ODMOWA PEŁNIENIA SŁUŻBY WOJSKOWEJ W ORZECZNICTWIE SĄDÓW I in 23

News!!!
A One-Liner Propagator: NEMO·ME·IMPUNE·LACESSIT·

„Albowiem nic możemy uczynić przeciw Prawdzie, albowiem dla Prawdy"
1
Podstrona na rzecz prawa do odmowy przymusowej służby wojskowej
WYROK W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 kwietnia 1991r.

Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie - Ośrodek Zamiejscowy we
Wrocławiu w składzie następującym:
Przewodniczący Sędzia NSA: .................

Sędziowie NSA:...........
po rozpoznaniu w dniu 17 kwietnia 1991 r.

przy udziale prokuratora Prokuratury Wojewódzkiej we Wrocławiu
sprawy ze skargi na orzeczenie Wojewódzkiej Komisji Poborowej we Wrocławiu

z dnia 12 listopada 1990 r. Nr SO-VI-6312/392/90
w przedmiocie odmowy skierowania do odbywania służby zastępczej
Uchyla zaskarżoną decyzję.
Zasądza od Wojewody Wrocławskiego na rzecz skarżącego kwotę 308.500 zł

(trzysta osiem tysięcy pięćset zł) tytułem zwrotu kosztów postępowania przed
Naczelnym Sądem Administracyjnym.
Sygn. akt S.A./Wr/177/91
Uzasadnienie
Orzeczeniem z dnia 12 listopada 1990r. Nr SO-VI-6312/392/90 Wojewódzka
Komisja Poborowa we Wrocławiu utrzymała w mocy orzeczenie Rejonowej
Komisji Poborowej Wrocław-Fabryczna z dnia 9 października 1990r. Nr
S.A.-VI-6312/212/90, w której na podstawie art.. 198 ust. 1 ustawy z dnia 21
listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony (Dz. U. Nr 30 z 1988 r. poz.
207) odmówiono wnioskowi skarżącego skierowania do służby zastępczej.
Skarżący w swoim podaniu oświadczył, że jest sympatykiem ruchu Wolność i

Pokój, nie chce mieć nic wspólnego z organizacjami, których działalność może
polegać na zabijaniu ludzi i agresji, sprzeciwia się porządkowi, w którym człowiek
może wydawać rozkazy zabijania innemu człowiekowi, nie jest natomiast
przeciwnikiem służby wojskowej zawodowej lub ochotniczej, pełnionej z woli
News!!! A One-Liner Propagator: NEMO·ME·IMPUNE·LACESSIT·
2
zainteresowanego, a skierowanie go do służby zastępczej przyniesie więcej
pożytku społecznego niż odbywanie służby wojskowej.
W odwołaniu i skardze do Naczelnego Sądu Administracyjnego podkreślił w
szczególności, że stosunek podporządkowania żołnierza w służbie wojskowej
przełożonym sprzeczny jest z jego rozumieniem indywidualizmu, które powinno
być uszanowane, a nadto zakwestionował formalny tryb działania komisji
poborowych. Zdaniem skarżącego członkowie tych komisji nie rozpatrywali
wnikliwie jego sprawy, część z nich nie wysłuchiwała z uwagą udzielanych przez
niego odpowiedzi na zadane pytanie bądź wręcz wychodziła z sali w toku
składania wyjaśnień. W wyniku tego doręczone mu orzeczenie podpisane zostało
tylko przez jednego członka komisji, podczas gdy w innych przypadkach na
orzeczeniach tych umieszczone były podpisy wszystkich sześciu członków
Komisji. Zdaniem organów wojskowych skarżący nie wykazał ugruntowanych
zasad moralnych powodujących konflikt jego sumienia w przypadku powołania
do odbycia służby wojskowej, a prawdopodobny fakt chwilowego wyjścia jednego
z członków komisji poborowej podczas obrad mógł uzasadniony koniecznością
załatwienia spraw służbowych, zwłaszcza, że w składzie komisji są również
pracownicy Urzędu Wojewódzkiego.
Natomiast zgodnie z §28 pkt. 2 i 4 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych

i Obrony Narodowej z dnia 12 września 1979r. w sprawie przygotowania i
przeprowadzenia poboru (Dz. U. Nr 21 poz. 128, zm. 1989r. Nr 30 poz. 214 i z 1991r.
Nr 11 poz. 43) orzeczenie Komisji Poborowej podpisuje wyłącznie jej
przewodniczący.
Naczelny Sąd Administracyjny zważył, co następuje:
Zgodnie z art.198 ust.1 ustawy z dnia 21 listopada 1967r. o powszechnym

obowiązku obrony (Dz. U. Nr 30) poborowi przeznaczeni do zasadniczej służby
wojskowej, zasadniczej służby w obronie cywilnej lub długotrwałego
przeszkolenia wojskowego, którzy nie korzystają z odroczenia służby cywilnej,
mogą ze względu na przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne
występować do rejonowej komisji poborowej z pisemnymi wnioskami o
skierowanie ich do odbycia służby zastępczej.
Sformułowanie tego przepisu budzi istotne wątpliwości dotyczące tak charakteru
jak również skuteczności takiego wniosku poborowego, a w szczególności
zakresu jego rozpoznania przez komisje poborowe.
W szczególności rozważenia wymaga pytanie, czy rozpoznanie i ewentualne

uwzględnienie wniosku poborowego o skierowanie do odbycia służby zastępczej
mieści się wyłącznie w sferze uznania komisji poborowych i w zależności od
odpowiedzi na to pytanie, w jakim zakresie orzeczenia komisji poborowych w
tych sprawach podlegają kontroli sądu administracyjnego.
3
Opierając się na brzmieniu art.198 ust.1 ustawy o powszechnym obowiązku
obrony należy podnieść, że przekonania religijne i wyznawane zasady moralne
stanowią niewątpliwie korelaty wolności wyznania i wolności sumienia
podniesionych w art.82 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej do rzędu prawa
obywatelskiego. W konsekwencji tego niepodobna zgodzić się z poglądem, by
skierowanie poborowego do odbycia służby zastępczej uzależnione było od
uznania komisji poborowej. Za takim wnioskiem przemawia zbieżność
znaczeniowa "przekonań religijnych" i "wyznania" oraz "zasad moralnych" i
"sumienia".
Powszechny obowiązek obrony należy do jednego z podstawowych obowiązków

obywatelskich i wynika z art.92 Konstytucji RP.
Według art.4 ust.2 ustawy o powszechnym obowiązku obrony obowiązek ten
realizowany jest przez odbywanie przysposobienia wojskowego, pełnienie służby
wojskowej, służby w obronie cywilnej, odbywanie przysposobienia i szkolenia
obronnego, uczestniczenie w samoobronie ludności, pełnienie służby w
jednostkach zmilitaryzowanych, wykonywanie świadczeń na rzecz obrony oraz
odbywanie służby zastępczej - na zasadzie i w zakresie określonym w ustawie.
W sytuacji, gdy według art.4 ust.2 ustawy o powszechnym obowiązku obrony
odbywanie służby zastępczej stanowi jedną z form wykonywania tego obowiązku,
to:
Służby tej i skierowania do tej służby nie można uznawać jako przeciwieństwa lub
wyjątku od pełnienia służby wojskowej oraz
Kierowanie poborowych do odbycia służby wojskowej lub służby zastępczej winno

następować z uwzględnieniem interesu społecznego i słusznego interesu
obywateli (art.7 kpa), a
Słuszny interes obywatela - poborowego, ubiegającego się o skierowanie do

odbycia służby zastępczej winien być oceniony przede wszystkim na podstawie
przesłanek określonych w art.198 ust.1 tej ustawy, tj. przekonań religijnych i
wyznawanych zasad moralnych.
Ocena żądań poborowego nie jest zatem uzależniona od komisji poborowej i

winna być dokonywana w sposób zindywidualizowany, a nadto powinna być
wyczerpująco i szczegółowo umotywowana (i in. "Komentarz KPA" Wyd. 1989r.
str.207 uwaga 13 i wskazane tam orzecznictwo NSA).
Przepisy art.198 ust.1 i 199 ust.2 powołanej ustawy o powszechnym obowiązku
obrony nie stwarzają również podstaw do przyjęcia, że na poborowym ciąży
obowiązek udowodnienia, uprawdopodobnienia czy też wykazania, że odbywanie
przez niego służby wojskowej pozostaje w oczywistej sprzeczności z jego
4
poglądami religijnymi czy też wyznawanymi zasadami moralnymi i budzi
rzeczywisty konflikt jego sumienia.
Z przepisów tych wynika jedynie, że wniosek poborowego o skierowanie do

służby zastępczej winien być sporządzony na piśmie i wymaga uzasadnienia.
Opierając się wyłącznie na gramatycznym brzmieniu przepisów art.190 ust.1 i 199
ust.1 ustawy o powszechnym obowiązku obrony można by wnosić, że określają
one jedynie dodatkowe formalne przesłanki, jakim odpowiadać powinno podanie
o skierowanie do służby zastępczej, a mianowicie forma pisemna podania i
wymóg jego uzasadnienia. Zważywszy jednak, że podstawą żądania o skierowanie
do służby zastępczej są przekonania religijne i wyznawane zasady moralne, które
kształtowane są w indywidualnej świadomości człowieka i wynikają z
wewnętrznych imperatywów jego postępowania, warunek uzasadnienia na piśmie
wniosku o skierowanie do służby zastępczej należy rozumieć w ten sposób, że
poborowy winien określić w nim przekonania religijne, które wyznaje, a w
odniesieniu do zasad moralnych, wskazać skonkretyzowane normy moralne,
które stanowią podstawę konfliktu sumienia w pełnieniu służby wojskowej.
Uzasadnienie przekonań religijnych może nastąpić przez wskazanie

przynależności do określonego kościoła lub zborowości religijnej, które
zabraniają swoim wyznawcom używania lub posługiwania się bronią albo
zakazują bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych wojska.
Natomiast wskazanie zasad moralnych nie może ograniczać się do ogólnikowego

odwołania się do "dążeń moralnych" (Fuller: Moralność prawa, Wyd.1978 r.) czy
"naczelnej zasady moralnej" (Znamierowski: "Rozważania wstępne do nauki o
moralności i prawie", Wyd.1967 r.), sprowadzającej się do twierdzenia, że
człowiek nie powinien czynić krzywdy innemu człowiekowi. Wyznanie zasad
moralnych winno polegać na wskazaniu szczegółowej normy moralnej w formie
nakazu czy zakazu określonego zachowania się człowieka, a odnoszącej się
również do powinności żołnierza w służbie wojskowej.
Powyższe nie oznacza jednak, by na poborowych spoczywał ciężar wykazania

prawdziwości swoich przekonań i zasad względnie przekonania organów
rozpoznających jego sprawę o tym, że przekonania religijne czy wyznawane
zasady moralne, na które się powołuje stanowią rzeczywistą i utrwaloną postawę
jego poglądów.
Przepisy art.198 ust.1 i art.199 ust.1 ustawy o powszechnym obowiązku obrony nie
wyłączają bowiem ogólnej zasady działania z urzędu z art.7 kpa i nie zwalniają
organów administracji wojskowej od obowiązku dokładnego i wyczerpującego
wyjaśnienia stanu faktycznego sprawy, a w szczególności wyjaśnienia, czy
przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne poborowego są rzeczywiste
5
i czy mogą one budzić konflikt w jego sumieniu wobec odbywania służby
wojskowej.
Skoro zaś obowiązek wyjaśnienia całokształtu stanu faktycznego sprawy ciąży na

organach administracji wojskowej, to wydawane przez nie rozstrzygnięcia
wymagają szczegółowego uzasadnienia prawnego i faktycznego. Obowiązek ten
wynika zresztą również z art.11 oraz art.107 i §3 kpa.
Ogólnikowe i zwięzłe uzasadnienie, sprowadzające się do stwierdzenia, że

poborowy nie wykazał ugruntowanych zasad moralnych bądź rzeczywistego
konfliktu sumienia, utrudniających mu odbycie służby wojskowej nie spełniają
warunków uzasadnienia decyzji, przewidzianych w art.107 §3 kpa i
uniemożliwiają Naczelnemu Sądowi Administracyjnemu kontrolę prawidłowości
zaskarżonego orzeczenia.
Postępowanie przed Rejonową Komisją Poborową Wrocław-Fabryczna i przed

Wojewódzką Komisją Poborową we Wrocławiu nie odpowiada wymaganym przez
kodeks postępowania administracyjnego przesłankom rozpoznania sprawy.
Można zgodzić się z ustaleniem, że nie wszystkie poglądy skarżącego,
przedstawione przez niego we wniosku o skierowanie do służby zastępczej
uzasadniając uwzględnienie takiego żądania. W szczególności sama sympatia czy
też nawet przynależność do ruchu "Wolność i pokój", postawa niezależności
skarżącego wobec przełożonych, jego przekonanie o nieznacznym pożytku
społecznym z powołania go do odbycia przez niego służby wojskowej nie są
przekonaniami religijnymi ani zasadami moralnymi, które uzasadniają według
art.198 ust.1 ustawy o powszechnym obowiązku obrony skierowanie poborowego
do służby zastępczej.
Normami moralnymi, które mogą rodzić konflikt sumienia wobec pełnienia

służby wojskowej są natomiast takie normy moralne jak zakaz zabijania, zakaz
agresji, a zwłaszcza spełniania ewentualnie wydanych rozkazów w tym zakresie,
na co skarżący wyraźnie się powołuje.
Nie można przy tym zarzucić komisjom poborowym, że nie podjęły niezbędnych
czynności procesowych dla wyjaśnienia prawdziwości i zasadności żądań
skarżącego. Rozpatrzenie sprawy na posiedzeniach komisji z udziałem
skarżącego i umożliwienie mu ustnego uzupełnienia motywów uzasadniających
żądanie skierowania go do służby zastępczej odpowiada warunkom rozprawy a
art.89 §1 i §2 kpa, gdyż niewątpliwie służyło przyspieszeniu i uproszczeniu
postępowania wyjaśniającego.
Brak protokołów z tego posiedzenia, co stanowi niewątpliwie uchybienie art.67
§2 pkt.4 kpa nie pozwala natomiast ocenić, czy przebieg rozprawy odpowiadał
6
warunkom określonym w przepisach kodeksu postępowania administracyjnego o
rozprawie, a w szczególności art.95 kpa.
Powyższy brak protokołów z posiedzenia komisji poborowej uniemożliwia
również Naczelnemu Sądowi Administracyjnemu kontrolę, czy posiedzenie
komisji względnie część tego posiedzenia odbyła się w niepełnym jej składzie i
czy miało to lub mogło mieć wpływ na wynik sprawy.
Nie można jednakże przede wszystkim stwierdzić, co było przedmiotem
wyjaśnienia na posiedzeniu komisji, jakie pytania zadano skarżącemu, w jaki
sposób skarżący uzupełnił swoje poglądy i jak uzasadniał te poglądy.
Uchylenia te uniemożliwiają w szczególności ocenę czy komisje w sposób
wyczerpujący zebrały i rozpatrzyły całokształt okoliczności wymagających
wyjaśnienia, zgodnie z art.7 i 77 §1 kpa.
Postępowanie wyjaśniające w sprawie o skierowanie do służby zastępczej jest
niewątpliwie utrudnione. W sytuacji, gdy przesłankami decyzji w takiej sprawie są
przekonania religijne i wyznawane zasady moralne, a więc poglądy
ukształtowane w psychice człowieka, uzasadnienie decyzji opierać się będzie z
istoty również na ocenach wynikających w dużej mierze z przekonań
wewnętrznych członków komisji poborowych. Przekonania te nie mogą być
jednak subiektywne i dla umożliwienia tak organowi II instancji jak również
sądowi administracyjnemu kontroli motywów rozstrzygnięcia niezbędne jest ich
wyczerpujące uzasadnienie.
Nie można wykluczyć, że w sytuacjach szczególnie wątpliwych może powstać
potrzeba wyjaśnienia sprawy przy pomocy dowodu z biegłego psychologa i
wówczas dowód taki winien być dopuszczony i przeprowadzony.
Ze względu na powyższe uchybienia w postępowaniu zaskarżona decyzję należało
uchylić na zasadzie art.207 §2 pkt.3 kpa.
Orzeczenie o kosztach oparte jest na art.208 kpa.
Link źródłowy:
AURORA
https://web.archive.org/web/20160304141146/http://nowaaurora.republika.pl/wy
roknsa.htm
Transkrypt:
Krzysztof Gołyński Marek P. Wędrychowski ODMOWA PEŁNIENIA SŁUŻBY
WOJSKOWEJ W ORZECZNICTWIE SĄDÓW Warszawa 1996 Wydawnictwo EXIT
ISBN 83-86104-78-3
7
CZĘŚĆ I SŁUŻBA ZASTĘPCZA W ORZECZNICTWIE NACZELNEGO SĄDU

