naghaharing uri
sa Batas Militar
C. Pagpapatahimik sa midya at panunupil sa kalayaang mamahayag.
D. Pagyurak sa karapatang pantao
E. Paggamit sa sekswalidad bilang kasangkapan sa represyong politikal
F. Edukasyon at kultura.
G. Kalagayan at tunguhing pangwika

III. MGA TALA AT GUNITA: PAG-AAKDA NG DANAS AT DUSA

A. Paggamit ng talambuhay at gunita sa paglelehitimisa at paglaban sa

Batas Militar
B. Mga danas at kuwentong-buhay sa iba’t ibang rehiyon sa ilalim ng
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

Batas Militar

IV. PAGBALIKWAS: MGA KILUSANG PANLIPUNAN AT MGA ANYO NG

PAKIKIBAKANG-BAYAN

A. Mga pakikibakang-bayan laban sa Batas Militar at mga kilusang anti-

Marcos at anti-diktadura
B. Kapangyarihan ng panulat at panitikan
C. Ang “Rebolusyong EDSA” noong 1986 at ang pagbagsak ng diktadura.
D. “Winning the hearts and minds of the Filipinos”

V. MGA ARAL AT HAMON: NAGPAPATULOY NA NARATIBO NG Batas

Militar

A. Nagbabagong kamay na bakal pagkatapos ng Rebolusyong EDSA

B. Paglimot at pagbubura: ang rebisyonismong historikal tungkol sa
Batas Militar.

466
 3. Saklaw ng Kurso
Linggo
Mga Inaasahang
Matutunan
1 1. Makapagbigay ng pangkalaha- I. ANG
tang danas ng bayan sa Batas
Militar
2. Maipaliwanag ang Proclama-
tion No. 1081
3. Masapul ang mga batayang
konsepto at diskurso sa kurso
2-3 1. Mailarawan ang kalagayan
ng bansa bago ideklara ang
Batas Militar;
2. Matukoy ang mga salik na
nagtulak kay Marcos para
dalhin ang bansa sa ilalim ng
paghaharing-militar.
1. Masuri ang diskurso ng estado o ang C. Ang batayan ng
3 1. Bakit idineklara ni Marcos
katwiran ni Marcos sa pagdedeklara
ng Batas Militar
468
Paksa ng kurso Mga susing tanong
1. Ano ang mga halimbawa
KONTEKSTO AT ng iba’t ibang yugto ng
kasaysayan kung kailan
POETIKA NG
idineklara ang Batas Militar sa
Batas Militar
Pilipinas?
A. Ang 2. Ano ang Batas Militar
Kahulugan ng
(Proc. No. 1081), pasismo at
Batas Militar,
diktadura?
pasismo at
3. Ano ang mga konsepto
diktadura
ng pasismo, diktadura,
“demokratikong rebolusyon
mula sa sentro,” Filipino
ideology, oligarkiya,
sesesyonismo, kilusang
rebolusyonaryo, kilusang
radikal, kamalayang pasista,
estado, panlipunang
pagbabago, pagsusuring
panlipunan, demokrasya,
karapatang pantao?
B. Ang Kala- 1. Ano ang kalagayan ng
gayan ng bansa bago ideklara ang
Pilipinas Batas Militar?
bago ipataw
ang Batas
Militar
deklarasyon at ang Batas Militar? Ano ang
mga katwiran ni Marcos
implementasyon
ng Batas Militar ni sa pagdedeklara ng Batas
Marcos Militar?
2. Anong lipunan ang hinahangad
ni Marcos sa Pilipinas?
Mga mungka- Mga
hing gawain sa mungkahing
pagtuturo at instrumento
Sanggunian ng Kurso
pagkatuto sa pagtatasa
Lektura at Talakayan Paglahok Agoncillo, Teodoro. History of the Filipino People. Quezon City: Malaya
Books, 1969. 174; 572-583 (Sanaysay)
Pakikipag-
Constantino, Renato at Letizia Constantino. Ang Bagong Lumipas-II:
talakayan
1940-1965. Quezon City: University of the Philippines Press, 1996. 209-
210; 289-295. (Sanaysay)
Lacaba, Pete. “Prometheus Unbound.” Nasa Kung Baga sa Bigas, Mga
Piling Tula. Quezon City: UP Press, 2002. 113. (Tula)
Marcos, Ferdinand E. “Chapter 6: The New Society.” Nasa Today’s
Revolution: Democracy. Ferdinand Marcos: Private Edition, 1971. 77-101.
(Sanaysay)
_____. “The Democratic Revolution: State of the Nation Address.”
Official Gazette. 25 January 1971. https://www.officialgazette.gov.
ph/1971/01/25/ferdinand-e-marcos-sixth-state-of-the-nation-address-
january-25-1971-2/. Inakses, 13 Setyembre 2018. (Dokumentong online)
_____. Proclamation No. 1081. Official Gazette. https://www.
officialgazette.gov.ph/1972/09/21/proclamation-no-1081/, inakses 13
Setyembre 2018. (Dokumentong online)
1. Pagpapalabas ng Pag-uulat Ambrosio, Dante. Batas Militar 1972-1986 (2):http://philippinehistory.
dokumentaryong ph/batas-militar-1972-1986-1-2 http://philippinehistory.ph/
Repleksiyong batas-militar-1972-1986-2-2; http://philippinehistory.ph/batas-
Batas Militar (1997). A papel militar-1972-1986-3-2 http://philippinehistory.ph/archives/. June 24, 2011.
Production of Eggie
Foundation for Worldwide People Power. Batas Militar: A Documentary
Apostol Foundation. on Martial Law in the Philippines. Pasig City: Foundation for Worldwide
Nasa Youtube. Vimeo. People Power, 1998. (Dokumentaryo)
com/314920652, or
Joaquin, Nick (Quijano de Manila). Reportage on the Marcoses 1964-
Foundation for 1970. Manila: Anvil, 1981. (Reportahe)
Worldwide People Kimuell-Gabriel, Nancy. “Batas-Militar at Kapangyarihang Bayan: Ang
Power. Batas Militar Huling Tatlong Dekada sa Dantaon 20.” Seminar in Teaching Philippine
in the Philippines. History (Tarlac City: Tarlac State University, UP Departamento ng
Pasig City: Foundation Kasaysayan and Commission on Higher Education (April 2-3, 2001).
for Worldwide (Sanaysay)
People Power, 1998. Lacaba, Jose F. Days of Disquiet, Nights of Rage: The First Quearter
(Dokumentaryo) Storm & Related Events.QC: Anvil Publishing Inc, 1982. (Reportahe)
2. Lektura at Talakayan
1. Debate sa klase Pag-uulat Marcos, Ferdinand Edralin. Toward a New Partnership: Filipino Ideology.
Manila: Marcos Foundation, 1973 (Pamphlet)
2. Lektura at
Enrile, Juan Ponce. Historic Dimensions of the New Society. Speeches.
Talakayan Repleksiyong Manila, 1973: UP Filipiniana. (Talumpati)
3. Pakikinig ng papel
_____. Martial Law strengthens anti drug abuse campaign. Speeches.
“Himno ng Manila, 1973. UP Filipiniana. (Talumpati)
Bagong Lipunan”
469

Linggo
Mga Inaasahang
Matutunan
4-5 1. Matukoy ang mga panimulang II . WIKA, IMAHE
hakbang kung paano
ininstitusyonali-sa ang Batas
Militar mula sa pagbabago ng
mga bahagi ng estado
2. Masuri ang iba’t ibang
elemento ng paghaharing
militar
4-5 1. Mataya ang dayuhang interes B.
sa bansa, pangunahin ang US,
at masuri ang papel ng mga ito
sa deklarasyon ng Batas Militar
at sa pagpapanatili ng pasistang
dikatadura sa bansa.
2. Maipakita kung paano sinu-
portahan ng US ang pasistang
diktadura ni Marcos
3. Masuri kung paano kapwa nak-
inabang ang US at pangkat nina
Marcos sa Batas Militar
4-5 1. Maipaliwanag kung bakit kagyat C. Pagpapatahimik
at tuwirang biktima ang midya
sa pagpapairal ng Batas Militar;
2. Masuri ang pagsulpot ng
mosquito press at underground
press;
3. Maitala ang mga piling pro-
gramang pantelebisyon sa
konteksto ng Batas Militar
4. Maipaliwanag ang kalayaan sa
pamamahayag at pakikibaka ng
mamamayan para sa malayang
pamamahayag at pagtangkilik
sa mass media.para sa malay-
ang pamamahayag at pagtan-
gkilik sa mass media.
470
Paksa ng kurso Mga susing tanong
1. Paano pinatibay ni Marcos ang 1. Pagpapalabas ng
AT BANGHAY paghaharing-militar sa bansa?
NG BAGONG
LIPUNAN 2. Ano ang iba’t ibang elemento
ng paghaharing militar?
A . Mga pamamaraan
sa pagpapatibay
ng paghaharing
militar sa bansa
Pagsasabwatan 1. Interes lamang ba ni Marcos
ng Dayuhang ang pagdedeklara ng Batas
Militar?
Interes at
mga lokal na 2. Paano sinuportahan ng
naghaharing uri Estados Unidos ang pasistang
diktador sa buong panahon
sa Batas Militar
ng paghahari nito?
3. Paano nakinabang ang US
sa pasistang diktadura ni
Marcos?
4. Paano nakinabang ang
pangkat nina Marcos sa
pasistang diktadura?
1. Ano ang kalagayan ng midya
sa masmidya, sa ilalim ng Batas Militar?
panunupil sa 2. Ano ang mosquito press at
kalayaang underground press?
mamahayag, at
3. Ano ang naging papel ng
kontrol sa sek- sektor ng entertainment sa
tor ng entertain- panahon ng Batas Militar?
ment.
4. Paano ipinagtanggol ng
media sector ang kalayaan sa
pamamahayag?
Mga mungka- Mga
hing gawain sa mungkahing
pagtuturo at instrumento
Sanggunian ng Kurso
pagkatuto sa pagtatasa
Partisipasyon sa De Quiros, Conrado. Dead aim: How Marcos Ambushed Philippine
pelikula klase Democracy. Pasig City: Foundation for Worldwide People’s Power, 1997.
Mijares, Primitivo. “The Era of Thought Control.” Nasa The Conjugal
2. Lektura at Talakayan Pag-uulat
Dictatorship of Ferdinand and Imelda Marcos. Quezon City: Ateneo de
3. Pagsasagawa ng Repleksiyong Manila University Press, 2017 edition. 497-560. (Sanaysay)
panayam sa mga papel Sison, Jose Ma. At Juliet De Lima-Sison. Ekonomiya at Pulitika ng
matatandang Pilipinas. Pilipinas: Aklat ng Bayan, 2003. 114-118; 139-144. (Sanaysay)
nakaranas ng Batas
Militar
4. Pag-uulat sa klase ng
maliit na panayam
5. Libreng Walking Tour
1. Lektura at talakayan Pag-uulat Guillermo, Alice. “Isang Dantaon ng Interbensyong Amerikano.”
Kumperensyang Anti-Imperyalista sa Sentenaryo ng Digmaang Pilipino
2. Panonood Pakikipagta- Amerikano. University of the Philippines. 17 Marso 1999. (Sanaysay)
ng pelikula: lakayan
Guillermo, Alice G. The Covert Presence and Other Essays on Politics and
Kashiwahara, Lupita Pagsusulit
Culture. Manila: Kalikasan Press, 1989. (Mga Sanaysay)
Aquino. Minsa’y Isang
Jose, Vivencio R. Mortgaging the Future: The World Bank and IMF in
Gamu-gamo. 1976.
(Pelikula) the Philippines. Quezon City: Foundation for Nationalist Studies, 1988.
12-127.
3.Kidlat Tahimik.
Lumbera, Bienvenido. “Ang Sentenaryo ng imperyalismong US sa
Mababangong Pilipinas. Sanhi at Bunga ng Mahabang Pagkaalipin. Panayam na
Bangungot Pambukas.” Kumperensyang Anti-Imperyalista sa Sentenaryo ng
(Perfumed Digmaang Pilipino Amerikano. University of the Philippines. 17 Marso
Nightmare). 1977. 1999. (Sanaysay)
(Pelikula). Ofreneo, Rene E. Capitalism in Philippine Agriculture. Quezon City: The
Foundation for Nationalist Studies, 1980. 61-81.
1. Pagpunta sa Pag-uulat De Quiros C. Dead Aim: How Marcos Ambushed Philippine Democracy.
Main Library at Pasig City: Foundation for Worldwide People’s Power, 1997. (Sanaysay)
pagpapakita ng Maglipon, Jo-Ann Q., patnugot. Not on our Watch: Martial Law Really
mga halimbawa ng Happened. We Were There. Publications Group, LEADS-CEGP 6972, Inc.,
mosquito press at 2012. (Testimonyal)
radical papers Sison, Marites N. and Yvonne T. Chua. Armando J. Malay. A Guardian of
Memory: The Life and Times of a Filipino Journalist and Activist. Pasig
2. Lektura at talakayan
City: Anvil Publication, Inc., 2002. (Talambuhay)
3. Panonood ng mga
Nagahama, Tadao, dir. Voltes 5 TV series. Tohokushinsha Film, 1976-.
piling clip ng Voltes 5
471