ADMINISTRACYJNEGO
Krzysztof GOŁYŃSKI KOMENTARZ DO PRZEPISÓW USTAWY O POWSZECHNYM

OBOWIĄZKU OBRONY RP REGULUJĄCYCH PROBLEMATYKĘ SŁUŻBY ZASTĘPCZEJ
Art. 189.
1. Poborowi przeznaczeni do zasadniczej służby wojskowej, zasadniczej służby w

obronie cywilnej lub przeszkolenia wojskowego, którzy nie korzystają z
odroczenia służby wojskowej, mogą, ze względu na przekonania religijne albo
wyznawane zasady moralne, występować do rejonowej komisji poborowej z
pisemnymi wnioskami o skierowanie ich do odbycia służby zastępczej. Przepisy
ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP powoływane są według numeracji
tekstu jednolitego z 1992 r. Ustawa z dnia 31 listopada 1967 r. o powszechnym
obowiązku obrony Rzeczpospolitej Polskiej (Dz.U. z 1992 r. Nr 4, poz. 16 z późn.
zm.). Materialnoprawnymi przesłankami skierowania do służby zastępczej są
według ustawy przekonania religijne oraz wyznawane zasady moralne. Ustawa
nie precyzuje tych dwóch terminów, nie wskazuje również, jakiego rodzaju
przekonania czy zasady stanowią wystarczający warunek otrzymania skierowania
do służby zastępczej. Brak wyraźnych wskazówek interpretacyjnych w ustawie
skłonił NSA z jednej strony do poszukiwań systemowych; z drugiej zaś do
odwołania się do jedynej powszechnie dostępnej publikacji prawniczej na temat
służby zastępczej, jaka ukazała się przed 1991 r. (L. Kański, Z. Kędzia: Prawo
poborowych do służby zastępczej, PiP nr 7/88, s. 39-53).
2. L. Kański, Z. Kędzia analizują problematykę służby zastępczej przede

wszystkim na płaszczyźnie porównań międzynarodowych; uwagi na temat
rozwiązań polskich stały się nieaktualne wkrótce po opublikowaniu artykułu (z
powodu wejścia w życie noweli do ustawy o powszechnym obowiązku obrony z
dnia 13 lipca 1988 r., wprowadzającej służbę zastępczą w miejsce dotychczasowej
zastępczej służby poborowych Dz.U. Nr 24, poz. 171). Autorzy (op. cit. S. 42-43)
wskazują, że jeśli na problem odmowy służby wojskowej ze względu na
przekonania patrzeć z perspektywy obowiązków obywatelskich, uwypukla się
zwykle dobro ogółu, względy bezpieczeństwa państwa, które w tym ujęciu
przeważają nad interesem jednostki. Zwolnienie od służby, jako wyjątek od
powszechnego dla pewnej kategorii osób obowiązku, traktowane jest wówczas
zgodnie z regułami ścieśniającej interpretacji, a ciężar wykazania, że zachodzą
przesłanki uzasadniające zastosowanie odstępstwa, spoczywa na
zainteresowanym. Traktowanie z kolei zwolnienia od służby wojskowej jako
realizacji prawa obywatelskiego narzucałoby konieczność jak najszerszej
interpretacji tego prawa i eliminowania jego ograniczeń. Podejście integralne,
porzucające emocje związane z utożsamianiem zwolnienia od służby wojskowe
8
wyłącznie z uchylaniem się od obowiązku obrony, winno opierać się na założeniu,
że pozycję prawną jednostki kształtują łącznie prawa, wolności oraz obowiązki i
stanowią kompromis pomiędzy ścierającymi się wartościami. W należyty sposób
należy zatem uwzględnić zarówno obywatelską wolność sumienia, wyznania i
przekonań, jak względy obronności i bezpieczeństwa państwa. Jeśli przyjmiemy,
że przekonania jednostki nie uzasadniają zwolnienia z powszechnego obowiązku
obrony, to kryteria doboru form, w jakich ma się odbywać wypełnienie tego
obowiązku powinna wyznaczać zasada, że nie powinien on być realizowany
kosztem istotnych konfliktów sumienia osoby, na której obowiązek ten
spoczywa. W opinii autorów służba zastępcza realizuje powyższe założenia, gdyż:
a) zaspokojony jest interes wspólnoty, która może oczekiwać świadczeń na swoją
rzecz, nie powodując konfliktów sumienia swoich członków,
b) nie są naruszane zasady równości obywateli oraz sprawiedliwości, które byłyby
zagrożone, gdyby przyczyny sumienia powodowały proste zwolnienie ze służby
wojskowej bez obowiązku ekwiwalentnych świadczeń,
c) skierowanie do niej wymaga zwykle udowodnienia, że obywatel odmawiający
służby wojskowej kieruje się rzeczywiście swoimi głęboko ugruntowanymi
przekonaniami, a nie wyłącznie zamiarem uniknięcia niedogodności życiowych
związanych ze służbą. L. Kański, Z. Kędzia poruszają problem motywacji wniosku
o zwolnienie z obowiązku służby wojskowej i skierowanie do służby zastępczej.
Wniosek taki uzasadniać mogą w ich przekonaniu tylko prawdziwe przekonania
etyczne, niezależnie od tego, czy wypływają z inspiracji religijnej czy laickiej.
Istotne są jednak nie jakiekolwiek poglądy czy motywy, a tylko przekonania
jednostki głęboko utrwalone, należące do podstawowych wyznaczników jej
postawy, zaprzeczenie których oznaczałoby dla zainteresowanego konflikt
sumienia, a w konsekwencji negatywnie ciążyło na jego rozwoju (op. cit. s. 43).
Analiza wypowiedzi NSA prowadzi do wniosku, że omówione wyżej opracowanie
wywarło bardzo znaczący wpływ na kształtowanie się poglądów w sprawie
charakteru uprawnienia do skierowania do służby zastępczej, rozkładu ciężaru do
dowodu itd. np. już w pierwszym wyroku w sprawie służby zastępczej z początku
1991 r. NSA podkreśla, za Kańskim i Kędzią, konieczność głębokiego utrwalenia u
zainteresowanego przekonań etycznych i wykazania, że manifestują się one w
jego postawie życiowej (SA/Wr 57/91). Teza ta, upowszechniona poprzez
publikację wyroku, przewija się przez niemal całe dalsze orzecznictwo NSA por.
dalej.
3. Wiążące Polskę akty prawa międzynarodowego nie zawierają unormowań

gwarantujących prawo do odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz.U. z 1977 r. Nr 38,
poz. 167) wspomina wprawdzie o służbie o służbie zastępczej w art. 8 ust. 3 lit. C,
ale tylko w kontekście zakazu pracy przymusowej lub obowiązkowej stwierdza
mianowicie, że zakaz ten nie obejmuje wszelkich świadczeń o charakterze
wojskowym, a w krajach uznających uchylenie się od służby wojskowej ze
9
względów religijnych wszelkich świadczeń na rzecz Państwa wymaganych przez
ustawę od osób uchylających się. Komitet Praw Człowieka stwierdza, że ani art.
18, ani art. 19 MPPOiP (gwarantujące odpowiednio wolność sumienia, wyznania i
przekonań oraz wolność słowa) nie mogą być rozumiane jako zawierające prawo
do odmowy służby wojskowej (por. decyzje wymienione przez L. Kańskiego i Z.
Kędzię: op. cit., s. 48-49). Również według ratyfikowanej w grudniu 1992 r.
Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Konwencji
Europejskiej) (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284) pojęcie pracy przymusowej lub
obowiązkowej nie obejmuje żadnej służby o charakterze wojskowym lub służby
wymaganej zamiast obowiązkowej służby wojskowej w tych krajach, które uznają
odmowę służby wojskowej ze względu na przekonania (art. 4 ust. 3 lit. b).
Europejska Komisja Praw Człowieka kilkakrotnie uznawała za niedopuszczalne
skargi osób wywodzących z art. 4 ust. 3 lit. b Konwencji Europejskiej dla ich
macierzystych państw obowiązek uznania sprzeciwu sumienia wobec służby
wojskowej albo uchylenia wobec sprzeciwiających się obowiązku służby
zastępczej w rozmiarze odpowiadającym służbie zasadniczej. Wedle Komisji, art.
4 ust. lit. b, a także art. 9 Konwencji (gwarantujący wolność sumienia i wyznania)
zezwalają, ale nie nakładają na Państwa-Strony obowiązku uwzględnienia
sprzeciwu sumienia wobec służby wojskowej i zobowiązywania obywateli do
cywilnej służby zastępczej. Jeżeli państwo przewiduje możliwość skierowania do
służby zastępczej, dłuższy okres tej służby w porównaniu z regularną służbą
wojskową nie stanowi naruszenia art. 9 (i ewentualnie art. 14) Konwencji (Autio v.
Finland, skarga 17086/90). Komisja uznała, że art. 9 Konwencji nie naruszyły
władze Szwajcarii (A. v. Switzerland, skarga 10640/83). Skazując obywatela za
odmowę służby wojskowej, ani RFN (X. v. Fed. Rep. of Germany, skarga 7705/76),
odmawiając zezwolenia na zwolnienie z zastępczej służby cywilnej. W opinii
Komisji art. 9 ani art. 14 (zakaz dyskryminacji) nie naruszyło prawo szwedzkie,
dające przywilej zwolnienia zarówno ze służby zasadniczej, jak i zastępczej
wyłącznie członkom określonych wspólnot religijnych, np. świadków Jehowy (N.
v. Sweden, skarga 10410/83). W sprawie Grandrath v. Fed. Rep. of Germany (1967)
Komisja uznała, że władze niemieckie, wykluczając możliwość zwolnienia od
służby zastępczej duchownych wszelkich wspólnot wyznaniowych (ograniczając
to prawo jedynie do duchownych katolickich i protestanckich), nie naruszyły
zakazu dyskryminacji wyrażonego w art. 14 Konwencji. W opinii Komisji
rozstrzygające są zróżnicowane funkcje osób przewodzących poszczególnym
wspólnotom. Chociaż dotychczasowe podejście Komisji do problemu służby
zastępczej oparte raczej na literalnym brzmieniu Konwencji jest bardzo ostrożne,
to uważa się, iż w świetle nowszych dokumentów Rady Europy, w szczególności
Rekomendacji R(87)8 Komitetu Ministrów (zob. dalej), trudno uznać je za
ugruntowane i niezmienne. Sprawy służby zastępczej nie były, jak dotąd,
rozpoznawane przez Europejski Trybunał Praw Człowieka. (por. Short guide to
the European Convention of Human Rights, Council of Europe, Strasbourg 1991, s.
24, 71, 116; M.A. Nowicki: Wokół Konwencji Europejskiej, Biblioteka Palestry,
10
Warszawa 1992, s. 92-93; D. J. Harris, M. O Boyle, C. Warbrick: Law of the
European Convention on Human Rights, Butterworths, London, Dublin,
Edinburgh 1995, s. 268-369)
4. L. Kański, Z. Kędzia (op. cit., s. 49-50) omawiają działania podejmowane w

Zgromadzeniu Parlamentarnym i innych organach Rady Europy, mające na celu
włączenie prawa do odmowy służby wojskowej do systemów prawnych państw
członkowskich oraz koordynację zasad proceduralnych stosowanych przy
rozpatrywaniu spraw o zwolnienie z zasadniczej służby wojskowej. Dokumentem,
który sugeruje ujednolicenie w podstawowym zakresie zasad procedury i służby
zastępczej jest rekomendacja Komitetu Ministrów Europy R(87)8 z kwietnia 1987
r. Ideą przewodnią rekomendacji jest zagwarantowanie prawa do zwolnienia ze
służby wojskowej wszystkim, u których może ona powodować konflikt z własnym
sumieniem. Służba zastępcza powinna być w zasadzie cywilna (z wyjątkiem osób,
które nie godzą się wyłącznie na noszenie broni) i polegać na pracy wykonywanej
w interesie społecznym (np. w szpitalnictwie, służbach socjalnych, służbach
pomocy dla krajów rozwijających się itp.). służba zastępcza nie może nosić cech
kary, zwłaszcza w zakresie jej długości. Konieczne jest zrównanie statusu
żołnierzy w służbie czynnej i osób odbywających służbę zastępczą w zakresie
uprawnień związanych ze stosunkiem pracy nawiązanym przed powołaniem do
służby. W rekomendacji zaleca się także, aby prawodawstwo krajowe
zagwarantowało: dostęp do informacji na temat zwolnienia ze służby wojskowej,
zakończenie postępowania przed wcieleniem do wojska, poszanowanie praw
zainteresowanego w zasadach proceduralnych, dwuinstancyjność postępowania,
odwołanie do organu nie pozostającego w strukturze wojska, prawo do złożenia
stosownego wniosku także w trakcie służby wojskowej. Rekomendacja nie została
dotąd opublikowana w języku polskim.
5. Naczelny Sąd Administracyjny od początku zajmował negatywne stanowisko

wobec zarzutów skarżących prawo do uzyskania służby zastępczej z unormowań
międzynarodowych. Czynił to pod wyraźnym wpływem poglądów przytaczanych
w opracowaniu L. Kańskiego i Z. Kędzi (s. 48-49) np. OZ we Wrocławiu w wyroku
z 10 grudnia 1991 r. stwierdził, że międzynarodowe pakty i konwencje dotyczące
praw człowieka nie przewidują wprost prawa do odmowy służby wojskowej ze
względu na przekonania (S.A./Wr 1047/91). OZ w Katowicach w wyroku z 5
sierpnia 1992 r. wypowiada podobny pogląd wywodząc, że art. 18 MPPOiP nie
stwarza podstawy do otrzymania skierowania do służby zastępczej. Art. 18 Paktu
traktuje o prawie do wolności myśli, sumienia i wyznania (podobnie, jak art. 82
Konstytucji), przy czym nie czyni się wyjątku od tej zasady i dlatego prawo to
odnosi się również do żołnierzy odbywających służbę wojskową. Błędny jest
pogląd jakoby przepis ten stwarzał podstawę otrzymania skierowania do służby
zastępczej. Takiego wniosku nie da się wyprowadzić z treści omawianej normy.
Państwa sygnatariusze Paktu nie są bowiem zobowiązane do zwalniania
11
poborowych określonej grupy wyznaniowej, bądź bezwyznaniowych od służby
wojskowej. Prowadziłoby to do naruszenia zasady, że wszyscy są równi wobec
prawa i są uprawnieni bez żadnej dyskryminacji do jednakowej ochrony prawnej,
gwarantowanej w art. 26 Paktu (S.A./Ka 678/92). Publikacja powyższego wyroku
sprawiła, że nietrafne, jak się wydaje, powołanie art. 26 MPPOiP jako normy
wykluczającej możliwość ustanowienia prawa do służby zastępczej, przeniknęła
do praktyki niektórych komisji poborowych. Na tle takiego przypadku NSA
wskazuje w jednym z najnowszych orzeczeń, że odwoływanie się przez organ
administracji do MPPOiP i wysnuwanie z jego treści wniosków niekorzystnych dla
skarżącego nie jest właściwe. Skoro uprawnienia do służby zastępczej wynikają z
prawa wewnętrznego, to poszukiwanie ich potwierdzenia w prawie
międzynarodowym jest zbędne wywodzi Sąd (III S.A. 846/94).
6. Składy orzekające NSA nieczęsto sięgały przy interpretacji przepisów ustawy do

unormowań konstytucyjnych. Sąd dostrzega przy tym przede wszystkim
obowiązywanie art. 92 utrzymanych w mocy przepisów Konstytucji RP,
ustanawiającego powszechny obowiązek obrony Ojczyzny. Z uznaniem należy
ocenić wypowiedź NSA OZ we Wrocławiu, poszukując konstytucyjnego
umocowania przepisów o służbie zastępczej, dochodzi do wniosku, iż
przekonania religijne i wyznawane zasady moralne, o których mowa w art. 189
ust. 1 ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP stanowią korelaty wolności
wyznania i wolności sumienia, podniesionych w art. 82 Konstytucji RP do rzędu
prawa obywatelskiego (SA/Wr 96/91, 177/91). Za taką tezą przemawia w opinii
NSA zbieżność znaczeniowa przekonań religijnych i wyznania oraz zasad
moralnych i sumienia (SA/Wr 177/91). Ocena uprawnień poborowego w
przedmiocie skierowania go do służby zastępczej winna uwzględniać
konstytucyjne usytuowanie podstawy prawnej jego roszczeń (SA/Wr 96/91, SA/Wr
153/91, SA/Wr 177/91). W opinii innego składu orzekającego z tego OZ, art. 82
utrzymanych w mocy przepisów Konstytucji RP, zapewniający obywatelom
wolność sumienia i wyznania, nie może być rozumiany jako uchylający obowiązki
konstytucyjne przewidziane w innych postanowieniach ustawy zasadniczej (tj. w
art. 92) (SA/Wr 1047/91). W tym samym kierunku idzie NSA w sprawie SA/Wr
1224/92; przy ocenie żądania poborowego o skierowanie do służby zastępczej
komisje poborowe uwzględniać winny potrzeby obronne państwa oraz
wynikający z art. 92 utrzymanych w mocy przepisów Konstytucji RP, obowiązek
służby wojskowej każdego obywatela RP. OZ w Katowicach czerpie z przepisów
konstytucyjnych istotny argument dla interpretacji prawnego charakteru służby
zastępczej, twierdząc, że wykładnia art. 189 ust. 1 ustawy musi być ścieśniająca,
gdyż służbę wojskową traktuje się jako zaszczytny obowiązek patriotyczny
obywateli RP (art. 92 ust. 2 utrzymanych w mocy przepisów Konstytucji RP)
(SA/Ka 678/92). W nowszym orzecznictwie ośrodek krakowski dostrzega przy
realizacji przepisów ustawy zderzenie dwóch zespołów wartości o podstawowym,
konstytucyjnym znaczeniu. Jak wskazuje się w uzasadnieniu wyroku z 15 stycznia
12
1993 r., komisja poborowa stanąć musi każdorazowo przed dylematem wyboru
między swoją oczywistą powinnością zrealizowania obowiązku obrony
(dokonania poboru), a powinnością szanowania przekonań religijnych i
moralnych obywateli. Sprawa ta ma w opinii NSA także zabarwienie polityczne.
Konsekwencją powyższego konfliktu wartości jest, w przeświadczeniu NSA,
konieczność starannego przestrzegania wszystkich reguł postępowania
administracyjnego przy rozpatrywaniu wniosków o skierowanie do służby
zastępczej (SA/Kr 2221/92).
7. Niejednolite jest w obrębie NSA podejście do stosunku pomiędzy służbą

wojskową a służbą zastępczą. W kilku wypowiedziach OZ we Wrocławiu twierdzi,
że według art. 4 ust. 2 ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP, obowiązek
obrony ojczyzny realizowany jest w różnych formach, m.in. przez odbywanie
służby zastępczej na zasadzie i w zakresie określonym w ustawie (SA/Wr 153/91,
SA/Wr 177/91). Służby tej i skierowania do tej służby nie można uznawać za
przeciwieństwo lub wyjątek od pełnienia służby wojskowej (SA/Wr 177/91). Tezie
powyższej przeciwstawia się inny skład orzekający NSA OZ we Wrocławiu w
wyroku z 10 grudnia 1991 r. (SA/Wr 1202/91). W opinii tego sądu art. 4 ust. 2
ustawy o powszechnym obowiązku obrony mówi jedynie o sposobie realizacji
powszechnego obowiązku obrony przez poszczególnych obywateli co oznacza
równorzędność wymienionych w nim form ze względu na skutki w postaci
wypełnienia obowiązku przez indywidualne podmioty tego obowiązku. W żadnym
natomiast przypadku nie można traktować jako równorzędne obie te formy z
punktu widzenia obronności kraju. W drodze odbywania służby zastępczej nie
sposób bowiem zapewnić bezpieczeństwa zewnętrznego państwa, a więc
zrealizować głównego celu, dla którego wprowadzono konstytucyjny obowiązek
obrony Ojczyzny. Dodatkowo NSA wysuwa argumenty z językowej wykładni
terminów zasadniczy i zastępczy (SA/Wr 1202/91). W uzasadnieniu wyroku w
sprawie SA/Wr 202/ 93 Sąd twierdzi, że ani prawnie, ani faktycznie służba
zastępcza nie jest formą realizacji służby wojskowej. W podobnym kierunku idzie
rozumowanie NSA w wyroku pochodzącym z ośrodka warszawskiego: zastępcza
służba wojskowa stanowić może tylko wyjątek od reguły, którą jest odbywanie
służby zasadniczej. wyjątek nie może być interpretowany rozszerzająco (II SA
24/91). OZ w Poznaniu stwierdza z kolei w jednym z wyroków z 1992 r., że służba
zastępcza jest formą zadośćuczynienia (zamienną) obowiązkowi odbycia służby
wojskowej (SA/P 1419/92).
8. Skierowanie do służby zastępczej nie jest prostą konsekwencją sformułowania

przez poborowego takiego żądania, popartego oświadczeniem, że religijne
przekonania bądź zasady moralne nie pozwalają mu na odbycie zasadniczej
służby wojskowej. W ustawie brak jest gwarancji skierowania do służby zastępczej
(SA/Wr 57/91). NSA wskazuje, że możliwość skierowania do odbycia służby
zastępczej nakazuje przyjąć, że przesłanką uzyskania uprawnienia są tylko tego
13
rodzaju przekonania religijne albo wyznawane zasady moralne, które stoją na
przeszkodzie odbycia służby wojskowej w jednej z jej form wymienionych w art.
189 ust. 1 ustawy (tj. zasadniczej służby wojskowej, zasadniczej służby w obronie
cywilnej lub przeszkolenia wojskowego) (SA/Wr 57/91, II SA 170/93). Wniosek
poborowego nie może być rozumiany jako zwykła deklaracja, zawierająca
oświadczenie woli o wyborze tej służby zamiast służby wojskowej, lecz powinien
być on uzasadniony szczególnymi względami (SA/Ka 379/93) poborowy musi
wykazać związek między swymi przekonaniami religijnymi albo wyznawanymi
zasadami moralnymi a niemożliwością odbycia zasadniczej służby wojskowej bez
sprzeniewierzenia się tym przekonaniom lub zasadom (SA/Wr 57/91, SA/Wr
1047/91). Wniosek złożony w trybie art. 189 ustawy zmierza do ograniczenia
zakresu obowiązku prawnego. Ograniczenie tego zakresu przez wybór zastępczej
(NSA istotnie umieszcza ten wyraz w cudzysłowie K. G.) formy jego spełnienia jest
dopuszczalne jedynie wówczas, gdy powstaje rzeczywisty konflikt pomiędzy
obywatelską powinnością obrony państwa a obywatelskim prawem do wolności
sumienia, wyznania i przekonań, to jest, gdy odbywanie służby wojskowej
pozostaje w oczywistej sprzeczności (podkr. moje K. G.) z wyznawanymi
przekonaniami religijnymi, nie zaś wtedy, gdy wprowadza zainteresowanego w
stan dyskomfortu duchowego (SA/Wr 14/91, SA/Wr 57/91, SA/Wr 1047/91). W
podobnym nieco kierunku idzie rozumowanie składu orzekającego ze sprawy II
SA 24/91: skierowanie do służby zastępczej jest pożądane (ale nie obligatoryjnie)
w sprawach takich osób, które odbywając służbę wojskową musiałyby łamać
podstawowe zasady swej religii albo głęboko utrwalone zasady moralne. W wielu
swych następnych orzeczeniach NSA wymaga zaistnienia oczywistej sprzeczności
pomiędzy obowiązkiem służby wojskowej a względami sumienia poborowego.
Dopiero OZ w Katowicach w wyroku z sierpnia 1993 r. wskazuje, że tak daleko
idący rygor kwalifikacyjny nie wynika wcale z art. 189 ust. 1 ustawy, a zatem
pogląd, jakoby musiała zachodzić oczywista sprzeczność pomiędzy
wyznawanymi zasadami moralnymi a odbywaniem służby wojskowej, jest błędny
SA/Ka 379/93).
9. NSA przyznaje wielokrotnie, że nie ma skutecznego sposobu obejrzenia

ludzkiego sumienia i że jednostka nie powinna być zmuszana do ujawniania, a
tym bardziej definiowania wyznawanych przez siebie zasad moralnych czy
przekonań religijnych. Inaczej jest jednak w przypadku, gdy powołując się na
swoje zasady moralne zamierza uchylić się lub ograniczyć spoczywający na niej
obowiązek prawny (por. SA/Wr 1202/91, SA/Wr 16/93). Teza powyższa wynika
zarazem z treści art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności
sumienia i wyznania (Dz.U. Nr 29, poz. 155 z późn. zm.), gdzie stwierdza się
wyraźnie, iż ubieganie się o skierowanie do służby zastępczej wymaga złożenia
oświadczenia w sprawie przekonań religijnych lub wyznawanych zasad
moralnych. Norma ta stanowi oczywisty wyjątek od zagwarantowanego w art. 2
pkt 5 ustawy prawa obywatela do zachowania milczenia w sprawie swojej religii
14
czy przekonań. NSA nie odwołuje się jednak w uzasadnieniach swych orzeczeń do
treści ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Nie mógł zatem
skutecznie zasłaniać się prawem do milczenia poborowy, który w sprawie II SA
1644/92 odmówił podania nazwy kościoła, do którego należy (ostatecznie NSA
przyjął, że wniosek jest wyrazem indywidualnych przekonań religijnych
skarżącego, ale nie jego przynależności do określonego wyznania wyłączającego
możliwość czynnej służby wojskowej).
10. Wedle niekwestionowanego i wielokrotnie przytaczanego w późniejszych

sprawach poglądu z orzeczenia w sprawie SA/Wr 57/91, użyty przez ustawodawcę
zwrot przekonania religijne wyłącza jako przesłankę skierowania do służby
zastępczej inne rodzaje przekonań, np. filozoficzne, poznawcze,
światopoglądowe itp. jedyny wyjątek stanowią tu zasady moralne, wskazane jako
druga, alternatywna przesłanka. Użycie przez ustawodawcę liczby mnogiej
uzasadnia zarazem przypuszczenie, że nie wystarczy wskazanie oderwanego
przekonania, odnoszącego się do służby wojskowej lub jej konsekwencji, lecz
należy się odwołać do zespołu czy nawet systemu przekonań religijnych.
Przekonania religijne w rozumieniu ustawy bliskie są pojęciu wyznania, a nawet
kościoła, ujmowanego jako organizacja religijna. Odwołanie się do przekonań
religijnych wymaga bliższego określenia wyznawanego systemu religijnego
(wyznania), wskazania jego kanonu (reguły), wyłączającego możliwość
odbywania służby wojskowej, a w razie wątpliwości także wykazania własnych,
rzeczywistych związków z tym wyznaniem (kościołem). Powołanie się przez
poborowego na przekonania religijne będzie zatem w pełni skuteczne w razie
wykazania przez wnioskodawcę trwałej przynależności do realnie działającego
wyznania, którego reguły nie pozwalają bez istotnego konfliktu sumienia na
odbywanie zasadniczej służby wojskowej (SA/Wr 57/91), np. zabraniają swoim
wyznawcom używania lub posługiwania się bronią albo zakazują bezpośredniego
udziału w działaniach zbrojnych wojska (SA/Wr 177/91). Nie jest zatem skuteczne
np. powołanie się na fakt wyznawania gnostycyzmu, jak uczynił to poborowy w
sprawie SA/Wr 57/91. Nawet jeśli poborowy deklaruje przynależność do
wspólnoty religijnej, która decyzję o służbie wojskowej pozostawia sumieniu
(wyborowi) swych wiernych (in casu chodziło o Kościół Zielonoświątkowy), nie
jest wykluczone uznanie po rozważeniu całokształtu okoliczności danej sprawy że
m.in. z uwagi na rolę, jaką zainteresowały pełni we wspólnocie, odbywanie służby
wojskowej pozostawałoby w sprzeczności z jego przekonaniami religijnymi (SA/P
2734/94). Jednocześnie NSA przejmuje jednak, że nie wystarcza powołanie się na
przynależność do określonego wyznania, bez wskazania na konkretne zakazy czy
nakazy doktrynalne w zakresie służby wojskowej, wynikające dla jego członka.
Nie jest np. skuteczne w opinii Sądu odwoływanie się do wyznania
ewangelickiego, jeśli jednocześnie nie wskaże się, jaki kanon owego wyznania
wyłącza dopuszczalność odbywania służby wojskowej (SA/Wr 16/93).
15
11. Ocena zasadności wniosków pochodzących od osób powołujących się na
względy swego wyznania opierać ma się w opinii NSA na kryteriach
obiektywnych, wyznaczonych przez oficjalną naukę danego kościoła czy
wspólnoty wyznaniowej. Akceptacja dla takiego nastawienia organów
wojskowych znalazła bezpośrednie odzwierciedlenie w wypowiedzi Sądu (OZ we
Wrocławiu) w sprawie SA/Wr 1137/93, gdzie przyznając istnienie dystynkcji
pomiędzy»wiarą«dotyczącą sfery duchowej a»wyznaniem«odnoszącym się do
zewnętrznych przejawów owej wiary, stwierdza się jednocześnie, że komisje
poborowe mogą oceniać istnienie przekonań religijnych tylko na podstawie
zewnętrznych, dających się zobiektywizować kryteriów (SA/Wr 1137/93). Nie
sposób, oczywiście, zaprzeczyć zasadności takiej argumentacji, jeśli zważy się
podkreślaną również w orzecznictwie NSA, potrzebę zapobiegania nadużyciom
służby zastępczej przez osoby zamierzające uchylić się od obowiązku wojskowego
w ogóle, należy jednak zauważyć, że podejście takie wyklucza możliwość
skutecznego powołania się na względy wyznania przez świeckich członków
większości wielkich wspólnot wyznaniowych, nawet jeśli w życiu codziennym czy
w sferze deklarowanych ideałów wykazują rygoryzm moralny większy, niż
nakazany regułami danego wyznania. Formalizmem razi praktyka komisji
poborowych, które (jak wynika z materiałów spraw) niejednokrotnie żądają od
poborowych zaświadczeń stwierdzających ich przynależność do wspólnot
religijnych.
12. Pogląd, iż wyznawanie religii rzymskokatolickiej nie stanowi jakiejkolwiek