Linggo
Mga Inaasahang
Matutunan
6-7 1. Malagom ang tindi at lawak
ng atrosidad ng militar at
paglabag sa karapatang
pantao sa ilalim ng Batas
Militar;
2. Mapalalim ang pagtalakay
sa kahulugan ng karapatang
pantao, katarungang
panlipunan; pasismo at estado;
3. Maipaliwanag ang
kahalagahan ng mga
pakikibaka para sa karapatang
pantao, katarungan,
demokrasya at sama-samang
pagkilos
7-8 1. Matalakay ang paglahok ng
kababaihan sa mga kilusang
panlipunan;
2. Matukoy ang iba’t ibang uri ng
karahasang sekswal sa panahon
ng Batas Militar;
3. Maipaliwanag kung paano
ginagamit ang sekswalidad
laban sa mga kalaban sa
pulitika;
472
Paksa ng kurso Mga susing tanong
D. Pagyurak sa 1. Gaano katindi at kalawak
Karapatang ang paglabag sa karapatang
Pantao pantao sa panahon ng kamay-
na-bakal?
2. Paano ginagamit ang
kapangyarihan ng estado
laban sa mamamayan?
3. Bakit mahalagang
ipinakikipaglaban ang
karapatang pantao at
demokratikong karapatan?
4. Bakit hindi dapat pumapayag
sa pasismo ang mamamayan?
E. Sekswalisasyon 1. Paano nakilahok ang mga
ng Kasangkapan kababaihan sa paglaban sa
Batas Militar?
sa Pandarahas
o Paggamit sa 2. Ano-anong anyo ng tortyur
Sekswalidad at mga pagpapahirap ang
dinanas ng kababaihan sa
bilang
panahon ng Batas Militar?
kasangkapan
sa represyong 3. Bakit sinasabing dobleng
pulitikal karahasan ang dinaranas ng
kababaihan sa kamay ng mga
militar?
Mga mungka- Mga
hing gawain sa mungkahing
pagtuturo at instrumento
Sanggunian ng Kurso
pagkatuto sa pagtatasa
1. Pagbisita sa Museo Pag-uulat ng mga Bautista, Lualhati. Desaparecidos. Mandaluyong: Cacho Publishing
ng Bantayog ng mga natuklasan mula House, 2007. (Nobela)
Bayani, QC sa pagbisita ng Brillantes, Gregorio C. The Cardinal’s Sins, the General’s Cross, the
2. Pakikipag-kwentuhan museo, pakiki-
Martyr’s Testimony, and Other Affirmations. Quezon City: Ateneo de
pagkwentuhan Manila University Press, 2005.
sa mga naging
sa mga nagging Pumipiglas: Political Detention and Military Atrocities in the Philippines.
biktima ng Batas
biktima ng Batas Philippines: Task Force Detainees, 1980.
Militar
Militar at sa ma- Robles, Raissa. Marcos Martial Law never again: A brief history of
3. Malayang talakayan layang talakayan
torture and atrocity under the new society. Quezon City: Filipinos for A
Better Philippines, Inc., 2016.
Repleksiyong
papel hinggil sa
pagbisita sa mga
museo
1. Pagbasa ng mga Talakayan Arinto, Patricia Brazil. 1996. Women and Revolution: Testimonial
testimonya at liham Narratives by Women in the Philippine National Democratic Movement.
Pag-uulat Masteral Thesis for Literature, University of the Philippines.
ng mga biktima ng
Batas Militar; De Dios, Aurora Javate. “Participation of Women’s Groups in the
Anti-Dictatorship Struggle: Genesis of a Movement.” Women’s Role in
2. Pagbasa ng mga Philippine History Selected Essays. Quezon City: UP University Center
talambuhay; for Women’s Studies, 1996. 141-168.
3. Pagbasa ng mga De Guzman, Mila. Women Against Marcos. Stories of Filipino and
ulat ng mga NGO na Filipino American Women Who Fought a Dictator. San Francisco,
nagdodokumento sa California: Carayan Press, 2016.
paglabag ng karapa- Hernando, Pauline Mari. Lorena: Isang Tulambuhay. Quezon City:
tang pantao. University of the Philippines Press, 2018.
Kimuell-Gabriel, Nancy. “Ang Kababaihan ng Tundo sa Ilalim ng Batas
Militar.” Scientia Publications, June 2013. (Sanaysay)
Lubi, Elisa T, and Judy Taguiwalo. Maita: Remembering Ka Dolor. Quezon
City, Philippines: Gabriela: Tanggol Bayi (Defend Women) Philippines,
2013.
473

Linggo
Mga Inaasahang
Matutunan
8-9 1. Maipaliwanag kung paano
dumaloy sa edukasyon at
kultura ang inaadhikang
Bagong Lipunan sa ilalim ng
Batas Militar ni Marcos;
2. Masuri ang Filipino Ideology at
ang papel ng mga historyador
sa pagtala ng kasaysayan noong
panahon ng Batas Militar;
3. Mapahalagahan ang pakiki-
bakang pangkultura ng mga
makabayang edukador at
artista;
8-9 4. Madalumat ang kahulugan
ng makabayan, makamasa, at
siyentipikong edukasyon.
1. Masabi kung may epekto ang
Batas Militar at 1973 Constitu-
tion sa pagbuo/pagpapalakas
ng Wikang Filipino;
2. Makapagbuo ng talasalitaan sa
panahon ng Batas Militar
474
Paksa ng kurso Mga susing tanong
F. Edukasyon at 1. Paano ginamit ang
Kultura edukasyon, sining at kultura
para ipatanggap at suhayan
ang ideya ng Bagong
Lipunan (mga propaganda,
paglilisensiya at sensura ng
press, at iba pa)?
2. Ano ang kahulugan ng “the
true, the good and the
beautiful” ni Imelda Marcos at
ng “what are we in power for?” 4. Panonood ng Bomba
3. Ano-ano ang naging ambag
ng akademya sa paghubog ng
kaalamang pangkasaysayan
sa panahon ng Batas Militar
G. Kalagayan at 1. Ano ang naging pagbabago sa Pag-uulat sa naipong
Tunguhing patakarang pangwika sa ilalim talasalitaan na may may Sawikaan
Pangwika ng Batas Militar? kinalaman o nauso sa
2. Ano-ano ang mga bagong
salitang naimbento sa
panahon ng Batas Militar at
paano nito sinasalamin ang
realidad ng buhay sa ilalim ng
Batas Militar?
Mga mungka- Mga
hing gawain sa mungkahing
pagtuturo at instrumento
Sanggunian ng Kurso
pagkatuto sa pagtatasa
1. Lektura at talakayan; Paggawa ng awit Salazar, Zeus A. “Ang Historiograpiya ng Tadhana,” 193-199; Romeo V.
Cruz, “Ang Paggawa ng Tadhana Mula 1980,” 200-203; Virgilio Enriquez,
2. Pakikinig ng musika; Proyektong “Ang Hangganan ng Kapantasan: Isang Reaksyon sa Historiograpiya
pangkultura ng Tadhana,” 204-207; Malayang Talakayan, 208-218. Nasa Abrera,
3. Pangongolekta ng
Ma. Bernadette L. at Denina A. Lapar. Mga Patnugot. Paksa, Paraan at
mga simbolismong Paggawa ng
Pananaw sa Kasaysayan. Ulat ng Unang Pambansang Kumperensya
lumaganap sa ilalim countermeme sa Historiograpiyang Pilipino, UP Faculty Center, Marso 27- April 1,
ng Batas Militar at 1989. Lungsod Quezon: UP Departamento ng Kasaysayan, UP Lipunang
pag-uulat nito sa Pangkasaysayan at Bahay-Saliksikan sa Kasaysayan, 1992.
klase;
Campoamor II, Gonzalo A. “Propaganda ng Estado sa Panahon ng
Maagang Pasismo: Tadhana, Impraestruktura, at Rebolusyon sa Unang
Dekada ng Rehimeng
film at pakikinig ng
“Manila Sound” Marcos.” Daluyan: Journal ng Wikang ilipino, Tomo XIV, bilang 2, 2007.
143-161. (Sanaysay)
Jose, Vivencio. “Re-Orienting Philippine Education.” Nasa Mortgaging
the Future. Quezon City: Foundation for Nationalist Studies, 1982. 128-
158. (Sanaysay)
Lico, Gerard. Edifice Complex: Power, Myth and Marcos State
Architecture. Quezon City: ADMU Press. 2003. (Aklat)
5. Libreng Walking Tour Marcos, Ferdinand. Tadhana: A Two-Volume Abridgment of the History
of the Filipino People. Manila: Ferdinand Marcos, 1982.
Navarro, Raul. Musika at Bagong Lipunan: Pagbuo ng Lipunang Filipino,
1972-1986. QC: ADMU Press, 2014.
Pedroza, Carmen. The Rise and Fall of Imelda Marcos. Manila: Bookmark
Press, 1988. Kabanata 5-7.
Reyes, Jun Cruz. Utos ng Hari. Quezon City: University of the Philippines
Press, 2002.
Bokabularyo / Atienza, Monico M. Kilusang Pambansa Demokratiko sa Wika. Quezon
City: UP Sentro ng Wikang Filipino. 1992. (Aklat)
Campoamor, Gonzalo II A. Wika at Pasismo: Politika ng Wika at
panahong Batas Militar Araling Wika sa Panahon ng Diktadura. Quezon City. University of the
at 20 taong paghahari ni Philippines Sentro ng Wikang Filipino, 2018. (Aklat)
Marcos at pagpapaliwan- Yabes, Leopoldo. Let’s study the new constitution: The language
ag nito sa klase. provision. Quezon City: University of the Philippines, 1973.
475

Linggo
Mga Inaasahang
Matutunan
10-11 1. Masuri ang mga talambuhay ng III. MGA TALA
mga nanindigan laban sa Batas
Militar;
2. Maipakita kung paanong ang
mga talambuhay ay maaaring
gamiting kasangkapan sa
pagpapaganda at pagsisiwalat
ng katotohanan sa Bagong
Lipunan
10 -11 1. Mailarawan ang danas B. Mga danas at
ng mamamayan mula sa
kanayunan;
2. Masuri ng mga dahilan ng
digmang-bayan sa kanayunan;
3. Matalakay ang pamamaraan
ng estado sa pagharap sa
digmang-bayan.
476
Paksa ng kurso Mga susing tanong
1. Paano nagagamit ang
AT GUNITA: talambuhay bilang
PAG-AKDA NG batis ng katotohanan at
kasinungalingan?
DANAS AT DUSA
2. Paano nagamit ang mga
talambuhay sa pagpapaganda
ng imahe ng Batas Militar at
A. Paggamit ng
Bagong Lipunan?
talambuhay
at gunita sa
paglelehitimisa
at paglaban sa
Batas Militar
1. Ano ang kalagayan sa
kuwentong- kanayunan sa panahon ng
buhay sa iba’t Batas Militar?
ibang rehiyon sa 2. Bakit may nagaganap
ilalim ng Batas na digmang bayan sa
kanayunan?
Militar.
3. Paano hinarap ng estado
ang digmang bayan sa
kanayunan?
Mga mungka- Mga
hing gawain sa mungkahing
pagtuturo at instrumento
Sanggunian ng Kurso
pagkatuto sa pagtatasa
1. Pagbasa ng exerpt sa Dula-dulaan Bantayog ng mga Bayani Foundation. Ang Mamatay Nang Dahil Sa
mga talambuhay; ‘Yo: Heroes and Martyrs of the Filipino People in the Struggle Against
Dictatorship 1972-1986 (Volume 1). National Historical Commission.
2. Pagsasadula sa klase 2015.
ng isang senaryo
Doyo, Ma C. P, Nestor T. Castro, and Nestor T. Castro. Macli-ing Dulag:
mula sa talambuhay. Kalinga Chief, Defender of the Cordillera. Quezon City: University of the
Philippines Press, 2015.
Enrile, Juan P, and Nelson A. Navarro. Juan Ponce Enrile: A Memoir.
Quezon City: ABS-CBN Publishing Inc., 2012. (Awtobiograpiya)
Maramba, Asuncion David., ed. Six Young Filipino Martyrs. Pasig: Anvil
Publishing, Inc., 1997. (Mga Talambuhay)
Quimpo, Susan and Nathan Gilbert Quimpo. Subversive Lives: A Family
Memoir of the Marcos’ Years. Pasig: Anvil Publishing, Inc. 2012.
Silverio, Ina Alleco. Ka Bel: The Life and Struggle of Crispin Beltran.
Quezon City: Southern Voices Publishing, 2010.
Sicat, Gerardo P. Cesar Virata: Life and Times Through Four Decades of
Philippine Economic History. Quezon City: University of the Philippines
Press, 2014. (Talambuhay)
Mga dulang- Llanes, Ferdinand, patnugot. Tibak Rising: Activism in the Days of
iglap Martial Law. Pasig: Anvil Publications, 2012. 44-47. (Sanaysay)
Magsasaka: ang bayaning di kilala: ang magsasakang Pilipino sa
bagong panitikan at sining sa kanayunan. Manila: Kilusan sa Paglilinang
ng Rebulosyonaryong Panitikan at Sining sa Kanayunan (LINANG),
1984.
Manzano, Joanne. “Mga Naratibo ng Pakikibaka ng Pakikibaka sa
Hacienda San Antonio at Sta. Isabel ng Ilagan, Isabela Laban sa
Korporasyong ANCA (1980-1983).” Talas Dyornal (2017). (Artikulo)
Montana, Jason. Clearing: Poems of People’s Struggles in Northern
Luzon. Pilipinas: Artista at Manunulat ng Sambayanan, 1987.
Reyes, Jun Cruz. Negros. Manila: Kalikasan Press, 1988. (Nobela)
Tiu, Macario, Karl Gaspar, Orlando Carvajal, Emy Lavina. O Susana:
Untold Stories of Martial Law in Davao. Davao City: Ateneo de Davao
University, 2016. (Kuwentong buhay)
477