przeszkody w odbywaniu zasadniczej służby wojskowej wyraził jako pierwszy OZ
w Poznaniu w wyrokach z kwietnia i października 1991 r. (SA/P 53/91, SA/P
11049/91), jednak wysunięte przez ten Sąd argumenty, wynikające chyba z
niezrozumienia intencji skarżących, mają niezbyt wielką siłę przekonywania (Sąd
powołuje się na takie zdarzenia, jak utworzenie Ordynariatu Polowego WP i
swobodę w organizowaniu praktyk religijnych dla żołnierzy w służbie czynnej); w
opinii NSA: ( ) żołnierze odbywający zasadniczą służbę wojskową w Polsce są w
przeważającej większości katolikami i posiadają takie same jak skarżący
przekonania religijne. Przekonania te są szanowane, a żołnierze mają możliwość
wykonywania podczas pobytu w wojsku praktyk religijnych (SA/P 53/91).
Pełniejsze uzasadnienie tezy o braku kolizji służby wojskowej (czynnej) z
wyznawaniem religii katolickiej zawiera o kilka miesięcy późniejsza wypowiedź
OZ we Wrocławiu (wyrok z 10 grudnia 1991 r. SA/Wr 1047/91). Odwołanie się do
praktykującego katolicyzmu zostało w nim wyraźnie zdyskwalifikowane jako
przesłanka skutecznego ubiegania się o skierowanie do służby zastępczej ze
względu na przekonania religijne. Uzasadniając brak doktrynalnych przeszkód w
pełnieniu służby wojskowej przez chrześcijanina obrządku rzymskokatolickiego,
NSA powołuje się w tym orzeczeniu na dokumenty II Soboru Watykańskiego,
potwierdzające koncepcję wojny Sprawiedliwej (Konstytucja duszpasterska
Gaudium et Spes). Wskazuje także, że na niekorzyść skarżącego świadczy
16
praktyka udziału Kościoła w procesie wychowania i życiu duchowym wojska w
tym organizacja Ordynariatu Polowego oraz spotkanie Papieża z grupą żołnierzy i
oficerów WP w trakcie wizyty w Polsce, w czerwcu 1991 r. Wszystko to wyklucza w
opinii Sądu możliwość rażącej sprzeczności pomiędzy kanonami wiary a
zasadami moralnymi, jakimi ukształtowane są zachowania żołnierzy WP. NSA
przywołuje i ten argument, że stosownie do przepisów ustawy o stosunku
Państwa do Kościoła Katolickiego w RP, wszystkie ustanowione w nich
zwolnienia i ograniczenia obowiązków wojskowych dotyczą tylko duchownych,
członków zakonów i słuchaczy seminariów duchownych, nie zaś świeckich
wyznawców tego Kościoła (por. art. 29 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Dz.U. Nr 29,
poz. 154) (SA/Wr 1047/91).
13. Stanowisko, jakie wobec problemu kierowania katolików do służby zastępczej

zajął ostatecznie NSA, zbieżne jest co do zasady ze stanowiskiem Kościoła,
uzyskanym jako odpowiedź na wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich do
Sekretarza Generalnego Episkopatu Polski z początku 1992 r. Powołując się na
kierowane do RPO przez poborowych wyznania rzymskokatolickiego skargi na
czynności komisji poborowych, Rzecznik zwrócił się, w piśmie z 3 lutego 1992 r.,
z prośbą o zajęcie przez Episkopat Polski oficjalnego stanowiska w sprawie z
kanonów wyznawanej religii rzymskokatolickiej (Biuletyn RPO nr 1/92, poz. (45),
s. 165-168). W odpowiedzi (pismo z 15 maja 1992 r. zamieszczone w Biuletynie
RPO nr 2/92, poz. U(45), s. 170) zastępca Sekretarza Episkopatu wyjaśnił, że
oficjalną i obowiązującą wyłącznie wobec wiernych wyznawców Kościoła
Rzymskokatolickiego wykładnią w sprawie odbywania służby wojskowej jest
nauka II Soboru Watykańskiego, zawarta w Konstytucji Duszpasterskiej o
Kościele w Świecie Współczesnym Gaudium et Spes z 7 grudnia 1965 r. (publ.
Znak nr 332-334, Kraków 1982, s. 924); przytacza się również utrzymane w
podobnym duchu wyjątki z homilii Jana Pawła II wygłoszonej W Zegrzu
Pomorskim, w czerwcu 1991 r. Pismo Episkopatu cytuje m.in. następujące
fragmenty Gaudium et Spes (79): ( ) wydaje się słuszne, żeby ustawodawstwo
humanitarnie ustosunkowało się do tych, którzy z motywów swego sumienia
odmawiają noszenia broni, jeżeli tylko godzą się na inny sposób służenia
wspólnocie ludzkiej. ( ) rządom nie można zaprzeczać prawa do koniecznej
obrony, byle wyczerpały wpierw wszystkie środki pokojowych rokowań. ( ) Ci
wszakże, którzy sprawie Ojczyzny oddani służą w wojsku, niech uważają siebie za
sługi bezpieczeństwa i wolności narodów. Jeżeli bowiem to zadanie właściwie
spełniają, naprawdę przyczyniają się do utrwalenia pokoju. Warte jest
podkreślenia, że wszędzie, gdzie dokument powyższy cytowany jest przez NSA dla
uzasadnienia braku sprzeczności pomiędzy wiarą katolicką a obowiązkiem służby
wojskowej, początkowy fragment, akcentujący prawa osób sprzeciwiających się
służbie z bronią, jest pomijany. Stanowisko NSA, choć powołuje się na naukę
Kościoła, jest przez to jak się wydaje bardziej sztywne i rygorystyczne.
17
14. Kolejne znaczące wypowiedzi NSA (z sierpnia i listopada 1992 r.) pochodzą z
OZ w Katowicach. NSA zmuszony był tu ustosunkować się m.in. do argumentów
osób, które w postępowaniu przed komisjami poborowymi dokonywały, dla
uzasadnienia niemożności służby w wojsku, samodzielnej wykładni niektórych z
kanonów religii rzymskokatolickiej, w szczególności powoływały się na piąte
przykazanie (SA/Ka 678/92, SA/Ka 1005/92, SA/Ka 1014/92). NSA zdecydowanie
przecina jakąkolwiek dowolność w wykładni tych zasad: w opinii Sądu nie da
wyprowadzić się z Dekalogu wniosku, że religia katolicka zabrania odbywania
zasadniczej służby wojskowej a przekonania religijne katolika muszą opierać się
na właściwej interpretacji piątego przykazania Dekalogu nie zabijaj. Wykładnia ta
powinna opierać się na dokumentach społecznego nauczania Kościoła i
wypowiedziach jego aktualnego zwierzchnika (SA/Ka 1005/92, SA/Ka 1014/92).
Na poparcie powyższej tezy NSA przytacza fragment Gaudium et Spes: Ci, którzy
sprawie Ojczyzny i wolności oddani służą w wojsku, niech uważają siebie za sługi
bezpieczeństwa i wolności narodów. Jeżeli bowiem to zadanie właściwie
spełniają, naprawdę przyczyniają się do utrwalenia pokoju ; a także wyjątki z
homilii Papieża wygłoszonej na spotkaniu z żołnierzami Wojska Polskiego w dniu
2 czerwca 1991 r.: ( ) służba wojskowa jest nie tylko zawodem czy obowiązkiem.
Musi być także wewnętrznym nakazem sumienia, nakazem serca. Tradycje
żołnierskie Polaków poprzez wieki związały służbę wojskową z miłością
ojczyzny. Młody człowieka, który w decydującym dla swego rozwoju okresie życia
zostaje wezwany do służby wojskowej ( ) poddany wojskowej dyscyplinie,
równocześnie bardziej odczuwa sprawy swego wnętrza i poniekąd spontanicznie
szuka wewnętrznego uporządkowania i ładu (publ. Biuletyn Salezjański Nostra nr
329-330 (1991), s. 23) (SA/Ka 678/92, SA/Ka 1005/92). W opinii NSA służba w
wojsku jest zatem do pogodzenia z przekonaniami religijnymi wierzących
katolików. Dowodzi się, że nie ma sprzeczności między zasadami wiary
katolickiej a podstawowym, zaszczytnym obowiązkiem obywatelskim służby
wojskowej (SA/Ka 678/92). Skarżący katolicy nie mogą więc powoływać się
skutecznie na swe przekonania religijne albo wypływające z wiary zasady moralne
na uzasadnienie wniosku o skierowanie do służby zastępczej.
15. Nowy Katechizm Kościoła Katolickiego (wydanie polskie: Pallotinum 1994)

przypomina zasadniczo to, co na temat służby wojskowej zostało powiedziane w
dokumentach II Soboru Watykańskiego, i tak: 2308. Każdy obywatel i wszyscy
rządzący są zobowiązani do działania na rzecz unikania wojen. Tak długo jednak,
jak będzie istniało niebezpieczeństwo wojny, a równocześnie brakować będzie
międzynarodowej władzy posiadającej niezbędne kompetencje i wyposażonej w
odpowiednią siłę ( ) rządom nie można odmawiać prawa do koniecznej obrony,
byle wyczerpały wpierw wszystkie środki pokojowych rokowań. 2310. Władze
publiczne mają ( ) prawo i obowiązek nałożyć na obywateli zobowiązania
konieczne dla obrony narodowej. ( ) 2311. Władze publiczne powinny uwzględnić
przypadek tych, którzy z pobudek sumienia odmawiają użycia broni; są oni
18
jednak zobowiązani w inny sposób służyć wspólnocie ludzkiej. W pkt. 2311
Katechizm odsyła jednocześnie do pkt. 1782, mówiącego, iż człowieka ma prawo
działać zgodnie z sumieniem i wolnością, by osobiście podejmować decyzje
moralne i nie wolno go zmuszać, aby postępował wbrew sumieniu ani
przeszkadzać w postępowaniu zgodnym z sumieniem, oraz do pkt. 1790, który
brzmi: Człowiek powinien być zawsze posłuszny pewnemu sądowi swojego
sumienia. Gdyby dobrowolnie działał przeciw takiemu sumieniu, potępiałby sam
siebie. Zdarza się jednak, że sumienie znajduje się w ignorancji i wydaje błędne
sądy o czynach, które mają być dokonane lub już zostały dokonane. 16. Stosownie
do poglądu wypowiedzianego przez NSA, OZ we Wrocławiu w uzasadnieniu
wyroku z 17 listopada 1992 r.: zasada równości wobec prawa nakazuje stosowanie
takich samych kryteriów prawnych wobec osób znajdujących się w analogicznej
sytuacji faktycznej i prawnej. Wyznawcy różnych kościołów znajdują się w
odmiennej sytuacji ze względu na różne rygory doktrynalne, a zróżnicowanie to
nie zostało im przyznane, lecz jest rezultatem wyboru (aktu woli). Skoro nauki
Kościoła rzymskokatolickiego nie sprzeciwiają się służbie wojskowej, a kanony
wyznania świadków Jehowy stwarzają nieprzezwyciężone przeszkody w takiej
służbie, to wyznawcy obu tych kościołów nie znajdują się w takiej samej sytuacji
ze względu na stosowanie przepisów art. 189-199 ustawy o powszechnym
obowiązku obrony (SA/Wr 998/92). NSA stoi na stanowisku, że przekonania
religijne, stanowiąc powód do ubiegania się o skierowanie do służby zastępczej,
nie mogą być podstawą do zwolnienia z wypełnienia obowiązku obrony w ogóle.
Członkowie wspólnot religijnych, w których względy doktrynalne nie pozwalają
na służbę wojskową i żadną formę służby zastępczej, nie są zatem w
obowiązującym porządku prawnym całkowicie wolni od obowiązku obrony.
Odbywanie służby zastępczej, nie wiążąc się w jakikolwiek sposób z podległością
organizacyjną wobec administracji wojskowej, z przeszkoleniem wojskowym,
bądź posługiwaniem się bronią, ma charakter swoistej służby społeczeństwu i nie
może naruszać powszechnie akceptowanych zasad moralnych bądź przekonań
religijnych. Ani prawnie, ani faktycznie służba zastępcza nie jest formą realizacji
służby wojskowej (SA/Wr 202/93). Obowiązujące prawo nie przewiduje
możliwości zwolnienia z powodu przekonań religijnych poborowych Świadków
Jehowy od odbycia również służby zastępczej. Art. 47 ustawy o powszechnym
obowiązku obrony stanowi wprawdzie, że poborowych, którzy zostali
duchownymi lub członkami zakonów przenosi się do rezerwy, jednak ze względu
na strukturę organizacyjną i zakres obowiązków religijnych członków tego
wyznania nie jest możliwe, aby każdy wyznawca (w szczególności mający status
ochrzczonego kaznodziei ) mógł być uznany za duchownego i tym samym
zwolniony od obowiązków wynikających z ustawy (SA/Wr 14/91, SA/Wr 1047/91,
SA/Wr 1202/91).
18. Obszerną i bardzo ciekawą wypowiedź na temat wyznawanych zasad

moralnych jako przesłanki uzyskania skierowania do służby zastępczej zawiera
19
uzasadnienie wyroku NSA OZ we Wrocławiu z 10 grudnia 1992 r. Jak dowodzi Sąd,
zasady moralne, pojmowane jako powszechnie aprobowany zespół norm, ocen i
wzorów postępowania oraz ideałów osobowych, którymi ludzie winni się
kierować w swoim działaniu dla dobra wszystkich, nie pozostają w sprzeczności z
odbyciem służby wojskowej i powinnościami żołnierza w tej służbie. Z przepisu
art. 189 ust. 1 ustawy należy jednak wnosić, że przesłanką żądania skierowania do
służby zastępczej są zasady moralne, którymi kieruje się poborowy osobiście, a
więc normy, oceny i wzory postępowania oraz ideały osobowe pojmowane
indywidualnie. W związku z tym błędny i nie znajdujący oparcia w ustawie jest
pogląd, jakoby podstawą oceny wyznawanych zasad moralnych mogły być tylko
kryteria obiektywnie uznawane (SA/Wr 1222/92). Nie znalazł tym samym
aprobaty Sądu pogląd komisji poborowej, iż wyznawana przez poborowego
zasada moralna, że na zło nie należy odpowiadać złem, a na agresję siłą,
wykluczająca dopuszczalność zabijania napastnika nawet w obronie własnej jest
wyrazem jego wygodnictwa i nie mieści się w powszechnym systemie norm
moralnych. NAS zgadza się, że zasada ta nie jest powszechnie stosowana, co
jednak nie oznacza, by nie była ona aprobowana (SA/Wr 1222/92). W opinii NSA
indywidualizm w pojmowaniu norm moralnych nie może jednak uzasadniać
powoływania się na zasady moralne, które pozostawałyby w sprzeczności z
powszechnie aprobowanym systemem ocen moralnych, albo które w tym
systemie się nie mieszczą SA/Wr 1222/92).
19. NSA dowodzi wielokrotnie, że dolegliwość służby wojskowej nie narusza

akceptowanych społecznie zasad (II SA 24/91), że służba wojskowa ma
uzasadnienie moralne (SA/Ka 1005/92), że obowiązującemu w wojsku wymogowi
posłuszeństwa nie można a priori przypisywać cech moralnie nagannych. W armii
typu obywatelskiego, podporządkowanej organom państwa demokratycznego,
pokojowego i praworządnego, nie powinno oczekiwać się ujemnych konsekwencji
niezbędnego posłuszeństwa i podporządkowania w postaci konieczności
wykonywania rozkazów sprzecznych z powszechnie akceptowanymi normami
moralnymi (SA/Wr 1047/91). Rozważając problem moralnej wartości służby
wojskowej NSA zwraca uwagę, że granice wolności dysponowania sobą (na którą
powoływał się jeden ze skarżących) wyznaczają prawo do wolności drugiego
człowieka, a gdy chodzi o społeczeństwo interes zbiorowy. Poborowy nie może
przeto utrzymywać, że ma zupełną swobodę w rozporządzaniu sobą, gdyż
ochrona wolności, suwerenności i pokoju jest nie tylko jego osobistą sprawą. Nikt
nie może zaprzeczać prawa do koniecznej obrony indywidualnej, a tym bardziej
zbiorowej (SA/Ka 1005/92). Na tle art. 189 ust. 1 ustawy może chodzić tylko o takie
zasady moralne, które są logiczne, wewnętrznie spójne, powszechnie
aprobowane i dają przekonującą odpowiedź na pytanie, dlaczego służba wojskowa
w tej postaci nie da się pogodzić z wypełnieniem konstytucyjnego przepisu, że
obrona Ojczyzny jest najświętszym obowiązkiem każdego obywatela, a służba
wojskowa zaszczytnym obowiązkiem patriotycznym obywateli RP (SA/Ka
20
1005/92). Wskazanie zasad moralnych we wniosku poborowego nie może
ograniczać się do ogólnikowego odwołania się do dążeń moralnych czy naczelnej
zasady moralnej, sprowadzającej się do nieczynienia krzywdy innemu
człowiekowi (Sąd powołuje się tu na L. Fullera: Moralność prawa, Warszawa 1978
i L. Znamierowskiego: Rozważania wstępne do nauki o moralności i prawie,
Warszawa 1967). Skoro bowiem przesłanką skierowania do służby zastępczej są
według art. 189 ust. 1 ustawy, wyznawane zasady moralne, to uzasadnienie winno
wskazać w miarę skonkretyzowane zakazy czy nakazy moralne określonego
zachowania się człowieka, które mogą pozostawać w kolizji z obowiązkami
żołnierza w służbie wojskowej (SA/Wr 153/91; SA/Wr 177/91). Konkretyzacja ta
jest niezbędna dla potrzeb obiektywnej oceny postawy wnioskodawcy (SA/Wr
96/91).
20. Komisje poborowe mogą kwestionować zasadność wniosku poborowego,

jeżeli zdeklaruje on jedynie wyznawanie zasady moralnej polegającej na
nieakceptowaniu przemocy (czy też sprzeciwie wobec zabijania ludzi), a
jednocześnie nie potrafi wykazać w sposób przekonujący, że ową zasadę traktuje
rzeczywiście jako kategoryczny imperatyw moralny, kształtujący jego
światopogląd i postawę życiową (SA/Wr 14/91, SA/Wr 1047/91, SA/Wr 1202/91). OZ
we Wrocławiu w wyroku z 17 kwietnia 1991 r. (SA/Wr 177/91) uważa jednak, że
normami moralnymi, które mogą rodzić konflikt sumienia wobec pełnienia
służby wojskowej są zakaz zabijania, zakaz agresji, a zwłaszcza zakaz spełniania
ewentualnie wydanych rozkazów w tym zakresie. Komisja poborowa może ocenić,
że wyznawane przez poborowego zasady moralne nie budzą rzeczywistego
konfliktu w jego sumieniu wobec obowiązku odbywania służby. Pogląd komisji
poborowej, że nie uzasadniają żądania skierowania do służby zastępczej takie
zasady moralne, jak zasada miłości i poszanowania bliźniego, poszanowania
godności i człowieczeństwa innych ludzi, braterstwa, przyjaźni i
bezinteresowności, mieści się w granicach przysługującej organowi administracji
z mocy art. 80 Kpa oceny całokształtu materiału dowodowego (SA/Wr 1222/92).
Szczególnej postawy życiowej poborowego, odzwierciedlającej wyznawane zasady
moralne, NSA dopatruje się m.in. w czynnym zaangażowaniu w ruchu
pacyfistycznym lub organizacjach o podobnym charakterze (SA/P 290/91),
działalności w organizacjach charytatywnych czy opiekuńczych, w każdym zaś
razie, w przekonaniu Sądu, takich dowodów poszukiwać należy w sferze
aktywności życiowej poborowego, nie zaś wyłącznie jego werbalnym oświadczeń
(SA/Wr 1364/93). Np. w sprawie SA/P 2195/94 o utrwaleniu zasad moralnych u
skarżącego przekonał NSA fakt, iż był on w trakcie postępowania zatrudniony w
domu pomocy społecznej i taką formę służby społeczeństwu uważał za bardziej ze
swej strony pożyteczną.
21. Samo zadeklarowanie niechęci do dobrowolnego wyzbycia się prawa do

swobodnego jedzenia, spania, podróżowania, rozrywki nie odpowiada wymogom
21
uzasadnionego wniosku o skierowanie do zastępczej służby wojskowej. Nie
negując znaczenia owych swobód w życiu jednostki NSA przyjmuje, że ich obrona
nie może skutecznie doprowadzić do uchylenia wobec jednostki spoczywającego
na niej konstytucyjnego obowiązku obrony Ojczyzny (SA/Wr 1401/92). Nie są
wyznawanymi zasadami moralnymi postawy niezależności skarżącego wobec
przełożonych czy jego przekonanie o nieznacznym pożytku społecznym z
powołania go do służby wojskowej (SA/Wr 177/91).
Art. 190.
1. Poborowy może złożyć wniosek, o którym mowa w art. 189 ust. 1. bezpośrednio
w dniu stawienia się przed rejonową komisją poborową labo najpóźniej w dniu
doręczenia mu karty powołania do odbycia zasadniczej służby wojskowej,
zasadniczej służby w obronie cywilnej lub przeszkolenia wojskowego za
pośrednictwem wojskowego komendanta uzupełnień. Wniosek wymaga
uzasadnienia.
2. Do czasu podjęcia przez komisję poborową ostatecznego orzeczenia w sprawie

wniosku, o którym mowa w art. 189 ust. 1. poborowy nie podlega powołaniu do
służby.
1. Z chwilą włączenia postępowania w sprawach powszechnego obowiązku obrony

do Kpa (tj. poczynając od wejścia w życie ustawy z dnia 24 maja 1990 r. o zmianie
ustawy Kodeks postępowania administracyjnego) (Dz.U. Nr 34, poz. 101), do
spraw wniosków o skierowanie do służby zastępczej mają zastosowanie i inne
zapisy kodeksu. W swych wyrokach NSA zwraca w szczególności uwagę na
konieczność realizacji przez organy administracyjne zasad: uwzględniania z
urzędu interesu państwowego i społecznego oraz słusznego interesu obywateli
(art. 7 Kpa), ochrony zaufania obywateli (art. 8 Kpa), informowania stron o
przysługujących im uprawnieniach (art. 9), czynnego udziału stron w
postępowaniu, z możliwością wypowiedzenia się co do zebranych dowodów i
materiałów oraz co do żądań (art. 10 Kpa), przekonywania o zasadności
przesłanek rozstrzygnięcia sprawy (art. 11 Kpa), wyczerpującego zebrania i
rozpatrzenia całości materiału dowodowego (art. 77 Kpa), należytego
uzasadnienia faktycznego i prawnego decyzji (art. 107 ust. 3 Kpa) por. dalej.
2. Organami właściwymi do orzekania w sprawach skierowania do służby

zastępczej są w I instancji rejonowe komisje poborowe, zaś w II instancji
wojewódzkie komisje poborowe. Prawo odwołania od orzeczenia (decyzji) komisji
I instancji służy poborowemu oraz wojskowemu komendantowi uzupełnień (por.
art. 38 ust. 1 pkt 2, art. 41 ust. 2 ustawy o powszechnym obowiązku obrony). Skład
komisji poborowych I i II instancji określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia
5 czerwca 1992 r. w sprawie komisji lekarskich i komisji poborowych,
22
wynagradzania za udział w ich pracy oraz odpłatności za badania specjalistyczne
(Dz.U. Nr 48, poz. 217 z późn. zm.). Decyzja wojskowego komendanta uzupełnień,
który po otrzymaniu wniosku poborowego złożonego w dniu doręczenia karty
powołania do odbycia zasadniczej służby wojskowej (zgodzie z art. 190 ust. 1
ustawy) stwierdził, iż nie kieruje prośby do rozpatrzenia przez rejonową komisję
poborową jest pozbawiona podstawy prawnej i została wydana przez organ
niewłaściwy, co skutkuje jej nieważnością (art. 156 pkt 1 i 2 Kpa). W przypadku,
gdy poborowy składa wniosek w dniu doręczenia karty powołania do odbycia
zasadniczej służby wojskowej, ustawa wyznacza wojskowemu komendantowi
uzupełnień tylko rolę pośrednika pomiędzy poborowymi a organem
uprawnionym do orzeczenia w przedmiocie skierowania do służby zastępczej w I
instancji (rejonową komisję poborową), nie dając mu prawa rozstrzygania o
formalnych czy merytorycznych przesłankach dopuszczalności czy zasadności
wniosku (SA/Ka 766/92).
3. moment złożenia wniosku nie może rzutować na ocenę wiarygodności

przedstawionych we wniosku twierdzeń ani też powodować jakichkolwiek innych
niekorzystnych dla wnioskodawcy skutków, jeżeli mieści się w terminach
określonych w art. 190 ust. 1 ustawy. Organ odwoławczy nieskutecznie zatem
poczytał na niekorzyść poborowego fakt złożenia wniosku o skierowanie do
służby zastępczej dopiero w momencie wezwania w celu wręczenia karty
powołania (II SA 1644/92). Powszechne stosowanie w sprawach wojskowych
podporządkowanych Kpa zasady informowania stron o przysługujących im
uprawnieniach stanowi nie tylko wypełnienie nakazu art. 9 Kpa, ale jest zarazem
gwarancją równego traktowania wszystkich poborowych, a tym samym
urzeczywistnia zasadę równych praw i jednakowej ochrony prawnej (art. 67 ust. 2
Konstytucji RP i art. 26 MPPOiP). Właściwe zastosowanie art. 9 Kpa wymaga
należytego i wyczerpującego wykonania tego nakazu ustawowego. Skoro wniosek
o skierowanie do służby zastępczej poborowy może złożyć w dniu stawienia się
przed rejonową komisję poborową albo najpóźniej w dniu doręczenia mu karty
powołania to należy go poinformować o treści art. 190 ust. 1 ustawy oraz o
prawach i obowiązkach związanych ze służbą zastępczą (dział VI ustawy) już na
posiedzeniu rejonowej komisji poborowej, a najpóźniej w dniu doręczenia karty
powołania, utrwalając tę czynność w aktach w formie adnotacji (art. 72 Kpa).
Umożliwi to poborowemu nadanie wniosku przed upływem tego dnia (to jest do
godziny 24) w urzędzie telekomunikacyjnym (art. 57 ust. 5 Kpa). W razie
uchybienia końcowego terminu z art. 190 ust. 1 ustawy, spowodowanego
niedopełnieniem obowiązku z art. 9 Kpa, można na wniosek poborowego
przywrócić mu ten termin na zasadach określonych w art. 58 Kpa, o czym należy
go poinformować, jeśli wyłoni się taka potrzeba (SAKa 766/92).
4. Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, orzeczenia wydane w sprawach

rozpatrywanych przez komisje poborowe powinny być podpisane przez
23
wszystkich członków komisji rozpoznających sprawę; orzeczenia podpisane
przez inne osoby lub niektórych tylko członków komisji są dotknięte wadą
nieważności z powodu rażącego naruszenia prawa (art. 156 ust. 1 pkt 2 w zw. z art.
107 ust. 1 Kpa) (SA/Kr 162/92). Obecnie w myśl art. 8 ust. 2 w zw. z art. 32
wspomnianego rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie komisji lekarskich i
komisji poborowych orzeczenia komisji poborowych powinny być podpisywane
przez przewodniczącego i wszystkich członków komisji.
5. Rozpatrzenie sprawy na posiedzeniach komisji z udziałem poborowego i

umożliwienie mu ustnego uzupełnienia motywów uzasadniających żądanie
skierowania do służby zastępczej, odpowiada warunkom rozprawy z art. 89 ust. 1 i
2 Kpa, gdyż niewątpliwie służyło przyspieszeniu i uproszczeniu postępowania
wyjaśniającego (SA/Wr 177/91, SA/Wr 1222/92) brak protokołów z tego
posiedzenia, co stanowi uchybienie art. 67 ust. 2 pkt 4 Kpa nie pozwala natomiast
ocenić, czy przebieg rozprawy odpowiadał warunkom określonym w przepisach
Kpa o rozprawie, a w szczególności art. 95 Kpa oraz czy posiedzenie komisji,
względnie jego część, odbyła się w niepełnym jej składzie i czy miało to lub mogło
mieć wpływ na wynik sprawy. Przede wszystkim nie można jednak stwierdzić, co
było przedmiotem wyjaśnienia na posiedzeniu komisji, jakie pytania zadawano
skarżącemu, w jaki sposób skarżący uzupełnił swoje poglądy i jak je uzasadnił.
Uchybienia te uniemożliwiają ocenę, czy komisję w sposób wyczerpujący zebrały i
rozpatrzyły całokształt okoliczności wymagających wyjaśnienia, zgodnie z art. 7 i
77 ust. 1 Kpa (SA/Wr 177/91). Organ administracji, który nie ustosunkowuje się do
twierdzeń uważanych przez stronę za istotne dla sposobu załatwienia sprawy
uchybia swym obowiązkom wynikającym z art. 107 ust. 3 Kpa oraz art. 8 i 11 Kpa
(SA/Ka 379/93).
6. W sytuacji, gdy Wojewódzka Komisja Poborowa, uwzględniając żądanie skargi

o uchybienie zaskarżonego do sądu administracyjnego orzeczenia Rejonowej
Komisji Poborowej, uchyliła to orzeczenie, jednakże w następstwie tego nie
orzekła o skierowaniu poborowego do służby zastępczej bądź o uchyleniu również
orzeczenia Rejonowej Komisji i przekazaniu tejże Komisji sprawy do ponownego
rozpatrzenia orzeczenie takie należy uznać za decyzję częściową, która wymaga
następnie uzupełnienia, bądź przez uchylenie także orzeczenia organu I instancji
i przekazanie sprawy temu organowi do ponownego rozpatrzenia (SA/Wr
1096/91).
7. Składy orzekające NSA zgodne są co do tego, że decyzja komisji poborowej o