Linggo
Mga Inaasahang
Matutunan
12-13 1. Matukoy ang mga kilusang
anti-diktadura at mga
bayaning nagbuwis ng buhay
sa pakikibaka laban sa Batas
Militar;
2. Mailarawan ang pakikibaka ng
mamamayan laban sa Batas
Militar;
12 -13 1. Makapagsuri ng mga
produksyong pampanitikan
at mapanlikha na nailathala o
naisagawa sa panahon ng Batas
Militar
2. Maipaliwanag ang
kahalagahanmga manunulat
at artistang-bayan na nakibaka
laban sa diktadura
12 -13 1. Maisalaysay ang pagbagsak ng C. Ang
diktadura at kinahinatnan ng
mga paglaban ng mamamayan;
12-13 2. Maipaliwanag ang kahulugan ng
rebolusyon at restorasyon sa kon-
teksto ng EDSA People’s Power;
3. Masuri ang phenomenon ng
pampulitika angkan, kronyismo at
pulitikang TRAPO
478
Paksa ng kurso Mga susing tanong
V. PAGBALIKWAS: 1. Ano-ano ang mga sumibol na
MGA KILUSANG kilusang anti-diktadura sa
PANLIPUNAN panahon ng Batas Militar;
AT MGA ANYO
2. Paano lumaban ang
NG PAKIKI-
mamamayan sa panahon
BAKANG-BAYAN
ng Batas Militar at 20-taong
A. Mga diktadura ni Marcos?
pakikibakang-
bayan laban sa
Batas Militar at
mga kilusang
anti-Marcos at
anti-diktadura
B. Kapangyarihan 1. Paano nakatutulong ang 1.Panunuring-aklat
ng Panulat at panitikan sa pagpapataas
Pantitikan ng diwang makabayan at
pagpapakilos sa mamamayan
laban sa diktadura? 2.Pagsasadula
2. Paano tumugon ang mga
artista at manunulat sa Batas
Militar?
1. Paano bumagsak ang
“Rebolusyong diktadura ni Marcos?
EDSA” noong 2. Bakit sinasabing hindi
1986 at ang rebolusyon kundi
pagbagsak ng “Restorasyon” ang EDSA?
diktadura
3. Paano nakabalik at muling
nakapamayagpag ang mga
TRAPO at naghaharing
angkan sa pulitika
Mga mungka- Mga
hing gawain sa mungkahing
pagtuturo at instrumento
Sanggunian ng Kurso
pagkatuto sa pagtatasa
1. Pagtitipon at Pakikipag- Ambrosio, Dante L. “Pakikibakang Anti-diktadura at Kapangyarihang
pagsusuri ng mga talakayan Bayan.” Departamento ng Kasaysayan, Unibersidad ng Pilipinas. 2001.
simbolismo, sining- (sanaysay)
biswal ng protesta; Boquiren, Rowena Reyes. “Pagbalik-tanaw sa FQS—Bakit? “Papel
sa Paggunita ng ika-50 Anibersaryo ng FQS. College of Mass
2. Pakikinig at pagsusuri Communication. UP. Set. 19, 2018.
ng mga makabayan
at awit ng protesta Guillermo, Alice. Protest / Revolutionary Art in the Philippines 1970-
1990. Quezon City: University of the Philippines Press, 2001.
laban sa Batas Militar
Lumbera, Bienvenido, Judy Taguiwalo, Rolando Tolentino, Ramon
3. Pakikipanayam sa Guillermo & Arnold Alamon. eds. Serve the People Ang Kasaysayan ng
mga lider ng kilusan; Radikal na Kilusan sa Unibersidad ng Pilipinas. Pilipinas: Contend &
4. Pagmamasid/pa- IBON Foundation, Inc., 2008. (Mga sanaysay)
kikinig/pakikilahok Muog: Ang Naratibo ng Kanayunan sa Matagalang Digmang Bayan sa
sa mga pagtitipon/ Pilipinas. Quezon City: UP Press at Instityut sa Panitikan at Sining ng
kilos-protesta sa loob Sambayanan, 1998. (Kalipunan ng mga akdang pampanitikan)
ng unibersidad. Yu, Rosario, T. Welgang Bayan: Empowering Labor Unions Against
Poverty and Repression. Quezon City: University of the Philippines
Press, 2003. 49-127.
Paggawa ng Research Coordination, 1998. (Antolohiya ng mga dula)
ng piniling obra sa panunuring Guillermo, Gelacio (Kris Montañez). The New Mass Art of Literature and
panitikan, o, aklat, akdang Other Related Essays (1974-1987). Quezon City: Kalikasan Press, 1988.
pampanitikan, (Mga sanaysay)
dula-dulaan, Mongaya, Karlo Mikhail. “National Liberation, Cultural Revolution, and
3. Pagbabahagi sa klase reportahe, Activism in the Pre-Martial Law Journalism of Resil B. Mojares.” Bridging
ng ilang piling rebyu. lathalain, komiks Worlds, Illumining the Archive: An International Conference in Honor
of Professor Resil B. Mojares. Ateneo de Manila University, Quezon City,
2018.
Panonood ng Paglahok sa Filipino Patriotism. EDSA Revolution the Untold Story. Youtube. 2016.
dokumentaryo: talakayan Manzanilla, JPaul, and Caroline Hau, editors. Remembering / Rethinking
EDSA. Pasig City: Anvil, 2016.
Nolasco, Butch.
“Lakas Sambayanan: Quimpo, Nathan. The Philippines: Political Parties and Corruption.
People Power.” Foun- Southeast Asian Affairs. 2007. 277-294.
dation for Worldwide
People Power. You-
tube, 2002,
https://www.youtube. Pakikipag-
com/watch?v=FsRIUk- talakayan
O1UbQ&t=36s. Inakses 11
Setyembre 2018 or Karnow,
Stanley. In Our Image: US
and the Philippines Episode
3: People Power. Youtube.
1989.
479

Linggo
Mga Inaasahang
Matutunan
1. Maipaliwanag ang counter-
insurgency program at ang LIC;
2. Masuri ang mga estratehiya
ng pagpapaganda ng imahe ng
pamahalaan.
14-15 1. Matasa ang iba’t ibang tipo ng V. MGA ARAL AT
Batas Militar matapos ang tina-
guriang people power sa EDSA;
2. Matalakay ang sitwasyon sa
Mindanao, ang deklarasyon ng
Batas Militar dito, at mga epekto A. Nagbabagong
nito sa karapatan ng mama-
mayan;
3. Makagawa ng paninindigan
tungkol sa pagbabalik ng pasis-
mo.
480
Paksa ng kurso Mga susing tanong
D. “Winning the 1. Ano ang Low Intensity
hearts and Conflict at paano ginamit
minds of the ito sa pagdurog ng kilusang
makabayan at demokratiko?
Filipinos:” Ang
Low Intensity 2. Paano sinamantala ng
pamahalaan ang mga
Conflict, mili-
tarisasyon at kuwentong popular at
mga obrang tekstwal at
psywar;
biswal sa pagpapaganda ng
imahe ng Batas Militar at
pagpapatanggap sa pasismo?
1. May tunguhin bang bumalik Debate
HAMON: NAG- ang pasismo sa bansa?
PAPATULOY NA Nawala ba ito bilang anyo ng Panonood ng
pamumuno?
NARATIBO NG
Batas Militar 2. Ano-ano ang mga salik ng
pagdedeklara ng Batas Militar (Pelikula).
sa Mindanao at ang epekto
kamay na bakal nito sa karapatan ng mga
pagkatapos ng mamamayan? Ano ang papel
“Rebolusyong” ng Mindanao sa kasaysayan
ng Batas Militar sa Pilipinas
EDSA
3. Ano ang dapat gawin ng
mamamayan sa posibilidad ng
pagbabalik ng pasismo?
Mga mungka- Mga
hing gawain sa mungkahing
pagtuturo at instrumento
Sanggunian ng Kurso
pagkatuto sa pagtatasa
1. Pag-iipon ng mga Pagbabahagi ng Bello, Walden. Creating the Third Force: US sponsored Low Intensity
kuwentong popular mga kuwento Conflict in the Philippines. US: Institute for Food and Development
sa panahon ng Batas Policy, 1987. 27-103.
Militar;
Bello, Walden. US sponsored Low Intensity Conflict in the Philippines.
2. Panonood: Psycho- December 1987, Development Report No.2. https://foodfirst.org/
logical Warfare in the publication/us-sponsored-low-intensity-conflict-in-the-philippines/
Philippines. Folklore &
Psywar in the Philippines/ Aswang of the CIA.
History. Youtube.https://
https://www.aswangproject.com/psywar-in-the-philippines-aswang-
www.youtube.com/
watch?v=B9G06cFBsi8 of-the-cia/
Tarr, Peter. Philippine Vigilantes Reflect US Strategy for Low Intensity
Conflict. Los Angeles Times. Oct. 11, 1987. https://www.latimes.com/
archives/la-xpm-1987-10-11-op-13193-story.html
Lexis / Acuna, Tilde & Janine Dimaranan. “Apat na Tula[k].” hal dyornal. http://
bokabularyo ng hal-dyornal.com/4/04_acunadimaranan_apatnatula.htm. Inakses 11
Batas Militar Setyembre 2018.
Orapronobis (1989)
Arguillas, Carolyn O., ed. Turning Rage Into Courage: Mindanao Under
Brocka, Lino. Dir. 94 min. Produksiyong
Martial Law. Davao City, Philippines: Mindanao News and Information
multimidya Cooperative, 2002.
Kritikal na Memorandum Order No. 32, s. 2018. Reinforcing the Guidelines for the
sanaysay Armed Forces of the Philippines and the Philippine National Police in the
Implementation of Measures to Supress and Prevent Lawless Violence.
https://www.officialgazette.gov.ph/downloads/2018/11nov/20181122-
MO-32-RRD.pdf.
Oplan Bantay Laya: The US-Arroyo Campaign of Terror and
Counterinsurgency in the Philippines. Quezon City: Ibon Foundation,
2010.
Oplan Kapayapaan at Pasismo ng Rehimeng US-Duterte. Quezon City:
Karapatan Alliance for the Advancement of People’s Rights, 2018.
Proclamation 1017. Proclamation Declaring a State of National
Emergency. The PCIJ Blog, 24 Pebrero 2006, http://pcij.org/
blog/2006/02/24/text-of-proclamation-no-1017. Inakses 11 Setyembre
2018. (Batas/Kautusan)
Proclamation no. 216, s. 2017. Declaring a State of Martial Law
and Suspending the Privilege of the Writ of Habeas Corpus in the
Whole of Mindanao. Signed 23 May 2017. Nasa Official Gazette of
the Republic of the Philippines, http://www.officialgazette.gov.ph/
downloads/2017/05may/20170523-PROC-216-RRD.pdf. (Batas/
kautusan)
Umali, Justin. “The Human Cost of Oplan Kapanatagan in Quezon.”
Agosto 10, 2019. https://www.bulatlat.com/2019/08/10/the-human-
cost-of-oplan-kapanatagan-in-quezon/ Inakses 16 Agosto 2019.
Vitug, Marites Danguilan at Glenda M. Gloria. “Jabidah and Merdeka:
The inside story.” Rappler.com. Online article, https://www.rappler.
com/newsbreak/24025-jabidah-massacre-merdeka-sabah, inakses 9
Agosto 2019.
481

Linggo
Mga Inaasahang
Matutunan
15-16 1. Maipaliwanag kung ano ang
rebisyonismong historikal.
2. Maanalisa ang mga
pamamaraaang ginagamit sa
pagtatakip, pambabaluktot,
tahasang pagrerebisa ng
kasaysayan para pagandahin
ang imahe ng mga kasangkot
sa pasistang diktadura, mga
kaanak/kamag-anak at mga
kroni nito;
15-16 3. Makagawa ng mga akdang
pampanitikan at pangkultura tulad
ng dagli tula, sanaysay, maikling
kuwento, position paper; letter
to the editor; blog at iba pang
pang-social media material na
magpapakita ng pagkaunawa,
pagsusuri at paninindigan ng mag-
aaral sa Batas Militar.
482
Mga mungka-
hing gawain sa
Paksa ng kurso Mga susing tanong pagtuturo at
pagkatuto
C. Paglimot at 1. Ano rebisyonismong 1. Pakikipanayam sa Dagli, tula, kritikal Acuna, Tilde. Apo sa Ika-22 Siglo: Mga Abstrak. 2017. (pdf; print)
Pagbubura: ang historikal? mga iskolar sa paksa, na sanaysay,
rebisyonismong 2. Paano binabaluktot ang lider ng mga kilusang maikling kuwento, Bongbong Marcos. Enrile: A Witness to History. Youtube. 20 September
historikal realidad ng Batas Militar sa panlipunan, lider ng mga position paper
tungkol sa Batas kasalukuyan? progresibong organi-
Militar 3. Ano ang maaring gawin ng sasyon;
mga kabataan-estudyante 2. Paggawa ng mga
kung magbabalik ang Batas
akdang pampanitikan
Militar, pasismo, at diktadura?
at pangkultura tulad
ng dagli tula, sanaysay,
maikling kuwento, posi-
tion paper; letter to the
editor; blog at iba pang
pang-social media mate-
rial na magpapakita ng
pagkaunawa, pagsusuri
at paninindigan ng mag-
aaral sa Batas Militar;
Mga
mungkahing
instrumento
Sanggunian ng Kurso
sa pagtatasa
(Maikling kuwento)
2018.
Boquiren, Rowena Reyes. “Revisionism in History.” Paper Deliverd
During a Forum on Martial Law. University of the Cordilleras Auditorium,
Baguio City, Sept. 21, 2016.
CHR hits at Enrile’s attempt at historical revisionism. Sept. 24, 2018.
https://newsinfo.inquirer.net/1035667/chr-hits-enriles-attempt-at-
historical-revisionism
Escobar, Miguel. “Fighting History on the Wikipedia Battlefield. Esquire.
Agosto 17, 2017.
Enrile claims about Martial Law revolting, insanely disgusting—
lawmakers. Rappler. Com. https://www.rappler.com/nation/212524-
enrile-claims-about-martial-law-revolting-insanely-disgusting-
lawmakers
Historical Revisionism. https://opinion.inquirer.net/54599/historical-
revisionism
Historical revisionism-Updates. Rappler.com. https://www.rappler.com/
previous-articles?filterMeta=historical%20revisionism
Lamb, Kate. “Wiki Warriors: Activists Fighting to Keep Truth of brutal
Marcos Regime in Philippines Alive.” The Guardian. Agosto 1, 2017.
No Historical revisionism of Martial Law—Imee. https://www.philstar.
com/headlines/2018/12/14/1876944/no-historical-revisionism-marcos-
regime-imee
Public urged to reject Enrile, Marcos Historical revisionism. ABS-CBN
News. Sept 24, 2018. https://news.abs-cbn.com/news/09/24/18/public-
urged-to-reject-enrile-marcos-historical-revisionism
Top Universities come out against revision of history, honor matial law
victims. Business World. Sept. 21, 2018. https://www.bworldonline.
com/top-universities-come-out-against-revision-of-history-honor-
victims-of-martial-law/
483

4. Batayan ng Paggagrado:
Pagsususulit
Pananaliksik
Pag-uulat (pangkatang gawain)
Pagbuo ng lexis o bokabularyo ng Batas Militar
Sanaysay/repleksiyong papel at panunuring-aklat
Kritikal na papel hinggil sa mga palabas gaya ng dula,
pelikula, at dokumentaryo
Repleksiyong papel hinggil sa pagbisita sa mga museo
Malikhaing gawa
Malikhaing akdang pampanitikan at pangkultura
Paggawa ng countermeme
Produksiyong multimidya
D. Sanggunian
Aklat
Abad, Gemino at Alfredo Yuson. Bloodlust: Philippine Protest Poetry (From
Marcos to Duterte). Manila: Reyes Publishing, 2017.
Abaya, Hernando. The Making of a Subversive, A Memoir. Quezon City,
Philippines: New Day, 1984.
———. Looking Back in Anger. Quezon City: New Day, 1992.
Abreu, Lualhati. Agaw-dilim, Agaw-liwanag. Quezon City: University of the
Philippines Press, 2009.
Acosta, Ericson. Mula Tarima Hanggang at Iba Pang Awit. Quezon City:
University of the Philippines Press, 2015.
Agcaoili, Aurelio S. Dangadang. Diliman, Quezon City: University of the
Philippines Press, 2003.
Agoncillo, Teodoro. History of the Filipino People. Quezon City: Malaya Books,
1969.
Alabado, Ceres. I See Red in a Circle. Manila: 1972.
Alamon, Arnold. Wars of Extinction: Discrimination and the Lumad Struggle
in Mindanao. Iligan City: Rural Missionaries of the Philippines Northern
Mindanao Sub-Region, 2017.
Ang Mamatay Nang Dahil Sa ‘Yo: Heroes and Martyrs of the Filipino People in
the Struggle Against Dictatorship 1972-1986 (Volume 1). Quezon City:
Bantayog ng mga Bayani, 2015.
Antonio, Teo T. Tilad na Dalit: Mga Piling Tula 1973-1993. Quezon City: UP
press, 2003.
Arguillas, Carolyn O., pat. Turning Rage into Courage: Mindanao Under
Martial Law. Davao City, Philippines: Mindanao News and Information
Cooperative, 2002.
Aquino, Belinda Ancheta. Politics of Plunder: The Philippines under Marcos.
Quezon City : Great Books Trading, 1987.
Atienza, Glecy, Bienvenido Lumbera, and Galileo Zafra. Bangon: Antolohiya
Ng Mga Dulang Mapanghimagsik. Quezon City: University of the
Philippines Office of Research Coordination, 1998.
Atienza, Glecy. Subersyon sa Dula sa Ilalim ng Batas Militar: Mga Dula ng
PETA 1975-1981. Manila: Philippine Educational Theater Association,
1990.
Atienza, Monico M. Kilusang Pambansa Demokratiko sa Wika. Quezon City:
UP Sentro ng Wikang Filipino. 1992.
Bautista, Lualhati. Desaparecidos. Mandaluyong: Cacho Publishing House,
2007.
———. Gapô at isang puting Pilipino sa mundo ng mga Amerikanong kulay
brown. Mandaluyong: Cacho Publishing House, 1992 ed. (Unang limbag
1988)
———. Dekada ’70. Mandaluyong: Cacho Publishing House, 1991. (Unang
limbag 1988).
Bello, Walden, Herbert Docena, Marissa De Guzman & Marylou Malig. The
Anti-Development State: The Political Economy of Permanent Crisis in
the Philippines. Pasig City: Anvil Publications, 2009.
———. Creating the Third Force: US sponsored Low Intensity Conflict in the
Philippines. US: Institute for Food and Development Policy, 1987.
———. Kinley and E. Elinson. Development Debacle: The World Bank in the
Philippines. San Francisco: Institute for Food and Development Policy,
1982.
Berlin, Donald L. Before Gringo: History of the Philippine Military 1830 to 1972.
Pasig City: Anvil Publishing, Inc., 2008.
Bobis, Merlinda. Fish-Hair Woman. Pasig City: Anvil Publishing, Inc., 2013.
Bonner, Raymond. Waltzing with a Dictator. Quezon City: Ken, 1987.
Brillantes, Gregorio C. The Cardinal’s Sins, the General’s Cross, the Martyr’s
Testimony, and Other Affirmations. Quezon City: Ateneo de Manila
University Press, 2005.
Braga, Rogelio. Colon: Isang Nobela. Manila: Balangiga Press. 2015.
Broad, Robin. Unequal Alliance 1979-1986: The World Bank, the IMF and the
Philippines.Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 1988.
Buhay at Dugo ng Anakpawis: Alay sa Bayan. Commission on Trade Union
and Human Rights, 1987. Mga talambuhay ng mga manggagawang
namartir sa panahon ng diktadurang Marcos at rehimeng Aquino.
Campoamor, Gonzalo II A. Wika at Pasismo: Politika ng Wika Araling Wika sa
Panahon ng Diktadura. Quezon City. University of the Philippines Press,
2018.
Cariño, Jill and Luchie Maranan, mga pat. Cordillera Heroes. Philippines: Asian
Indigenous Peoples Pact (AIPP), 2014.
Castillejos, Dahlia. The Story I will Tell my Children. Northern Luzon: Polaris
Publishers, 1992.
485
 Celoza, Albert Francisco. Ferdinand Marcos and The Philippines: The Political
Economy of Authoritarianism. Singapore: Toppan Company Pte. Ltd.,
1998.
Chan-Santos, Lilette at Amadis Maria Guerrero. Romano of the Philippines:
The Life and Times of a Filipino Redemptorist Priest Desaparecido who
was Abducted in Cebu in 1985. Cebu City: Claretian Publications, 1995.
Chua, Apolonio Bayani. Simulain: Dulambayan ng Manggagawa sa Konteksto
ng Militanteng Kilusang Unyonismo (1980-1994). Quezon City: The
University of the Philippines Press, 2009.
Cimatu, Frank at Rolando B. Tolentino, mga pat. Mondo Marcos Mga Panulat
sa Batas Militar at Ng Marcos Babies. QC: Anvil Publishing, Inc., 2010.
Ciriacruz, Rene, Cindy Domingo, & Bruce Occena, mga pat. A Time to
Rise: Collective Memoirs of the Union of Democratic Filipinos (KDP).
Washington: University of Washington Press, 2017.
Constantino, Ernesto, Rogelio Sikat, and Pamela D. Cruz. Filipino O Pilipino:
Mga Bagong Babasahin Sa Pambansang Wika at Literatura. Manila,
Philippines: Rex Book Store, 1974.
Constantino, Letizia R. The Snap Revolution: A Post Mortem. Quezon City:
Karell, 1986.
Constantino, Renato. Dissent and Counter-Consciousness. Manila: Malaya
Books, 1970.
———. Neocolonial Identity and Counter-Consciousness. Istvan Mészáros,
pat. New York: M.E. Sharpe, 1978.
———. The Making of a Filipino: (a Story of Philippine Colonial Politics).
Quezon City: Malaya Books, 1969.
———. The Nationalist Alternative: Revised Edition. Quezon City: Foundation
for Nationalist Studies, 1990.
Constantino, Renato at Letizia Constantino. Ang Bagong Lumipas-II: 1940-
1965. Quezon City: University of the Philippines Press, 1996.
———. The Philippines: A Past Revisited. Quezon City: The Foundation for
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Nationalist Studies. 1975.
———. The Philippines: The Continuing Past. Quezon City: The Foundation
for Nationalist Studies. 1978.
Corazon de Jesus, Jose. Bayan Ko: Mga Tula ng Pulitika at Pakikisangkot.
Monico Atienza, pat. Quezon City: College of Arts and Letters
Publications Office, University of Diliman, 1995.
Dalisay, Jose Y. Killing Time in a Warm Place. Quezon City: Anvil Publishing
Inc., 2012.
De Guzman-Lingat, Rosario. What now Ricky? Soledad S. Reyes, tagasalin.
QC: Anvil Publishing, Inc., 2013.
De Guzman, Mila. Women Against Marcos. Stories of Filipino and Filipino
American Women Who Fought a Dictator. San Francisco, California:
Carayan Press, 2016.
De la Cruz, Levy Balgos. Bukal ng Tubig at Apoy. Pilipinas: Kilusan sa
Paglilinang ng Rebolusyonaryong Panitikan at Sining sa Kanayunan
(LINANG), 1989.
De la Torre, Edicio. Touching Ground, Taking Root: Theological and Political
Reflections on the Philippine Struggle. Quezon City: Socio-Pastoral
Institute, 1986.
486
De Quiros C. Dead Aim: How Marcos Ambushed Philippine Democracy. Pasig
City: Foundation for Worldwide People’s Power, 1997.
De Villa, Ma. Theresa. Teorya at Praktika Ng Pagsasalin Ng Philippine Society
and Revolution ni Amado Guerrero 1968-1982. Lunsod Quezon: UP
Center for Integrative and Development Studies, 2002.
Diokno, Jose W. Justice Under Siege: Five Talks. Manila, Philippines:
Nationalist Resource Center, 1981.
———. A Nation for Our Children: Human Rights, Nationalism, Sovereignty:
Selected Writings of Jose W. Diokno. Quezon City, Philippines: J.W.
Diokno Foundation, 1988.
———. On the October 16, 1976 Referendum. Makati, Rizal: Civil Liberties
Union of the Philippines, 1976.
Doyo, Ma C. P, Nestor T. Castro, and Nestor T. Castro. Macli-ing Dulag:
Kalinga Chief, Defender of the Cordillera. Quezon City: University of the
Philippines Press, 2015.
Duterte Killings Continue: State Terror and Human Rights in the Philippines.
Quezon City: Ibon International at International Coalition for Human
Rights in the Philippines, 2018.
Enrile, Juan Ponce. Historic Dimensions of the New Society. Speeches. Manila,
1973: UP Filipiniana
———. Martial Law strengthens anti-drug abuse campaign. Speeches.
Manila, 1973. UP Filipiniana.
Enrile, Juan P, at Nelson A. Navarro. Juan Ponce Enrile: A Memoir. Quezon City:
ABS-CBN Publishing Inc., 2012.
Estrada-Kalaw, Eva. A Political Journey. Preparatory Text by Menchu
Sarmiento and Peter Cruz. Mila D. Aguilar, patnugot. QC: Anvil
Publishing, Inc. 2008.
Feinstein, Vicky Pinpin. A Thousand Little Deaths: Growing Up Under Martial
Law in the Philippines. Cork: BookBaby, 2013.
Feria, Dolores Stephens. Project Seahawk: The Barbed Wire Journal. Baguio:
Circle Publications, 1998.
Firmeza, Ruth. Gera. Pilipinas: Kilusan sa Paglilinang ng Rebolusyonaryong
Panitikan at Sining sa Kanayunan (LINANG), 1991.
Foreign Correspondents Association of the Philippines (FOCAP). Dateline
Manila. Pasig City: Anvil Publishing Inc., 2007.
Fortich, Chic. Escape! Charito Planas: Her Story. Quezon City: New Day
Publishers, 1991.
Francia, Luis. Eye of the Fish: A Personal Archipelago. Los Angeles: Muae
Publishing, 2001.1
Gamalinda, Eric. The Empire of Memory. Pasig City: Anvil Publishing Inc.,
1992.
Garcellano, Edel E. Knife’s Edge: Selected Essays. Diliman, Quezon City:
University of the Philippines Press, 2001.
———. Interventions. Manila: Polytechnic University of the Philippines
Press, 1998.
1 Kalipunan ng reportahe sa iba’t ibang bahagi ng Pilipinas —kabilang ang kanayunan
ng Cagayan Valley at Leyte— sa panahon ng Batas Militar at Total War ng unang
administrayong Aquino
487
 Garcia, Mila Astorga, Marra PL Lanot, and Lilia Quindoza Santiago, mga pat.
Filipina 2 Essays by Women Writers in Media Now (Women). Quezon
Ciy: New Day Publishers, 1985.
Garcia, Myles A. Thirty Years Later… Catching Up with the Marcos-Era Crimes.
Quezon City: Pantas Publishing and Printing, 2016. (Unang limbag ng
MAG Publishing).
Gaspar, Karl. How Long? Prison Reflections from the Philippines. New York:
Orbis Books, 1986.
Guillermo, Alice. Protest / Revolutionary Art in the Philippines 1970-
1990. Quezon City: University of the Philippines Press, 2001.
———. The Covert Presence and Other Essays on Politics and Culture.
Manila: Kalikasan Press, 1989.
[Guillermo, Gelacio] Kris Montañez. Kabanbanuagan. Pilipinas: Artista at
Manunulat ng Sambayanan (ARMAS), 1987.
———. The New Mass Art of Literature and Other Related Essays (1974-
1987). Quezon City: Kalikasan Press, 1988.
Guillermo, Gelacio. Ang Panitikan ng Pambansang Demokrasya / The
Literature of National Democracy. Quezon City: Kalikasan Press, 1990.
———. Muog: Ang Naratibo ng Kanayunan sa Matagalang Digmang Bayan
sa Pilipinas. Quezon City: University of the Philippines Press at
Instityut sa Panitikan at Sining ng Sambayanan, 1998.
Hagedorn, Jessica. Dogeaters. New York: Penguin Books, 1991.
Hemley, Robin. Invented Eden: The Elusive, Disputed History of the Tasaday.
Pasig: Anvil, 2004.
Hernandez, Amado V. Isang Dipang Langit. Quezon City: Ken, Incorporated,
1996.
Hernando, Pauline Mari. Lorena: Isang Tulambuhay. Quezon City: University
of the Philippines Press, 2018.
Humberto, Carlos. Sebyo. Pilipinas: Kilusan sa Paglilinang ng
Rebolusyonaryong Panitikan at Sining sa Kanayunan (LINANG), 1990.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Kerkvliet, Benedict at Resil Mojares, mga pat. From Marcos to Aquino: Local
Perspectives on Political Transition in the Philippines. Quezon City:
Ateneo de Manila University Press, 1991.
Kimuell-Gabriel, Nancy. “Ang Kababaihan ng Tundo sa Ilalim ng Batas
Militar.” Scientia Publications, June 2013. (Sanaysay)
Jamoralin, Reynaldo, pat. Pulang Hamtik. Pilipinas: Bicol Agency for