skierowaniu zainteresowanego do służby zastępczej ma charakter uznaniowy.
Podkreślana przez NSA w kilku orzeczeniach (SA/Wr 106/91, SA/Wr 96/91, a
ostatnio III SA 846/94) teza, iż przepisy ustawy o powszechnym obowiązku
obrony nie stwarzają podstaw do orzekania na zasadzie uznania
administracyjnego, podkreśla jedynie, iż decyzja komisji poborowej nie ma
24
charakteru dowolnego, zaś w razie spełnienia przesłanek z art. 189 ust. 1
poborowemu służy prawo do odbycia służby zastępczej (w orzeczeniach SA/Wr
106/91, SA/Wr 96/91 NSA powołuje się na wyraźnie utrwaloną w orzecznictwie
zasadę, że swobodne uznanie bądź wyrażone w przepisach prawa pojęcia nieostre
nie mogą stwarzać podstawy do ograniczania tak materialnoprawnych, jak i
procesowych uprawnień obywatela). Szerszej akceptacji nie znalazł w każdym
razie pogląd wypowiedziany przez NSA w Warszawie na początku 1991 r., iż
zainteresowani poborowi mogą czynić starania o skierowanie ich do odbycia
zastępczej służby wojskowej, ale komisje poborowe nie mają obowiązku ich
uwzględnić, nawet jeśli zachodzą powody w tymże przepisie wymienione (NSA
złagodził zresztą powyższą tezę, twierdząc, że komisje poborowe powinny w
miarę możliwości uwzględnić wszystkie wnioski o skierowanie do zastępczej
służby wojskowej, jeśli strona w przekonywający sposób uzasadni, że ewentualna
służba wojskowa łamałaby podstawowe zasady ich religii albo głęboko utrwalone
zasady moralne, zaprzeczenie którym oznaczałoby konflikt sumienia,
negatywnie ciążący na rozwoju jednostki) (II SA 24/91).
8. Zakres sądowej kontroli decyzji administracyjnych w sprawach służby

zastępczej nie odbiera od zakresu kontroli innych decyzji o charakterze
uznaniowym (por. Zb. Janowicz: Kodeks postępowania administracyjnego.
Komentarz, Warszawa-Poznań 1995, s. 507-511). Zgodnie z utrwalonymi
poglądami NSA i SN, ostateczna decyzja, wydana przez organ administracji w
granicach przysługującego mu z mocy konkretnego przepisy prawa, uznania
administracyjnego może być uchylona przez NSA w razie stwierdzenia naruszeń
przepisów postępowania, które miały istotny wpływ na wynik sprawy. Sąd
administracyjny, nie będąc organem III instancji, nie jest władny poddawać
ocenie, czy wybór dokonany przez organ administracji w ramach uznania
administracyjnego jest słuszny. Chociaż NSA nie jest uprawniony do badania
merytorycznej zasadności (celowości) decyzji, ocenie Sądu podlega jednak, czy
organ wydający decyzję działał zgodnie z celami wynikającymi z ustawy i czy
decyzja była wynikiem wszechstronnej oceny okoliczności danego przypadku,
dokonanej na podstawie całokształtu materiału dowodowego sprawy, przy
uwzględnieniu zasad postępowania przewidzianych w kodeksie. Przedmiotem
kontroli może być: czy przed wydaniem decyzji organ ustosunkował się do
wszystkich okoliczności sprawy (tj. zgromadził i ocenił materiał dowodowy w
świetle wszystkich okoliczności mogących mieć zastosowanie w sprawie, a nie
tylko niektórych z nich), czy załatwienie sprawy nastąpiło z uwzględnieniem
interesu społecznego i słusznego interesu obywatela, czy przesłanki dokonanego
rozstrzygnięcia znalazły odzwierciedlenie w uzasadnieniu decyzji,
przekonywającym pod względem prawnym i faktycznym.
9. Jak zauważa skład orzekający OZ w Krakowie, przepis art. 189 ustawy o

powszechnym obowiązku obrony jest sformułowany w ten sposób, że daje
25
komisji poborowej w istocie bardzo szerokie możliwości interpretacyjne, a także
wielki obszar uznania. Gdy jednak w sprawie administracyjnej dochodzi do
zderzenia dwóch zespołów wartości o podstawowym, konstytucyjnym znaczeniu,
szczególnie starannie należy zadbać o zachowanie wszystkich reguł
postępowania administracyjnego (SA/Kr 2221/92). Organ wojskowy rozstrzyga
wniosek poborowego o skierowanie do służby zastępczej w granicach swego
uznania, co nie oznacza jednak, by mógł on wydawać decyzje w sposób dowolny, z
pominięciem zasad ogólnych Kpa, zakreślających granice uznania
administracyjnego. W szczególności chodzi tu o zasady wynikające z przepisu art.
7 Kpa, który stanowi, że w toku postępowania organ administracyjny stoi na
straży praworządności i podejmuje wszelkie kroki niezbędne do dokładnego
wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy, mając na względzie
interes społeczny i słuszny interes obywatela. Ta norma prawna wskazuje na
konieczność wyjaśnienia przez organ odwoławczy stanu faktycznego i obrony
interesu indywidualnego do granic kolizji z interesem społecznym (SA/P
2734/94). Kierowanie poborowych do odbycia służby wojskowej lub służby
zastępczej powinno następować z uwzględnieniem interesu społecznego i
słusznego interesu obywateli (art. 7 Kpa), przy czym słuszny interes obywateli
winien być oceniany przede wszystkim na podstawie przesłanek określonych w
art. 189 ust. 1 ustawy, tj. przekonań religijnych i wyznawanych zasad moralnych
(SA/Wr 177/91).
10. Sposób załatwienia wniosku poborowego o skierowanie do odbycia służby

zastępczej, a więc wybór pomiędzy jego uwzględnieniem a odmową,
pozostawiony jest uznaniu organu administracji państwowej. Wybór ten musi
opierać się na wszechstronnym i dogłębnym rozważenie okoliczności
faktycznych (SA/Ka 678/92). Organy administracji państwowej kierują się w toku
załatwiania spraw swobodną oceną dowodów i sąd administracyjny nie jest
uprawniony do ograniczania tej swobody, o ile nie wykracza ona poza granice
prawa (SA/Wr 1364/93). Ocena żądań poborowego winna być dokonywana w
sposób zindywidualizowany, a nadto powinna być wyczerpująco i szczegółowo
umotywowana (SA/Wr 177/91). Poczynione przez komisje poborowe ustalenia i
przyjęte w tym względzie oceny muszą znaleźć wyraz w uzasadnieniu decyzji,
stosownie do wymogów określonych w art. 107 ust. 3 Kpa (SA/Wr 996/92).
Uzasadnienie decyzji, w których nie wskazuje się udowodnionych faktów ani
przyczyn, dla których odmówiono wiarygodności poszczególnym zasadom
moralnym wyznawanym przez skarżącego i które sprowadzają się do
stwierdzenia, że poborowy nie wykazał ugruntowanych zasad moralnych bądź
rzeczywistego konfliktu sumienia, utrudniających mu odbycie służby wojskowej,
nie spełniają warunków uzasadnienia decyzji zaskarżonego orzeczenia (SA/Wr
96/91, SA/Wr 177/91). W opinii Sądu, postępowanie wyjaśniające w sprawie o
skierowanie do służby zastępczej jest niewątpliwie utrudnione. W sytuacji, gdy
przesłankami decyzji w takiej sprawie są przekonania religijne i wyznawane
26
zasady moralne, a więc poglądy ukształtowane w psychice człowieka,
uzasadnienie decyzji opierać się będzie z istoty również na ocenach wynikających
w dużej mierze z przekonań wewnętrznych członków komisji poborowych.
Przekonania te nie mogą być jednak subiektywne i dla umożliwienia tak organowi
II instancji, jak również sądowi administracyjnemu kontroli motywów
rozstrzygnięcia, niezbędne jest ich wyczerpujące uzasadnienie. W sytuacjach
szczególnie wątpliwych nie można wykluczać dopuszczenia i przeprowadzenia
dowodu przez biegłego psychologa (SA/Wr 177/91).
11. interesujące rozbieżności można obserwować w orzecznictwie NSA w zakresie

rozkładu ciężaru dowodu i przebiegu postępowania dowodowo-wyjaśniającego.
NSA stanął od początku na gruncie obarczenia ciężarem dowodu wnioskodawcy,
np. OZ we Wrocławiu stwierdził, że występując z wnioskiem o skierowanie do
służby zastępczej poborowy musi wykazać związek między swymi przekonaniami
religijnymi albo wyznawanymi zasadami moralnymi a nie możliwością odbycia
zasadniczej służby wojskowej bez sprzeniewierzenia się tym przekonaniom lub
zasadom (SA/Wr 57/91, SA/Wr 1047/91). Rzeczą wnioskodawcy jest przekonanie
tych, którzy rozstrzygają w sprawie, o prawdziwości, trwałości i sile przekonań
religijnych (SA/Wr 57/91). OZ w Poznaniu idzie w tym rozumowaniu jeszcze dalej,
żądając, aby poborowi wykazywali sprzeczność między swymi przekonaniami
religijnymi lub zasadami moralnymi, a obowiązkami, którymi w związku z
odbywaniem służby wojskowej będą obciążeni (SA/P 53/91).
12. Nieco inne rozumienie przepisów o postępowaniu w sprawie wniosku o

skierowanie do służby zastępczej prezentuje w kilku wyrokach z 1991 r. OZ we
Wrocławiu. W uzasadnieniu wyroku z 19 marca 1991 r. wychodzi on, że brzmienie
art. 189 ust. 1 ustawy mogłoby sugerować, że uwzględnienie wniosku o
skierowanie do służby zastępczej pozostawione zostało całkowicie uznaniu
komisji poborowych, a kontrola sądu administracyjnego sprowadza się do
formalnego sprawdzenia toku postępowania administracyjnego. Przy założeniu
takim, treść art. 189 ust 1 ustawy sprowadzałaby się do regulacji formalnych
warunków, jakim powinien odpowiadać wniosek poborowego o skierowanie do
służby zastępczej oraz formalnego przedstawienia takiego żądania komisjom
poborowym. Pogląd taki byłby jednak oczywiście sprzeczny z treścią art. 189 ust.
1, gdyż oprócz regulacji dotyczącej formy pisemnej wniosku stwarza on
materialnoprawną podstawę żądania skierowania poborowego do służby
zastępczej, określając przesłanki tego żądania, którymi są przekonania religijne i
wyznawane zasady moralne (SA/Wr 96/91). W wyroku z 17 kwietnia 1991 r. NSA
rozwija przedstawiony wyżej tok rozumowania, twierdząc, że skoro podstawą
żądania o skierowanie do służby zastępczej są przekonania religijne i wyznawane
zasady moralne, które kształtowane są w indywidualnej świadomości człowieka i
wynikają z wewnętrznych imperatywów jego postępowania, warunek
uzasadnienia na piśmie wniosku o skierowanie do służby zastępczej należy
27
rozumieć w ten sposób, że poborowy winien określić do służby zastępczej należy
rozumieć w ten sposób, że poborowy winien określić w nim przekonania religijne,
które wyznaje, a w odniesieniu do zasad moralnych, wskazać skonkretyzowane
normy moralne, które stanowią podstawę konfliktu sumienia w pełnieniu służby
wojskowej. Powyższe nie oznacza jednak, by na poborowym spoczywał ciężar
wykazania prawdziwości swoich przekonań i zasad, względnie przekonania
organów rozpoznających jego sprawę o tym, że przekonania religijne czy
wyznawane zasady moralne, na które się powołuje, stanowią rzeczywistą i
utrwaloną podstawę jego poglądów (SA/Wr 177/91). Przepisy art. 189 ust. 1 i art.
190 ust. 1 ustawy nie wyłączają w sprawach o skierowanie do służby zastępczej
ogólnej zasady działania z urzędu (art. 7 Kpa) i nie zwalniają organów
administracji wojskowej (komisji poborowych obydwu szczebli) od powinności
dokładnego i wyczerpującego wyjaśnienia stanu faktycznego sprawy, a przede
wszystkim ustalenia, czy przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne
poborowego są rzeczywiste i czy budzą w jego sumieniu konflikt wobec służby
wojskowej (SA/Wr 96/91, SA/Wr 106/91, SA/Wr 177/91). Komisja poborowa winna
dążyć do ustalenia możliwie pełnego zakresu w miarę skonkretyzowanych
zastrzeżeń o podłożu moralnym, jakie poborowy odczuwa wobec poszczególnych
powinności żołnierza i roli wojska, w tym również jego funkcji obronnych (SA/Wr
96/91). Ponadto NSA OZ we Wrocławiu podkreśla, iż ocena uprawnień
poborowego w przedmiocie skierowania go do służby zastępczej winna
uwzględniać konstytucyjne usytuowanie podstawy prawnej jego roszczeń (SA/Wr
96/91, SA/Wr 153/91, SA/Wr 177/91; por. wyżej). Jednocześnie NSA twierdzi, że z
art. 190 ust. 1 in fine ustawy o powszechnym obowiązku obrony nie można
wyprowadzić wniosku, aby na stronie ciążył obowiązek udowodnienia,
uprawdopodobnienia czy wykazania wyznawanych zasad moralnych i konfliktu,
jaki powstaje pomiędzy tymi zasadami a powinnościami żołnierza odbywającego
zasadniczą służbę wojskową. Z przepisów tych wynika jedynie, że wniosek
powinien być sporządzony na piśmie i że wymaga uzasadnienia (SA/Wr 177/91).
Warunek uzasadnienia wniosku o skierowanie do służby zastępczej stanowi
jedynie inne wymaganie, jakiemu według art. 63 ust. 2 Kpa winno odpowiadać
podanie. Niespełnienie tego wymagania pociąga za sobą skutki określone w art.
64 ust. 2 Kpa tj. konieczność wezwania wnoszącego do usunięcia braków w
terminie siedmiu dni pod rygorem pozostawienia podania bez rozpoznania
(SA/Wr 96/91). Niepełne i niewyczerpujące uzasadnienie wniosku poborowego,
nieprzedstawienie wszystkich motywów żądania, nie może samo przez się
przesądzać o treści rozstrzygnięcia na niekorzyść poborowego (SA/Wr 96/91,
SA/Wr 106/91).
13. Inny skład NSA OZ we Wrocławiu w wyroku z 10 grudnia 1991 r., w wyraźnie
deklarowanej w uzasadnieniu opozycji do przedstawionych wyżej poglądów,
wypowiada się m.in. za obarczeniem ciężarem dowodu wnioskodawcy z art. 189
ust. 1 ustawy wynika m.in., że postępowanie w sprawie skierowania do służby
28
zastępczej wszczyna jedynie pisemny wniosek poborowego, który musi być
uzasadniony. Sformułowany w przepisie art. 190 ust. 1 in fine wymóg
uzasadnienia wniosku nie powinien być rozumiany jako warunek wyłącznie
formalny, oznaczający konieczność zamieszczenia we wniosku jakiegokolwiek
uzasadnienia wskazującego jedynie, że przyczyną ubiegania się o skierowanie do
służby zastępczej są przesłanki wymienione w art. 189 ustawy. Warunkiem
skuteczności wniosku jest natomiast takie uzasadnienie, które przekona organy
rozstrzygające o jego załatwieniu, że wskazane w nim przesłanki rzeczywiście
występują (SA/Wr 1202/91). Uzasadnienia dla obarczenia wnioskodawcy
(poborowego) ciężarem dowodu poszukuje NSA także w potrzebie
przeciwdziałania wykorzystywaniu służby zastępczej przez tych, którzy, z innych
niż ustawowe powodów, zmierzają do uniknięcia służby wojskowej (II SA 747/91).
14. W orzecznictwie NSA utrwalił się ostatecznie pogląd, że ustawa wymaga

decydującego zaangażowania wnioskodawcy w procesie dowodzenia okoliczności
przemawiających za tezą wniosku (por. SA/Wr 1061/93). Rzeczą starającego się o
skierowanie jest przekonać organ orzekający, że twierdzenia wniosku są
prawidłowe, a tym samym dowieść swych przekonań religijnych lub zasad
moralnych i ich związku z niemożnością odbycia służby wojskowej bez
sprzeniewierzenia się tym przekonaniom lub zasadom (por. SA/Wr 1209/91). Nie
wyłącza to wszakże mocy obowiązującej ustanowionych w Kpa zasad i reguł
rządzących postępowaniem dowodowo-wyjaśniającym przed organami
administracji państwowej (SA/Wr 996/92).
CYTOWANE ORZECZENIA NACZELNEGO SĄDU ADMINISTRACYJNEGO NSA w

Warszawie
1. II SA 24/91 (wyrok z dnia 19 lutego 1991 r.); nie publ.