Nationalist and Human Initiatives, Inc., 1997.2
Jazmines, Alan. Moon’s Face and Other Poems. Quezon City: Kalikasan Press,
1991.
Joaquin, Nick. Cave and Shadows. Pasig City: Anvil Publishing Inc., 1983.
[Joaquin, Nick] Quijano de Manila. Reportage on the Marcoses. Pasig City:
Anvil Publishing, Inc., 2013.
José, Francisco Sionil. My Brother, My Executioner. Quezon City: New Day
Publishers, 1979.
———. “Mass: A Novel. Solidaridad Pub, 1983.
2 Talambuhay ng mga bayani ng bagong-demokratikong rebolusyon sa Bikol, tulad nina
Floro Balce, Romulo Jallores, Juan Escandor at iba pa.
488
Lacaba, Emmanuel F. Salvaged Prose, 1948-1976. Jose F. Lacaba, ed. Ateneo
de Manila, 1992.
———. Salvaged Poems. Jose Lacaba, ed. Manila: Salinlahi Publications,
1986.
Lacaba, Jose F. Days of Disquiet, Nights of Rage The First Quarter Storm &
Related Events.QC: Anvil Publishing Inc, 1982.
———. Kung Baga sa Bigas, Mga Piling Tula (UP Jubilee Student Edition)
2002.
———. Edad Medya: Mga Tula sa Katanghaliang Gulang. 2000.
———. Mga Kagilagilalas na Pakikipagsapalaran: Mga Tulang Nahalungkat
sa Bukbuking Baul. Metro Manila: Kabbala, 1979.
Lacara, Cesar Hernandez. Sa Tungki ng Ilong ng Kaaway: Talambuhay
ni Tatang. Pilipinas: Kilusan sa Paglilinang ng Rebolusyonaryong
Panitikan at Sining sa Kanayunan (LINANG), 1988.
Lahoz, Manuel. Of Tyrants and Martyrs: A Political Memoir. Quezon City:
University of the Philippines Press, 2017.
Landicho, Domingo. Mata ng Apoy. Quezon City: UP Press, 2003.
———. Tula sa Ating Panahon. Manila: Kalikasan Press, 1989.
Laurel, Maria Milagros Carreon, Lily Chua-O’Connor, Ricky Lee, Jesus Fer.
Ramos at Romulo A. Sandoval. Sigwa: Isang Antolohiya ng Maiikling
Kuwento. Quezon City: University of the Philippines Press.
Lecercle, Jean-Jacques. A Marxist Philosophy of Language. Gregory Elliott,
tagasalin. Leiden & Boston: Brill, 2006.
———. The Violence of Language. London at New York: Routledge, 1990.
Lee, Ricardo. Kumander Tangkad: Bayani ng Anakpawis. Naga:
Namanmanwaan Press, 1972.
Lico, Gerard. Edifice Complex: Power, Myth and Marcos State Architecture.
ADMU Press. 2003.
Lim, Paulino. Ka Gaby, Nom de Guerre. Quezon City: New Day Publishing,
2001.
Llanes, Ferdinand, pat. Tibak Rising: Activism in the Days of Martial Law.
Pasig: Anvil Publications, 2012.
Lubi, Elisa T, and Judy Taguiwalo. Maita: Remembering Ka Dolor. Quezon City,
Philippines: Gabriela: Tanggol Bayi (Defend Women) Philippines, 2013.
Lumbera, Bienvenido. Writing the Nation Pag-aakda ng Bansa. Quezon City:
UP Press, 2000.
Lumbera, Bienvenido, Judy Taguiwalo, Rolando Tolentino, Ramon Guillermo
& Arnold Alamon. eds. Serve the People Ang Kasaysayan ng Radikal
na Kilusan sa Unibersidad ng Pilipinas. Pilipinas: CONTEND & IBON
Foundation, Inc., 2008.
Mabanglo, Elynia. Supling Mga Tula ng Rebolusyong Pilipino (1972-1980).
Pilipinas: Palimbagang Pulang Tala, 1982.
Maglipon, Jo-Ann, pat. Not on our Watch: Martial Law Really Happened. We
Were There. Manila: LEADS-CEGP, 2012.
Magsasaka: Ang Bayaning di Kilala. Pilipinas: Maynila: Kilusan sa Paglilinang
ng Rebolusyonaryong Panitikan at Sining sa Kanayunan (LINANG),
1984.
489
 Mainstream: People’s Art, Literature and Education Resource Center, pat.
Mga Tula ng Digmang Bayan sa Pilipinas (Poetry of the People’s War in
the Philippines. Pilipinas: Kilusan sa Paglilinang ng Rebolusyonaryong
Panitikan at Sining sa Kanayunan (LINANG), 1989.
Manapat, Ricardo. Some are Smarter than Others: The History of Marcos’
Crony Capitalism. New York: Alethia Publications, 1991.
Manzanilla, JPaul, and Caroline Hau, mga pat. Remembering / Rethinking
EDSA. Pasig City: Anvil, 2016.
Maramba, David. Seven In the Eye of History. Pasig City: Anvil Publishing,
2000.
Maramba, David, pat. Six Young Filipino Martyrs. Pasig: Anvil Publishing, Inc.,
1997.
Maranan, Luz B, and Dorothea Y. Maranan. Ang Pangat, Ang Lupang Ninuno,
at Ang Ilog. Quezon City: Lampara Publishing House, 2013.
Marcos, Ferdinand E. Toward a New Partnership: Filipino Ideology. Manila:
Marcos Foundation, 1973
———. Dream of a Reformed Society and Other speeches. Manila:
Ferdinand Marcos, 1974.
———. Notes on the New Society of the Philippines. Two Volumes. Manila:
National Media Production Center, 1973.
———. Tadhana: A Two-Volume Abridgment of the History of the Filipino
People. Manila: Ferdinand Marcos, 1982.
———. The Democratic Revolution in the Philippines. Manila: Ferdinand
Marcos, 1977.
———. Today’s Revolution: Democracy. Manila: Ferdinand Marcos, 1971.
Martinez, Manuel F. More Assassinations and Conspiracies. Manila: Anvil
Publishing, 2004.
McCoy, Alfred W. Closer than Brothers: Manhood at the Philippine Military
Academy. Manila: Anvil Publishing Inc., 1999.
Melencio, Cesar S. Full Quarter Storms: Memoirs and Writings on the
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Philippine left, 1970-2010. Quezon City: Transform Asia, 2010.
Mendoza, Amado Anthony III. Aklat ng mga Naiwan. Quezon City: Balangiga
Press, 2018.
Mga Kanta ng Rebolusyong Pilipino. Pilipinas: Palimbagang Sentral,
1984. Songbuk.
Mga Tula ng Rebolusyong Pilipino 1972-80. Pilipinas: Palimbagang Pulang
Tala, 1982.
Mijares, Primitivo. The Conjugal Dictatorship of Ferdinand and Imelda Marcos.
San Francisco, California: Union Square Publications, 1976.
Montana, Jason. Clearing: Poems of People’s Struggles in Northern Luzon.
Pilipinas: Artista at Manunulat ng Sambayanan , 1987.
Montiel, Cristina at Susan Evangelista. Down from the Hill: Ateneo De Manila
in the First Ten Years Under Martial Law, 1972-1982. Quezon City:
Ateneo de Manila University Press, 2005.
Montiel, Cristina J., pat. Living and Dying: In Memory of 11 Ateneo De Manila
Martial Law Activists. Quezon City: Ateneo de Manila University Press,
2007.
Nagahama, Tadao, dir. Voltes 5 TV series. Tohokushinsha Film, 1976-.
Navarro, Raul. Musika at Bagong Lipunan: Pagbuo ng Lipunang Filipino, 1972-
1986. QC: ADMU Press, 2014.
490
O’Brien, Niall. Island of Tears, Island of Hope: Living the Gospel in a
Revolutionary Situation. New York: Orbis Books, 1993.
Ofreneo, Rene E. Capitalism in Philippine Agriculture. Quezon City: The
Foundation for Nationalist Studies, 1987.
Oplan Bantay Laya: The US-Arroyo Campaign of Terror and Counterinsurgency
in the Philippines. Quezon City: Ibon Foundation, 2010.
Oplan Kapayapaan at Pasismo ng Rehimeng US-Duterte. Quezon City:
Karapatan Alliance for the Avancement of People’s Rights, 2018.
Padilla, Sabino Garcia. Agrarian Revolution: Peasant Radicalization and Social
Change in Bicol. Quezon City: Kalikasan Press, 1990.
Pagtatagpo Sa Kabilang Dulo: Panitikang Testimonial Ng Desaparecidos.
Quezon City: Amado V. Hernandez Resource Center, 2009.
Passmore, Kevin. Fascism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford
University Press, 2014.
Pedrosa, Carmen N. Imelda Romualdez Marcos: The Verdict. Accu-map, Inc.,
2016.
———. The Rise and Fall of Imelda Marcos. Manila: Bookmark, 1987.
Pimentel, Aquilino Q. Martial Law in the Philippines: My story. Mandaluyong
City : Cacho Pub. House, 2006.
Pimentel, Benjamin. U.G. An Underground Tale: The Journey of Edgar Jopson
and the First Quarter Storm Generation. Pasig City: Anvil Publishing,
2006.
Pinpin, Axel. Tugmaang Matatabil. Quezon City: Southern Voices, 2008.
Plantel, Equipo. Ito ang Diktadura! Ilustrasyon ni Mikel Casal. Quezon City:
Adarna Books, 2017.
Posadas, Mano de Verdades. Hulagpos. Pilipinas: Palimbagang Kubli, 1980.
Pumipiglas: Political Detention and Military Atrocities in the Philippines.
Philippines: Task Force Detainees, 1980.
Quimpo, Susan and Nathan Gilbert Quimpo. Subversive Lives. A Family
Memoir of the Marcos’ Years. Pasig: Anvil Publishing, Inc. 2012.
Rebolusyonaryong Panunuring Masa sa Sining at Panitikan: Mga Dokumento
ng 1971 ng PAKSA at NPAA. Manila: Kalikasan Press, 1992.
Reyes, Edgardo. Sa Mga Kuko ng Liwanag. Quezon City: C&E Publications,
2007.
Reyes, Jun Cruz. Tutubi, Tutubi, ‘Wag Kang Magpahuli sa Mamang Salbahe.
UP Jubilee Student Edition. Quezon City: University of the Philippines
Press. 2004.
———. Ang Huling Dalagang Bukid at ang Authobiography na Mali Isang
Imbestigasyon. Pasig: Anvil Publishing, 2011.
———. Armando. Quezon City: Amado V. Hernandez Resource Center, 2006.
———. Ilang Taon na ang Problema Mo? Manila: Anvil Publishing, 1995.
———. Mga Daluyong, Mga Unos Sa Panahon Ni Rolando Olalia. Manila:
Kalikasan Press, 1989.
———. Negros. Manila: Kalikasan Press, 1988.
———. Utos ng Hari. Quezon City: University of the Philippines Press, 2002.
Rivera, Augie. Si Jhun-Jhun, Noong Bago Ideklara Ang Batas Militar.
Ilustrasyon ni Brian Vallesteros. Quezon City, Philippines: Adarna
House, 2001.
491
 Rivera, Augie. Isang Harding Papel. Quezon City: Adarna Books, 2015.
Robles, Raissa. Marcos Martial Law Never Again: A Brief History of Torture
and Atrocity under the New Society. Quezon City: Filipinos For A Better
Philippines, Inc., 2016.
Rocamora, Joel M. Breaking Through: The Struggle Within the CPP. Manila:
Anvil, 1994.
Rodriguez, June, Jimmy Domingo, Jasper Almirante, Romulo Sandoval at
Gelacio Guillermo, mga pat. Bigkis, Mga Piling Akda. Gantimpalang Ani
1987-91. Pilipinas: Gapas Foundation at Philippine Peasant Institute,
1994.
Romulo, Beth Day. Inside the Palace: The Rise and Fall of Ferdinand and
Imelda Marcos. New York: G.P. Putnam, 1987.
Rosca, Ninotchka. State of War: A Novel. Manila: Anvil, 1988.
Salanga, Alfredo Navarro, Lilia Quindoza Santiago, Reuel Molina Aguila, at
Herminio Beltran, Jr., mga pat. Kamao: Dula ng Protesta 1970-1986.
Manila: Cultural Center of the Philippines, 1987.
———. Kamao: Mga Kuwento ng Protesta 1970-1986. Manila: Cultural
Center of the Philippines, 1987.
———. Kamao: Mga Tula ng Protesta 1970-1986. Manila: Cultural Center of
the Philippines, 1987.
Salanga, Alfredo Navarro, at Esther M. Pacheco, mga pat. Versus: Philippine
protest poetry, 1983-1986. Quezon City, Manila : Ateneo de Manila
University Press, 1986.
Salonga, Jovito Reyes. Presidential Plunder: The Quest for Marcos’ Ill-Gotten
Wealth. Quezon City: U.P. Center for Leadership, Citizenship and
Democracy, 2000.
Salud, Joel P. Blood Republic: Non-fiction. Metro Manila: Philippines Graphic
Publications, Inc, 2013.
Sandoval, Romulo A. Kanta sa Gabi. Pilipinas: SIPAT, 1997. Mga piling tula at
salin ng mga tula mula sa Latin Amerika.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Santos, Paz Verdades, and Soliman Santos Jr., mga pat. Militant But Groovy:
Stories of the Samahang Demokratiko Ng Kabataan. Pasig City: Anvil,
2008.
Santos, Vergel O. Chino and His Time. Pasig City: Anvil Publishing, Inc., 2010.
Segovia, Raul E. Inside the Mass Movement: A Political Memoir. Pasig City:
Anvil, 2008.
Sevilla, Silverio Jr., pat. Beyond Disappearance: Chronicles of Courage. Manila:
Families of Victims of Involuntary Disappearance, 2006.
Shalom, Stephen Rosskam. The United States and the Philippines: A Study of
Neo-Colonialism.Philippines: New Day Publishers, 1986.
Sicat, Gerardo P. Cesar Virata: Life and Times Through Four Decades of
Philippine Economic History. Quezon City: University of the Philippines
Press, 2014.
Silverio, Ina Alleco. Ka Bel: The Life and Struggle of Crispin Beltran. Quezon
City: Southern Voices Publishing, 2010.
[Sison, Jose Ma.] Amado Guerrero. Lipunan at Rebolusyong Pilipino. Pilipinas:
Lathalaang Pulang Tala, 1971.
———. Philippine Society and Revolution. Philippines: Aklat ng Bayan, 2005.
Unang lathala 1970.
492
Sison, Jose Ma. & Julieta De Lima. Philippine Economy and Politics. Phillipines:
Aklat ng Bayan, 1998.
———. Ekonomiya at Pulitika ng Pilipinas. Pilipinas: Aklat ng Bayan, 2003.
Sison, Jose Ma. Prison and Beyond Selected Poems 1958-1983. Philippines:
Aklat ng Bayan, 2001.
———. Struggle for National Democracy. Luis V. Teodoro, pat. Manila:
Progressive Publications, 1967.
Sison, Marites N, and Yvonne T. Chua. Armando J. Malay, A Guardian of
Memory: The Life and Times of a Filipino Journalist and Activist. Pasig
City: Anvil Publication, Inc., 2002.
Soriano, Zelda. Kung Saan Ako Pupunta. Pilipinas: Artista at Manunulat ng
Sambayanan, 1993.
STR (Sa Tagumpay ng Rebolusyon), Mga Tula ng Rebolusyong Pilipino.
Pilipinas: Kilusan sa Paglilinang ng Rebolusyonaryong Panitikan at
Sining sa Kanayunan (LINANG), 1989.3
Taguiwalo, Judy, pat. Recca: From Diliman to the Cordilleras. Quezon City:
Southern Voices Publishing, 2015.
Tañada, Lorenzo M. Bataan Nuclear Power Plant: A Monument to Man’s Folly,
Pride and Refusal to Admit Mistakes. Manila, Philippines: Nuclear-Free
Philippines Coalition, 1983.
Tariman, Kerima Lorena. Pag-aaral sa Oras: Mga Lumang Tula Tungkol sa
Bago. Highchair, 2017.
Teodoro, Luis. Divide by Two. Quezon City: University of the Philippines Press,
2016.
———. The Summer of our Discontent. Manila: Kalikasan Press, 1990.
Tiu, Macario. Sky Rose and Other Stories. Davao: Davao Writers Guild, 2003.
Tiu, Macario, Karl Gaspar, Orlando Carvajal, Emy Lavina. O Susana: Untold
Stories of Martial Law in Davao. Davao City: Ateneo de Davao
University, 2016.
Thompson, Mark. The Anti-Marcos Struggle: Personalistic Rule and
Democratic Transition in the Philippines. Manila: New Day Publishers,
1996.
Tolentino, Rolando B. Contestable Nation-Space: Cinema, Cultural Politics and
Transnationalism in the Marcos-Brocka Philippines. Quezon City: UP
Press, 2014.
Tolentino, Rolando at Sarah Raymundo, mga pat. Kontra-Gahum: Academics
Against Political Killings. Quezon City: Ibon Foundation, 2006.
Tolosa, Benjamin, pat. SOCDEM: Filipino Social Democracy in a Time of Turmoil
and Transition, 1965-1995. Pasig City, Metro Manila: Friedrich-Ebert-
Stiftung, 2011.
Tuvera, K atrina. The Jupiter Effect. Pasig City: Anvil, 2006.
Vivencio, Jose, pat. Mortgaging the Future. The World Bank and IMF in the
Philippines. Quezon City: Foundation for Nationalist Studies, 1988.
3 Mga tula tungkol sa digmang bayan ng 10 makata: Ruth Firmeza, Wilfredo Gacosta,
Jaime Kasanag, Emmanuel Lacaba, Lucia Makabayan, Servando Magbanua, Katalino
Maylayon, Jason Montana, Kris Montañez at Emin Peña.
493
 University of the Philippines Press. Philippine Radical Papers in the
University of the Philippines Diliman Main Library: A Subject Guide.
Quezon City: University Philippines Press, 1998.4
Uranza, Azucena Grajo. Bamboo in the Wind. Manila: Vera-Reyes, 1990.
Vitug, Marites Dangulan at Glenda Gloria. Under the Crescent Moon:
Rebellion in Mindanao. Quezon City: Institute for Popular Democracy,
Ateneo Center for Social Policy and Public Affairs, 2000.
Violence Against Women in Times of War and Peace. Monograph Series.
Quezon City: University of the Philippines Center for Women’s Studies,
Gender, Reproductive Health, and Development, 2002.
Vizmanos, Danilo P. Martial Law Diary and Other Papers. Quezon City: Ken
Inc., 2003.
Yabes, Leopoldo. Let’s study the new constitution: The language provision.
Quezon City: University of the Philippines, 1973.
Yap, Miguela G. The Making of Cory. Quezon City: New Day Pub., 1987.
Youngblood, Robert L. Marcos against the Church: Economic Development
and Political Repression in the Philippines. Quezon City: New Day
Publishers, 1993.
Yu, Rosario, T. Welgang Bayan: Empowering Labor Unions Against Poverty
and Repression. Quezon City: University of the Philippines Press, 2003.
Zumel, Antonio. Radical Prose: Selected Writings Antonio Zumel. Carolina
Malay, pat. Quezon City: First Quarters Storm Movement, 2004.
Bahagi ng Libro
Acuña, Tilde. “Postscript to a Transmutation.” Sigwa: A Climate Fiction
Anthology from the Philippines. PUP Press, 2018.
Ambrosio, Dante. “Pagwasak Ng Monopolyo Sa Impormasyon Ng
Diktadura.” Media at Lipunan, inedit by Roland Tolentino and Josefina
Santos, University of the Philippines Press, 2014. 172–83.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Cruz Lucero, Rosario. “Comedia.” Nasa Herstory, St. Scholastica’s College
Institute of Women’s Studies, 1990. 71–84.
Cruz Lucero, Rosario. “Papa’s Field.” Nasa La India or the Island of the
Disappeared, Quezon City: University of the Philippines Press, 2012.
111-127.
Cruz Lucero, Rosario. “Tiempos Muertos: The Radical Semiotics of People’s
Theater.” Nasa A Reader in Philippine Theater History and Criticism,
inedit ni Jonathan Chua at Rosario Cruz-Lucero. Quezon City: University
of the Philippines Press, 2014. 73-89.
De Dios, Aurora Javate. “Participation of Women’s Groups in the Anti-
Dictatorship Struggle: Genesis of a Movement.” Nasa Women’s Role in
Philippine History Selected Essays. Quezon City: UP University Center
for Women’s Studies, 1996. 141-168.
4 Gabay sa espesyal na koleksyon ng UP Main Library na naglalakip ng mga polyeto,
dokumento, at artikulo tungkol sa mga atrosidad ng diktadurang Marcos sa Bataan,
Cotabato, Eastern Samar, Mindanao, at Tarlac, mga protesta sa dekada sitenta at
otsenta, mga pahayagan ng kilusang komunista, mga grupo ng simbahan, at iba pang
sector na lumaban sa diktadura atbp.
494
Fernandez, Doreen. “Contemporary Drama to the Early Eighties.” Nasa
Palabas: Essays on Philippine Theater History. Quezon City: Ateneo de
Manila University Press, 1996. 104-125.
Gaspar, Karl. “Mayukmok: Militant Theater from the Margins, Liberating
Theater for the Marginalized.” Nasa A Reader in Philippine Theater
History and Criticism, inedit ni Jonathan Chua at Rosario Cruz-Lucero.
Quezon City: University of the Philippines Press, 2014. 62-72.
Guillermo, Alice. “Mao Zedong’s revolutionary aesthetics and its influence
on the Philippine struggle.” Nasa Mao Zedong Lives, Vol. I, Essays in
Commemoration of Mao’s Centennial, Jose Maria Sison & Stefan Engel,
mga pat. The Netherlands: Center for Social Studies & New Road
Publications, 1995. 40-79.
Raymundo, Sarah & Karlo Mikhail Mongaya. Postcolonial and transformative
education in the University of the Philippines. Nasa The University &
Social Justice: Struggles Across the World, Aziz Choudry & Salim Valy,
mga pat., London: Pluto Press, 2020. 226-242.
Salazar, Zeus A. “Ang Historiograpiya ng Tadhana,” 193-199; Romeo V. Cruz,
“Ang Paggawa ng Tadhana Mula 1980,” 200-203; Virgilio Enriquez,
“Ang Hangganan ng Kapantasan: Isang Reaksyon sa Historiograpiya
ng Tadhana,” 204-207; Malayang Talakayan, 208-218. Nasa Abrera,
Ma. Bernadette L. at Denina A. Lapar. Mga Patnugot. Paksa, Paraan at
Pananaw sa Kasaysayan. Ulat ng Unang Pambansang Kumperensya sa
Historiograpiyang Pilipino, UP Faculty Center, Marso 27- April 1, 1989.
Lungsod Quezon: UP Departamento ng Kasaysayan, UP Lipunang
Pangkasaysayan at Bahay-Saliksikan sa Kasaysayan, 1992.
Dyornal
Acuña, Arbeen. “Mga Abstrak na Parangal.” Entrada Journal 2:2. ICLS-PUP.
2018.
Acuna, Tilde at Janine Dimaranan. “Apat na Tula[k].” hal dyornal. http://
hal-dyornal.com/4/04_acunadimaranan_apatnatula.htm. Inakses 11
Setyembre 2018.
Campoamor II, Gonzalo A. “Propaganda ng Estado sa Panahon ng Maagang
Pasismo: Tadhana, Impraestruktura, at Rebolusyon sa Unang Dekada
ng Rehimeng Marcos.” Daluyan: Journal ng Wikang Filipino, Tomo XIV,
bilang 2. Quezon City: UP Sentro ng Wikang Filipino. 2007. mp. 143-161.
Datuin, Flaudette May. “Si Toto, si Sebyo at iba pa: Mga Kontradiksyon sa
Diskurso ng Panitikang Underground.” Diliman Review 38-4 (1990):
17-30.
Guillermo, Ramon. “Blood-Brothers: The Communist Party of the Philippines
and the Partai Komunis Indonesia.” Southeast Asian Studies, Vol. 7, No.
1, April 2018: 13-38.
Hernando, Pauline Mari. “Ang Panulaan ni Ma. Lorena Barros.” Philippine
Humanities Review, Vol. 15(2), 2013.
Ilagan, Bonifacio. Crossing Borders: Philippine Activist Theater and Martial
Law. Kritika Kultura 14 (2010): 111-119.
Kimuell-Gabriel, Nancy. “Ang Kababaihan ng Tundo sa Ilalim ng Batas
Militar.” Scientia Publications, June 2013.
Maceda, Teresita G. “Problematizing the popular: the dynamic of Pinoy
pop(ular) music and popular protest music.” Intercultural Asia
Studies, 8:30, 390- 413.
495
 Mananzan, Sr Mary Jane. “Church-state Relationships During Martial Law
in the Philippines 1972–1986.” Studies in World Christianity. 8.2 (2002):
195-205.
Manzano, Joanne. “Mga Naratibo ng Pakikibaka ng Pakikibaka sa Hacienda
San Antonio at Sta. Isabel ng Ilagan, Isabela Laban sa Korporasyong
ANCA (1980-1983).” Talas Dyornal (2017).
Mongaya, Karlo Mikhail. “Militant Struggles and Anti-Imperialism in Resil
Mojares’s The Freeman Columns during the Early 1970s.” Philippine
Studies: Historical and Ethnographic Viewpoints 67, nos 3-4 (2019):
557-594.
Mongaya, Karlo Mikhail et al. “A Symbol of Anti-Marcos Resistance: The 1971
Diliman Commune in the Philippine’s Global Sixties.” Aguipo Global
South Journal, vol.1 (2022): 19-48.
Reyes, Miguel Paolo. “Producing Ferdinand E. Marcos, the Scholarly Author.”
Philippine Studies: Historical and Ethnographic Viewpoints, Volume 66,
Number 2, June 2018. 173-218.
Tangi, Lucia Palpal-Iatoc. “People’s War, People’s Press: History and
Evolution of Ang Bayan (The People), the News Organ of the
Communist Party of the Philippines.” Plaridel 12, no. 1 (2015): 42–72.
Magasin, Pahayagan, Dyaryo
Acuña, Tilde. “Panawagan sa mga Makabagong Makabayan.” Highchair 24.
2017. http://www.highchair.com.ph/issue_24/24_panawagan.htm
Acuña, Tilde. Apo sa Ika-22 Siglo: Mga Abstrak. 2017.
“Declaration of the Coalition of Writers and Artists for Freedom and
Democracy.”
Escobar, Miguel. “Fighting History on the Wikipedia Battlefield.” Esquire.
17 Agosto 2017, https://www.esquiremag.ph/politics/fighting-
for-history-on-the-wikipedia-battlefield-a00207-20170817-lfrm2.
Inakses 11 Setyembre 2018.
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Guillermo, Ramon. “Walang Pamagat.” High Chair 23, January-June
2017, http://www.highchair.com.ph/issue_23/23_guillermo_
walangpamagat.htm. Inakses 11 Setyembre 2018.
Lacaba, Jose. “Mga Kagila-gilalas na Pakikipagsapalaran ni Juan Dela Cruz.”
Nasa http://upreplib.tripod.com/kagilagilalas.htm
Lamb, Kate. “Wiki Warriors: Activists Fighting to Keep Truth of Brutal Marcos
Regime in Philippines Alive.” The Guardian. 1 Agosto 2017.
Maranan, Luchie. “(Excerpts from) Being Lucia Makabayan.” Northern
Dispatch Weekly, Nobyembre 2016, http://www.nordis.net/2016/11/
excerpts-from-being-lucia-makabayan/. Inakses 11 Setyembre 2018.
Pimentel, Benjamin. “To young Filipinos who never knew Martial Law and
dictatorship.” Inquirer.net, 12 September 2012, http://globalnation.
inquirer.net/49932/to-young-filipinos-who-never-knew-martial-law-
and-dictatorship. Inakses 11 Setyembre 2018.
Olea, Ronalyn V. “Danila Vizmanos: From Right to Left.” Bulatlat.com, 10 May
2008, http://bulatlat.com/main/2008/05/10/danilo-vizmanos-from-
right-to-left/. Inakses 11 Setyembre 2018.
Sandoval, Romulo. “Byahe.” Nasa https://www.bulatlat.com/news/5-2/5-2-
sandoval_poem2.html
496
Vitug, Marites Danguilan at Glenda M. Gloria. “Jabidah and Merdeka: The
inside story.” Rappler.com. Online article, https://www.rappler.com/
newsbreak/24025-jabidah-massacre-merdeka-sabah, inakses 9
Agosto 2019.
Tesis at Disertasyon
Abreu, Lualhati. “Bato ng Masara, Apoy ng Mawab (Talambuhay ni
Godofriedo “Ka Paking” Guimbaolibot bilang Bahagi ng Kasaysayan ng
Kilusang Radikal). M.A. Thesis, University of the Philippines Diliman,
2010.
Ambrosio, Dante. “Militanteng Kilusang Manggagawa sa Kamaynilaan, 1972-
1982: Paghupa, Pag-ahon, Pag-agos.” M.A. Thesis, University of the
Philippines Diliman, 1992.
Arinto, Patricia Brazil.Women and Revolution: Testimonial Narratives by
Women in the Philippine National Democratic Movement. M.A. Thesis,
University of the Philippines Diliman, 1996.
Castillo, Laurence Marvin. “Digmaan Ng Mga Alaala: Ang Tunggalian Ng Mga
Talang-Gunita Hinggil Sa Mga Kampanyang Anti-Impiltrasyon Ng
Kilusang Pambansang Demokratiko.” M.A. Thesis, University of the