2. II SA 747/91 (wyrok z dnia 20 września 1991 r.); nie publ.
3. II SA 1644/92 (wyrok z dnia 15 lutego 1993 r.); nie publ.
4. II SA 170/93 (wyrok z dnia 26 marca 1993 r.); nie publ.
5. II SA 846/94 (wyrok z dnia 24 października 1994 r.); nie publ. OZ w Katowicach
1. SA/Ka 678/92 (wyrok z dnia 5 sierpnia 1992 r.); ONSA nr 1/94, poz. 13;
Monitor Prawniczy nr 2/94, s. 61; teza we Wspólnocie nr 25/94, s. 22 (Uwaga: w
ONSA orzeczenie zostało mylnie oznaczone jako SA/Wr 678/92).
2. SA/Ka 766/92 (wyrok z dnia 15 października 1992 r.); OSP nr 5/94, poz. 100;
glosa J. Borkowskiego.
3. SA/Ka 1014/92 (wyrok z dnia 4 listopada 1992 r. ); teza w Prawie i Życiu nr
51-52/93, s. 23.
4. SA/Ka 1005/92 (wyrok z dnia 12 listopada 1992 r.); nie publ.
29
5. SA/Ka 379/93 (wyrok z dnia 18 sierpnia 1993 r.); nie publ. OZ w Krakowie
1. SA/Kr 162/91 (wyrok z dnia 27 marca 1991 r.); ONSA nr 2/91, poz. 42.
2. SA/Kr 2221/92 (wyrok z dnia 15 stycznia 1993 r.); nie publ.
Komentarz ogólny Komitetu Praw Człowieka 22 ust. 11:
„Wiele osób domagało się prawa do odmowy odbycia służby wojskowej (sprzeciw
sumienia) na tej podstawie, że prawo to wynika z wolności przysługujących im na
mocy artykułu 18. W odpowiedzi na takie roszczenia coraz większa liczba państw
w swoim prawie obywatele obowiązkowej służby wojskowej, którzy rzeczywiście
wyznają przekonania religijne lub inne zabraniające odbywania służby wojskowej
i zastąpili ją alternatywną służbą wojskową. Pakt nie odnosi się wyraźnie do
prawa do sprzeciwu sumienia, ale Komitet uważa, że prawo takie można
wywodzić z artykułu 18, w zakresie, w jakim obowiązek użycia śmiercionośnej
siły może poważnie stać w sprzeczności z wolnością sumienia i prawem do
uzewnętrzniania swojej religii lub przekonań. Jeżeli prawo to jest uznane przez
prawo lub praktykę, nie może być żadnego rozróżnienia między osobami
odmawiającymi służby wojskowej ze względu na ze względu na charakter ich
szczególnych przekonań; podobnie nie może być dyskryminacji osób
odmawiających służby wojskowej ze względu na nieodbycie służby wojskowej.
Komitet zachęca Państwa-Strony do składania sprawozdań na temat warunków,
na jakich osoby mogą zostać zwolnione ze służby wojskowej na podstawie praw
przysługujących im na mocy artykułu 18 oraz na temat charakteru i długości
alternatywnej służby wojskowej.”
Fragmenty odpowiednich paragrafów z 25-letniej praktyki sprawozdawczości

mandatowej (1986-2011)
E/CN.4/1992/52, ust. 185:
„Specjalny Sprawozdawca zajmował się kilkoma przypadkami sprzeciwu

sumienia w wykonywaniu swojego mandatu, zgodnie z postanowieniami
Deklaracji. Uznał, że właściwym byłoby ustalenie zestawu kryteriów w tej kwestii.
Odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszu dostarczyło mu dodatkowych
informacji, które pomogły mu w dokładniejszym sformułowaniu stanowiska w tej
sprawie. Osoby odmawiające służby wojskowej ze względu na przekonania
powinny być zwolnione z walki, ale można od nich wymagać odbycia
porównywalnej służby alternatywnej różnego rodzaju, która powinna być zgodna
z ich powodami sprzeciwu ze względu na przekonania, gdyby taka służba w ich
państwie. Aby uniknąć oportunizmu, byłoby dopuszczalne, gdyby ta służba była
co najmniej tak samo uciążliwa jak służba wojskowa, ale nie na tyle uciążliwa, aby
30
stanowiła karę dla sprzeciwiającego się. Można by ich także poprosić o odbycie
służby alternatywnej, przydatnej dla interesie publicznym, który może mieć na
celu poprawę, rozwój lub promocję międzynarodowego pokoju i zrozumienia
społecznego. Osobom odmawiającym służby wojskowej ze względu na
przekonania należy udzielić pełnych informacji o ich prawach i obowiązkach oraz
o procedurach, których należy przestrzegać, starając się o uznanie za osobę
odmawiającą służby wojskowej ze względu na przekonania, mając na uwadze, że
wniosek o nadanie statusu osoby odmawiającej ze względu na przekonania należy
złożyć w określonych ramach czasowych. Decyzja dotycząca ich statusu powinna
zostać podjęta, jeśli to możliwe, przez bezstronny trybunał powołany w tym celu
lub przez zwykły sąd cywilny, przy zastosowaniu wszelkich gwarancji prawnych
przewidzianych w międzynarodowych instrumentach praw człowieka. Zawsze
powinno istnieć prawo do odwołania się do niezależnego, cywilnego organu
sądowego. Organ decyzyjny powinien być całkowicie odrębny od władz
wojskowych, a osoba odmawiająca służby wojskowej ze względu na przekonania
powinna zostać przesłuchana i mieć prawo do reprezentacji prawnej oraz
powoływania odpowiednich świadków.”
A/51/542/Add.1, ust. 40 (wizyta krajowa w Grecji):
„40. Specjalny Sprawozdawca zwraca uwagę na uchwałę 1989/59 z dnia 8 marca

1989 r. Komisji Praw Człowieka Organizacji Narodów Zjednoczonych,
potwierdzoną między innymi w 1991 r. (rezolucja 1991/65 z dnia 6 marca 1991 r.) i
w 1993 r. (uchwała 1993/1993/ 84 z 10 marca 1993 r.), który uznaje „prawo
każdego człowieka do odmowy służby wojskowej ze względu na sumienie jako
uzasadnione korzystanie z prawa do wolności myśli, sumienia i wyznania,
określonego w artykule 18 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka jako a także
artykuł 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych” (ust.1) i
który zaleca Państwom Członkowskim, „posiadającym system obowiązkowej
służby wojskowej, jeżeli taki przepis nie został jeszcze wprowadzony, aby
wprowadziły dla osób uchylających się od służby wojskowej różne formy służby
zastępczej” (ust. 3), które „powinny co do zasady o charakterze niewalczącym lub
cywilnym, w interesie publicznym, a nie o charakterze karnym” (pkt 4).”
A/52/477, ust. 77-78:
„3. Prawo do sprzeciwu sumienia
77. W odniesieniu do trzeciej kategorii naruszeń Specjalny Sprawozdawca pragnie

podkreślić, że prawo do sprzeciwu sumienia jest prawem ściśle związanym z
wolnością wyznania.
31
78. Specjalny Sprawozdawca uważa za konieczne przypomnienie rezolucji Państw
Komisji Praw Człowieka 1989/59, wielokrotnie powtarzanej, która uznaje prawo
każdego do odmowy służby wojskowej ze względu na sumienie za uzasadnione
korzystanie z prawa do wolności myśli, sumienie i religię zgodnie z art. 18
Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz art. 18 Międzynarodowego Paktu
Praw Obywatelskich i Politycznych. Komisja zaleca zatem państwom
posiadającym system obowiązkowej służby wojskowej, w przypadku gdy takie
postanowienie nie zostało jeszcze wprowadzone, aby wprowadziły dla osób
uchylających się od służby wojskowej różne formy służby zastępczej, które w
zasadzie powinny mieć charakter niewalczący lub cywilny, w interesie
publicznym i nie ma charakteru represyjnego. W swojej rezolucji 1984/93 w
sprawie odmowy służby wojskowej ze względu na przekonania Komisja Praw
Człowieka również wezwała do wprowadzenia minimalnych gwarancji
zapewniających możliwość ubiegania się o status odmowy służby wojskowej ze
względu na sumienie w dowolnym momencie.
A/55/280/Add.1, ust. 139 (wizyta krajowa w Turcji)
„139. Wreszcie, zgodnie z uchwałami Komisji Praw Człowieka (np. uchwałą

1998/77 uznającą prawo każdego do odmowy służby wojskowej ze względu na
sumienie, za uzasadnione korzystanie z prawa do wolności myśli, sumienia i
wyznania) ) i Komentarz Ogólny nr 22 (48) z dnia 20 lipca 1993 r. Komitetu Praw
Człowieka oraz na podstawie tureckiej konstytucji, która gwarantuje wolność
przekonań, Specjalny Sprawozdawca uważa, że cechy i napięcia regionalne nie są
wystarczające, aby uzasadnić: w Turcji ani gdziekolwiek indziej kategoryczne
odrzucenie sprzeciwu sumienia i zaleca przyjęcie ustawodawstwa gwarantującego
prawo do sprzeciwu sumienia, szczególnie w przypadku przekonań religijnych”.
E/CN.4/2000/65, ust. 87:
„87. Specjalny Sprawozdawca, rozumiejąc obawy Republiki Korei, pragnie

przypomnieć, że Komisja Praw Człowieka Organizacji Narodów Zjednoczonych w
kilku rezolucjach, takich jak rezolucja 1998/77, uznała prawo każdego do
sprzeciwu sumienia wobec służba wojskowa jako zgodne z prawem korzystanie z
prawa do wolności myśli, sumienia i wyznania, o którym mowa w artykule 18
Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz w Komentarzu
Ogólnym nr 22 (48) Komitetu Praw Człowieka. Państwa posiadające system
obowiązkowej służby wojskowej, w przypadku gdy taki przepis nie został jeszcze
wprowadzony, o swoim zaleceniu, aby zapewniły osobom odmawiającym służby
wojskowej różne formy służby alternatywnej, zgodne z przyczynami sprzeciwu ze
względu na przekonania, o charakterze nie walczącym lub o charakterze
cywilnym, w interesie publicznym i nie ma charakteru represyjnego. Ponadto
wskazać należy, że zgodnie z artykułem 4 Międzynarodowego Paktu Praw
32
Obywatelskich i Politycznych wolność przekonań nie może podlegać
ograniczeniom w rozumieniu, że jest ona odrębna od wolności uzewnętrzniania
przekonania, które może podlegać ograniczeniom przewidzianym przez prawo
międzynarodowe.”
E/CN.4/2006/5/Add.1, ust. 10-11, 25-26, 138 i 305 (raport komunikacyjny):
„10. Specjalna Sprawozdawczyni jest wdzięczna za odpowiedź Rządu. Pragnie

zwrócić uwagę Rządu na paragraf 5 Rezolucji 1998/77 Komisji Praw Człowieka,
który podkreśla, że Państwa powinny podjąć niezbędne środki w celu
powstrzymania się od poddawania osób sumieniu sprzeciwiających się
uwięzieniu.
11. Ponadto zauważa, że Komitet Praw Człowieka zachęcał Państwa do zadbania o

to, aby staż służby zastępczej nie miał charakteru represyjnego w porównaniu z
czasem regularnej służby wojskowej. (Zobacz między innymi CCPR/CO/83/GRC,
paragraf 15). Odnotowując zaangażowanie Armenii w zakresie usług
alternatywnych po jej przystąpieniu do Rady Europy, zachęca ona rząd do
zainicjowania przeglądu prawa pod kątem jego zgodności z międzynarodowymi
standardami i najlepszymi praktykami. [...]
25. Specjalny Sprawozdawca jest wdzięczny za szczegółową odpowiedź dotyczącą

pana Mahira Baghira. Pragnie jednak zwrócić uwagę Rządu na art. 1 uchwały
1998/77 Komisji Praw Człowieka, który zwraca uwagę na prawo każdego do
odmowy służby wojskowej ze względu na sumienie. Prawo to nie ogranicza się i
nie powinno ograniczać się do duchownych i uczniów szkół religijnych. Zachęca
rząd do przeglądu swojego ustawodawstwa dotyczącego usług alternatywnych,
zgodnie z międzynarodowymi standardami i najlepszymi praktykami.
26. Odniesie się ona do kwestii sprzeciwu sumienia oraz innych sytuacji
wynikających z powyższego komunikatu w raporcie, który zostanie przedłożony
po wizycie, którą przeprowadziła w Azerbejdżanie w dniach od 26 lutego do 5
marca 2006 r. na zaproszenie Rządu . [...]
138. Specjalna Sprawozdawczyni jest wdzięczna Rządowi za szczegółową

odpowiedź na jej komunikat. Z zaniepokojeniem odnotowuje jednak
rygorystyczne terminy ubiegania się o status osoby odmawiającej ze względu na
przekonania. W tym kontekście zwraca ona uwagę rządu na Zalecenie Rady
Europy nr 1518 (2001), które zachęca państwa członkowskie do wprowadzenia do
swojego ustawodawstwa „prawa do zarejestrowania się jako osoba odmawiająca
służby wojskowej ze względu na przekonania w dowolnym momencie przed, w
trakcie lub po poborze do wojska lub odbycie służby wojskowej”. Uznaje się, że
33
sprzeciw sumienia może rozwinąć się z czasem, nawet po tym, jak dana osoba
uczestniczyła już w szkoleniu lub działaniach wojskowych. [...]
305. Specjalny Sprawozdawca jest wdzięczny za szczegółową odpowiedź Rządu.