Philippines Diliman, 2015.
Concepcion, Mary Grace. 2016. “Writing to Live, Living to Write: The Self in
Philippine Martial Law Autobiographies.” PhD Disertasyon. National
University of Singapore.
Cruz Lucero, Rosario. “Negros Occidental: 1970-1986, The Fall of the Sugar
Industry and the Rise of the People’s Theater.” PhD Dissertation,
University of the Philippines 1990.
Datuin, Flaudette May V. “Ang Diskursong Patriarkal sa Ilang Piling
Naratibong Nakalimbag ng Panitikan ng Kilusang Pambansang-
Demokratiko, 1970-1991.” M.A. Thesis, University of the Philippines
Diliman, 1992.
Doloricon, Leonilo. “Ang Sining Protesta at ang Kilusang Masa: Isang
Istorikong Pagsasalarawan 1983-1988.” M.A. Thesis, University of the
Philippines Diliman, 1994.
Kimuell-Gabriel, Nancy A. “Pook at Pagsasakapangyarihan: Ang Kababaihan
ng Tundo, 1946-2008.” Disertasyong Doktoral sa Philippine Studies, UP
Tricollege Ph.D. Philippine Studies Program, Nov, 2012.
Hernando, Pauline Mari F. “Ang Rebolusyonarya sa Panitikan at Kasaysayan
ng Makabayang Kilusan ng Bagong Kababaihan (MAKIBAKA), 1970-
2016.” Disertasyong Doktoral sa Panitikan ng Pilipinas, Kolehiyo ng
Arte at Literatura, Disyembre 2017.
Javar, Roderick. “Sa Agos ng Ilog Chico: Talambuhay ni Macli-ing Dulag (1928-
1980).” M.A. Thesis, University of the Philippines Diliman, 2006.
Llanes, Ferdinand C. “Sa Indayog ng Kilusang Paggawa: Mga Hugpungan
sa Pagkilos ni Bert Olalia, 1917-1983. M.A. Thesis, University of the
Philippines Diliman, 1992.
Pastor, Ma. Cecilia. “Limang Tagapagtaguyod ng Alternatibong Limbag na
Medya (Alternative Print Media) sa Kilusan ng Pagtutol sa Diktadurya
ni Pangulong Ferdinand E. Marcos (1972-1986). M.A. Thesis, University
of the Philippines Diliman, 1993.
497
 Roque, Rose. “Sineng Bayan: Kasaysayan at Filmography Ng Mga Politikal
Na Kolektibong Pampelikula 1982-2014.” M.A. Thesis, University of the
Philippines Diliman, 2016.
Versola, Jayson Pio Gabriel. “Salidummay ti Dangadang: Music and Ritual as
Mobilizing Forces in the Anti-Cellophil Struggle in Cordillera, Northern
Philippines during the Martial Law Era.” Undergraduate Thesis.
University of the Philippines-Diliman, 2018.
Papel sa Kumperensya
Atienza, Glecy C. “Mga Eksenang Buhay sa Gitna at Gilid ng Bayang Sinawi
(Mga Dula sa Panahon ng Batas Militar).” Nasa Memory, Truth-Telling,
and the Pursuit of Justice: A Conference on the Legacies of the Marcos
Dictatorship, Ateneo de Manila University Office of Research and
Publications, 2001. 203-210.
Guillermo, Alice. “Stages of the Philippines Anti-imperialist Struggle.”
Kumperensyang Anti-Imperyalista sa Sentenaryo ng Digmaang
Pilipino Amerikano. CONTEND, ACT at NCCA, 17 Marso 1999.
Guillermo, Alice. “Isang Dantaon ng Interbensyong Amerikano.”
Kumperensyang Anti-Imperyalista sa Sentenaryo ng Digmaang
Pilipino Amerikano. CONTEND, ACT at NCCA, 17 Marso 1999.
Kimuell-Gabriel, Nancy. “Batas-Militar at Kapangyarihang Bayan: Ang Huling
Tatlong Dekada sa Dantaon 20.” Nasa Seminar in Teaching Philippine
History (Tarlac City: Tarlac State University, UP Departamento ng
Kasaysayan and Commission on Higher Education, April 2-3, 2001.
Lumbera, Bienvenido. “Ang Sentenaryo ng imperyalismong US sa Pilipinas.
Sanhi at Bunga ng Mahabang Pagkaalipin. Panayam na Pambukas.”
Kumperensyang Anti-Imperyalista sa Sentenaryo ng Digmaang
Pilipino Amerikano. CONTEND, ACT at NCCA, 17 Marso 1999.
Maceda, Teresita Gimenez. “Bearing Witness to Martial Law Through Songs.”
Nasa Memory, Truth-Telling, and the Pursuit of Justice: A Conference on
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
the Legacies of the Marcos Dictatorship, Ateneo de Manila University
Office of Research and Publications, 2001. 191-202.
McCoy, Alfred. “Dark Legacy: Human Rights Under the Marcos Regime.”
Nasa Memory, Truth-Telling, and the Pursuit of Justice: A Conference on
the Legacies of the Marcos Dictatorship, Ateneo de Manila University
Office of Research and Publications, 2001. 129–44.
Salazar, Zeus A. “Ang Historiograpiya ng Tadhana,” 193-199; Romeo V. Cruz,
“Ang Paggawa ng Tadhana Mula 1980,” 200-203;
Teodoro, Luis. “Forgetting, or not Knowing: Media and Martial Law.”
Nasa Memory, Truth-Telling, and the Pursuit of Justice: A Conference on
the Legacies of the Marcos Dictatorship, Ateneo de Manila University
Office of Research and Publications, 2001. 231–240. http://www.
luisteodoro.com/forgetting-or-not-knowing-media-and-martial-law/.
Inakses 9 Oktubre 2018.
Virgilio Enriquez, “Ang Hangganan ng Kapantasan: Isang Reaksyon sa
Historiograpiya ng Tadhana,” 204-207; Malayang Talakayan, 208-218.
Nasa Abrera, Ma. Bernadette L. at Denina A. Lapar. Mga Patnugot.
Paksa, Paraan at Pananaw sa Kasaysayan. Ulat ng Unang Pambansang
Kumperensya sa Historiograpiyang Pilipino, UP Faculty Center, Marso
27- April 1, 1989. Lungsod Quezon: UP Departamento ng Kasaysayan, UP
Lipunang Pangkasaysayan at Bahay-Saliksikan sa Kasaysayan, 1992.
498
Komiks
Arre, Arnold. Martial Law Babies: A Graphic Novel. Tala Studios/Nautilus
Comics, 2008.
Gapas Foundation. Gapas Komiks. Unang labas Abril 1984. Para sa mga
magbubukid.
Labor Education and Assistance for Development (LEAD). Breaktime Komiks.
Para sa mga manggagawa.
Molina, Russell, and Kajo Baldisimo. 12:01. Quezon City: Anino Comics, 2016.
Oplan Bayanihan for Beginners. Ilustrasyon ni Renan Ortiz. Philippines:
Karapatan, 2011.
Manuskrito, Polyeto, Ulat, Mimyograp, Atbp.
Boquiren, Rowena Reyes. “Revisionism in History.” Paper Deliverd during the
Forum on Martial
Law. University of the Cordilleras Auditorium, Baguio City, Sept. 21,
2016.
Boquiren, Rowena Reyes. “Pagbalik-tanaw sa FQS—Bakit? Papel
sa Paggunita ng ika-50 Anibersaryo ng FQS.” College of Mass
Communication. UP. Set. 19, 2018.
Civil Liberties Union of the Philippines. The State of the Nation After Three
Years of Martial Law. Rizal, Philippines: September 21, 1975.
The Philippine Press: Under Siege. Manila : National Press Club, 1984.
Websayt
Aswang sa Aklatan. https://handsoffourlibraries.crd.co/. Inakses 12 Agosto
2022.5
Bantayog Digital Library. Bantayog ng Mga Bayani, https://drive.google.com/
drive/folders/1o7hlxHGTfoaydq2hyWNi4RQ2oL2ykdk2?usp=sharing.
Inakses 12 Agosto 2022.6
Gunita: Mga Pahina Mula sa Panahon ng Diktadura.
Project Gunita. https://drive.google.com/drive/
folders/1tXgNKm7LH6EmNHV_2erEpfeLv6Ka0k5v?usp=sharing.
Inakses 12 Agosto 2022.7
Instityut sa Panitikan at Sining ng Sambayanan. IPASA, http://www.
geocities.ws/ipasa_pagkabasa/. Inakses 11 Setyembre 2018.
5 Kalakip dito ang mga libro at publikasyon na tinangkang kumpiskahin ng mga otoridad
mula sa mga aklatan ng mga pampublikong kolehiyo at unibersidad noong taong 2021.
6 Kalakip dito ang mga pahayagan at magasin tulad ng Access, ACT Forum, Ang Tinig ng
Masa, Breakthrough, Church Trends, Commitment, Datos, FFP Bulletin, Ibon Facts & Figures,
Midweek, Moro Kurier, Mr and Ms, Nassa News, Pahatid Kapatid, Philippine Human Righs
Update, Philippine Signs, Philippine Trade Union Report, Pintig ng Bayan, Political Detainees
Update, Signs of the Times, Veritas, We Forum, Who, atbp.
7 Kalakip dito ang mga digitisadong kopya ng mga libro, dokyumentaryo, ligal na
dokumento, pahayagan, magasin, at mga litrato mula sa panahon ng Batas Militar at
hinggil dito.
499
 Karapatan Alliance for the Advancement of People’s Rights. Karapatan,
https://www.karapatan.org/. Inakses 11 Setyembre 2018.
Komisyon ng Karapatang Pantao. Commission on Human Rights, http://
www.chr.gov.ph. Inakses 11 Setyembre 2018.
Philippine Center for Investigative Journalism. PCIJ, 1989-2018, http://pcij.
org/. Inakses 11 Setyembre 2018.
Iba pang Batis Elektroniko
Ambrosio, Dante. “Batas Militar: 1972-1986. Unang Bahagi.” Philippine
History (Internet Archive Wayback Machine), 21 Setyembre
2011, https://web.archive.org/web/20120323100346/http://
philippinehistory.ph/batas-militar-1972-1986-1-2. Inakses 11
Setyembre 2018.
———. “Batas Militar: 1972-1986. Ikalawang Bahagi: Kilusang Anti-
Diktadura.” Philippine History (Internet Archive Wayback Machine),
21 Setyembre 2011, https://web.archive.org/web/20121019020448/
http://philippinehistory.ph/batas-militar-1972-1986-2-2. Inakses 11
Setyembre 2018.
———. “Batas Militar: 1972-1986. Ikatlong Bahagi: Pag-aalsang EDSA.”
Philippine History (Internet Archive Wayback Machine), 18 Setyembre
2012, https://web.archive.org/web/20121103124625/http://
philippinehistory.ph/batas-militar-1972-1986-3-2. Inakses 11
Setyembre 2018.
Avila, Charlie. “Asian Journal: Chronology of the Marcos Plunder.” Bantayog
ng mga Bayani, 25 Oktubre 2015, http://www.bantayog.org/asian-
journal-chronology-of-the-marcos-plunder/. Inakses 11 Setyembre
2018.
———. “Best education comes from the streets, picket lines.” https://
www.gmanetwork.com/news/news/nation/704653/best-education-
comes-from-the-streets-picket-lines-la-vina/story/ Inakses 14
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
Agosto 2019.
Bello, Walden. US sponsored Low Intensity Conflict in the Philippines.
December 1987, Development Report No.2. https://foodfirst.org/
publication/us-sponsored-low-intensity-conflict-in-the-philippines/
Inakses Agosto 18, 2019.
CHR hits at Enrile’s attempt at historical revisionism. Sept. 24, 2018. https://
newsinfo.inquirer.net/1035667/chr-hits-enriles-attempt-at-historical-
revisionism. Inakses Agosto 18, 2019.
Enrile claims about Martial Law revolting, insanely disgusting—lawmakers.
Rappler. Com. https://www.rappler.com/nation/212524-enrile-
claims-about-martial-law-revolting-insanely-disgusting-lawmakers.
Inakses Agosto 18, 2019.
Facebook. Bongbong Marcos. Official Page. https://www.facebook.com/
BongbongMarcos/?ref=br_rs. Inakses 11 Setyembre 2018.
Facebook. Imee Marcos. Official Page. https://www.facebook.
com/ImeeMarcos/?fb_dtsg_ag=Adxko9fx3sn8PtfS_
M23pGRJJJddORJWNwzu20PaK09Csw%3AAdwEaPiu4B9iE_
kJCuH87DUptEopPQ3A-fv0uL-zJUPE2A. Inakses 11 Setyembre 2018.
500
Forbes, Amy. Courageous Women in Media: Marcos and Censorship in
the Philippines. Pacific Journalism Review May 2015 (21) 1: 195-210.
https://www.researchgate.net/publication/286500473_Courageous_
women_in_media_Marcos_and_censorship_in_the_Philippines
Guido, Edson Joseph and Che Delos Reyes. “The Best of Times? Data debunk
Marcos’ economic ‘golden years’.” ABS_CBN Investigative and Research
Group. https://news.abs-cbn.com/business/09/21/17/the-best-of-
times-data-debunk-marcoss-economic-golden-years
Historical Revisionism. https://opinion.inquirer.net/54599/historical-
revisionism
Historical revisionism-Updates. Rappler.com. https://www.rappler.com/
previous-articles?filterMeta=historical%20revisionism
IBON Foundation. “Anyare? Economic decline since Marcos.” Ibon, Mayo 2016,
http://ibon.org/2016/05/anyare-economic-decline-since-marcos/.
Inakses 11 Setyembre 2018.
——— . “Marcos debt equivalent to 4x 1986 PH budget.” Ibon, Nobyembre
2016, http://ibon.org/2016/11/marcos-debt-equivalent-to-4x-1986-
ph-budget/. Inakses 11 Setyembre 2018.
Macaraeg, Pauline. How did the declaration of Martial Law in 1972 affect
the economy?” https://www.entrepreneur.com.ph/news-and-events/
how-did-the-declaration-of-martial-law-in-1972-impact-the-
economy-a1673-20170921. Sept. 21, 2017.
Maranan, Ed. “Against the Dying of the Light: The Filipino Writer and
Martial Law.” Our Own Voice, 2007, http://www.oovrag.com/essays/
essay2007b-1.shtml. Inakses 11 Setyembre 2018.
Martial Law and its Aftermath. Philippine Economy. http://countrystudies.
us/philippines/57.htm
Pilipinas. “List Of Massacres Under Ferdinand Marcos.” Pilipinas.org, 2018,
http://pilipinas.org/list-of-massacres-under-ferdinand-marcos/.
Inakses 9 Oktubre 2018.
No Historical revisionism of Martial Law—Imee. https://www.philstar.com/
headlines/2018/12/14/1876944/no-historical-revisionism-marcos-
regime-imee. Inakses Agosto 18, 2019.
Philippine Commission on Women. Towards our Own Image; An alternative