Przyjęła także do wiadomości stanowisko Rządu w sprawie osób odmawiających
służby wojskowej ze względu na przekonania zawarte w trzecim okresowym
Raporcie Państwa Strony, które Rząd przedstawił Komisji Praw Człowieka w
lutym 2005 r. (CCPR/C/KOR/2005/3). Choć zauważa, że służba wojskowa może
czasami być konieczna ze względów bezpieczeństwa narodowego, pragnie
zwrócić uwagę Rządu na paragraf 11 Komentarza Ogólnego 22 Komitetu Praw
Człowieka, który stanowi, że chociaż Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i
Politycznych „nie wyraźnie odnoszą się do prawa do sprzeciwu sumienia,
Komitet uważa, że prawo takie można wyprowadzić z artykułu 18, gdyż obowiązek
użycia śmiercionośnej siły może poważnie stać w sprzeczności z wolnością
sumienia i prawem do uzewnętrzniania swojej religii lub przekonań”.
Wresja angielska:
Human Rights Committee general comment 22 Para . 11 :
"Many individuals have claimed the right to refuse to perform military service
(conscientious objection) on the basis that such right derives from their freedoms
under article 18. In response to such claims, a growing number of States have in
their laws exempted from compulsory military service citizens who genuinely
hold religious or other beliefs that forbid the performance of military service and
replaced it with alternative national service. The Covenant does not explicitly
refer to a right to conscientious objection, but the Committee believes that such a
right can be derived from article 18, inasmuch as the obligation to use lethal force
may seriously conflict with the freedom of conscience and the right to manifest
one's religion or belief. When this right is recognized by law or practice, there
shall be no differentiation among conscientious objectors on the basis of the
nature of their particular beliefs; likewise, there shall be no discrimination
against conscientious objectors because they have failed to perform military
service. The Committee invites States parties to report on the conditions under
which persons can be exempted from military service on the basis of their rights
under article 18 and on the nature and length of alternative national service."
Excerpts of relevant paragraphs of 25 years mandate reporting practice

(1986-2011)
E/CN.4/1992/52, para. 185:

34
"The Special Rapporteur has dealt with several cases of conscientious objection in
the exercise of his mandate, in accordance with the provisions of the Declaration.
He felt that it would be appropriate to establish a set of criteria regarding this
issue. The responses to the questionnaire provided additional insight which
helped him to formulate his views on the matter more precisely. Conscientious
objectors should be exempted from combat but could be required to perform
comparable alternative service of various kinds, which should be compatible with
their reasons for conscientious objection, should such service exist in their
country. To avoid opportunism, it would be acceptable if this service were at least
as onerous as military service, but not so onerous as to constitute a punishment
for the objector. They could also be asked to perform alternative service useful to
the public interest, which may be aimed at social improvement, development or
promotion of international peace and understanding. Conscientious objectors
should be given full information about their rights and responsibilities and about
the procedures to be followed when seeking recognition as conscientious
objectors, bearing in mind that application for the status of conscientious
objector has to be made within a specific time frame. The decision concerning
their status should be made, when possible, by an impartial tribunal set up for
that purpose or a by regular civilian court, with the application of all the legal
safeguards provided for in international human rights instruments. There should
always be a right to appeal to an independent, civilian judicial body. The
decision-making body should be entirely separate from the military authorities
and the conscientious objector should be granted a hearing, and be entitled to
legal representation and to call relevant witnesses."
A/51/542/Add.1, para. 40 (country visit to Greece):
"40. The Special Rapporteur draws attention to resolution 1989/59 of 8 March

1989 of the Commission on Human Rights of the United Nations, reaffirmed inter
alia in 1991 (resolution 1991/65 of 6 March 1991) and in 1993 (resolution 1993/84
of 10 March 1993), which recognizes "the right of everyone to have conscientious
objections to military service as a legitimate exercise of the right to freedom of
thought, conscience and religion as laid down in article 18 of the Universal
Declaration of Human Rights as well as article 18 of the International Covenant on
Civil and Political Rights" (para. 1) and which recommends to Member States
"with a system of compulsory military service, where such provision has not
already been made, that they introduce for conscientious objectors various forms
of alternative service" (para. 3) which "should be in principle of a non-combatant
or civilian character, in the public interest and not of a punitive nature" (para.
4)."
A/52/477, paras. 77-78:

35
"3. The right of conscientious objection
77. With regard to the third category of violations, the Special Rapporteur wishes
to stress that the right of conscientious objection is a right which is closely linked
with freedom of religion.
78. The Special Rapporteur considers it necessary to remind States of

Commission on Human Rights resolution 1989/59, reaffirmed several times,
which recognizes the right of everyone to have conscientious objections to
military service as a legitimate exercise of the right to freedom of thought,
conscience and religion as laid down in article 18 of the Universal Declaration of
Human Rights as well as article 18 of the International Covenant on Civil and
Political Rights. The Commission therefore recommends to States with a system
of compulsory military service, where such provision has not already been made,
that they introduce for conscientious objectors various forms of alternative
service which should be in principle of a non-combatant or civilian character, in
the public interest and not of a punitive nature. In its resolution 1984/93 on
conscientious objection to military service, the Commission on Human Rights
also called for minimum guarantees to ensure that conscientious objection status
can be applied for at any time."
A/55/280/Add.1, para. 139 (country visit to Turkey)
"139. Finally, in accordance with the resolutions of the Commission on Human

Rights (for example Resolution 1998/77 recognizing the right of everyone to have
conscientious objections to military service as a legitimate exercise of the right to
freedom of thought, conscience and religion) and General Comment No. 22 (48)
of 20 July 1993 of the Human Rights Committee, and on the basis of the Turkish
Constitution, which enshrines freedom of belief, the Special Rapporteur believes
that regional characteristics and tensions are not sufficient to justify, in Turkey
or anywhere else, a categorical rejection of conscientious objections, and
recommends that legislation be adopted to guarantee the right to conscientious
objections, particularly for religious beliefs."
E/CN.4/2000/65, para. 87:
"87. The Special Rapporteur, while understanding the concerns of the Republic of
Korea, wishes to recall that the United Nations Commission on Human Rights, in
several resolutions, such as resolution 1998/77, recognized the right of everyone
to have conscientious objections to military service as a legitimate exercise of the
right to freedom of thought, conscience and religion as laid down in article 18 of
the International Covenant on Civil and Political Rights and General Comment
No. 22 (48) of the Human Rights Committee. It also reminded States with a
36
system of compulsory military service, where such a provision has not already
been made, of its recommendation that they provide for conscientious objectors
various forms of alternative service which are compatible with the reasons for
conscientious objection, of non-combatant or civilian character, in the public
interest and of not punitive nature. Moreover, it should be pointed out pursuant
to article 4 of the International Covenant on Civil and Political Rights, freedom of
belief cannot be subject to limitations, on the understanding that it is distinct
from freedom to manifest a belief, which can be subject to limitations as provided
for by international law."
E/CN.4/2006/5/Add.1, paras. 10-11, 25-26, 138 and 305 (communications report):
"10. The Special Rapporteur is grateful for the Government's response. She would
like to draw the Government's attention to Paragraph 5 of Resolution 1998/77 of
the Commission on Human Rights, which emphasizes that States should take the
necessary measures to refrain from subjecting conscientious objectors to
imprisonment.
11. Moreover, she notes that the Human Rights Committee has encouraged States
to ensure that the length of alternative service does not have a punitive character,
in comparison to the duration of regular military service. (See inter alia
CCPR/CO/83/GRC, paragraph 15). Noting Armenia 's commitment regarding
alternative service further to its accession to the Council of Europe, she
encourages the Government to initiate a review the law from the perspective of its
compliance with international standards and best practices. [...]
25. The Special Rapporteur is grateful for the detailed response regarding Mr.
Mahir Baghirov. However, she would like to refer the Government's attention to
Article 1 of Resolution 1998/77 of the Commission on Human Rights, which draws
attention to the right of everyone to have conscientious objections to military
service. This right is not, and should not be, limited to clerics and students of
religious schools. She encourages the Government to review its legislation on
alternative service, in accordance with international standards and best practices.
26. She will address the question of conscientious objection as well as other
situations raised by the above communication in the report that will be submitted
further to the visit that she carried out in Azerbaijan from 26 February to 5 March
2006 at the invitation of the Government. [...]
138. The Special Rapporteur is grateful for the Government's detailed response to
her communication. However, she notes with concern the strict time limits for
applying for conscientious objector status. In this regard, she draws the
Government's attention to Council of Europe Recommendation 1518(2001), which
37
invites member states to introduce into their legislation "[t]he right to be
registered as a conscientious objector at any time before, during or after
conscription, or performance of military service". This acknowledges that
conscientious objection may develop over time, and even after a person has
already participated in military training or activities. [...]
305. The Special Rapporteur is grateful for the Government's detailed response.
She has also taken note of the Government's position on conscientious objectors
through the third periodic State Party Report, which it submitted to the Human
Rights Committee in February 2005 (CCPR/C/KOR/2005/3). While she notes that
military service may sometimes be necessary for purposes of national security
she would like to draw the Government's attention to paragraph 11 of General
Comment 22 of the Human Rights Committee which provides that although the
International Covenant on Civil and Political Rights "does not explicitly refer to a
right to conscientious objection, the Committee believes that such a right can be
derived from article 18, inasmuch as the obligation to use lethal force may
seriously conflict with the freedom of conscience and the right to manifest one's
religion or belief".
Link źródłowy:
OHCHR | Międzynarodowe standardy - I3k

https://web.archive.org/web/20170926040943/http://www.ohchr.org:80/EN/Iss
ues/FreedomReligion/Pages/IstandardsI3k.aspx
Odnośniki do Linków źródłowych:
ODMOWA PEŁNIENIA SŁUŻBY WOJSKOWEJ W ORZECZNICTWIE SĄDÓW - PDF

Free Download
https://docplayer.pl/9377730-Odmowa-pelnienia-sluzby-wojskowej-w-orzeczn
ictwie-sadow.html#amp_tf=Od%3A%20%251%24s&aoh=16927902650687&ref
errer=https%3A%2F%2Fwww.google.com&ampshare=https%3A%2F%2Fdocpla
yer.pl%2F9377730-Odmowa-pelnienia-sluzby-wojskowej-w-orzecznictwie-sad
ow.html
Odmowa odbycia służby wojskowej – Wikipedia, wolna encyklopedia

38
https://pl.wikipedia.org/wiki/Odmowa_odbycia_s%C5%82u%C5%BCby_wojsk
owej
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych | OHCHR

https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/international
-covenant-civil-and-political-rights
Co powinni zrobić katolicy? Archidiecezja Służb Wojskowych USA | USCCB

https://www.usccb.org/resources/what-should-catholics-do-archdiocese-milita
ry-services-usa

ODMOWA PEŁNIENIA SŁUŻBY WOJSKOWEJ W ORZECZNICTWIE SĄDÓW I in 23

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ODMOWA PEŁNIENIA SŁUŻBY WOJSKOWEJ W ORZECZNICTWIE SĄDÓW I in 23

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

News!!!

A One-Liner Propagator: NEMO·ME·IMPUNE·LACESSIT·

Podstrona na rzecz prawa do odmowy przymusowej służby wojskowej

WYROK W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 17 kwietnia 1991r.

Przewodniczący Sędzia NSA: .................

po rozpoznaniu w dniu 17 kwietnia 1991 r.

sprawy ze skargi na orzeczenie Wojewódzkiej Komisji Poborowej we Wrocławiu

Uchyla zaskarżoną decyzję.

Zasądza od Wojewody Wrocławskiego na rzecz skarżącego kwotę 308.500 zł

Sygn. akt S.A./Wr/177/91

Skarżący w swoim podaniu oświadczył, że jest sympatykiem ruchu Wolność i

Natomiast zgodnie z §28 pkt. 2 i 4 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych

Naczelny Sąd Administracyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art.198 ust.1 ustawy z dnia 21 listopada 1967r. o powszechnym

W szczególności rozważenia wymaga pytanie, czy rozpoznanie i ewentualne

Powszechny obowiązek obrony należy do jednego z podstawowych obowiązków

Kierowanie poborowych do odbycia służby wojskowej lub służby zastępczej winno

Słuszny interes obywatela - poborowego, ubiegającego się o skierowanie do

Ocena żądań poborowego nie jest zatem uzależniona od komisji poborowej i

Z przepisów tych wynika jedynie, że wniosek poborowego o skierowanie do

Uzasadnienie przekonań religijnych może nastąpić przez wskazanie

Natomiast wskazanie zasad moralnych nie może ograniczać się do ogólnikowego

Powyższe nie oznacza jednak, by na poborowych spoczywał ciężar wykazania

Skoro zaś obowiązek wyjaśnienia całokształtu stanu faktycznego sprawy ciąży na

Ogólnikowe i zwięzłe uzasadnienie, sprowadzające się do stwierdzenia, że

Postępowanie przed Rejonową Komisją Poborową Wrocław-Fabryczna i przed

Normami moralnymi, które mogą rodzić konflikt sumienia wobec pełnienia

CZĘŚĆ I SŁUŻBA ZASTĘPCZA W ORZECZNICTWIE NACZELNEGO SĄDU

Krzysztof GOŁYŃSKI KOMENTARZ DO PRZEPISÓW USTAWY O POWSZECHNYM

1. Poborowi przeznaczeni do zasadniczej służby wojskowej, zasadniczej służby w

2. L. Kański, Z. Kędzia analizują problematykę służby zastępczej przede

3. Wiążące Polskę akty prawa międzynarodowego nie zawierają unormowań

4. L. Kański, Z. Kędzia (op. cit., s. 49-50) omawiają działania podejmowane w

5. Naczelny Sąd Administracyjny od początku zajmował negatywne stanowisko

6. Składy orzekające NSA nieczęsto sięgały przy interpretacji przepisów ustawy do

7. Niejednolite jest w obrębie NSA podejście do stosunku pomiędzy służbą

8. Skierowanie do służby zastępczej nie jest prostą konsekwencją sformułowania

9. NSA przyznaje wielokrotnie, że nie ma skutecznego sposobu obejrzenia

10. Wedle niekwestionowanego i wielokrotnie przytaczanego w późniejszych

12. Pogląd, iż wyznawanie religii rzymskokatolickiej nie stanowi jakiejkolwiek

13. Stanowisko, jakie wobec problemu kierowania katolików do służby zastępczej

15. Nowy Katechizm Kościoła Katolickiego (wydanie polskie: Pallotinum 1994)

18. Obszerną i bardzo ciekawą wypowiedź na temat wyznawanych zasad

19. NSA dowodzi wielokrotnie, że dolegliwość służby wojskowej nie narusza

20. Komisje poborowe mogą kwestionować zasadność wniosku poborowego,

21. Samo zadeklarowanie niechęci do dobrowolnego wyzbycia się prawa do

2. Do czasu podjęcia przez komisję poborową ostatecznego orzeczenia w sprawie

1. Z chwilą włączenia postępowania w sprawach powszechnego obowiązku obrony

2. Organami właściwymi do orzekania w sprawach skierowania do służby

3. moment złożenia wniosku nie może rzutować na ocenę wiarygodności

4. Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, orzeczenia wydane w sprawach

5. Rozpatrzenie sprawy na posiedzeniach komisji z udziałem poborowego i

6. W sytuacji, gdy Wojewódzka Komisja Poborowa, uwzględniając żądanie skargi

7. Składy orzekające NSA zgodne są co do tego, że decyzja komisji poborowej o

8. Zakres sądowej kontroli decyzji administracyjnych w sprawach służby

9. Jak zauważa skład orzekający OZ w Krakowie, przepis art. 189 ustawy o

10. Sposób załatwienia wniosku poborowego o skierowanie do odbycia służby

11. interesujące rozbieżności można obserwować w orzecznictwie NSA w zakresie

12. Nieco inne rozumienie przepisów o postępowaniu w sprawie wniosku o

14. W orzecznictwie NSA utrwalił się ostatecznie pogląd, że ustawa wymaga

CYTOWANE ORZECZENIA NACZELNEGO SĄDU ADMINISTRACYJNEGO NSA w

1. II SA 24/91 (wyrok z dnia 19 lutego 1991 r.); nie publ.

11. Ponadto zauważa, że Komitet Praw Człowieka zachęcał Państwa do zadbania o