Philippine Report on Women and Media. 1986. https://pcw.gov.ph/
publication/towards-our-own-image-alternative-philippine-report-
women-and-media
Psywar in the Philippines/ Aswang of the CIA. https://www.aswangproject.
com/psywar-in-the-philippines-aswang-of-the-cia/ Inakses Agosto
18, 2019.
Public urged to reject Enrile, Marcos Historical revisionism. ABS-CBN News.
Sept 24, 2018. https://news.abs-cbn.com/news/09/24/18/public-
urged-to-reject-enrile-marcos-historical-revisionism. Inakses Agosto
18, 2019.
Quintos-De Jesus, Melinda. Women in Media. https://cmfr-phil.org/
inmediasres/melinda-de-jesus/women-in-media/. July 3, 2012.
Sandoval, Romulo. “Tumatayog, Lumalawak ang mga Bilding at Resort.”
Nasa Against the Dying of the Light: The Filipino Writer and Martial Law
ni Ed Maranan. September 2007. Inakses mula sa http://www.oovrag.
com/essays/essay2007b-1.shtml. Inakses 11 Setyembre 2018.
501
 Santiago, Lilia Quindoza. “Rendering the Nation: The Uses of Poetry in
Building the Modern Filipino Nation, 1966 – 1986.” Last Quarter
Storm. https://lastquarterstorm.wordpress.com/2014/09/22/
renderingthenation/ Inakses 13 Setyembre 2018.
Simbulan, Roland G. “Never Again to Tyranny and Martial Law.” YONIP,
September 2008, http://www.yonip.com/never-again-to-tyranny-
and-martial-law-by-professor-roland-g-simbulan/. Inakses 11
Setyembre 2018.
Taguiwalo, Judy. “Note on the 1971 Diliman Commune.” Diliman Diary, 24
Pebrero 2011. https://diliman-diary.blogspot.com/2011/02/notes-on-
1971-diliman-commune.html. Inakses 11 Setyembre 2018.
Tarr, Peter. Philippine Vigilantes Reflect US Strategy for Low Intensity
Conflict. Los Angeles Times. Oct. 11, 1987. https://www.latimes.com/
archives/la-xpm-1987-10-11-op-13193-story.html
Teodoro, Luis. “The Ignorance that Kills.” https://www.luisteodoro.com/tag/
extrajudicial-killings/ Inakses 16 Agosto 2019.
Top Universities come out against revision of history, honr matial law
victims. Business World. Sept. 21, 2018. Inakses Agosto 18, 2019.
https://www.bworldonline.com/top-universities-come-out-against-
revision-of-history-honor-victims-of-martial-law/
Umali, Justin. “The Human Cost of Oplan Kapanatagan in Quezon.” Agosto
10, 2019. https://www.bulatlat.com/2019/08/10/the-human-cost-of-
oplan-kapanatagan-in-quezon/ Inakses 16 Agosto 2019.
Verzola, Roberto. “Millennials: rendering judgment on Martial Law,
choosing advocacies.” YONIP, 3 November 2017, http://www.yonip.
com/millennials-rendering-judgment-on-martial-law-choosing-
advocacies-by-roberto-verzola/. Inakses 11 Setyembre 2018.
Dokumentaryo
A Glimpse of Martial Law Rule in Documentary Batas Militar. ABS-CBN. Feb
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
25, 2016. Tingnan din ang ANC Feb 25, 2016.
Alcazaren, Mike, Jon Red, Jeannette Ifurung, at Carol Garcia. Batas Militar.
Foundation for Worldwide People Power, 1997. Youtube, https://www.
youtube.com/watch?v=4VsyDC9gTQE. Inakses 11 Setyembre 2018.
“Batas Militar”(1997). A Production of Eggie Apostol Foundation. Nasa
Youtube. Vimeo.com/314920652
Bongbong Marcos. Enrile: A Witness to History. Youtube, 20 Setyembre 2018,
https://www.youtube.com/watch?v=DHbtQ6tobHk&feature=youtu.
be&app=desktop. Inakses 24 Setyembre 2018.
CARMMA (Campaign Against the Return of the Marcoses).
“Millennials for Martial Law.” Facebook, 3 May 2016,
https://www.facebook.com/CARMMAPH/videos/
vb.1521509828149238/1554114678222086/?type=2&theater. Inakses
9 Oktubre 2018.
CNN Philippines. Profiles: Protest Music. Youtube, 20 Setyembre 2018,
https://www.youtube.com/watch?v=vNJnx7sp5gQ&feature=youtu.
be&app=desktop. Inakses 24 Setyembre 2018.
Filipino Patriotism. EDSA Revolution the Untold Story. Youtube, 2016, https://
www.youtube.com/watch?v=0-hxVllWVGg. Inakses 11 Setyembre
2018.
502
Foundation for Worldwide People Power. Batas Militar in the Philippines.
Pasig City: Foundation for Worldwide People Power,
1998.
GMA Public Affairs. Alaala – A Martial Law Special. Youtube, 23 Setyembre
2017, https://www.youtube.com/watch?v=ULUgKp7EbYg. Inakses 11
Setyembre 2018.
Inquirer.net. “Edsa 20 ‘Isang Larawan’—An Inquirer documentary.” Youtube,
2016, https://www.youtube.com/watch?v=UdcuiX0ytPo. Inakses
11 Setyembre 2018.
———. “EDSA 30—Inquirer Documentary Special.” Youtube, 2016, https://
www.youtube.com/watch?v=eMOk2DK8TGA. Inakses 11 Setyembre
2018.
ML Chronicles Project. Youtube, 22 February 2016, https://www.youtube.
com/channel/UC2jJs0bFO3QGbiQZXYeGVhQ. Inakses 11 Setyembre
2018.
News5Everywhere. “Martial Law Myths Busted.” Youtube, 2017, https://
www.youtube.com/watch?v=LUfeatNvseI. Inakses 11 Setyembre 2018.
———. People Power @ 30. Youtube, 2017, https://www.youtube.com/
watch?v=ude3JYp-k8w. Inakses 11 Setyembre 2018.
Nolasco, Butch. “Lakas Sambayanan: People Power.” Foundation for
Worldwide People Power. Youtube, 2002, https://www.youtube.com/
watch?v=FsRIUkO1UbQ&t=36s. Inakses 11 Setyembre 2018.
PinoyMonkeyPride. Youtube, 1 April 2011, https://www.youtube.com/user/
PinoyMonkeyPride. Inakses 11 Setyembre 2018.
Takot sila sa Galit ng Sambayanang Pilipino-Biktima ng Batas Militar. Efentel
filipino No. 21, 2016.
Karnow, Stanley. In Our Image: US and the Philippines. Episode 2: Showcase
of Democracy. Youtube, 1989, https://www.youtube.com/watch?v=6-
ZZIBzFALE&index=6&list=PL_KsX1f0Qm3B5OjrIwp02Ryg9LUH41Cdz.
Inakses 11 Setyembre 2018.
———. In Our Image: US and the Philippines. Episode
3: People Power. Youtube, 1989, https://www.
youtube.com/watch?v=zUMm1iXZyUs&list=PL_
KsX1f0Qm3B5OjrIwp02Ryg9LUH41Cdz&index=9. Inakses 11
Setyembre 2018.
TV Patrol. Kwento ng Ipinanganak at Lumaki sa Kulungan noong Batas
Militar. ABS-CBN. Dec. 2, 2016.
Pelikula
Aquino-Kashiwahara, Lupita. Minsa’y Isang Gamu-Gamo. 1976.
Baruelo, Roger. Ang Mamatay Nang Dahil Sa Iyo. 1996.
Bernal, Ishmael. Manila by Night. 1980.
Brocka, Lino. Maynila sa mga Kuko ng Liwanag. 1975. Youtube, https://www.
youtube.com/watch?v=bpmO3m1ggXQ. Inakses 11 Setyembre 2018.
Brocka, Lino. Orapronobis. 1989. https://archive.org/details/Ora_Pro_Nobis.
Inakses 11 Setyembre 2018.
Brocka, Lino. Tinimbang ka Ngunit Kulang. 1974.
Dalena, Kiri at Sari Dalena. The Guerrilla is a Poet. 2013.
Dalena, Sari. Ka Oryang. 2011.
503
 Dalena, Sari at Keith Sicat. The History of the Underground. Dokumentaryo.
2017.
De Leon, Mike. Batch ’81. 1982. Youtube, https://www.youtube.com/
watch?v=jjM_hVwrSH0. Inakses 11 Setyembre 2018.
De Leon, Mike. Sister Stella L. 1984.
Diaz, Lav. Mula sa Kung Ano ang Noon. 2014.
Gallaga, Peque. Oro Plata Mata. 1982.
Kashiwahara, Lupita Aquino. Minsa’y Isang Gamu-gamo. 1976.
Lana, Jun. Anino sa Likod ng Buwan. 2016.
Lana, Jun. Barber’s Tales. 2013.
Lapid, Jess. Batas Militar. 2006. Youtube, https://www.youtube.com/
watch?v=daJMWCaa1HM. Inakses 11 Setyembre 2018.
Lamangan, Joel. Mila. 2001.
Mangansakan, Teng. Forbidden Memory. 2016.
Markowitz, Robert. A Dangerous Life. 1988.
Nagahama, Tadao, dir. Voltes V TV Series. Tohokushinsha Film, 1976
Roño, Chito. Dekada ’70. 2002.
Sandoval, Vincent. Aparisyon. 2012.
Tahimik Kidlat. Mababangong Bangungot (Perfumed Nightmare). 1977.
Sound Recording
Artista at Manunulat Para sa Sambayanan-Timog Katagalugan. Dakilang
Hamon. Cassette tape ng mga kanta, 1996.
Ayala, Joey. Panganay ng Umaga. Cassette tape ng mga kanta, 1982, http://
pinoyalbums.com/19612/joey-ayala-panganay-ng-umaga/. Inakses
11 Setyembre 2018.
Ayala, Joey. “Wala nang tao sa Santa Filomena.” Nasa https://genius.com/
Joey-ayala-wala-nang-tao-sa-santa-filomena-lyrics
Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar
———. Magkabilaan. Cassette tape ng mga kanta, 1991, http://
pinoyalbums.com/114574/joey-ayala-magkabilaan/. Inakses 11
Setyembre 2018.
BLKD. Gatilyo. CD / Streaming, Uprising Records, 2015. https://imblkd.
bandcamp.com/releases
Buklod. Buhay at Bukid. Cassette tape ng mga kanta, Dyna Records, 1990.
http://pinoyalbums.com/29895/buklod-kanlungan-mga-piling-
kanta-ng-buklod/. Inakses 11 Setyembre 2018.
Calix. Featuring BLKD. “‘Di Matitinag.” CD / Streaming, The Lesser of Your
Greater Friends. NoFace Records, 2017. https://calixghettopriest.
bandcamp.com/track/di-matitinag-feat-blkd
Dicta License. Paghilom. CD. Warner Music Philippines. 2005.
Einstein Chakras. First Plenum in the Kingdom of Necessity. CounterFlow
Records. 2006.
Eraserheads. “Yoko.” Cutterpillow. BMG Records. 1995.
Granada, Gary. Lean, A Filipino Musical. 1996.
———. Pagsamba at Pakikibaka. 1988.
504
Gintong Silahis/Samahang Demokratiko ng Kabataan. Bangon, Isang
kalipunan ng mga rebolusyonaryong awitin. Ikalawang Edisyon.
Cassette tape ng mga kanta, Hunyo 1971.
Inang Laya. Inang Laya. Cassette tape ng mga kanta, 1986, Dypro Records,
http://pinoyalbums.com/39060/inang-laya-best-of-inang-laya/.
Inakses 11 Setyembre 2018.
Instityut sa Panitikan at Sining ng Sambayanan. Pag-ibig sa Tinubuang Lupa,
Mga Kanta ng Rebolusyong Pilipino. Dalawang cassette tape ng mga
kanta, 1995.
Junior Kilat. “Ako si M16.” party pipol ur on dub tv. Cebu City. 2005.
Northern Luzon Education Media Program. Dana ti Biag. Cassette tape ng
draming panradyo, 1991.
Patatag. Nagbabagang Lupa. Cassette tape ng mga kanta, Forum for
Rural Concerns, 1986, http://pinoyalbums.com/115248/patatag-
nagbabagang-lupa/. Inakses 11 Setyembre 2018.
Pan. Parnaso ng Payaso. 2002.
Panrehiyong Istap sa Propaganda at Kultura, Bikol. Martsa kan Bikolandia.
Cassette tape ng mga kanta, 1998.
Santiago, Jess. Puso at Isip. CD. Himigbayan Productions. 2008.
The Jerks. The Jerks Live. Cassette tape ng mga kanta, Backdoor Records,
1994, http://pinoyalbums.com/67132/the-jerks-live-2/. Inakses 11
Setyembre 2018.
The Wuds. A.R.M.S.T.A.L.K. Casette tape ng mga kanta. Twisted Red Cross.
1985.
———. Oplan Kahon. Casette tape ng mga kanta. 1995.
———. At Nakalimutan ang Diyos. Casette tape ng mga kanta, Akasya
Records. 1995.
Yano. Yano. BMG Records. 1998.
Ligal at Pampublikong Dokumento
Declaration of the Coalition of Writers and Artists for Freedom and
Democracy. 1986.
Memorandum Order No. 32, s. 2018. Reinforcing the Guidelines for the Armed
Forces of the Philippines and the Philippine National Police in the
Implementation of Measures to Supress and Prevent Lawless Violence.
https://www.officialgazette.gov.ph/downloads/2018/11nov/20181122-
MO-32-RRD.pdf. Inakses 16 Agosto 2019.
Proclamation No. 1017, s.2006. Proclamation Declaring a State of
National Emergency. The PCIJ Blog, 24 Pebrero 2006, http://pcij.
org/blog/2006/02/24/text-of-proclamation-no-1017. Inakses 11
Setyembre 2018.
Proclamation No. 1081. Proclaiming a State of Martial Law in the Philippines.
Manila, 21 September 1972, https://www.lawphil.net/executive/proc/
procXXX/proc_1081_1972.html. Inakses 11 Setyembre 2018.
Proclamation no. 216, s. 2017. Declaring a State of Martial Law and
Suspending the Privilege of the Writ of Habeas Corpus in the Whole
of Mindanao. Signed 23 May 2017. Nasa Official Gazette of the
Republic of the Philippines, http://www.officialgazette.gov.ph/
downloads/2017/05may/20170523-PROC-216-RRD.pdf.
505
 Encyclopedia

CCP Encyclopedia of Phil. Art. 2nd edition. Historical Essays on the arts of the
Fourth Republic (1972-1986).

Gawaing Panlarangan

Bantayog ng Mga Bayani (Quezon Avenue)

Museum of Courage and Resistance (Task Force Detainees) http://tfdp.net/
Museum of Valor and Courage Philippines Press, 2009.
Philippine Radical Papers. Filipiniana Special Collections. University Main
Library. University of the Philippines Diliman. Quezon City.8

Wika, Panitikan, at Kultura sa Ilalim ng Batas Militar

8 Kalakip dito ang mga polyeto, dokumento, at artikulo tungkol sa mga atrosidad ng
diktadurang Marcos sa Bataan, Cotabato, Eastern Samar, Mindanao, at Tarlac, mga
protesta sa dekada sitenta at otsenta, mga pahayagan ng kilusang komunista, mga
grupo ng simbahan, at iba pang sector na lumaban sa diktadura atbp.

506